Алпомиш. Ўзбек халқ қаҳрамонлик достони. Тошкент, «Тафаккур» нашриёти, 2014.335 бет
Айтувчи: Хўшбоқ бахши Мардонақул ўғли — Ўзбекистон халқ бахшиси.
Ёзиб олиб, нашрга тайёрловчи сўзбоши муаллифи: Тоштемир Турдиев — филология фанлари номзоди, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, Денов туман маънавият-тарғибот бўлими раҳбари. Сўнгсўз муаллифи: Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон
Нашр учун масъул: Исроил Шомиров — ”Сурхон ёшлари” газета бош муқаррири.

Халқ оғзаки ижоди дурдоналари гўё булоққа ўхшайди. Аждодларимизнинг миллий-маънавий мероси асрлар оша яшаб келмоқда. Ўзбекнинг ори, тантилиги, ғурури, юртга муқаббати ва улуғ дардини ўзида акс эттирган ”Алпомиш” қаҳрамонлик достонининг Сурхои воҳасида яратилган нусхаси сайқалланган ва тўлдирилган ҳолда китобхонларга тақдим этилмоқда.Мурод битта — достонни китоб ҳолида ўқишни истаганларни мамнун этиш! Аминмизки, бу улуғ достон мутолааси, ундан баҳрамандлик бизни халқимизнинг теран илдизларига туташтиради, ёш авлод кўксини осмон қадар улғайтиради, юракда юртга садоқат туйғурини камол топтиради.

Тоштемир ТУРДИЕВ
“АЛПОМИШ” — ҚАҲРАМОНЛИК ҚЎШИҒИ
(Сўзбоши ўрнида)

Халқимизнинг енгилмас баҳодири — Алпомиш тимсолида биз Ватанимизни ёмон кўзлардан, бало, қазолардан асрашга қодир, керак бўлса бу йўлда жонини ҳам фидо қилишга тайёр бўлган азамат ўғлонларимиз — бугунги алпомишларнинг маънавий қиёфасини кўрамиз. Ишонамизки, ҳар бир авлод мана шу қақрамонлик достонини асраб- авайлаб келгуси авлодларга етказади. Бу қаҳрамонлик эпосини куйлаб, уни қалбига, шуурига жо қилган миллатни эса қеч қандай куч енга олмайди.

Ислом КАРИМОВ

Тарихи неча-неча минг йилларга бориб тақалувчи Сурхон воҳаси мустақиллик туфайли ҳақиқий чаманзорга, мислсиз обод масканга айланди. Ҳунармандчиликнинг, халқ амалий санъати ва оғзаки ижодининг беқиёс намуналари яратилган воҳа сифатида жаҳонга танилди. Бир сўз билан айтганда, Сурхондарё илм-фан ривожланган, юксак маданият шаклланган, миллий қадриятлар бор гўзаллигини намоён этувчи макон сифатида дунёга бўй кўрсатди. Чунки қисқа фурсатларда кўркам меъморий обидалар ёнида салобатли замонавий иншоотлар, маъмурий-маданий иморатлар қад ростлади. Одамларнинг яшаш ва меҳнат қилиш шароитлари тубдан яхшиланди. Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар натижасида ишлаб чиқариш суръати ошиб, сифат ҳар жиҳатдан яхшиланди. Кундалик турмушимизга илғор технологияларнинг дадил кириб келганлиги, барча соҳапарни модернизациялашга алоҳида аҳамият қаратилаётганлиги ана шундай муваффақиятлар гарови бўлди.

Айни пайтда миллий қадриятларни, асрий анъаналарни янгича руҳ билан қайта тиклаб, ҳаётга қайтариш ишлари муҳим тарбиявий омил қилиб олинди. Шу мақсадда халқ оғзаки ижодининг энг ёрқин ҳамда ноёб, сермазмун намуналари, миллий фольклорнинг асл дурдоналари қайта ярақлаб, одамлар қалбини нурафшон эта бошлади. Ана шундай анъанавий қадриятлар орасида Сурхон бахшичилик мактаби маҳсули бўлмиш кўплаб достонлар ҳам бор. Айниқса, ватанпарварлик ва мардликни, жасурлик ҳамда жасоратни, туғилган юртга садоқат туйғуларини тараннум этувчи “Алпомиш” достони миллий ўзликни тиклаш борасида олиб борилаётган маънавий-тарбиявий ишларда улуғ аҳамият касб этди.

Ҳақиқатан ҳам халқнинг зукко даҳоси билан яратилиб, миллатнинг эзгу орзу умидларини, армонларини, интилишларини, жасорати ва мардлигини том маънода ўзида мужассам этган “Алпомиш” достони бугунги авлодни ватанпарварлик, миллатга садоқат руҳида тарбиялашда муҳим воситалардан бири бўлмокда. Чунки бу достонда куйланган халқ қаҳрамони тимсоли ёшлар қалбига илҳомбахш нур таратмокда. Уларнинг маънавиятини бойитишда ибрат намунаси бўлиб хизмат қилмокда.

Мамнуният билан қайд этиш керакки, “Алпомиш” достонини халқаро ЮНЕСКО ташкилоти жаҳон маънавий мулки сифатида тан олди. Президентимиз ташаббуслари билан улкан тарбиявий аҳамиятга эга ушбу достон яратилганлигининг 1000 йиллиги мамлакатимиз миқёсида кенг нишонланди. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори эълон қилинди. Шу муносабат билан жануб гавҳари ҳисобланган Термиз шаҳрида бўлиб ўтган тантанали тадбирда тадбирда муҳтарам Юртбошимизнинг иштирок этганлиги қалбларга зўр ифтихор бахш этди. Энг муҳими эса, ана шу юбилей муносабати билан “Алпомиш” достони тўла нусхада, яъни академик нашр сифатида чоп этилди. Шу билан бирга, халқ оғзаки ижодининг бу бетакрор намунаси хорижий тилларга ўгириш ишлари бошланди.

Президентимизнинг ҳар биримизга ибрат бўладиган ажойиб фикрлари бор. Юртбошимиз шундай дейдилар: “Табиийки, барча эзгу ниятларимизнинг марказида фарзандларимизни ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан соғлом қилиб ўстириш, уларнинг бахту саодати. фаровон келажагини кўриш, дунёда ҳеч кимдан кам бўлмайдиган авлодни тарбиялаш орзуси туради”. Мамлакатимиз раҳбари айтган бу сўзлар замирида жуда чуқур маъно мужассам. Зеро, биз миллий қадриятларимизни, демак, ўзига хос анъаналаримизни, бетакрор урф-одатларимизни, беқиёс удумларимизни тикламай, уларда акс этган маъно-мазмунни ёшлар онгига етказмай туриб, маънавиятни шакллантира олмаймиз. Инсон маънавияти эса миллий қадриятларга самимий ҳурмат уйғотилгандагина, ижобий самарасини беради. Шу маънода олиб қараганда, халқона оҳангларда яратилган “Алпомиш” достони нафақат ўзбек халқининг, умуминсоний қадриятларни ҳам баралла тараннум этувчи оғзаки ижод мунасидир. Бу достон асрлар синовидан ўтиб келаётганлигининг қанчадан-қанча давр ва замонлар оша одамларга кучли руҳий мадад ҳам маънавий мадор бағишлаб келаётганлигининг сабаби ҳам шунда.

Эслатмоқ ўринлики, бу достон бир пайтлар деярли унутилаёзган эди. Фақатгина тўйларда таниқли бахшилар томонидан куйланарди. Эндиликда эса, у турл вариантларда ёзиб олиниб, кўп нусхаларда китоб ҳолида қайта-қайта нашр этилди. Шу достон асосида бадиий фильмлар, саҳна асарлари яратилди. Шу тариқа, бу пайтга қадар маълум бир доиралардагина дўмбира жўрлигида куйланиб келинган “Аппомиш” достони, чин маънода оммалашиб кетди.

Олимларнинг эътироф этишича, ҳозирги кунда ушбу достоннин қирқдан ортиқ варианти мавжуд. Қувонарлиси шундаки, “Алпомиш” достонини мамлакатимизнинг турли ҳудудларида яшаган машҳур бахшилар бир умр куйлаб ўтганлар. Изларидан етишиб келаётган шогирддарига ҳам ўргатганлар ва шу йўл билан достоннинг умрбоқийлигини таъминлаганлар. Бир сўз билан айтганда, авлодлардан — авлодларга беминнат етказганлар.

Фольклоршунос олимларнинг таъкидлашича, “Алпомиш” достони чинакам халқ поэзиясининг, халқ оғзаки поэтик ижодининг ёрқин ва мукаммал намунасидир. Ватанпарварлик, халқпарварлик, соф инсоний фазилатлар, покиза муҳаббат туйғулари бирдек эҳтирос билан куйланадиган бу достонни ёзиб олиш ишлари ўтган XX — асрнинг ўттизинчи йилларида бошланган. Достонни 1939 йилда юртимизнинг таниқли шоири, баҳор ва муҳаббат куйчиси Ҳамид Олимжон илк бор ёзиб олганлиги фикримизни тасдиқлайди. Ўз даври учун шоир Ҳ. Олимжон ёзиб олган вариант энг мукаммал ҳисобланган. Шундан кейин ҳам қатор фольклоршунослар “Алпомиш» достонининг турли вариант ва версияларини қоғозга туширганлар. Лекин халқ оғзаки ижодининг бу ажойиб намунасини янада мукаммаллашган, сайқалланган, айни пайтда, аввал куйланган вариантларига мос шаклини кўп йиллардан буён Сурхондарё бахшилари достончилик мактабининг ўзига хосликларини ўрганиб келаётган камина, ушбу сатрлар соҳиби Ўзбекистон халқ бахшиси Хўшбоқ бахши Мардонақул ўғлидан тўлиқ ҳолда ёзиб олишга муваффақ бўлдим. Достоннинг бу варианти ҳар жиҳатдан пухталиги, воқеа кечадиган жойларнинг аниқлиги, тасвирнинг ҳаётий ва тилининг ширадорлиги, Сурхон воҳаси одамларига хос феъл-атворнинг, урф-одатларнинг тўғри таърифланганлиги билан ажралиб туради.

Муҳтарам Юртбошимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов бундан бир неча йил аввал, яъни 2009 йилнинг 25 августида Термиз давлат университети янги биносининг очилиши маросимида қатнашиш учун воҳамизга ташриф буюрган эдилар. Ана шу ташриф чоғида ёшлар билан учрашиб, маънавият масалаларига алоҳида эътибор қаратган эдилар. Ёшлар билан мулоқотга киришар экан, Президентимиз вилоятимизнинг тарихи ва бугунги куни ҳамда эртаси тўғрисида сўзлаб, “Сурхондарё — этнографик макон” деган таърифни айтиб ўтгандилар. Шу билан бирга бу гўзал воҳанинг ўзига хос қадриятлари, урф-одатлари, анъаналари бошқа ҳудудлардан фарқ қилишини таъкидлагандилар.

Кейинги йиллар ичида Юртбошимиз таклифларидан келиб чиқиб воҳамиз этнографияси, хапқ оғзаки ижоди, ҳунармандчилиги, амалий санъати намуналарини янада чуқурроқ ўрганиш, тарғиб қилиш борасида талайгина самарали тадбирлар амалга оширилди. Бу каби муҳим тарбиявий аҳамиятга молик ишлар, илмий изланишлар ва тадқиқотлар ҳамон изчиллик билан давом эттирилмокда. “Алпомиш” достонининг янада такомиллашган вариантининг ёзиб олиниши, вилоятимизда халқ оғзаки ижодини, хусусан достончиликни, ҳар жиҳатдан теранроқ ўрганиш борасида қилинаётган ибратли ишларнинг биридир. Табиийки, бундай изланишлар ўзининг сезиларли натижаларини бермокда. Яқинда вилоятимизда нашр этиладиган “Сурхон ёшлари” газетасида эълон қилинган хабарга кўра, эндиликда бизнинг воҳамизда келинлар сепига “Алпомиш” достонини ҳам қўшиш урф бўла бошлади. Бу миллий қадриятларимизни тиклаш, ёшлар маънавий оламини бойитишда миллий достонларимиздан фойдаланишнинг энг ёрқин намуналаридан биридир.

Муҳтарам Юртбошимиз И. Каримовнинг иборалари билан айтганда, ”Алпомиш” — қаҳрамонлик қўшиғидир. Бу қўшиқ келажак авлодларимизнинг тилларида ҳам достон бўлғусидир.

Хуршид ДАВРОН
ДОСТОНЛАРДА ЭЛНИНГ ЎЗЛИГИ ЯШАР
(Сўнгсўз ўрнида)

Эл ўз армонларига, асрий дардларига дармонни сўздан излаган. Бахшиларнинг тунларни тонгга улаб айтган достонларида элатнинг ҳурликка, озодликка ташналиги куйланган, Миллат ва Ватан туйғуси мислсиз эҳтирос билан бадиий тадқиқ этилган, Инсон ва шахс эрки тушунчалари теран ифода этилган. Достонларнинг таг замирида, аввало, кишининг ўз ичидаги ёмонликни енгиб, эзгуликка юз буриши, эзгуликнинг қарор топиши учун хизмат қилиши асос қилиб олинган. Асрлар давомида халқ тилида, унга тушунарли қилиб айтилган достонлар қадимий тупроқда яшаган ҳар бир инсон қалбида акс-садо бериб келганига тарихимиз гувоҳлик беради.

Тасаввур қилинг, ўртада гулхан ёниб турган даврада “Алпомиш” куйланаяпти. Кўҳна достон воқеаларидан сармаст бахши авж пардаларга кўтарилаяпти. Сизнинг кўкрак қафасингизда узоқ вақтдан буён азоб бериб келаётган бир нима тўлишиб бораётганини сезасиз, шунчаки сезмайсиз – жуда қаттиқ ҳис этасиз.

…Бегим ўлса – бекчам бор,
Журтим эгасиз бўлмайди.
Норим ўлса – норчам бор,
Жуким жерда қолмайди.
Бундай айтишларингга
Бобо, кўнглим тўлмайди…

Барчиннинг оҳу зорини созга солаётган бахши бирдан жимиб қолади… Гўё дўмбиранинг торлари узилиб кетди дейсиз. Йўқ, ундай бўлмайди. Бир фурсатдан сўнг дўмбира яна сайрай бошлайди. Узилган нарса дўмбиранинг тори эмас, авж парда кўтарилган сари қалбингизда таранглашиб борган туйғулар тори бўлади…

Қўлингиздаги китоб дилга тўфон олиб кирадиган ўлмас достоннинг ёзма шаклидир. Уни таниқли олим, фидойи инсон Тоштемир Турдиев Ўзбекистон халқ бахшиси Хўшбоқ Мардонақул ўғлидан ёзиб олган. Бу достоннинг қайта тўлдирилган иккинчи нашри. Биринчи нашр “Алпомиш”нинг 1000 йиллигига бағишланиб чоп этилган ва мухлислар орасида шуҳрат қозониб, китоб расталаридан топиб бўлмай қолган эди. Ёзиб олувчи унинг баъзи жузъий камчиликларини тўғирлаб, қайта нашр этдираяпти. Яна бир жиҳати, бу китобдан достоннинг лотин алифбосидаги нусхаси ҳам ўрин олган. Бу эса ёш авлод вакилларига халқимизнинг бетакрор маданий мероси бўлмиш “Алпомиш” достони билан яқиндан танишиш имконини беради. Энг муҳими, уларнинг онгу шуурига ота-боболарининг орини, ватанпарварлигини, муҳаббатга садоқатлилиги ва эзгулик учун курашни ҳар нимадан устун билганини сингдиришда ўрни беқиёс бўлади.

“Алпомиш”нинг бу нусхаси энг кенг тарқалган вариант бўлиб, халқ орасида машҳур. Воқеаларнинг изчиллиги оғзаки нусхадан қоғозга кўчганида ҳам табиийлигини сақлаб қолган. Имкон қадар ҳар бир сўзга рамз юклатилган, образларнинг жонлантирилиши ишонарли тарзда амалга оширилган. Буни ёзиб олувчининг ютуғи сифатида баҳолаш лозим.

Достон мутолааси давомида халқимизнинг буткул унутилган ва унутилиб кетаётган урф-одатлари, ижтимоий муносабатларининг қай тарзда бўлганини билиб оламиз. Шу маънода, “Алпомиш”ни нафақат улуғ ғояларни асрлар оша бизларга ташиб келаётган халқ оғзаки ижодиётининг бетакрор достони, балки миллий қадриятлар қомуси сифатида эътироф этгим келади.

Мен чорак асрча аввал ёзилган “Алпомишнинг қайтиши” шеъримда қатағонга учраган миллий дунёқарашимизга бетимсол қаҳрамон аждодимиз руҳи қайтишини орзу қилган эдим. Ўша пайтдаёқ Алпомиш ҳалқимизнинг ўлмаган жони, ҳаётбахш умиди эканига ишонганман. Зеро,унинг муҳаббатида, мардлигида, қаҳрамонлигида халқимизнинг орзулари шуъланади.

Янги китоб шарофати билан “Алпомиш” бизларга яна қайта меҳмон бўлаётган экан, бу барчамизга муборак бўлсин, деймиз!

АЛПОМИШНИНГ ҚАЙТИШИ (1982)

Бепоён далада бир ботир ухлар,
Сочлари чатишиб кетган гиёҳга.
Қай садо ботирни яна қайтарар
Бу кўҳна, бу соқов, бу кар дунёга?

Мўйсафид табиблар гирдида ҳалак,
Дуогўй кампирлар уни қуршамиш.
Фақат уйқу аро тепинар юрак,
Бироқ кўзларини очмас Алпомиш.

Бургутлар чўқилаб узра гўштидан,
Булбуллар ин қурар киприкларига.
Учқур асрларнинг тезкор шаштидан
Чанг қўнар қирдай кенг кўкракларига.

Чоллар қайғуради: “Ким уйғотар, ким?”
Кампирлар йиғлайди: “Уйғонмас мангу!”
Шамоллар гувиллаб ўтар бетиним.
Бошида булутлар қотган беуйқу.

Хира кўзларини узмай уфқдан
Донишманд чолгина йўлга термилар
Ва айлар башорат: “Уни уйқудан
Уйғота олади фақат болалар”.

 

Alpomish. O’zbek xalq qahramonlik dostoni. Toshkent, «Tafakkur» nashriyoti, 2014.335 bet
Aytuvchi: Xo’shboq baxshi Mardonaqul o’g’li — O’zbekiston xalq baxshisi.
Yozib olib, nashrga tayyorlovchi: Toshtemir Turdiev — filologiya fanlari nomzodi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, Denov tuman
ma’naviyat-targ’ibot bo’limi rahbari.
Nashr uchun mas’ul: Isroil Shomirov — ”Surxon yoshlari” gazeta bosh muqarriri.

Xalq og’zaki ijodi durdonalari go’yo buloqqa o’xshaydi. Ajdodlarimizning milliy-ma’naviy merosi asrlar osha yashab kelmoqda. O’zbekning ori, tantiligi, g’ururi, yurtga muqabbati va ulug’ dardini o’zida aks ettirgan ”Alpomish” qahramonlik dostonining Surxoi vohasida yaratilgan nusxasi sayqallangan va to’ldirilgan holda kitobxonlarga taqdim etilmoqda. Murod bitta — dostonni kitob holida o’qishni istaganlarni mamnun etish! Aminmizki, bu ulug’ doston mutolaasi, undan bahramandlik bizni xalqimizning teran ildizlariga tutashtiradi, yosh avlod ko’ksini osmon qadar ulg’aytiradi, yurakda yurtga sadoqat tuyg’urini kamol toptiradi.

Toshtemir TURDIEV
“ALPOMISH” — QAHRAMONLIK QO’SHIG’I
(So’zboshi o’rnida)

Xalqimizning yengilmas bahodiri — Alpomish timsolida biz Vatanimizni yomon ko’zlardan, balo, qazolardan asrashga qodir, kerak bo’lsa bu yo’lda jonini ham fido qilishga tayyor bo’lgan azamat o’g’lonlarimiz — bugungi alpomishlarning ma’naviy qiyofasini ko’ramiz. Ishonamizki, har bir avlod mana shu qaqramonlik dostonini asrab- avaylab kelgusi avlodlarga yetkazadi. Bu qahramonlik eposini kuylab, uni qalbiga, shuuriga jo qilgan millatni esa qech qanday kuch yenga olmaydi.

Islom KARIMOV

Tarixi necha-necha ming yillarga borib taqaluvchi Surxon vohasi mustaqillik tufayli haqiqiy chamanzorga, mislsiz obod maskanga aylandi. Hunarmandchilikning, xalq amaliy san’ati va og’zaki ijodining beqiyos namunalari yaratilgan voha sifatida jahonga tanildi. Bir so’z bilan aytganda, Surxondaryo ilm-fan rivojlangan, yuksak madaniyat shakllangan, milliy qadriyatlar bor go’zalligini namoyon etuvchi makon sifatida dunyoga bo’y ko’rsatdi. Chunki qisqa fursatlarda ko’rkam me’moriy obidalar yonida salobatli zamonaviy inshootlar, ma’muriy-madaniy imoratlar qad rostladi. Odamlarning yashash va mehnat qilish sharoitlari tubdan yaxshilandi. Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijasida ishlab chiqarish sur’ati oshib, sifat har jihatdan yaxshilandi. Kundalik turmushimizga ilg’or texnologiyalarning dadil kirib kelganligi, barcha sohaparni modernizatsiyalashga alohida ahamiyat qaratilayotganligi ana shunday muvaffaqiyatlar garovi bo’ldi.

Ayni paytda milliy qadriyatlarni, asriy an’analarni yangicha ruh bilan qayta tiklab, hayotga qaytarish ishlari muhim tarbiyaviy omil qilib olindi. Shu maqsadda xalq og’zaki ijodining eng yorqin hamda noyob, sermazmun namunalari, milliy fol`klorning asl durdonalari qayta yaraqlab, odamlar qalbini nurafshon eta boshladi. Ana shunday an’anaviy qadriyatlar orasida Surxon baxshichilik maktabi mahsuli bo’lmish ko’plab dostonlar ham bor. Ayniqsa, vatanparvarlik va mardlikni, jasurlik hamda jasoratni, tug’ilgan yurtga sadoqat tuyg’ularini tarannum etuvchi “Alpomish” dostoni milliy o’zlikni tiklash borasida olib borilayotgan ma’naviy-tarbiyaviy ishlarda ulug’ ahamiyat kasb etdi.

Haqiqatan ham xalqning zukko dahosi bilan yaratilib, millatning ezgu orzu umidlarini, armonlarini, intilishlarini, jasorati va mardligini tom ma’noda o’zida mujassam etgan “Alpomish” dostoni bugungi avlodni vatanparvarlik, millatga sadoqat ruhida tarbiyalashda muhim vositalardan biri bo’lmokda. Chunki bu dostonda kuylangan xalq qahramoni timsoli yoshlar qalbiga ilhombaxsh nur taratmokda. Ularning ma’naviyatini boyitishda ibrat namunasi bo’lib xizmat qilmokda.

Mamnuniyat bilan qayd etish kerakki, “Alpomish” dostonini xalqaro YUNESKO tashkiloti jahon ma’naviy mulki sifatida tan oldi. Prezidentimiz tashabbuslari bilan ulkan tarbiyaviy ahamiyatga ega ushbu doston yaratilganligining 1000 yilligi mamlakatimiz miqyosida keng nishonlandi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori e’lon qilindi. Shu munosabat bilan janub gavhari hisoblangan Termiz shahrida bo’lib o’tgan tantanali tadbirda tadbirda muhtaram Yurtboshimizning ishtirok etganligi qalblarga zo’r iftixor baxsh etdi. Eng muhimi esa, ana shu yubiley munosabati bilan “Alpomish” dostoni to’la nusxada, ya’ni akademik nashr sifatida chop etildi. Shu bilan birga, xalq og’zaki ijodining bu betakror namunasi xorijiy tillarga o’girish ishlari boshlandi.

Prezidentimizning har birimizga ibrat bo’ladigan ajoyib fikrlari bor. Yurtboshimiz shunday deydilar: “Tabiiyki, barcha ezgu niyatlarimizning markazida farzandlarimizni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog’lom qilib o’stirish, ularning baxtu saodati. farovon kelajagini ko’rish, dunyoda hech kimdan kam bo’lmaydigan avlodni tarbiyalash orzusi turadi”. Mamlakatimiz rahbari aytgan bu so’zlar zamirida juda chuqur ma’no mujassam. Zero, biz milliy qadriyatlarimizni, demak, o’ziga xos an’analarimizni, betakror urf-odatlarimizni, beqiyos udumlarimizni tiklamay, ularda aks etgan ma’no-mazmunni yoshlar ongiga yetkazmay turib, ma’naviyatni shakllantira olmaymiz. Inson ma’naviyati esa milliy qadriyatlarga samimiy hurmat uyg’otilgandagina, ijobiy samarasini beradi. Shu ma’noda olib qaraganda, xalqona ohanglarda yaratilgan “Alpomish” dostoni nafaqat o’zbek xalqining, umuminsoniy qadriyatlarni ham baralla tarannum etuvchi og’zaki ijod munasidir. Bu doston asrlar sinovidan o’tib kelayotganligining qanchadan-qancha davr va zamonlar osha odamlarga kuchli ruhiy madad ham ma’naviy mador bag’ishlab kelayotganligining sababi ham shunda.

Eslatmoq o’rinliki, bu doston bir paytlar deyarli unutilayozgan edi. Faqatgina to’ylarda taniqli baxshilar tomonidan kuylanardi. Endilikda esa, u turl variantlarda yozib olinib, ko’p nusxalarda kitob holida qayta-qayta nashr etildi. Shu doston asosida badiiy fil`mlar, sahna asarlari yaratildi. Shu tariqa, bu paytga qadar ma’lum bir doiralardagina do’mbira jo’rligida kuylanib kelingan “Appomish” dostoni, chin ma’noda ommalashib ketdi.

Olimlarning e’tirof etishicha, hozirgi kunda ushbu dostonnin qirqdan ortiq varianti mavjud. Quvonarlisi shundaki, “Alpomish” dostonini mamlakatimizning turli hududlarida yashagan mashhur baxshilar bir umr kuylab o’tganlar. Izlaridan yetishib kelayotgan shogirddariga ham o’rgatganlar va shu yo’l bilan dostonning umrboqiyligini ta’minlaganlar. Bir so’z bilan aytganda, avlodlardan — avlodlarga beminnat yetkazganlar.

Fol`klorshunos olimlarning ta’kidlashicha, “Alpomish” dostoni chinakam xalq poeziyasining, xalq og’zaki poetik ijodining yorqin va mukammal namunasidir. Vatanparvarlik, xalqparvarlik, sof insoniy fazilatlar, pokiza muhabbat tuyg’ulari birdek ehtiros bilan kuylanadigan bu dostonni yozib olish ishlari o’tgan XX — asrning o’ttizinchi yillarida boshlangan. Dostonni 1939 yilda yurtimizning taniqli shoiri, bahor va muhabbat kuychisi Hamid Olimjon ilk bor yozib olganligi fikrimizni tasdiqlaydi. O’z davri uchun shoir H. Olimjon yozib olgan variant eng mukammal hisoblangan. Shundan keyin ham qator fol`klorshunoslar “Alpomish» dostonining turli variant va versiyalarini qog’ozga tushirganlar. Lekin xalq og’zaki ijodining bu ajoyib namunasini yanada mukammallashgan, sayqallangan, ayni paytda, avval kuylangan variantlariga mos shaklini ko’p yillardan buyon Surxondaryo baxshilari dostonchilik maktabining o’ziga xosliklarini o’rganib kelayotgan kamina, ushbu satrlar sohibi O’zbekiston xalq baxshisi Xo’shboq baxshi Mardonaqul o’g’lidan to’liq holda yozib olishga muvaffaq bo’ldim. Dostonning bu varianti har jihatdan puxtaligi, voqea kechadigan joylarning aniqligi, tasvirning hayotiy va tilining shiradorligi, Surxon vohasi odamlariga xos fe’l-atvorning, urf-odatlarning to’g’ri ta’riflanganligi bilan ajralib turadi.

Muhtaram Yurtboshimiz Islom Abdug’anievich Karimov bundan bir necha yil avval, ya’ni 2009 yilning 25 avgustida Termiz davlat universiteti yangi binosining ochilishi marosimida qatnashish uchun vohamizga tashrif buyurgan edilar. Ana shu tashrif chog’ida yoshlar bilan uchrashib, ma’naviyat masalalariga alohida e’tibor qaratgan edilar. Yoshlar bilan muloqotga kirishar ekan, Prezidentimiz viloyatimizning tarixi va bugungi kuni hamda ertasi to’g’risida so’zlab, “Surxondaryo — etnografik makon” degan ta’rifni aytib o’tgandilar. Shu bilan birga bu go’zal vohaning o’ziga xos qadriyatlari, urf-odatlari, an’analari boshqa hududlardan farq qilishini ta’kidlagandilar.

Keyingi yillar ichida Yurtboshimiz takliflaridan kelib chiqib vohamiz etnografiyasi, xapq og’zaki ijodi, hunarmandchiligi, amaliy san’ati namunalarini yanada chuqurroq o’rganish, targ’ib qilish borasida talaygina samarali tadbirlar amalga oshirildi. Bu kabi muhim tarbiyaviy ahamiyatga molik ishlar, ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar hamon izchillik bilan davom ettirilmokda. “Alpomish” dostonining yanada takomillashgan variantining yozib olinishi, viloyatimizda xalq og’zaki ijodini, xususan dostonchilikni, har jihatdan teranroq o’rganish borasida qilinayotgan ibratli ishlarning biridir. Tabiiyki, bunday izlanishlar o’zining sezilarli natijalarini bermokda. Yaqinda viloyatimizda nashr etiladigan “Surxon yoshlari” gazetasida e’lon qilingan xabarga ko’ra, endilikda bizning vohamizda kelinlar sepiga “Alpomish” dostonini ham qo’shish urf bo’la boshladi. Bu milliy qadriyatlarimizni tiklash, yoshlar ma’naviy olamini boyitishda milliy dostonlarimizdan foydalanishning eng yorqin namunalaridan biridir.

Muhtaram Yurtboshimiz I. Karimovning iboralari bilan aytganda, ”Alpomish” — qahramonlik qo’shig’idir. Bu qo’shiq kelajak avlodlarimizning tillarida ham doston bo’lg’usidir.

Xurshid DAVRON
DOSTONLARDA ELNING O’ZLIGI YASHAR
(So’ngso’z o’rnida)

El o’z armonlariga, asriy dardlariga darmonni so’zdan izlagan. Baxshilarning tunlarni tongga ulab aytgan dostonlarida elatning hurlikka, ozodlikka tashnaligi kuylangan, Millat va Vatan tuyg’usi mislsiz ehtiros bilan badiiy tadqiq etilgan, Inson va shaxs erki tushunchalari teran ifoda etilgan. Dostonlarning tag zamirida, avvalo, kishining o’z ichidagi yomonlikni yengib, ezgulikka yuz burishi, ezgulikning qaror topishi uchun xizmat qilishi asos qilib olingan. Asrlar davomida xalq tilida, unga tushunarli qilib aytilgan dostonlar qadimiy tuproqda yashagan har bir inson qalbida aks-sado berib kelganiga tariximiz guvohlik beradi.

Tasavvur qiling, o’rtada gulxan yonib turgan davrada “Alpomish” kuylanayapti. Ko’hna doston voqealaridan sarmast baxshi avj pardalarga ko’tarilayapti. Sizning ko’krak qafasingizda uzoq vaqtdan buyon azob berib kelayotgan bir nima to’lishib borayotganini sezasiz, shunchaki sezmaysiz – juda qattiq his etasiz.

…Begim o’lsa – bekcham bor,
Jurtim egasiz bo’lmaydi.
Norim o’lsa – norcham bor,
Jukim jerda qolmaydi.
Bunday aytishlaringga
Bobo, ko’nglim to’lmaydi…

Barchinning ohu zorini sozga solayotgan baxshi birdan jimib qoladi… Go’yo do’mbiraning torlari uzilib ketdi deysiz. Yo’q, unday bo’lmaydi. Bir fursatdan so’ng do’mbira yana sayray boshlaydi. Uzilgan narsa do’mbiraning tori emas, avj parda ko’tarilgan sari qalbingizda taranglashib borgan tuyg’ular tori bo’ladi…

Qo’lingizdagi kitob dilga to’fon olib kiradigan o’lmas dostonning yozma shaklidir. Uni taniqli olim, fidoyi inson Toshtemir Turdiev O’zbekiston xalq baxshisi Xo’shboq Mardonaqul o’g’lidan yozib olgan. Bu dostonning qayta to’ldirilgan ikkinchi nashri. Birinchi nashr “Alpomish”ning 1000 yilligiga bag’ishlanib chop etilgan va muxlislar orasida shuhrat qozonib, kitob rastalaridan topib bo’lmay qolgan edi. Yozib oluvchi uning ba’zi juz’iy kamchiliklarini to’g’irlab, qayta nashr etdirayapti. Yana bir jihati, bu kitobdan dostonning lotin alifbosidagi nusxasi ham o’rin olgan. Bu esa yosh avlod vakillariga xalqimizning betakror madaniy merosi bo’lmish “Alpomish” dostoni bilan yaqindan tanishish imkonini beradi. Eng muhimi, ularning ongu shuuriga ota-bobolarining orini, vatanparvarligini, muhabbatga sadoqatliligi va ezgulik uchun kurashni har nimadan ustun bilganini singdirishda o’rni beqiyos bo’ladi.

“Alpomish”ning bu nusxasi eng keng tarqalgan variant bo’lib, xalq orasida mashhur. Voqealarning izchilligi og’zaki nusxadan qog’ozga ko’chganida ham tabiiyligini saqlab qolgan. Imkon qadar har bir so’zga ramz yuklatilgan, obrazlarning jonlantirilishi ishonarli tarzda amalga oshirilgan. Buni yozib oluvchining yutug’i sifatida baholash lozim.

Doston mutolaasi davomida xalqimizning butkul unutilgan va unutilib ketayotgan urf-odatlari, ijtimoiy munosabatlarining qay tarzda bo’lganini bilib olamiz. Shu ma’noda, “Alpomish”ni nafaqat ulug’ g’oyalarni asrlar osha bizlarga tashib kelayotgan xalq og’zaki ijodiyotining betakror dostoni, balki milliy qadriyatlar qomusi sifatida e’tirof etgim keladi.

Men chorak asrcha avval yozilgan “Alpomishning qaytishi” she’rimda qatag’onga uchragan milliy dunyoqarashimizga betimsol qahramon ajdodimiz ruhi qaytishini orzu qilgan edim. O’sha paytdayoq Alpomish halqimizning o’lmagan joni, hayotbaxsh umidi ekaniga ishonganman. Zero,uning muhabbatida, mardligida, qahramonligida xalqimizning orzulari shu’lanadi.

Yangi kitob sharofati bilan “Alpomish” bizlarga yana qayta mehmon bo’layotgan ekan, bu barchamizga muborak bo’lsin, deymiz!

ALPOMISHNING QAYTISHI (1982)

Bepoyon dalada bir botir uxlar,
Sochlari chatishib ketgan giyohga.
Qay sado botirni yana qaytarar
Bu ko’hna, bu soqov, bu kar dunyoga?

Mo’ysafid tabiblar girdida halak,
Duogo’y kampirlar uni qurshamish.
Faqat uyqu aro tepinar yurak,
Biroq ko’zlarini ochmas Alpomish.

Burgutlar cho’qilab uzra go’shtidan,
Bulbullar in qurar kipriklariga.
Uchqur asrlarning tezkor shashtidan
Chang qo’nar qirday keng ko’kraklariga.

Chollar qayg’uradi: “Kim uyg’otar, kim?”
Kampirlar yig’laydi: “Uyg’onmas mangu!”
Shamollar guvillab o’tar betinim.
Boshida bulutlar qotgan beuyqu.

Xira ko’zlarini uzmay ufqdan
Donishmand cholgina yo’lga termilar
Va aylar bashorat: “Uni uyqudan
Uyg’ota oladi faqat bolalar”.