Таниқли  шоир Сулаймон Раҳмон жаҳон адабиётининг буюк сиймоси Мавлоно Жалолиддин Румийнинг «Маънавий маснавий» асарининг биринчи дафтарини таржима қилди. Унгача бу асарни Жамол Камол, Асқар Маҳкам ва Одил Икром таржимасида ўқиган эдик. Анча вақт аввал, Асқар Маҳкамга бағишланган мақоламда ёзганимдек, «Маснавий»нинг ҳар бир таржимаси ундаги ютуқ ва камчиликлари билан навбатдаги таржима учун қўйилган бир қадам бўлиб хизмат қилади. Диққатингизга ҳавола этилаётган мақолада Сулаймон Раҳмон нима учун бу машаққатли ишга киришгани сабабларини олдинги таржималарни таҳлил этган ҳолда очишга ҳаракат қилади. Яқин кунларда янги таржимадан парчалар  тақдим этамиз. Қолаверса, Сулаймон Раҳмоннинг мақоласида билдирилган фикр-мулоҳаларни бўйича тасаввуфшунос олимларни ва ўқувчиларни баҳсу мунозарага даъват этамиз.

РУМИЙ ВА УНИНГ ДУРДОНА АСАРИ «МАЪНАВИЙ МАСНАВИЙ»НИНГ
ЎЗБЕКЧА ТАРЖИМАСИГА ОИД
Сулаймон РАҲМОН

Жаҳон адабиётини ўз дурдоналари билан бойитган улуғлардан бири Жалолиддин Муҳаммад Румий 1207 йилнинг 30 сентябрида хоразмшоҳлар буюк давлатининг марказларидан бўлмиш Балх шаҳри яқинидаги Вахш қасабасида машҳур воиз, уламолар султони, сўфийлар билан мустаҳкам алоқада бўлган, ўзини Ғаззолийнинг ғоявий ва маънавий вориси деб билган Муҳаммад Баҳоиддин Валад ибн Ҳусайн ал Хатибий ал Балхий хонадонида дунёга келади. Жалолиддиннинг бобоси Ҳусайн ал Хатибий пайғамбаримиз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васалламнинг суюкли саҳобаси, қайнотаси ва биринчи халифа Абу Бакр сиддиқ авлодидан бўлса, момоси – отасининг онаси Алоиддин Муҳаммад Хоразмшоҳнинг қизи эди. Демак, унинг томирида оқиб турган қон туркийлашган араб ва хоразмий туркий қони эди. Бундан чиқадики, инглиз, рус, форс ва бошқа миллат тадқиқотчилари даъво қилганидай, Жалолиддин Румий форс шоири эмас, ўша замон русумига кўра форс тилида ижод қилган туркийдир, туркий адабиётнинг форсигўй шоиридир. Унинг ўғли Султон Валаднинг туркийда битган асарлари буни яна бир карра яққол тасдиқлайди. Султон Валад Онадўлида туркийда асарлар битган илк йирик шоир ва мутафаккир ҳисобланади. Унинг форсий ва туркийда ёзилган шеърларини ўз ичига олган «Девон»и 1925 ва 1941 йилларда «Девони Султон Валад» номи билан Туркияда чоп этилган. Бундан ташқари унинг «Маснавиёти Валадийя» номли уч жилдлик маърифий асарига кирган «Ибтидонома», «Рубобнома», «Интиҳонома»да ва «Нафъиф ул-фуруъ» деб номланган таълимий асарларида ҳам туркий битикларнинг кўплаб учраши ўз ижодида вақти-вақти билан отаси Жалолиддин Румийнинг она тилига мурожаат этиб турганидан далолат беради.

Тахминан 1215 йил атрофида мўғулларнинг хоразмшоҳлар давлати ва Бағдод халифатига босқини муқаррарлигига олдиндан кўзи етган ва Маждидин Бағдодийнинг Амударёга чўктириб қатл этилишига билдирган норозилиги туфайли хоразмшоҳлар саройининг қасоскор Шайхул исломи Фахриддин Розий билан, шунингдек, ваъзида бироз танбеҳ бергани учун Алоиддин Хоразмшоҳнинг ўзи билан муносабатлари ёмонлашгани сабабли ўзига ва оиласига бўлажак суиқасд хавфини сезган Баҳоиддин Валад ҳажни баҳона қилиб, Хуросонни тарк этишга мажбур бўлади.

У оиласи ва қирқ (баъзи манбаларда уч юз) муриди билан бутун бошли карвон бўлиб машаққатли йўлга чиқади. Карвон кунларнинг бирида Умар Хайём ватани Нишопурга келади ва худди шу ерда (бошқа бир манбада Дамашқда) ёш Жалолиддин Фаридиддин Аттор (1119 — 1230) билан кўришади. Фаридиддин Аттор отасига эргашиб келаётган болакайда зўр руҳий куч-қувват яшириниб ётганини бир қарашдаёқ пайқайди: «Ё раббий! Бир денгиз ортидан бир уммоннинг эргашиб келишини қаранг!» дея ҳайратланади, Баҳоиддин Валадга: «Ўғлингиз яқин орада дунё ғамида юрганлар юрагига ўт қўяди» деб башорат қилади ва Жалолиддинга ўзининг «Асрорнома» асарини туҳфа этади.

Жалолиддин бу асарни умрининг охиригача қўлидан қўймайди: хурсандлик чоғларида ҳам, ғуссали дамларида ҳам у билан дўст бўлиб қолади. Кўнглини безовта қилган шубҳали саволларига шу китобдан жавоб ахтаради.

Эронлик олим Муҳаммад Истеъломийга кўра, Баҳоиддин Валад оиласи ва муридлари билан салкам ўн уч йиллик сарсон-саргардонликдан сўнг 1228 йили Румда, салжуқларнинг ғарбий султонатида, Румнинг бош шаҳри Кўнёда қўним топади. (Бу эса Баҳоиддин Валаднинг ўз қондошлари, тилдошлари – миллатдошлари орасида яшаш учун интилганига яна бир далилдир.) Унгача чамаси беш-олти йил мобайнида Бағдодда, Ҳижозда, Дамашқда, Шомда яшайди. Ниҳоят Шом орқали ҳозирги Туркия тупроғига – Арзинжонга, Малатвага, Сивасга, ундан Оқшаҳарга ўтади. Бу ерда тўрт йилча мадрасаларда мударрислик қилиб, сўнгра Лоранда (ҳозирги Қаҳрамон) шаҳрига боради. Шаҳар ҳокими Амир Муса унга атаб қурдирган мадрасада бош мударрис бўлиб ишлайди. Жалолиддин худди шу ерда 1225 йили Ҳожи Шарафиддин Лоло Самарқандийнинг Гавҳар исмли қизига уйланади. Унинг тўнғич фарзанди ва кейинчалик садоқатли муриди, ўз ота-боболари ҳақидаги «Валаднома» асарининг муаллифи Султон Валад шу шаҳарда дунёга келади.

Йирик илоҳиётшунос, фиқҳ олими, сўфий ва уламолар султони бўлмиш Баҳоиддин Валад Рум султони Алоиддин Кайқубод таклифига кўра Кўнёга келади ва шаҳарнинг бош мадрасасида бош мударррислик лавозимига тайинланади. Бу ерда у воизлик ва нашр ишлари билан шуғулланади. Унинг ваъзларини нафақат оддий халқ, уламою эшонлар, амирлар, волийлар, ҳатто султон Алоиддин Кайқубоднинг ўзи ҳам жон қулоғи билан тинглайди. Баҳоиддин Валаддан кундаликлар, ваъзлар, ажабтовур руҳий ҳолатлар ва манзаралар қайд этилган «Маориф» тўплами мерос бўлиб қолган. Бу тўплам уни тушунтириш ва талқин этишга уринаётган аксарият тадқиқотчиларни ҳалиҳануз лол этиб келади.

Баҳоиддин Валад тез орада масжидлар, мадрасалар шаҳри бўлган Кўнёда кучли руҳоний муҳитни вужудга келтиради. Жалолиддин падари бузруквори ва ана шу муҳит таъсирида улғаяди, камол топади. Баҳоиддин Валад вафотидан (1231) сўнг унинг ўрнига Кўнёдаги бош мадрасанинг бош мударриси этиб тайинланган Жалолиддин отасидан ўтган ақлий ва нақлий билимларига таяниб воизлик, муфтийлик ишини давом эттиради.

Отаси вафотидан бир йил ўтиб, Жалолиддин гарчи ўзи бош мударрис ва муфтий бўлса-да, Баҳоиддин Валад муридларидан бўлмиш Саййид Бурҳониддин Муҳаққиқ Термизийга шогирд тушади. Баҳоиддин Валад ўғлини сўфийликнинг ички соҳирий сир-асрорлари билан таништиришга улгурмай ҳаётдан кўз юмади. Бу вазифани Бурҳониддин Муҳаққиқ ўз зиммасига олади. Жалолиддин Муҳаққиқ раҳбарлигида сўфийларнинг икки улуғ шайхи Ҳаким Санойи ва Фаридиддин Аттор асарларини чуқур ўрганади, уларнинг руҳига киради ва унда сўфийлик майли кучаяди. Гарчи буни унинг ўзи кейинчалик: «Аттор руҳ буд ва Санойи ду чашми ў, мо аз бэ Санойи ва Аттор омадим» («Аттор руҳ эдию Санойи унинг икки кўзи эди, биз эса Санойи ва Атторга издош бўлиб келдик») дея камтарлик билан қайд этган бўлса-да, шеъриятда устозларидан ўзиб кетади. Унинг ижодини атрофлича ўрганган эронлик румийшунос Тақий Пурномдориён «Мавлавий шеърияти шакл, ҳажм, мавзу ва ирфоний маъно-мазмун кўлами жиҳатидан Санойи ва Аттор шеъриятидан устундир» дея эътироф этади.

Муҳаққиқнинг руҳий-маънавий тарбияси салкам ўн йилга чўзилади. Орада Жалолиддин Бурҳониддин Муҳаққиқ маслаҳатига биноан ўша давр ислом оламининг йирик марказларидан бўлмиш Ҳалабда тўрт йил тасаввуф ва фиқҳдан таҳсил олади. «Маноқиб ул-орифин» муаллифи Аҳмад Афлокийнинг ёзишича, Дамашқда Муҳйиддин ибн Арабий мактабида ҳам ўқиб қайтади. Шунга қарамай, унинг ҳаётида кескин ўзгариш рўй бермайди: ўша-ўша ҳамма учун муҳтарам мударрис, суюкли воиз бўлиб қолаверади. Оиласи билан тинч, хотиржам ва мамнун яшайди.
Фақат бир воқеа унинг ҳаётини алғов-далғов қилиб юборади. 1244 йили, кеч куз кунларининг бирида унга нотаниш кимса дуч келади. Шу киши эшакда кетаётган Румийга қараб:
— Аллоҳнинг наздида кимнинг хизматлари буюк? Муҳаммад алайҳиссаломникими ёки Бистомийники? – деб савол ташлайди.

Саволнинг ғоятда теран, нозик ва қалтислигини ҳис этган Жалолиддин азбаройи ҳаяжонланганидан ҳушдан кетади ва эшакдан қулаб тушади. Жалолиддин яхши билар эдики, машҳур сўфий Бистомий «Менинг Аллоҳ олдидаги хизматларим беҳад буюкдир» деб мақтанишни хуш кўрар, Муҳаммад алайҳиссалом эса: «Парвардигоро, биз сени билишимиз лозим бўлган даражада яхши билмаймиз», деб худога илтижо қилишини қўймас эди.
Ҳушига келгач:
— Албатта Муҳаммад алайҳиссаломнинг хизматлари буюк, чунки Бистомий ҳақиқат шаробидан фақат биринчи қадаҳни ичиб маст бўлди ва тарийқатда тўхтаб қолди. Муҳаммад алайҳиссалом эса тарийқатда ҳар куни бир неча манзилларни босиб ўтди, – деб жавоб беради.

Қисқа мулоқотдан сўнг аён бўладики, савол эгаси Аллоҳга: «Менга мен билан ошно бўлишга сабр-тоқати бор кишини дуч қил», дея ёлвориб, бутун Яқин Шарқни кезиб юрган дарбадар дарвеш Шамсиддин Муҳаммад Табризий бўлиб чиқади. Ривоят борки, Шамс Табризий худди шундай дуо қилиб турган кунларининг бирида қулоғига «Бунинг эвазига нима берасан?» деган овоз чалинади. «Бошимни бераман» дейди у ва бу ваъдаси башоратдай янграйди. «Кўнёга бор, Жалолиддинни топ» дейди Овоз.

Бу икки буюк зотнинг учрашуви ҳақида ҳар хил ривоятлар бор. Хуллас, Румий ва Табризий ажралмас руҳдош дўст бўлиб қоладилар. Бу дўстлик румийшунослик ва сўфийлик тарихида ҳалигача сирли муаммо бўлиб келмоқда. Чунки улар учрашганда Румий 37 ёшда, Табризий эса 50 дан, эҳтимолки 60 дан ошган эди. Бу топишув ошиқ мурид ва маъшуқ муршид топишуви, икки куйнинг ўзаро ҳамоҳанг янграши, вужуд ва новужуднинг қўшилуви, нур ва нур манбаининг бирлашуви, фано ва бақонинг учрашуви каби ақлга сиғмас ғаройиб бир ҳол эди.

Исбот талаб қилмайдиган диний-илоҳий аҳкомлар билан Боязид Бистомийнинг завқли тасаввуфини ўзида мужассам этган қаландар Шамс Табризий ғояси Румийни батамом ром этади ва у шу тариқа сўфийлик йўлига қатъий ўтади. Румий қалбида айнан шу Шамс Табризий Аллоҳ ишқини ёқади, мутлақ ишқ ўтини аланга олдириб юборади.

Румий атрофидаги одамларни кўрмайдиган, кўрса-да пайқамайдиган, оталик, эрлик, мударрислик, муршидлик, султон саройидаги мулозимлик масъулиятларини эсламайдиган аҳволга тушади. Табризий билан ойлаб суҳбатлар қуришдан чарчамайди, у билан бирга руҳий-маънавий сайр лаззатини тотишдан бўшамайди, деярли доимий сукр ҳолатида яшайди, зикри самога берилади, истак, ирода ва ихтиёрни тарк этади, Табризий билан мунтазам қалбий робита ва алоқада яшаб, ўз тасарруфини Табризий ихтиёрига топшириб қўяди. Румий Табризийга шу қадар катта ихлос қўйиб, унга қаттиқ боғланиб қоладики, у билан: «Авваллари илоҳий деб билганим бугун менга инсон қиёфасида дуч келди» деб фахрланиб юради.

Ўғли Султон Валаднинг ёзишича, Шамс Табризий жазвада, илоҳий ишқда руҳий камолотнинг инсон боласи қўлидан келадиган барча босқичларини босиб ўтган, «Барча маъшуқлар пешвоси» мақомини олган сўфий бўлган.

Табризий билан дўстона руҳдошлик Румийни руҳий маърифатнинг юксак поғонасига олиб чиқади.
Табризий кўр-кўрона қорилардан, қироатхонлардан, Қуръони каримнинг чаласавод «билимдонларидан» нафратланади. Улардан нари бўлиш учун карвонсаройларда, бошпанасиз дарвешлар орасида яшайди. Шу жиҳатлари билан у Кўнёда тезда назарга тушади. Кўпгина руҳий-маънавий муршидларнинг муридлари унга оғиб кетадилар. Румийнинг суюкли муридлари – ўғли Султон Валад ва Ҳусомиддин Чалабий ҳам Шамс Табризийга шогирд тушади. Бу илоҳий дўстлик Кўнё диний жамоаларида ихтилоф келиб чиқишига сабаб бўлади. Бошқа илоҳиётшунослар ва Румий талабалари ўзларини камситилган, ташландиқ ҳис қиладилар. Румий хонадонида ҳам руҳий парокандалик рўй беради. Отасини қаттиқ рашк қилган унинг кичик ўғли Алоиддин «Шамс Табризийни ўлдираман» деб таҳдид қилиш даражасига бориб етади. Ва Шамс Табризий кутилмаганда ғойиб бўлади.

Бу воқеа Жалолиддин Румийни қаттиқ изтиробга солади. Дўстини ахтармаган жойи қолмайди. Иттифоқо, унинг қулоғига «Шамс Табризий Дамашқда эмиш», деган миш-миш чалинади. Бориб, дўстини олиб келиш учун ўғли Султон Валадни Дамашққа жўнатади.

Табризий Кўнёга қайтади. Улар юз кўришиб, бир-бирларининг оёқларига бош урганларида, атрофдагилар бу улуғ зотларнинг қайси бири ошиғу қайси бири маъшуқ эканлигини билолмай, ҳайратдан ёқа ушлайдилар.
Шамс Табризий Румийнинг асранди қизига уйланиб, ўртадаги дўстликни янада мустаҳкамлайди ва унинг хонадонида яшай бошлайди.

Яна илоҳий-руҳий мушоҳадалар, мубоҳасалар, узундан-узоқ тотли суҳбатлар бошланади.
Ҳасад яна бош кўтаради.
1248 йилнинг 5 декабрида бу ширин, адоқсиз, гўзал суҳбат бузилади. Шамс Табризийни кимдир ташқарига чақиради, у чиқади ва қайтиб уни ҳеч ким кўрмайди.

Шамс Табризий Румийнинг кичик ўғли Алоиддин иштирокида ўлдирилган, деган тахминлар бор. Нима бўлганда ҳам, Шамс Табризий, ўзи башорат қилганидай, бу гўзал ва қудратли дўстлик учун бошини беради.
Дўстлик иттифоқи шу тариқа ниҳоясига етади.
Дўст дўстда фано топади.
Энди Шамс Табризий Жалолиддин Румий қўли билан ғазаллар битади.
Румий ўзининг ғоят салмоқли ғазаллар тўпламини «Шамс Табризий девони» деб атайди.

Шамс Табризийнинг тўсатдан ғойиб бўлиши Румий руҳиятида кескин ўзгариш ясайди – у энди совуққон олимликдан, хотиржам уламоликдан эҳтиросли ижодкорга айланади, тенгсиз илоҳий шеърлар бита бошлайди. Румийнинг бутун вужудини Шамс Табризий тимсолида Дўст васлидан қувониш ва унинг фироқида ўртаниш, аниқроғи, чексиз илоҳий ишқ дарди қамраб олади ва уни оламга машҳур даҳо шоирга айлантирди.
Аммо Жалолиддин Румий бедарак кетган дўсти Шамс Табризийни эслатадиган, қалби, руҳияти билан унинг ўрнини босадиган бир дўстга муҳтож, муштоқ, бундай дўстсиз яшаши ва ижод қилиши амри маҳол эди. Муриди, заргар Салоҳиддин Фаридун Заркўб сиймосида у Шамс Табризийни кўради, унга ихлос қўяди ва 1249 йили уни ўзига ўринбосар ҳамда ноиб қилиб тайинлайди. Заркўбнинг вафотидан кейин эса (1258) бу мартабалар билан у суюкли муриди Ҳусомиддин Ҳасан Чалабийни сийлайди.

Бу инсондан жаҳон адабиёти чексиз миннатдор бўлса арзийди, негаки олти дафтардан иборат улкан «Маънавий маснавий»дай беқиёс асарнинг дунёга келиши ва сақланиб қолишига айнан шу Ҳусомиддин Чалабий сабаб бўлган.

Ривоятга кўра, Салоҳиддин Заркўб вафотидан сўнг ўринбосарлик мартабасини эгаллаган Ҳусомиддин Чалабий мавлоно Румийга тез-тез мурожаат этиб, «Мавлавия муридларига машғулотлар ва суҳбатлар пайтида айтадиган гапларингизни Ҳаким Санойининг «Ҳадиқат ул-ҳақойиқ» ва «Илоҳийнома»сига ўхшаш, Фаридиддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр»и руҳида йирик бир асар қилиб ёзсангиз, жамоатимиз учун таъсирли дастуриламал бўлар эди», дея бир неча бор таклиф этади. Кунларнинг бирида, муршиду мурид боғда сайр қилиб юрганларида Чалабий ўша таклифини мавлонога яна эслатади. Шунда Румий салласи қатидан 18 байт шеър ёзилган бир қоғозни олиб унга узатади. Ана шу ўн саккиз байт ёзилажак 25 минг 632 (бошқа бир манбага кўра 26 минг 840) байтли, олти дафтардан иборат «Маънавий маснавий»нинг кейинчалик шартли равишда «Найнома» деб номланган дебочаси эди.

Айтишларича, Румийнинг ўз қўли билан ёзган ягона боби худди шу «Найнома»дир. Олти дафтардан иборат улкан асарнинг қолган қисмини эса…

Дейдиларки, мавлоно «Маснавий»ни кўпинча бадиҳа тарзида қўшиқ қилиб куйлаган. Ҳусомиддин Чалабий қоғоз-довоти билан мавлонога соядай эргашиб юрган: бу тун, бу кундуз, бу мадраса, бу кўча, бу зикр пайти, бу ҳаммом демаган, қаердаки Румийга илҳом келса, қаердаки у сукр ҳолатига тушса, бадиҳа айтса, ҳамиша ҳозиру нозир Чалабий дарҳол ёзиб олган. Кейин уни Румийга ўқиб берган, шоир ўзгаришлар киритган, сайқаллаган, таҳрир қилган, шундан сўнг Чалабий уни оққа кўчириб қўйган. Баъзан-баъзан ўғли Султон Валад ҳам котиблик ишида қатнашган. Бу оғир, машаққатли ижодий меҳнат ўн икки йил давом этган. Маълумотларга кўра, Румий вафотидан олдин ҳам «Маснавий»ни бошдан-оёқ таҳрир қилиб чиққан: Ҳусомиддин ва ўғли Султон Валад навбати билан асарни ўқиб турган, Румий эса ноаниқ ўринларга аниқлик киритган, у ёки бу оятнинг тафсиридаги мавҳумликларни бартараф этган, ўрнига тушмаган, талаффузи қийин сўзларни алмаштирган.

Ҳусомиддин Чалабийнинг саъй-ҳаракати туфайли қоғозга тушган, тартиб берилган ва китоб ҳолига келтирилган бу нодир асар эндиликда башариятнинг маънавий мулкига айланди, ақлларни ҳайратга солгувчи руҳият ва тафаккур обидаси бўлиб қолди. Дўсти ва муридининг садоқатини қадрлаган Румий, чунончи, «Маснавий» нинг бир неча жойида Ҳусомиддинга мурожаат қилиб, унинг номини ўзгача меҳр билан тилга олади. Ҳусомиддин Румий учун илҳом манбаи ва «Маснавий»ни ўқишнинг маҳфий тартибини билган ягона киши бўлган. У Ҳусомиддинни севиб, эркалаб унга турли лақаблар беради. «Маснавий»нинг биринчи дафтарига ёзган сўзбошиси – хутбада уни диннинг қиличи (ҳусом – қилич) деб атаса, «Маснавий»нинг бошқа бир жойида Ҳусомиддин Шамс Табризийнинг муриди бўлганига ишора қилиб, уни «Зиё ул Ҳақ», яъни Аллоҳнинг нури дея шарафлайди.

«Маънавий маснавий» моҳиятан Қуръони каримнинг ўзига хос шеърий тафсири ва ҳадиси шарифларнинг шарҳидан, талқинидан иборатдир. Асар «Хутба»сида мавлононинг ўзи изоҳлашича: «Бу юракларга малҳам бўлгувчи, ғам-ғуссаларни кетказгувчи, «улуғ, итоатли мирзолар (фаришталар) қўллари» 1 билан битилган, «таҳоратли пок кишилар»дан2 бошқаларнинг ушлаши ҳаром этилган, «олдидан ҳам, ортидан ҳам (ҳеч қандай) ботил-ноҳақлик келмайдиган»,3 ризқ-рўзни мўл-кўл қилгувчи, ахлоқни поклагувчи ва яхшилагувчи Қуръони карим маъноларини кашф этгувчи китобдир». Бу асардаги деярли ҳар бир байт ё муқаддас Қуръон ояти, ё ҳадиси шариф билан асосланганлигини ёки, аксинча, бирор оят ёхуд ҳадис маъноси бирор воқеа, ҳодиса ва ё ривоят ёрдамида очилганлигини, муқаддас китобдан жуда кўп иқтибослар олинганини таъкидлайди.

———
1 Қуръонга ишора: «Улуғ, итоатли мирзолар (яъни, фаришталар) қўллари билан (Лавҳул Маҳфуздан кўчириб битилгандир)». (Абаса сураси, 15-16-оят».
2 Қуръонга ишора: «Уни фақат таҳоратли – пок кишиларгина ушларлар». (Воқеа, 79-оят).
3 Қуръонга ишора: «Унга олдидан ҳам, ортидан ҳам (ҳеч қандай) ботил-ноҳақлик келмас (яъни Қуръони каримнинг ҳеч қайси томонидан бирон китоб ё ҳужжат келиб уни ботил қила олмас, чунки у) ҳикмат ва ҳамду сано эгаси томонидан нозил қилингандир». (Фусиллат сураси, 42-оят).

Дарвоқе, «Маснавий»да Қуръон оятларидан 760 марта иқтибос олинган, 745 ўринда 703 ҳадисдан фойдаланилган. Мухтасар айтсак, «Маънавий маснавий»нинг ботиний моҳияти шаҳодат калимасининг – яъни, «Ла илаҳа иллаллоҳ»нинг турли-туман ҳикоятлар, масаллар, ривоятлар, ҳикматлар замирига сингдирилган зикрлари йиғиндисидан иборатдир; унинг бош мақсади – ана шу ҳикоятлар, латифалар, масаллар, ривоятлар, ҳикматлар воситасида тавҳидни – Аллоҳнинг ягоналигини, шериги йўқлигини зикр этиш ва тасдиқлашдир. Янаям тўғрироғи, бу асар мавлоно Румийнинг буюк зот Аллоҳнинг яккаю ягона эканлигини тасдиқлаб қилган зикрлари, Унинг Зоти, Сифоти ва Қудрати ҳақидаги фикрлари, Унинг бани Одамга берган неъматлари учун Унга астойдил шукрларининг бадиий ифодасидир. Румийга кўра, инсон аслан худди фаришталарга ўхшаш кўзга кўринмас руҳ бўлиб, маънавият оламига тегишлидир. Руҳ Худодандир. Парвардигор уни Ўзи ясаган хок қолипга – шаклга, яъни, инсоний жуссага жо этган. Бу қолип, Румий ибораси билан айтсак, суврат, яъни жусса моддий, фоний, ўткинчидир. Худди эгнимиздаги либосдай муваққатдир. Вақти-соати етгач, бу либос ечилади ва моддий дунёда қолади, тупроқдан бўлган вужуд яна тупроққа айланади. Руҳ эса абадийдир, у яна аслига – маънавият, руҳоният оламига – Худога қайтади. Инсон дунёга фақат еб-ичиш, ўйнаб-кулиш, бойлик орттириш, баланд мавқеларни эгаллаш, умуман дунёвий орзу-ҳавасларнинг қули бўлиб яшаш учун эмас, балки, энг аввало ўзини яратган Зотни – Аллоҳни таниш, Унинг амрларини адо этиш учун, У билан ўзи ўртасидаги мисоқни бажариш учун – ўз аслига, маънавият оламига, Худога муносиб тарзда, яхши сўз, яхши хулқ, яхши феъл билан ва ориф ҳолда комил, мукаммал бўлиб қайтиш учун интилиб яшаши лозим. Бу эса инсоннинг барча дунёвий иллатлардан – ғараз, иғво, туҳмат, таъма, ёлғон, зино, кибр ва бошқа ўнлаб, юзлаб, минглаб шу каби ёмонликлардан қалбан, руҳан покланишини тақазо этади. Демак, «Маънавий маснавий»нинг асосий мақсади инсонни иллатлардан покланишга, комилликка, мукаммалликка, маънавий етукликка даъват этишдир. Мавлоно асарнинг бошидаёқ – «Найнома»даёқ шунга ишора қилади. Руҳлар оламидан ажратиб олиниб, қолипга солинган, яъни инсоний қиёфа берилган руҳни қамишзордан кесиб олиниб, найга айлантирилган ва моддий оламнинг ғаму ташвишларига гирифтор этилган қамишга ўхшатади. Най ўз аслига – қамишликка ва қамишзорга қайтишни истайди. Инсон руҳи ҳам шу. У боқий оламдан фоний оламга ўтган. У аслида пок бўлган, моддий оламда эса унга моддий орзу-ҳаваслар, турли нафслар, кибру ҳаволар ва ҳоказо иллатлар илашган. Бу оламда у истаса-истамаса, шундай иллатлар билан кирланади. Аммо у ўз боқий маконига покланиб қайтиши лозим. Чунки у нафси, орзу-ҳаваслари йўлидан юриб, адашган, ўз асл поклигини, маъсумлигини, бегуноҳлигини йўқотган: бой бўлса – сахийликни унутган, амалга минса – кибрга берилган, авомни менсимай қўйган ва ҳоказо… Покланишнинг ягона йўли – Ишқдир, Аллоҳ севгисига берилишдир. Яъни, дунёнинг ўткинчи ялтир-юлтирларига маҳлиё бўлмаслик, буларнинг ҳаммаси шакл – суврат эканлигини тез ва теран англаб етиш, фақат маънони излаш, фақат моҳиятни кўзлаш лозимлигини тушуниш (маъно ва моҳият эса, Румийга кўра, «Ал-маъни ҳуваллаҳ», яъни Аллоҳдир), бутун умрини фақат тўғрилик ва ҳалоллик билан ўтказиш учун курашишдир, оқибатни, охиратни ўйлаб яшашдир. Ёруғ дунёга келиш ва кетишнинг маъною моҳиятини моддият оламидан эмас, маънавият оламидан излаш керак.

«Маснавий» маънолари моҳиятига кўра сўфийлик қомусидир. Аммо унинг бу жиҳатини фақат сўфийлик тариқатини тутганлар ёки уни яхши билганларгина нозик илғайди. Асарга Ғаззолий, Санойи, Аттор ва бошқа нуфузли сўфийларнинг тасаввуфий ғоялари маҳорат билан сингдириб юборилган. Гарчи Жомийнинг «Ман чи гўям васфи он олийжаноб, нист пайғамбар вале дорад китоб» («Мен бу олийжаноб васфида нима ҳам дер эдим, пайғамбар эмас, лекин китоби бор») деб берган баҳоси ҳақиқатга яқинроқ бўлса-да, қайсидир шоирнинг бу асардан ниҳоят даражада мутаассир бўлиб, муболаға билан уни «Маснавии маънавий» Мавлавий ҳаст Қуръон дар забони паҳлавий» («Мавлавийнинг «Маънавий маснавий»си паҳлавий (форс) тилидаги Қуръондир») дея улуғлагани хатодир, шакдир, ширкдир.

Сўфиёна қарашлардан, тасаввуфий идрокдан йироқ кишилар «Маснавий»дан яратмиш ва яралмиш, холиқ ва махлуқ, олам ва одам, суврат ва сийрат, сабаб ва оқибат, шакл ва маъно, зоҳир ва ботин, фано ва бақо, бу дунё ва у дунё, шоҳлик ва гадолик, йўқлик ва борлик, куфр ва иймон, ваҳдат ва касрат, моддий ва маънавий олам каби дунёвий ҳамда ухровий илмлардан баҳс этувчи маънолар хазинаси, ҳикматлар сандиғи, гўзаллик манбаи бўлган мукаммал асар сифатида лаззатланишдан ташқари ишқ ва ишқсизлик, ҳақлик ва ноҳақлик, таваккул ва жаҳд, ҳақиқат ва ёлғон, вафо ва жафо, яхшилик ва ёмонлик, оқиллик ва нодонлик, меҳр ва ғазаб, нафрат ва шафқат, поклик ва мунофиқлик, сахийлик ва бахиллик, соддалик ва макр каби юзлаб, минглаб инсоний-дунёвий зиддиятларга оид вожиза (афоризм) даражасидаги гўзал ҳикматлардан баҳраманд бўлади. Айни пайтда кундалик ҳаётга оид икир-чикирлар, муносабатлар, вазиятлар билан боғлиқ жонли лавҳалар ва улардан чиқарилган фавқулодда кучли, ўткир, доно хулосалар фалсафа ошиқларининг ақлини лол этиши, туйғуларини ларзага солиши шубҳасиз.

«Маснавий»ни ўқиш ва унинг мағзини чақиш учун маълум тайёргарликка эга бўлиш талаб этилади, чунончи, Қуръони каримдан, ҳадиси шарифлардан хабардор бўлиш лозим. Шунда буюк мутафаккир Румий оламига кириш, унинг ақл-идроки, дунёвий ва ладуний билими, шеърий истеъдоди, қувваи ҳофизаси, теран тафаккури олдида ёқа ушлайсиз. Ана шунда келтирилган ҳикоятлар, ривоятлар ва масалларнинг аввало турли-туманлиги ҳайратга солса (жаҳоннинг Г.Х. Андерсен ва В. Шекспир каби буюк адиблари ҳам Румий ривоятлари ва ҳикоятларидан таъсирланган), иккинчидан, улардан чиқарилган кутилмаган ва фавқулодда диний-фалсафий хулосалар сизни лол этади. «Маснавий» бир қарашда мустақил туюлган, аслида бир-бирига чамбарчас боғлиқ ҳикоятлар, ривоятлар ва масаллардан ёки бир-биридан келиб чиқадиган орифона ҳикматларга бой воқеалар акс этган бир юз элликдан ортиқ асарлар занжиридан иборат. Кўп ўринларда бутун бошли ривоятлару ҳикоятлар туркумини бошлаб берадиган асосий воқеа бамисоли ҳикоятларни ҳошиялаб турадиган қасноқ вазифасини бажаради, бутун бошли туркум эса ягона қиссага айланади. «Маснавий»да шундай қиссалардан ўттиздан ортиғига дуч келиш мумкин.

Бошқа мутасаввифлардан фарқли ўлароқ Румий диний аҳкомларни ҳар бир сўфий бажариши шарт деб ҳисоблаган. Айни пайтда мусиқа тинглаш ва қўшиқ айтишга, шунингдек жамоавий зикр пайтида рақс тушишга алоҳида аҳамият берган. Унинг учун дунёвий мусиқа ибтидоий ҳаяжонни ифода этадиган самовий гумбазлар мусиқасининг инъикоси ҳисобланган. Мавлоно зикр тушар экан, най ва довул садолари остида Аллоҳ билан олий мулоқотга киришган. Дарвоқе, дарвешларнинг ҳақиқий ибодати ҳисобланмиш рақси само ўзида кўзни тиндиргувчи, фазони қувончга тўлдиргувчи сайёрлар рақсини ифода этган.
Яна қайтараман, «Маснавий» яхлит зикр, мужассам зикрдир. Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигини мунтазам равишда уқтириб тургувчи буюк зикрдир.
«Маснавий» тузилиши жиҳатидан мураккаб асар. Олмон румийшуноси Аннемария Шиммел уни деворлари ва шифтлари фақат мутахассисларгина тушунадиган мураккаб кўфий нақшу нигорлар билан безатилган мадрасага, хусусан Кўнёдаги, вазир Қоратой томонидан Румий учун махсус қурилган ва ҳозиргача сақланиб қолган Қоратой мадрасаси меъморчилигига қиёслаган. Бу мадрасанинг нақшу нигорлари нигоҳни энг аввал юлдузли осмон остидаги гумбазга, кейин унинг марказидаги туйнукка жалб этиши билан диққатга сазовор. Бу туйнукдан тунда мўралаган юлдузлар акси саҳн ўртасидаги мўъжаз ҳовузчада жилваланади. Шиммелга кўра, «Маснавий» инсон қалбида уйғотадиган ҳис-туйғулар шу мадрасадаги қуръон оятларидан келиб чиққан мураккаблик, руҳий теранлик, чексизлик тимсоли бўлган ва айни чоқда марказ билан уйғунлик касб этган шаффоф ҳовуздаги юлдузлар инъикоси жилосидан туғиладиган ҳис-туйғуларга уйқашдир.

Қисқаси, «Маснавий» закий ўқувчининг руҳиятини, маънавиятини шоирона даҳо билан ҳам илоҳий, ҳам дунёвий нурга чулғайдиган, мунаввар этадиган, порлатиб юборадиган тенгсиз асардир. «Маснавий»нинг бош мақсади ғафлатдаги инсон онгини уйғотишга қаратилгандир.

Аслида Ҳусомиддин Чалабий таклифига биноан, норасмий Мавлавия жамияти аъзолари учун шеърий дастуриламал сифатида дунёга келган «Маснавий» фақат Румий ижодининггина эмас, балки бутун тасаввуф адабиётининг юксак чўққиси ҳисобланади. Тасаввуф адабиётида мазмунан бир-бирига яқин завқли, ҳузурбахш асарлар жуда кўп, аммо дадил айтиш керакки, улардан бирортаси «Маснавий»чалик кенг (унинг 500 дан ортиқ қўлёзма нусхаси мавжудлиги маълум) тарқалган, «Маснавий»чалик диққат ва қизиқиш билан (сон-саноқсиз шарҳлари, баёнлари, насрий таржималари бор) ўрганилган эмас.

Румийхонлик, хусусан «маснавийхонлик» шоир вафотидан кейин фавқулодда оммавий тус олади. Йўқ, у сўфийлик назарияси ва амалиётини асослаб берган нодир «дастуриламал», тасаввуф қомуси бўлгани учун эмас, балки мураккаб диний-фалсафий тушунчаларни, моҳиятларни содда, чиройли ва тушунарли тилда баён этиб бергани учун жаҳон афкор оммасининг диққатини тортган. Ўрта ва Яқин Шарқда дарслик сифатида ўрганилган. Айниқса Эрон, Шимолий Ҳиндистон, Покистон ва Туркияда кенг шуҳрат қозонган. Чунончи, Туркияда ХХ аср бошларига қадар маснавийхонликлар махсус қурилган биноларда ўтказиб турилган. Теша тегмаган ташбеҳлар ва пурмаъно вожизаларга бой «Маснавий» бутун мусулмон Шарқини ўзига жазб этган, десак ёлғон бўлмайди. Туркистонда «Нақшбандия» тариқати дарвешлари «Маснавий»дан камида етти юз байтни ёд билишлари шарт қилиб қўйилганига нима дейсиз?

Хўш, бу қадар катта қизиқиш уйғотган Румий ижодий-руҳий қудратининг манбаи нима ўзи? Ҳеч иккиланмай айтиш мумкинки, бу манба – Ишқ. Румиёна ишқ. Тамоман Аллоҳда илдиз отган инсоний-илоҳий ишқ! Қолаверса, ҳалигача Қуръон оятларининг, ҳадислар ва дуоларнинг тубсиз маъноси ва сирини биронта шоир Румийчалик чуқур ва гўзал қилиб очиб беролган эмас. Румий ҳар бир оятни Аллоҳнинг неъмати, Унинг марҳамати деб билган. У руҳини Аллоҳ билан боғлаган илоҳий ишқий робита туфайли изтиробнинг тубсиз қаъридан завқнинг юксак уфқига кўтарила олган ягона шоирдир. Лекин у ўзини ҳеч қачон шоир ҳисобламаган. Ўз умрини: «Мен ўт олдим, ёндим ва куйиб бўлдим» деган сўзлар билан хотималаган Румий айтадики, «Қачонки мен ўлсам, мени тупроқдан эмас, ориф одамлар қалбидан изланг».

«Маснавий»нинг қадри нафақат Шарқда, Ғарбда ҳам ғоят баланд. Мақтовга ниҳоятда бахил бўлган немис файласуфи Ҳегель вақтию замонида бу асарни «Ажойиб, гўзал!» деб сийлашдан ўзини тиёлмаган, Румийнинг «дунё зиддиятлар бирлигидаги зиддиятлар жангидан иборат»дир қабилидаги қарашларидан илҳомланиб, диалектик метод кашф этганини яширмаган бўлса, донишманд шоирнинг оташин шоирона тимсоллар – Ҳусн ва Ишқ мисолида оламнинг ўзаро тортилиши ҳақидаги фикрлари кейинчалик инглиз олими Ньютон кашфиётида ўз илмий исботини топди. Эндиликда барча замонларнинг йирик мутасаввифи деб эътироф этилаётган Румийни баъзан илоҳийлаштириш ҳоллари ҳам рўй бериб турибди. Айрим ғарбликларда «Маснавий» байтларини эрталаб ва кечқурун ўқиган киши дўзахга тушмайди, деган эътиқоднинг пайдо бўлгани шундан далолатдир.

Жаҳон адабиёти хазинаси ҳар куни унинг янги-янги таржималари билан бойиб турибди. Ўтган асрнинг йигирманчи йилларидан бошлаб Ғарб маънавий оламига шитоб билан кириб борган бу асар эндиликда жаҳон адабиёти дурдоналари қаторидаги ўрнини янада мустаҳкамлади.

Ўз замонидан буён уни шарҳлашга ва тушунишга бўлган уринишлар тўхтаган эмас. Дастлаб Туркияда Жалолиддин Румийнинг ўз ўғли Султон Валад, замондошлари Аҳмад Афлокий, Фаридун Сипоҳсолор бу ишга қўл урган бўлса, кейинчалик турк тилида Шамъий, Сарварий, Исмоил Анқаравий, Фуод Кўпрўлу, Абдулбоқи Гулпинарли, Меҳмет Али Айний, Сулаймон Наҳифий, Обиддин Пошо, Валад Узбудак, Митҳат Баҳори Байтур ва бошқаларнинг таржималари, шарҳлари, тадқиқотлари дунё юзини кўрди. Эронда бундай шарҳлар Али Даштий, Абулҳасан Зарринкўб, Шафиъ Кодканий, Жамол Ҳумоий, Муҳаммад Истеъломий, Тақий Пурномдориён, Муртазо Беҳиштий, Носириддин Соҳибзамоний, Абдулкарим Сирўш, Бадиъуззамон Фурўзонфар ва Жаъфар Шоҳидий томонидан ёзилди. Урду тилида Мунши Али, Юсуф Алишоҳ Чиштий таржималари, Шиблий Нўъмоний, Абдуали ва Ҳанифа Абдулҳаким шарҳлари пайдо бўлди. Рейнольд Никольсон, Артур Арберри, Карл Эрнст, Камилла ва Кабир Хелминскийлар, Уильям Читтик, Шахрам Шива, Иброҳим Жўмард ва Колман Баркснинг инглиз тилига, Жозеф Ҳаммер Пургстал, Фридрих Рукерт, Ҳерман Этенинг олмон тилига, Клемен Ҳуарнинг фаранг тилига қилган ўгирмалари билан «Маснавий» Оврупога кириб борди. Ғарбнинг Ҳ.Риттер, Ж. Фербервагел, Е.А.Браун, Ҳ.Мессе, Б.Спулер ва А. Шиммел каби олимлари «Маснавийи шариф»нинг тафсири, тадқиқи, насрий ёки сўзма-сўз таржимаси билан шуғулландилар. Русийзабонлар эса В.В.Бартольд, А.Кримский, В.А.Гордлевский, Н.Мартинович, Е. Бертельс, И. Брагинский, А.Мецнинг йўл-йўлакай тадқиқотлари, Ф.Корш, Иля Сельвинский, Давид Самойлов, Владимир Державин, Наум Гребнев, Дмитрий Шчедровитский, Радий Фиш, Леонид Тираспольскийнинг бадиий-шеърий, Н.Османов, О. Акимушкина, Ю.Иоаннесян, Б.Норик, А.Хисматуллин, О. Ястребова, Л. Лоҳутий, Н. Пригарина, М. Русанов ва Н. Чалисованинг сўзма-сўз, насрий таржималари орқали Румий дунёсидан баҳраманд бўлдилар.

Шуни айтиш керакки, ўн учинчи аср шоири Жалолиддин Румий йигирманчи аср охири ва йигирма биринчи аср бошида Америкада, қолаверса, инглиз тилли Канада, Англия, Австралия ва Янги Зеландияда машҳур шоирга айланди. Румий асарлари кейинги ўн беш йилда кўп нусхада нашр этилиши ва сотилиши жиҳатидан мактаблар ва дорилфунунларнинг мажбурий дастурига киритилган, кутубхоналар томонидан оммавий равишда сотиб олинадиган Шекспир асарларидан ҳам ўзиб кетди. Ҳисоб-китобларга қараганда, сўнгги 300 йилда бундай фавқулодда ҳодиса рўй бермаган экан. Америкалик шоир Колман Баркснинг асли эронлик бўлган Жон Мойннинг (Жавод Муайин) сўзма-сўз ўгирмасидан фойдаланиб қилган таржималари туфайли Румий Ғарб оламини забт этаётгани муболаға эмас. Баркснинг айтишича, унинг ўз китоблари ойига нари борса тўрт-беш донагина сотилаётган бир пайтда Румий китоблари кунига юзлаб харид қилинаётган экан.
Аммо афсуски, Баркс таржималарини аслига мос деб бўлмайди. Гап шундаки, у Румийни ўзича тасарруф этган: мутлақо эркин таржима қилган, ўзбошимчалик билан уни замонга ва америкача маънавий муҳитга мослаган. Аввало, ҳажмни, шаклни сақламаган ва энг муҳими, маънони бурган, бузган. Масалан, рубоийни олти, баъзан саккиз сатр қилиб «шишириб» юборган, ҳатто уни ғазалга айлантирган, майдонларда куйлашга мослаган, эстрадалаштирган ҳоллари ҳам учрайди. Унинг таржимасида «Маснавий» ўз маснавийлигини йўқотган, сарбастга айланган. Иккинчидан, Баркс исломда йўқ гапларни ўз «ҳисобидан» қўшиб-чатган. Учинчидан, достонларнинг асл нусхадаги жойлашиш «занжирини» бузган, уларни ўзича мавзуларга ажратиб, ўзига маъқул тартибда «ҳалқалар» ўрнини алмаштириб жойлаштирган. Тўртинчидан, унинг илоҳий-руҳий муҳаббат ҳақидаги тасаввуфий асарлигини эътибордан соқит қилиб, унга «У ўзини ошиғи ёки маъшуқаси оғушида кўради» қабилидаги шаҳвоний ҳолатларни тиқиштирган. Бешинчидан, масалан, Румий ғазалида «Чи тадбир, ай мусалмонон, ки ман худро намедонам, На тарсову яҳудиям, на габру на мусалмонам» («На илож, эй, мусулмонлар, мен ўзимнинг на тарсо, на яҳудийлигимни, на мажусий, на мусулмонлигимни билмайман») деса, Баркс «Мен мусулмон, насроний, яҳудий, мажусий, бутпараст, дзен ёки бирор диний ва маданий тузум аъзоси эмасман» деб, Румийни «ривожлантиради», «замонавийлаштиради». Олтинчидан, Қуръон оятлари ва ҳадислардан олинган иқтибосларни деярли изоҳламайди. Ёки кўп ҳолларда оят билан ҳадисни, ҳадис билан оятни адаштириб, чалкаштириб юборади. Хуллас, шамолга ва бургутга қонун йўқ қабилида иш кўради: шамол бўлиб истаган томонига эсади, бургут бўлиб хоҳлаган томонига учади. Худди шундай муносабатни рус таржимонларида ҳам кўрамиз.

Румийни бузиш, унда йўқ гапларни унинг номидан ёзиш, у кўзда тутган маъноларни бошқа ёққа, ўз мақсадига буриб ўгириш – Румийга хиёнатдир. Мавлононинг ўзи, хусусан, «Маснавий»даги «Ожиз Пашшанинг ножўя таъвили» масалидаги Пашша мисолида туб маънони тескари талқин этувчиларни қаттиқ лаънатлайди…

Вақтию замонида ўзбек тилида ҳам «Маснавий»ни шарҳлашга уринишлар бўлган. Ҳайдар Хоразмийнинг «Жавоҳир ул-асрор», Машрабнинг «Мабдайи нур» асарлари шулар жумласидандир. Аммо ўтмишда тилимизга Румийнинг бирор асари таржима қилингани ҳақида маълумот йўқ. Менга «Маснавий»ни таржима қилиш фикрини илк дафъа 1980 йили таржимашунос олим Нажмиддин Комилов таклиф этган эди. «Гулистон» журналида менинг Ибн Сино рубоийларидан қилган таржимамни кўрган олим «Сиз Румийнинг «Маснавий»сини таржима қилсангиз бўлар экан» деган эди. Очиғи, у пайтларда мен Румийнинг номинигина билардим, «Маснавий»ни билмасдим. «Домла, мен форсчадан дорилфунунда ўрганган беш-олти сўздан бошқасини билмайман», десам, у «Хоҳласангиз, ўзим сўзма-сўз таржима қилиб бераман», деб ёрдамини ҳам таклиф этган эди ўшанда. Шундан сўнг Румийга қизиқиб қолдим. Билсам, у буюк мутасаввиф шоир экан. Афсуски, у маҳалларда тасаввуф адабиётига йўл берк эди. Шунинг учун гап гаплигича қолиб кетди.

Румий асарлари таржимасига истиқлол йилларида йўл очилди. Бу ишга илк дафъа Жуманиёз Жабборов ва Шоислом Шомуҳамедов қўл урди. Улар шоирнинг баъзи ғазалларини таржима қилдилар. Кейинчалик Сирожиддин Саййид ҳам унинг ғазалларидан бир дастасини ўгирди. Жамол Камол аввалига «Маснавий» ривоятларидан баъзиларини ва айрим рубоийларни таржима қилиб, «Учмоққа қанот йўқ вале учгайман» номли китобча чиқарди, кейинроқ эса «Маснавий»ни ўқувчилар ҳукмига тўлиқ ҳавола этди. Бу асарнинг биринчи дафтаридан Асқар Маҳкам ҳам каттагина парчани шеърий, лисоний таржимаси ва шарҳлари билан алоҳида китоб ҳолида эълон қилди. Шу тариқа ўзбек китобхони ҳам ўз бобокалони ижоди билан танишиш имконига муяссар бўлди. Мен бир ўқувчи сифатида бу таржималарни катта қизиқиш билан синчиклаб мутолаа қилдим. Мақсадим Румийни билиш ва бир пайтлар Нажмиддин Комилов менга таърифини келтирган бу улуғ зот ижодидан баҳра олиш эди. Аммо яширмайман, ҳар иккала таржима ҳам ҳафсаламни пир қилди. Улар назаримда шоша-пиша чалакам-чатти, чалкаш-чулкаш, пала-партиш қилингандай туюлди. Энг ёмони, ўзбек таржимонлари ҳам «Маснавий»ни худди америкалик ва рус таржимонлари каби бузиб, ўзларидан қўшиб-чатиб, маъноларни буриб, эркин таржима қилганларига гувоҳ бўлдим. Улар бу доҳиёна асар таржимасига шу қадар нописандлик билан ёндашганларки, ҳатто унинг маснавий – жуфт қофияли байтлар эканлигини унутиб (гарчи арузда ўгиришга уринсалар-да), кўп ўринларда байтларни қофиялашни ҳам эсдан чиқариб қўйганлар. Очиғи, «Не гуноҳ қилдингки, бошинг бўлди кал, Ёки сен ҳам ёғни тўккансан магар?», «Сен азизларни ўзингдек билмагил, Гарчи ўхшашдир ёзувда «шер»у «шир», «Гар десангким, билмагаймен, кимдир ул? Нуҳни ёлғиз Нуҳга монандлар билур», «Ҳикмати Ҳақ моне бўлгай ҳар сафар, Жам этиб, сиҳҳатда тутгай то ажал», «Жузв-жузвким айрилиқдин ўртанур, Не эмиш жони ғарибнинг ҳоли ул?», «Бандалик не, салтанат не, маълум ул, Ишқ уларнинг иккисидин сирлидир», «Сенки одамзодасен, гавҳарча бўл, Жумла зурёдингни ўз жисмингда кўр», «Ўғри ул дасторни очди бир маҳал, Ҳар тараф сочилди латта-лутталар», «Ақлу идрок ёшда эрмас, бошдадир, Соч-соқол оқига боқма, эй ўғил», «То кўнгил ойина бўлсин, жилвагар, Ҳар нафас акс этсин унда бир гўзал», «Эй дариғо, кошки олдинроқ ажал — Келса, чекмасдим азобим мунчалар», «Ул эмиш санъатда — Озар, мен – санам, Не ясар бўлса, ўшалдирмен ҳамон», «Деди: ҳеч гапмас улар айлаб жадал, Эшшак ўрнида мени ҳам тутсалар» (Ж.Камол), «Ул канизак дарддан соч толаси, шоҳ кўзи қон ёшидан дарё каби», «Қўлларидан, манглайидан ўпди шоҳ, Ҳам мақому йўлидан қилди савол», «Неча йиллик суҳбатимиз ҳурмати, Кел, у хушҳол ҳолидан бир сўйлагил», «Чунки марҳумки, муҳаббат бу – фано, Чунки марҳум қайтмагай ҳеч қачон», «Ҳай, дариғ! – деб юлди соқол, сочини, — Тунд булут синдирди (?) офтоб жомини(?)» (А. Маҳкам) каби кўпдан-кўп қофиясиз байтларни кўриб ёқа ушладим.

Бундан ташқари «Эртаси эркан Сулаймон аршида, Кўрди, Азроил турарди қаршида», «Ул ҳаво зиддир имони тозага, Ул ҳаво қулфдир ўшал дарвозага», «Шарҳ этарсен ул азиз Қуръонни, бас, Сен ўзингни шарҳ қил, Қуръоннимас», «Даҳр аро нур — акси офтоби сахо, Дилдаги нур — акси анвори Xудо», «Чун Муҳаммад ул ғубордин пок эди, Қайга борса, унда важҳуллоҳ эди» (Ж.Камол) каби байтлар менга эриш туюлди, мантиқсиз, нотўғри, аллақандай ғалати кўринди. Асл нусха билан чоғиштириб, дарвоқе, анча-мунча маъновий оғишларга дуч келдим. Мисоллар жуда кўп. Афсуски, ҳаммасини батафсил пеш қилишнинг иложи йўқ. Шунинг учун айримларигагина тўхталаман. Масалан, Румийда «Сулаймон аршию унинг қаршиси» деган гап умуман йўқ. Мени шубҳалантирган ҳам шу эди: ахир Сулаймон Худо эмаски, унинг арши бўлса?! Арш ёлғиз Аллоҳга тегишли! Румийдай одам пайғамбарни худога тенглаштириши мумкинми? Асло! Форсий матнда фақат «Рўзи дигар вақти девону лиқо, Пас Сулаймон гуфт Азроилро», яъни, «Эртаси куни девон йиғилиши ва учрашувдан сўнг Сулаймон Азроилга деди» дейилган экан, холос.

Иккинчи мисолнинг форсчаси «То ҳаво тоза аст иймон тоза нест, К-ин ҳаво жуз қуфли он дарвоза нест» экан. Ўзбекчасини ўзбекчага ўгирсам: «Ҳаво имони тоза кишига қаршидир, ўша ҳаво ўша дарвозага қулфдир» деган мужмал маъно чиқди. Ҳолбуки, байтда «Одамнинг нафси, кибру ҳавоси пок бўлса, унинг иймони пок бўлмайди, чунки нафсу ҳаво иймон кирадиган дарвозанинг қулфидан бошқа нарса эмас» деган чиройли маъно ифодаланган. Афсуски, таржимада ўқувчи буни уқолмайди. Кейинги мисолдаги «Кардаи таъвил ҳарфи бикрро, Хешро таъвил кун, на зикрро», яъни «Сўзнинг асл маъносини буздинг, ундан кўра, ўзингни буз, (тўғрироғи, тузат) лекин зикрни бузма»да кўриниб турибдики, «таъвил» (сўз маъносини бошқа ёққа буриш, бузиш) сўзи «шарҳ» деб, «бикр» (бокира, иффатли, пок, асл) ва «зикр» сўзлари «Қуръон» деб олинган ва айнан шу байтда айтилган насиҳатга тескари амал қилинган. «Ин бурун аз офтобу аз Сухо, В-андарун аз акси анвори Худо»нинг таржимаси янада ғалати. Байтда гап ташқи ва ички нур, оламнинг ва одамнинг нури ҳақида боради. Мавлоно нурни ички ва ташқи – моддий ва маънавий нурга бўлиб, қуёшдан ва Сухо юлдузидан тушган нур – ташқи нурдир, олам ўшаларнинг нури билан ёруғ, ички нур – инсоннинг руҳий-маънавий нури эса Худо нурининг аксидир, дейди. Таржимон ташқи нурни «даҳр аро нур», яъни олам ичидаги нур ва ички нурни «дилдаги нур» деб талқин этади. Боз устига «даҳр аро нур – акси офтоби сахо» деб ёзадики, буни ўзбекчага ўгирсак, «дунё ичидаги нур сахо қуёшининг (яъни саховат қуёшининг) акси» деган маъно чиқади. Маълумки, «сахо қуёши» маънавий оламга тегишли. Шундай экан, «сахо қуёшининг акси» қандай қилиб ташқи нур бўлади, моддий борлиқни ёритади? Аслида эса Румий ташқи дунёни энг порлоқ сайёра – қуёшдан тортиб, энг хира сайёра – Сухо юлдузигача бўлган самовий ёритқичлар ёритади, ички дунёмиз – маънавиятимиз эса худо нурининг аксидан ёришади, демоқда. Асқар Маҳкам бу байтни гарчи айнан бўлмаса-да, мазмунан тўғри ўгирган: «Зоҳирий нур офтобу моҳдан, ички нур Оллоҳдан, Оллоҳдан!»

Хуллас, «Маснавий» таржималарида шунга ўхшаш тушуниксиз ўринлар, асл маънодан узоқлашишлар ғиж-ғиж. Румийдай даҳо шоир ижодига бундай енгил-елпи, нописанд муносабат, очиғи, мени хафа қилди ва кўнглимга Нажмиддин Комилов солган чўғ аланга олиб, асарни қайта таржима қилиш истаги туғилди. Шундан сўнг узоқ тайёргарлик кўрдим: тил ўргандим, матнни араб имлосидан табдил қилдим… Ҳар икки таржимани асл нусха билан чоғиштириб чиқдим. Хулосавий таассуротим шу бўлдики, Жамол Камол таржимаси бир мунча силлиқроқ, лекин асл нусхадан узоқроқ туюлди, Румийда йўқ гаплар қўшиб-чатилган, маъно терс чиққан ўринлар сон-саноқсиз. Асқар Маҳкам таржимаси бир қарашда форсча матнга яқинроқдай, лекин бадиияти бўш, аксарият байтлар таржимасида нўноқлик, тўмтоқлик, тажрибасизлик яққол кўриниб қолган. Ҳар икки таржимада ҳам форсий матндаги тасаввуфий маъно аниқлиги, тиниқлик етишмайди. Аксарият байтларда маъно ё нотўғри, ё хира чиққан. Тўғри, ҳеч бир таржима асл нусханинг айнан ўзидек бўлмайди. Лекин у асарнинг маъносини, моҳиятини тўғри акс эттириши шарт. Маъно моҳиятан аслига мос бўлиши лозим. Буларда эса худди шу нарса йўқ. Қолаверса, уларнинг нафақат бадиий, мазмуний сифати, ҳатто мундарижаси ҳам чатоқ, чалкаш экан. Гарчи ҳар иккала таржимон ҳам асарни айнан «Маснавий» баҳрига бегона (бузуқ) баҳрда ўгиришга уринган, асар шаклини сақлашга тиришгандай кўринса-да, афсуски, унисида ҳам, бунисида ҳам вазний сакталиклар тўлиб-тошиб ётибди, энг ёмони, асл, тасаввуфий маъно ғорат қилинган. Ҳолбуки, мавлоно Румийнинг ўзи «Маснавий»да қайта-қайта таъкидлаганидек, суврат, яъни шакл ўткинчи, энг муҳими, маънодир. Шунинг учун мен уни арузда эмас, таъбир жоиз бўлса, аруз нуқси урган бармоқ вазнида ўгиришга қарор қилдим. Бармоқ, биринчидан, бугунги ўқувчининг бадиий фикр тарзига мос, ўқиш ва тушуниш осон кечади. Қолаверса, Бедилнинг «Комде ва Мудан»идан тортиб, Саъдийнинг «Гулистон»ию «Бўстон»игача, Умар Хайём рубоийларидан тортиб Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сигача бармоқ вазнида ўгирилган ва бу китобхонлар томонидан яхши кутиб олинган, синовдан ўтган, маъқул, синашта йўл.

«Маснавий» таржималари яна нимаси билан мени қониқтирмади? Аввало, шуни ҳис қилдимки, чамамда бугунги ўқувчи бу таржималарни ўқиб, бирор нарса тушуниши қийин. Негаки, ҳар иккала таржимон ҳам худди форсийдан форсийга, тўғрироғи, форсийдан тожикча-ўзбекчага, яна ҳам аниқроғи, ХVIII-ХIХ асрлар адабиёти тилига ўгирганга ўхшайди. Иккинчидан, асл нусхадаги маъно жуда кўп ўринларда тескари талқин этилган. Учинчидан, ҳар иккала таржимон бутун бошли байтларни, парчаларни, бобларни, сарлавҳаларни (айниқса Жамол Камол) ташлаб кетган. Тўртинчидан, пала-партишликка, ўлда-жўлдаликка (бу ҳол хусусан Асқар Маҳкам таржимасида кўзга ташланади) йўл қўйилган: бир ривоят ёки ҳикоятга тегишли байтлар бошқа бир ривоят ёки ҳикоятга аралашиб кетган. Масалан, форсий матнда шоҳнинг тушида кўрган пирга қарата: «Эй, маро ту Мустафо, ман чун Умар, Аз барои хизматат бандам камар», яъни, «Эй, сен менга Мустафосан, мен сенга Умарман, энди хизматингни қилиш учун астойдил камар боғлайман» деган сўзлари билан ривоятнинг бир боби тугаб, адаб ва беадаблик ҳақидаги ривоят бошланади. Таржимада шу ривоят сарлавҳаси тушиб қолгани учун ҳар икки ривоят бир-бирига аралашиб кетган. Заргарнинг ўлими сабаблари ҳақидаги ҳикоят орасига эса томдан тараша тушгандай «Исмоил алайҳиссалом қиссаси» кириб қолган. Ёки баққол ва тўти ҳақидаги ривоят «Хамсарий бо анбиё бартоштанд, Авлиёро ҳамчу худ пиндоштанд», яъни, «Ўзларини пайғамбарга тенг деб даъво қиладилар, ўзларини авлиё деб биладилар» деган байтдан кейин ривоят Балъам Боъур ҳақидаги бобдан олинган тўртта бегона байт билан тугайди. Ҳолбуки, баққол ва тўти ривоятининг форсий матнда яна 58 байт давоми бор. Таржимада орада салкам юз бетлик катта-катта боблар ташлаб кетилиб, кутилмаганда Ҳорут ва Морут ҳақидаги ҳикоят бошланади. Икки қисмли бу ҳикоятда ҳам чалкашликларга, пала-партишликларга йўл қўйилган. Биринчи ҳикоят тугаб, кар ҳақидаги ҳикоят бошланиши керак бўлган жойга «Од қавми тарихи» бобидан парча кириб қолган. Ҳикоятнинг иккинчи қисмига эса жуҳуд подшоҳнинг оловни ёзғириши ҳақидаги бобдан парчалар аралашиб кетган, Ҳорут ва Морут ҳикояти охирига етмай тугаган. Хуллас, китоб мундарижаси чалкаш-чулкаш бўлиб кетган. Юқорида айтганимдек, «Маснавий» қўлёзмасининг 500 дан ортиқ нусхаси бор. Уларнинг ҳаммасини ҳам изчил, мукаммал деб бўлмайди, узуқ-юлуқлари кўп бўлиши табиий. Назаримда, таржимон қўлига тасодифан тушиб қолган чалкаш, узуқ-юлуқ нусхадан фойдаланган кўринади.

Таржималарнинг мени қониқтирмаган яна бир жиҳати бадиий савиясининг пастлиги, тили ва услубининг эскичалиги, маъно-мазмунининг телба-тескарилиги ва аксарият ҳолларда аслига мос эмаслиги бўлди. Масалан, «Сийна хоҳам шарҳа-шарҳа аз фироқ, То бигўям шарҳи дарди иштиёқ» байтини Жамол Камол аввал «Пора-пора қилди кўксимни фироқ, Баски, сўйлай эмди дарди иштиёқ» тарзида ўгирган эди. Кейинги нашрида «Чок-чок этсин шу кўксимни фироқ,(арузми шу?) Сўйлагаймен шарҳи дарди иштиёқ» деб таҳрир қилган. Афсуски, таҳрир асл нусхага яқинлаштириш ўрнига маънони баттар қочирган. Ўзингиз ўйланг, айрилиқдан шикоят қилиб турган бағри илма-тешик найнинг яна «айрилиқ шу кўксимини чок-чок этсин» дейиши мантиқданми? Ахир найнинг мақсади – ўзига ўхшаган тилка-пора бўлган бошқа бир сийна, ҳамдард эмасми? Дардини ўзига эмас, унга айтмоқчи эмасми? Сезган бўлсангиз, ҳар икки ҳолда ҳам ўзбекчадан кўра форсча фикр тарзи устун: биринчи ўгирмадаги «Баски, сўйлай эмди дарди иштиёқ» ҳам ва иккинчи ўгирмадаги «Сўйлагаймен шарҳи дарди иштиёқ» ҳам тузилиши жиҳатидан ўзбекча эмас. Биламизки, ўзбек тилида изофа йўқ, авваллари унча-мунча қўлланган бўлса ҳам бугунги кунда деярли истеъмолдан чиқиб кетди. Қолаверса, «Пора-пора қилди кўксимни фироқ» ҳам, «Чок-чок этсин шу кўксимни фироқ» ҳам асл маънодан йироқ. Най бор-йўғи «Иштиёқим дардини шарҳлаб, бирма-бир айтиб беришим учун айрилиқ тилка-тилка қилган бир кўнгил истайман», демоқда холос.

Асқар Маҳкам эса бу байтни қуйидагича ўгирган: «Сийна истармен фироқдан поралар, Шавқ дардидан десам афсоналар». Бунда асл нусхадаги маънога ғира-шира яқинлик бордай туюлади. Бироқ «поралар», «афсоналар» каби сўзлар қофия эмаслигидан ташқари маъно аниқлигига соя солиб турибди. Қолаверса, иштиёқ сўзида гарчи шавқ маъноси бўлса-да, бу сўз ўрнига тушмаган.

Ёки «Ман ба ҳар жамъияте нолон шудам, Жуфти хушҳолону бадҳолон шудам»ни Жамол Камол аввалига «Давралар кўрдим неча нолон бўлиб, Жуфти бадҳолону хушҳолон бўлиб» тарзида деярли форсий тилда ўгирган бўлса, кейин уни «Давралар кўрдим неча нолон бўлиб, Даврадошим ғамгину шодон бўлиб» дея гўё ўзбекчалаштирган. Аммо афсуски, ҳар икки ҳолда ҳам асл нусхадаги аниқликка эришилмаган. Асқар Маҳкам эса «Мен бу инсон қавмин оҳу зориман, Ҳоли хуш ҳам ҳоли баднинг ёриман» шаклида ўгириб, асл маънодан ва ўзбекча фикр тарзидан янада узоқлашган. Аслида, най (яъни, сўфий, ориф) аллақандай «давралар» ёки «инсон қавми» ҳақида эмас, айнан жамият – сўфийлик жамиятлари ҳақида гапирмоқда. Тасаввуф адабиёти таржимони бундай нозик маъноларни эътибордан соқит қилиши жоиз эмас.

«Тан зи жону жон зи тан мастур нест, Лек касро дийди жон дастур нест». Бу байт Жамол Камолда «Тан-ла жон, жон бирла тан мастур эмас, Кимса борму, жон анга дастур эмас», деб, Асқар Маҳкамда «Тан ва жон ҳам жону тан мастур эмас, Кимсага жон кўрмаги дастур эмас» деб форсий сўзлар билан ўгирилганидан ташқари ҳар иккала таржимонда ҳам маъновий тойиш бор: «Тан жондан, жон эса тандан парда билон тўсилмаган, улар бир-биридан маҳфий эмас, лекин жонни кўриш учун инсонга рухсат йўқ» деган аниқ-равшан фикр аслидагидай чиқмаган.

«Гар бирези баҳрро дар кўзае, Чанд гунчад? Қисмати як рўзае» байтини Жамол Камол «Кўзага жо бўлғуси денгиз, бале, Бир кунинг ул кўзага сиғмас вале» деб очиқдан-очиқ нотўғри ўгирган, мантиқни бузган. Ўзингиз ўйланг, қачон, қаерда денгиз кўзага жо бўлганини кўргансиз? Ё тавба, денгиз кўзага сиғармиш-да, одамнинг бир куни (?) сиғмас эмиш! «Уммонга кўза солсанг қанча сув сиғади? Сиғса, бир кунлик ичадиган сувинг сиғади-да» деган мавлоно бундай телба-тескари, мантиқсиз сатрларни ўқиса, нима деган бўлар эди? Байт маъноси Асқар Маҳкамда анча тўғри, лекин ифодавий нўноқлик туфайли «Кўзага қўйсанг-да уммон сувини, Қанча сиғгай? Ризқнинг имконидир» тарзида ёпишмайроқ, дудмалроқ чиққан. Аввало, сув кўзага қўйилмайди, қуйилади. Қолаверса, «сувини» ва «имконидир» сўзлари ҳеч қачон қофия бўлган эмас, бўлмайди ҳам. Боз устига байтнинг арузга ҳам алоқаси йўқ.

Жамол Камол «Эй, давойи нахвату номуси мо, Эй, ту Афлотуну Жолинуси мо»ни «Ҳар давойи зоҳиру ботин ўзинг, Бизга Жолинус ва Афлотун ўзинг» дея тожикча-ўзбекчага эркин таржима қилса, Асқар Маҳкам «Эй, давойи нахвату номусимиз, Эй, сен Афлотуну Жолинусимиз» дея унга жўр бўлади; «Жисми хок аз ишқ бар афлок шуд, Кўҳ дар рақс омаду чолок шуд» байтини Жамол Камол «Ишқ ила ер толиби афлок эмиш, Рақс этиб тоғлар, кўринг, чолок эмиш» тарзида таржима қилар экан, ўзбекларга ҳазми оғирроқ бўлган «афлок», «чолок» сўзларини сақлаб қолган ҳолда асл маънодан чалғиган: яъни, унинг таржимасини таржима қилсак, «Ер ишқ билан осмонга талабгор ёки шогирд эмиш» деган фикр чиқади. Румий эса ер эмас, балки «тупроқдан бино бўлган жисм, яъни одам ишқ туфайли юксалади, осмон бўлади, Аллоҳга етишади» демоқда. Худди шу байтни Асқар Маҳкам «Хок жисм ишқдин ўлиб афлоклар, Ишқдин рақс айлабон чўнг тоғлар» деб асл нусха маъносига бир қадар яқин келган, аммо «афлоклар» билан «тоғлар»ни қофия қилиб, уларни кўпликда қўллаб, ишни бузган: таржима тўмтоқ ва ғудур чиққан.

Таржимонлар форсийлаштиришда гўё ўзаро мусобақалашганга ўхшайди. «Гашт ранж афзуну ҳожат нораво»ни Жамол Камол «Бўлди ранж афзуну ҳожат нораво»; «Ишқ устурлоби асрори Худост»ни «Ишқ – устурлоби асрори Худо»; «Ин хўрад зоид ҳама бухлу ҳасад, Ва он хўрад, зоид ҳама нури Аҳад» байтини «Ул еса, келгай фақат бухлу ҳасад, Бул еса, келгай фақат ишқи Аҳад» тарзида салкам айнан форсийда «ўзбекчалаштиради». Асқар Маҳкам таржимасида эса бу гаплар умуман йўқ – ташлаб кетилган.

Асқар Маҳкам форсийдан форсийга ўгириш борасида баъзан ҳатто Жамол Камолдан ҳам ўзиб кетган. Мисол учун «Маҳрами ин ҳуш жуз беҳуш нест, Мар забонро муштарий жуз гўшт нест», яъни, «Бу ҳушнинг беҳушдан бошқа маҳрами йўқ, тилнинг қулоқдан бошқа харидори йўқ» деган гапнинг бадиий «таржимасини» солиштиринг: «Маҳрами бул ҳушнинг беҳушдир, Ҳар забонга муштарий бир гўшдир». Тўққиз сўздан олтитаси ўзбекча эмас! Боз устига оҳанг, баҳр бузилган. Ёки «Ҳар ки, чуз моҳи зи обаш сер шуд, Ҳар ки берўзиист, рўзаш дер шуд», яъни, «Унинг (Аллоҳнинг) сувига балиқдан бошқа ҳамма тўяди, ризқ-насибаси йўқ кимсанинг куни ўтмайди» деган гапни «Бир балиқдан ўзга сувга қонадир, Кимки берўз рўз анга бегонадир» деб уни ҳам ўзбекчага, ҳам маънога бегона қилиб қўяди. Аввало, «берўзиист» — «берўз», яъни кунсиз эмас, «ризқсиздир», қолаверса, «рўзаш дер шуд» – ризқсиз, яъни оч кишига «рўз бегона» эмас, кун узоқ бўлади, чўзилади, ўтиши қийин бўлади, деганидир.

Кўриб турганингиздек, ҳар иккала таржимонда ҳам форсий тафаккур тарзи ва форсий сўзларни ишлатишга майл устун. Бу каби мисоллар сон мингта, афсуски, ҳаммасини бирма-бир санаб ўтишнинг иложи йўқ. Лекин таржималарда шундай кулгили, йўқ жойдан йўндиришлар ҳам борки, уларни айтмаслик гуноҳдир. Мавлоно Румий бир ўринда: «Ишқ жони Тур омад, ошиқо, Тур масту «хорро Мусо соиқо», яъни «Эй, ошиқлар, ишқ Тур тоғига жон бўлиб келган эди, ундан Тур маст бўлдию «Мусо эса ҳушсиз йиқилди» дея Қуръондан иқтибос келтиради. Қуръони каримда Аллоҳ: «Қачонки Мусо (ваъдалашган) вақтимизда (Тур тоғига) келиб, Парвардигори унга (бевосита) сўзлагач, у: «Парвардигорим, менга (жамолингни) кўрсатгин, Сенга бир қарай», деди. (Аллоҳ) айтди: «Сен Мени (бу дунёда) ҳаргиз кўролмайсан. Аммо мана бу тоққа боқ (Мен унга кўринаман). Бас, агар у (Мен кўринганимда) ўрнашган жойида тура олса, сен ҳам Мени кўражаксан». Қачонки Парвардигори у тоққа кўринган эди, уни майда-майда қилиб ташлади ва (бу ҳолни кўрган) Мусо ҳушсиз ҳолда йиқилди». («Аъроф» сураси, 143-оят) дея марҳамат қилади.

Жамол Камол бу байтни «Ишқ ила ошиқ тирикдир, борму шак, Маст эмиш андин Мусо минган эшак» (?) тарзида ўгиради. Таржимон «Ишқ ила ошиқ тирикдир, борму шак»ни қаердан олганига ҳайронмиз. Асл матнда Тур тоғи икки марта эслатилганига қарамай, таржимада бу ҳақда лом-мим дейилмайди. Ишқдан (бу ерда гап илоҳий ишқ – Аллоҳ ишқи ҳақида кетмоқда!) Мусо эшагининг маст бўлиши эса куракда ҳам турмайдиган гапдир. Гувоҳ бўлганингиздек, «Хорро Мусо соиқо», яъни, «Мусо ҳушсиз йиқилди» – Қуръоний иборадир. Жамол Камол чамаси бу ердаги арабча хорро сўзини форсча харро (эшакни) деб тушунган ва таржимада жуда катта хатога йўл қўйган. Қуръондан бехабарлик муқаддас китоб ҳужжатларига нисбатан ҳақорат бўлиш билан бирга таржимонни шундай аянчли, кулгили аҳволга ҳам солиб қўйган.

Асқар Маҳкам эса бу байтни «Тур жони ишқ туфайли ошиқо, Тур масту «хорро Мусо соиқо» тарзида осонгина «таржима» қилиш билан кифояланиб қўя қолган. Бундан бугунги ўқувчининг бирор маъно тушуниб олиши маҳол. Қисқаси, китобда бу таржимон «таржима»нинг шундай осон усулидан анча унумли фойдаланганига гувоҳ бўламиз.

Маълумки, мавлоно Румий «Маснавий»нинг айрим байтларини арабча битган. Асарнинг биринчи дафтарида ҳам «Анта мавлал қовми ман ла яштаҳий, Қод родая калла лаън лам янтаҳий», «Ла тукаллифний фаинний филфана, Куллат афҳамий фа ла уҳсий сана», «Куллу шайъин қолаҳу ғойрул муфийқ, Ин такаллаф ав такаллаф ла ялийқ», «Қола атъимний фаинний жайиъун, Ваътажил фалуқоту сайфун қотиъун» каби арабий байтлар талайгина учрайди. Таржимон эса уларни бадиий таржима қилиш ўрнига лисоний таржимаси билан кифояланган. Ёки, масалан, «Гуфт: «Эй, ҳадяи Ҳаққу дафъи хараж, Маънии «Ас-собру мифтоҳул фараж»га ўхшаш байтларни «Деди: «Эй, Ҳақ ҳадяси, дафъи хараж, Маъни бу: «Ас собру мифтоҳул фараж» тарзида жон койитмай «таржима» қилиш йўлини тутган. Бундай мисолларни нафақат ўнлаб, ҳатто юзлаб келтириш мумкин.

Жамол Камол «Хун давид аз чашми ҳамчун жўй ў, Душмани жони вай омад рўй ў», яъни, «кўзидан қон ариқ бўлиб оқди, юзи ўз жонининг душмани бўлди» деган гапни умуман Румийнинг тушига ҳам кирмаган бир тарзда «Чашманинг боши кесилса, (?) хулласи, Боиси – мавжи, зилоли, жилваси» деб таржима қилади. Наҳотки таржимон форсийдаги «чашм» сўзи ўзбекчада «чашма» эмас, «кўз» эканлигини билмаса? Чашманинг боши кесилишини тасаввур қилинг! Ким, қачон, қаерда «мавжи, зилоли, жилваси боис» «чашманинг бошини кесган»ини кўргансиз? Ҳолбуки гап заргар йигит ҳақида, унинг ҳусни, чиройи ўз жонига душман бўлгани ҳақида, шу туфайли кўзидан ёш эмас, қон оқаётгани ҳақида кетмоқда. Буюк шоир ҳаётнинг бундай аччиқ ҳақиқатларини санашда давом этиб: «Душмани товус омад парри ў, Эй, басо, шаҳро бикушта фарри ў», яъни «товусга унинг ўз қаноти душман бўлса, шоҳни унинг тожи, шон-шавкати ҳалок этади» дейди. Таржимон бу байтни ҳам ўз тушунчасига кўра, «Ўз пати товусга душмандир, қаранг, Чунки ул патнинг жилоси турфаранг» дея «эркин» таржима қилади, шоҳнинг душмани ҳақидаги фикрдан кўз юмиб, ўрнига товус патларининг аслиятда йўқ таърифини келтиради. Таржимага бундай муносабатни ўрислар «отсебятина», яъни «ўзидан қўшиб-чатиш» дейди. Таржимон бўшроқ асарни кучайтирса, балки кечириш мумкиндир, лекин зўр асарни бузса, чиппакка чиқарса, кечиришга арзирмикин?

Румий табиб қўли билан заргарни ўлимга маҳкум этган шоҳни оқлаб, Хизр бир болани ўлдирган, кемани тешиб қўйган бўлса, бунда ҳикмат бор, шоҳнинг ҳам мақсади асло бир мусулмон қонини тўкиш эмас эди, у ҳам бу ишни худонинг иродаси билан қилди, агар шундай бўлмаса, унинг номини тилга олсам, кофир бўлай, дея қасам ичади: «Гар буди хуни мусалмон коми ў, Кофирам гар бурдаме ман номи ў». Аммо Жамол Камол бунга «Кимки тўкса бир мусулмон қонини, Кофир ўлгум, тилга олсам номини» тарзида мавҳумий ва умумий тус беради. Ва яна Румий ўша шоҳ ҳақида гапириб: «Шоҳ буду шоҳи бас огоҳ буд, Хос буду хосаи Аллоҳ буд», яъни, «Шоҳ эдию кўп огоҳ шоҳ эди, хос эдию Аллоҳнинг хос кишиси эди» деса, таржимон маънога яна умумий тус бериб: «Шоҳ бўлса, юртга огоҳ бўлсин ул, Хос бўлсин, хоси Оллоҳ бўлсин ул…» дея шоҳга вазифа юклаб, насиҳатомуз оҳангда ўгиради. Форсий матнда гап юртга огоҳлик ҳақида эмас, Аллоҳдан, охиратдан огоҳлик ҳақида бормоқда.

Ёки «В-аз сари сўзан ҳаме жўяд сараш, В-ар наёбад мекунад бо лаб тараш», яъни «Тиканнинг боши игна учи билан изланади, топилмаса, ўша жой лаб билан ҳўлланади» деган жўн, халқона одатга ишора қилаётган байтни «Игна бирла чиқмаса ул бир йўла, Лаб босиб, олмоқ бўлурсан тиш ила» деб ўзича таҳрир қилиб ўгиради. Ҳолбуки, гап бу ерда тиканни игна ёки тиш билан олиш тўғрисида эмас, балки уни топиш хусусида. Тикан, яъни дард (аслида, ижтимоий иллатлар) сабабининг кўзга кўринмаслигига, лекин унинг озори ёмон бўлишига ишора қилиняпти, урғу бериляпти. Румий, агар дарднинг (ижтимоий иллатларнинг) сабабини ҳар қандай хас, яъни жўн, паст кимса ҳам билаверса, у ҳолда одамзод мутлақо ғамсиз, бахтиёр яшаган бўлар эди, демоқчи. Мавлонога кўра, бу дард сирини билиш ва уни даволаш фақат Аллоҳнинг хос бандаларига – пайғамбарларга, валийларга, орифларга, сўфийларгагина аёндир.

Жамол Камолдай тажрибали шоир ва таржимонда «Эйки, юксалдинг аламни, оҳни(?), Билки, қазгайсен ўзингга чоҳни» каби тушунуксиз, тўмтоқ байтларнинг учраши ачинарлидир. Ҳолбуки, Румийда фикр аниқ-тиниқ баён этилган: «Эй ки ту аз жоҳ, зулме мекуни, Дон ки, баҳри хеш чоҳе мекани», яъни «Эй, зулм қилаётган олий мартабали (шоҳ), шуни билки, ўзингга ўзинг чоҳ қазяпсан».

Жамол Камол аксарият ҳолларда маънони қурбон қилиш ҳисобига бўлса ҳам асл нусхадаги қофияни сақлашга уринса ва шундан келиб чиқиб, форсча изофали жумлалар тузишга мойил бўлса, Асқар Маҳкам кўпинча байтни гўё ўзбекчалаштираман деб маънони мужмаллаштириб юборади. Жамол Камол «Дид шахсе фозиле, пурмояе, Офтоби дар миёни сояе» байтини «Кўрди ул ногоҳ келарди бир киши, Чеҳрасида нури офтоб тобиши» дея ўгириб, байт маъносини қашшоқлаштирса, бошқа ўзанга буриб юборса, Асқар Маҳкам «Кўрди бир шахс фозилу пурмоя у, Гўиё офтобу тўрт ён, соя у» дея жумлани тўмтоқ тузган ва асл нусхага мутлақо терс маъно берган. Натижада «Шоҳ фозил, баъмани бир шахсни кўрди, у соя ичидаги офтобдай эди» деган фикр ўрнига «гўё тўрт тараф офтобу, у соя эди» деган тескари маъно чиққан: Румий пирни офтобга ўхшатса, таржимон уни сояга менгзаган.

«Маснавий»да «Оташ аст ин бонги ною нес бод, Ҳар ки ин оташ надорад нест бод» деган бир байт бор. Маъноси: «Най навоси шамол эмас, оловдир, кимдаки шу олов бўлмаса, йўқ бўлсин». Байт таржимаси муносабати билан таржимон Асқар Маҳкам шундай изоҳ беради: «…ҳар икки мисрада ҳам қўлланилган «нест бод» («нест бод» иборасининг биринчи маъноси – «бод эмас» ёки «ел, шамол эмас». Иккинчи маъноси «йўқолсин» ёки «йўқ бўлсин»). Бинобарин, бу форс тилига хос хусусият бўлиб, худди шу шаклда туркийга ўгиришнинг иложи йўқ. Баъзи дўстларимизнинг таржима хусусидаги ўринли-ўринсиз таъналарига жавобан шуни айтишим мумкинки, ҳақиқатда бу юксак санъат асари, бу форсий тил мўъжизасини ўзбек тилига аслига монанд қилиб шеър йўлида таржима қилиш мумкин эмас».

Зийрак ўқувчи шу икки оғиз жумланинг биринчиси нотугал, чала; икккинчиси тўмтоқ эканини пайқаган бўлса ажаб эмас. Аммо мени ўзбек тилининг камситилгани таажжублантирди. Сезган бўлсангиз, таржимон ўз айбини – нўноқлиги ва уқувсизлигини ўзбек тилига ағдарган. Бу ёзғиришни ўқиб, Абдулла Қодирийнинг «Ўзбек тили камбағал эмас, балки ўзбек тилини камбағал дегувчиларнинг ўзи камбағал. Улар ўз нодонликларини ўзбек тилига тўнкамасинлар», деган аччиқ танбеҳи эсимга тушди.

Тўғри, таржимада бир пайтнинг ўзида гўзал шаклни сақлаш ва доҳиёна мазмунни ифода этиш ғоят мушкул иш. Бироқ буни асар ўгирилаётган тилнинг нуқсони деб қараш керак эмас. Ҳар қандай бой тилда ҳам бегона тил жилолари, фасоҳати ва назокати (нюанслари) худди аслидагидай чиқмайди. Бу ҳар бир тилнинг ўз ички имкониятлари, ранглари, оҳанглари, қочиримлари ва маъно товланишлари билан боғлиқ. Аслида ўзбек тилида шундай сўз ўйинлари, жилвалари, жилолари ва қочиримлар борки, бу жаҳондаги бошқа бирор тилда учрамайди, уларни бутун жозибаси билан бошқа бирор тилга ўгириш ҳам мумкин эмас. Биргина сўз пайрови, аскиянинг асосан ўзбек тилига хос эканлигининг ўзи бунинг тасдиғидир. Масалан, мен юқоридаги байтни «Най оҳи ел эмас, ўтлиғ бир садо, Кимдаки шу ўт йўқ, бўлсин у адо!» деб ўгирдим. Таржимамда маъно ва шеърий санъат қанчалик тўғри ёки нотўғри, аслига мос ёки мос эмас – бу ёғи энди зукко мутахассислар ҳукмига ҳавола. Баъзан ниҳоятда теран маънони сақлаб қолиш учун шеърий зеб-зийнатни, сайқални, нафосатни қурбон қилишга тўғри келади. Аммо асло маънони эмас!

«Маснавий»да сўз ўйинлари, пайровлар, тажнислар қўлланган, мусиқий, рақсий, рамзий ишоралар билан безалган ўринлар ҳам учрайди. Айни чоқда Румий ўта донишманд, аллома шоир бўлган, унинг асарида дунёвий ва ухровий илмлар ҳам кўп, шу туфайли аксарият байтлар, иборалар, истилоҳлар махсус изоҳ талаб қилади. Афсуски, ҳар иккала таржима ҳам бундай изоҳлардан маҳрум. Бу ҳол таржима асарни тушунишни янада қийинлаштиради. Мен қўлимдан келганча шу каби қусурларни ҳам бартараф этишга уриндим.

«Маснавий»нинг тили содда: жимжималар, оҳанжамалар, ўйлаб топилган сохта лисоний бежамалардан, истиоралардан холи; Румий ўрта аср Шарқ шеъриятининг аксарият вакилларига хос тил гўзаллигини атай кўз-кўзлашдан қочади, жимжимани ёрлиқ даражасига кўтаришга уринмайди. Унинг тили тароватли, аниқ, тиниқ ва жозибалидир. Румий таржимони шу жиҳатларни ҳам ҳисобга олиши лозим.

«Маснавий» сўфийлар жамоасининг зоҳирий ва ботиний муносабатлари воситасидир, ўзини ўзи мунтазам равишда баҳолаб турадиган, макон ва замондан ташқари мубоҳасадир, муаззам олам ва мўъжаз одам ҳақидаги жўшқин, ҳаяжонли суҳбатдир. Сизни, азиз журналхон, ана шу гўзал суҳбатдан баҳра олишга таклиф этамиз.

26.11.2014

Taniqli  shoir Sulaymon Rahmon jahon adabiyotining buyuk siymosi Mavlono Jaloliddin Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» asarining birinchi daftarini tarjima qildi. Ungacha bu asarni Jamol Kamol, Asqar Mahkam va Odil Ikrom tarjimasida o’qigan edik. Ancha vaqt avval, Asqar Mahkamga bag’ishlangan maqolamda yozganimdek, «Masnaviy»ning har bir tarjimasi undagi yutuq va kamchiliklari bilan navbatdagi tarjima uchun qo’yilgan bir qadam bo’lib xizmat qiladi. Diqqatingizga havola etilayotgan maqolada Sulaymon Rahmon nima uchun bu mashaqqatli ishga kirishgani sabablarini oldingi tarjimalarni tahlil etgan holda ochishga harakat qiladi. Yaqin kunlarda yangi tarjimani ham taqdim etamiz. Qolaversa, Sulaymon Rahmonning maqolasida bildirilgan fikr-mulohalarni bo’yicha tasavvufshunos olimlarni va o’quvchilarni bahsu munozaraga da’vat etamiz.

RUMIY VA UNING DURDONA ASARI «MA’NAVIY MASNAVIY»NING
O’ZBEKCHA TARJIMASIGA OID
Sulaymon RAHMON

 Jahon adabiyotini o’z durdonalari bilan boyitgan ulug’lardan biri Jaloliddin Muhammad Rumiy 1207 yilning 30 sentyabrida xorazmshohlar buyuk davlatining markazlaridan bo’lmish Balx shahri yaqinidagi Vaxsh qasabasida mashhur voiz, ulamolar sultoni, so’fiylar bilan mustahkam aloqada bo’lgan, o’zini G’azzoliyning g’oyaviy va ma’naviy vorisi deb bilgan Muhammad Bahoiddin Valad ibn Husayn al Xatibiy al Balxiy xonadonida dunyoga keladi. Jaloliddinning bobosi Husayn al Xatibiy payg’ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi vasallamning suyukli sahobasi, qaynotasi va birinchi xalifa Abu Bakr siddiq avlodidan bo’lsa, momosi – otasining onasi Aloiddin Muhammad Xorazmshohning qizi edi. Demak, uning tomirida oqib turgan qon turkiylashgan arab va xorazmiy turkiy qoni edi. Bundan chiqadiki, ingliz, rus, fors va boshqa millat tadqiqotchilari da’vo qilganiday, Jaloliddin Rumiy fors shoiri emas, o’sha zamon rusumiga ko’ra fors tilida ijod qilgan turkiydir, turkiy adabiyotning forsigo’y shoiridir. Uning o’g’li Sulton Valadning turkiyda bitgan asarlari buni yana bir karra yaqqol tasdiqlaydi. Sulton Valad Onado’lida turkiyda asarlar bitgan ilk yirik shoir va mutafakkir hisoblanadi. Uning forsiy va turkiyda yozilgan she’rlarini o’z ichiga olgan «Devon»i 1925 va 1941 yillarda «Devoni Sulton Valad» nomi bilan Turkiyada chop etilgan. Bundan tashqari uning «Masnaviyoti Valadiyya» nomli uch jildlik ma’rifiy asariga kirgan «Ibtidonoma», «Rubobnoma», «Intihonoma»da va «Naf’if ul-furu’» deb nomlangan ta’limiy asarlarida ham turkiy bitiklarning ko’plab uchrashi o’z ijodida vaqti-vaqti bilan otasi Jaloliddin Rumiyning ona tiliga murojaat etib turganidan dalolat beradi.

Taxminan 1215 yil atrofida mo’g’ullarning xorazmshohlar davlati va Bag’dod xalifatiga bosqini muqarrarligiga oldindan ko’zi yetgan va Majdidin Bag’dodiyning Amudaryoga cho’ktirib qatl etilishiga bildirgan noroziligi tufayli xorazmshohlar saroyining qasoskor Shayxul islomi Faxriddin Roziy bilan, shuningdek, va’zida biroz tanbeh bergani uchun Aloiddin Xorazmshohning o’zi bilan munosabatlari yomonlashgani sababli o’ziga va oilasiga bo’lajak suiqasd xavfini sezgan Bahoiddin Valad hajni bahona qilib, Xurosonni tark etishga majbur bo’ladi.

U oilasi va qirq (ba’zi manbalarda uch yuz) muridi bilan butun boshli karvon bo’lib mashaqqatli yo’lga chiqadi. Karvon kunlarning birida Umar Xayyom vatani Nishopurga keladi va xuddi shu yerda (boshqa bir manbada Damashqda) yosh Jaloliddin Farididdin Attor (1119 — 1230) bilan ko’rishadi. Farididdin Attor otasiga ergashib kelayotgan bolakayda zo’r ruhiy kuch-quvvat yashirinib yotganini bir qarashdayoq payqaydi: «YO rabbiy! Bir dengiz ortidan bir ummonning ergashib kelishini qarang!» deya hayratlanadi, Bahoiddin Valadga: «O’g’lingiz yaqin orada dunyo g’amida yurganlar yuragiga o’t qo’yadi» deb bashorat qiladi va Jaloliddinga o’zining «Asrornoma» asarini tuhfa etadi.

Jaloliddin bu asarni umrining oxirigacha qo’lidan qo’ymaydi: xursandlik chog’larida ham, g’ussali damlarida ham u bilan do’st bo’lib qoladi. Ko’nglini bezovta qilgan shubhali savollariga shu kitobdan javob axtaradi.

Eronlik olim Muhammad Iste’lomiyga ko’ra, Bahoiddin Valad oilasi va muridlari bilan salkam o’n uch yillik sarson-sargardonlikdan so’ng 1228 yili Rumda, saljuqlarning g’arbiy sultonatida, Rumning bosh shahri Ko’nyoda qo’nim topadi. (Bu esa Bahoiddin Valadning o’z qondoshlari, tildoshlari – millatdoshlari orasida yashash uchun intilganiga yana bir dalildir.) Ungacha chamasi besh-olti yil mobaynida Bag’dodda, Hijozda, Damashqda, Shomda yashaydi. Nihoyat Shom orqali hozirgi Turkiya tuprog’iga – Arzinjonga, Malatvaga, Sivasga, undan Oqshaharga o’tadi. Bu yerda to’rt yilcha madrasalarda mudarrislik qilib, so’ngra Loranda (hozirgi Qahramon) shahriga boradi. Shahar hokimi Amir Musa unga atab qurdirgan madrasada bosh mudarris bo’lib ishlaydi. Jaloliddin xuddi shu yerda 1225 yili Hoji Sharafiddin Lolo Samarqandiyning Gavhar ismli qiziga uylanadi. Uning to’ng’ich farzandi va keyinchalik sadoqatli muridi, o’z ota-bobolari haqidagi «Valadnoma» asarining muallifi Sulton Valad shu shaharda dunyoga keladi.

Yirik ilohiyotshunos, fiqh olimi, so’fiy va ulamolar sultoni bo’lmish Bahoiddin Valad Rum sultoni Aloiddin Kayqubod taklifiga ko’ra Ko’nyoga keladi va shaharning bosh madrasasida bosh mudarrrislik lavozimiga tayinlanadi. Bu yerda u voizlik va nashr ishlari bilan shug’ullanadi. Uning va’zlarini nafaqat oddiy xalq, ulamoyu eshonlar, amirlar, voliylar, hatto sulton Aloiddin Kayqubodning o’zi ham jon qulog’i bilan tinglaydi. Bahoiddin Valaddan kundaliklar, va’zlar, ajabtovur ruhiy holatlar va manzaralar qayd etilgan «Maorif» to’plami meros bo’lib qolgan. Bu to’plam uni tushuntirish va talqin etishga urinayotgan aksariyat tadqiqotchilarni halihanuz lol etib keladi.

Bahoiddin Valad tez orada masjidlar, madrasalar shahri bo’lgan Ko’nyoda kuchli ruhoniy muhitni vujudga keltiradi. Jaloliddin padari buzrukvori va ana shu muhit ta’sirida ulg’ayadi, kamol topadi. Bahoiddin Valad vafotidan (1231) so’ng uning o’rniga Ko’nyodagi bosh madrasaning bosh mudarrisi etib tayinlangan Jaloliddin otasidan o’tgan aqliy va naqliy bilimlariga tayanib voizlik, muftiylik ishini davom ettiradi.

Otasi vafotidan bir yil o’tib, Jaloliddin garchi o’zi bosh mudarris va muftiy bo’lsa-da, Bahoiddin Valad muridlaridan bo’lmish Sayyid Burhoniddin Muhaqqiq Termiziyga shogird tushadi. Bahoiddin Valad o’g’lini so’fiylikning ichki sohiriy sir-asrorlari bilan tanishtirishga ulgurmay hayotdan ko’z yumadi. Bu vazifani Burhoniddin Muhaqqiq o’z zimmasiga oladi. Jaloliddin Muhaqqiq rahbarligida so’fiylarning ikki ulug’ shayxi Hakim Sanoyi va Farididdin Attor asarlarini chuqur o’rganadi, ularning ruhiga kiradi va unda so’fiylik mayli kuchayadi. Garchi buni uning o’zi keyinchalik: «Attor ruh bud va Sanoyi du chashmi o’, mo az be Sanoyi va Attor omadim» («Attor ruh ediyu Sanoyi uning ikki ko’zi edi, biz esa Sanoyi va Attorga izdosh bo’lib keldik») deya kamtarlik bilan qayd etgan bo’lsa-da, she’riyatda ustozlaridan o’zib ketadi. Uning ijodini atroflicha o’rgangan eronlik rumiyshunos Taqiy Purnomdoriyon «Mavlaviy she’riyati shakl, hajm, mavzu va irfoniy ma’no-mazmun ko’lami jihatidan Sanoyi va Attor she’riyatidan ustundir» deya e’tirof etadi.

Muhaqqiqning ruhiy-ma’naviy tarbiyasi salkam o’n yilga cho’ziladi. Orada Jaloliddin Burhoniddin Muhaqqiq maslahatiga binoan o’sha davr islom olamining yirik markazlaridan bo’lmish Halabda to’rt yil tasavvuf va fiqhdan tahsil oladi. «Manoqib ul-orifin» muallifi Ahmad Aflokiyning yozishicha, Damashqda Muhyiddin ibn Arabiy maktabida ham o’qib qaytadi. Shunga qaramay, uning hayotida keskin o’zgarish ro’y bermaydi: o’sha-o’sha hamma uchun muhtaram mudarris, suyukli voiz bo’lib qolaveradi. Oilasi bilan tinch, xotirjam va mamnun yashaydi.
Faqat bir voqea uning hayotini alg’ov-dalg’ov qilib yuboradi. 1244 yili, kech kuz kunlarining birida unga notanish kimsa duch keladi. Shu kishi eshakda ketayotgan Rumiyga qarab:
— Allohning nazdida kimning xizmatlari buyuk? Muhammad alayhissalomnikimi yoki Bistomiyniki? – deb savol tashlaydi.

Savolning g’oyatda teran, nozik va qaltisligini his etgan Jaloliddin azbaroyi hayajonlanganidan hushdan ketadi va eshakdan qulab tushadi. Jaloliddin yaxshi bilar ediki, mashhur so’fiy Bistomiy «Mening Alloh oldidagi xizmatlarim behad buyukdir» deb maqtanishni xush ko’rar, Muhammad alayhissalom esa: «Parvardigoro, biz seni bilishimiz lozim bo’lgan darajada yaxshi bilmaymiz», deb xudoga iltijo qilishini qo’ymas edi.
Hushiga kelgach:
— Albatta Muhammad alayhissalomning xizmatlari buyuk, chunki Bistomiy haqiqat sharobidan faqat birinchi qadahni ichib mast bo’ldi va tariyqatda to’xtab qoldi. Muhammad alayhissalom esa tariyqatda har kuni bir necha manzillarni bosib o’tdi, – deb javob beradi.

 Qisqa muloqotdan so’ng ayon bo’ladiki, savol egasi Allohga: «Menga men bilan oshno bo’lishga sabr-toqati bor kishini duch qil», deya yolvorib,butun Yaqin Sharqni kezib yurgan darbadar darvesh Shamsiddin Muhammad Tabriziy bo’lib chiqadi. Rivoyat borki, Shams Tabriziy xuddi shunday duo qilib turgan kunlarining birida qulog’iga «Buning evaziga nima berasan?» degan ovoz chalinadi. «Boshimni beraman» deydi u va bu va’dasi bashoratday yangraydi. «Ko’nyoga bor, Jaloliddinni top» deydi Ovoz.

Bu ikki buyuk zotning uchrashuvi haqida har xil rivoyatlar bor. Xullas, Rumiy va Tabriziy ajralmas ruhdosh do’st bo’lib qoladilar. Bu do’stlik rumiyshunoslik va so’fiylik tarixida haligacha sirli muammo bo’lib kelmoqda. Chunki ular uchrashganda Rumiy 37 yoshda, Tabriziy esa 50 dan, ehtimolki 60 dan oshgan edi. Bu topishuv oshiq murid va ma’shuq murshid topishuvi, ikki kuyning o’zaro hamohang yangrashi, vujud va novujudning qo’shiluvi, nur va nur manbaining birlashuvi, fano va baqoning uchrashuvi kabi aqlga sig’mas g’aroyib bir hol edi.

Isbot talab qilmaydigan diniy-ilohiy ahkomlar bilan Boyazid Bistomiyning zavqli tasavvufini o’zida mujassam etgan qalandar Shams Tabriziy g’oyasi Rumiyni batamom rom etadi va u shu tariqa so’fiylik yo’liga qat’iy o’tadi. Rumiy qalbida aynan shu Shams Tabriziy Alloh ishqini yoqadi, mutlaq ishq o’tini alanga oldirib yuboradi.

Rumiy atrofidagi odamlarni ko’rmaydigan, ko’rsa-da payqamaydigan, otalik, erlik, mudarrislik, murshidlik, sulton saroyidagi mulozimlik mas’uliyatlarini eslamaydigan ahvolga tushadi. Tabriziy bilan oylab suhbatlar qurishdan charchamaydi, u bilan birga ruhiy-ma’naviy sayr lazzatini totishdan bo’shamaydi, deyarli doimiy sukr holatida yashaydi, zikri samoga beriladi, istak, iroda va ixtiyorni tark etadi, Tabriziy bilan muntazam qalbiy robita va aloqada yashab, o’z tasarrufini Tabriziy ixtiyoriga topshirib qo’yadi. Rumiy Tabriziyga shu qadar katta ixlos qo’yib, unga qattiq bog’lanib qoladiki, u bilan: «Avvallari ilohiy deb bilganim bugun menga inson qiyofasida duch keldi» deb faxrlanib yuradi.

O’g’li Sulton Valadning yozishicha, Shams Tabriziy jazvada, ilohiy ishqda ruhiy kamolotning inson bolasi qo’lidan keladigan barcha bosqichlarini bosib o’tgan, «Barcha ma’shuqlar peshvosi» maqomini olgan so’fiy bo’lgan.

Tabriziy bilan do’stona ruhdoshlik Rumiyni ruhiy ma’rifatning yuksak pog’onasiga olib chiqadi.
Tabriziy ko’r-ko’rona qorilardan, qiroatxonlardan, Qur’oni karimning chalasavod «bilimdonlaridan» nafratlanadi. Ulardan nari bo’lish uchun karvonsaroylarda, boshpanasiz darveshlar orasida yashaydi. Shu jihatlari bilan u Ko’nyoda tezda nazarga tushadi. Ko’pgina ruhiy-ma’naviy murshidlarning muridlari unga og’ib ketadilar. Rumiyning suyukli muridlari – o’g’li Sulton Valad va Husomiddin Chalabiy ham Shams Tabriziyga shogird tushadi. Bu ilohiy do’stlik Ko’nyo diniy jamoalarida ixtilof kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Boshqa ilohiyotshunoslar va Rumiy talabalari o’zlarini kamsitilgan, tashlandiq his qiladilar. Rumiy xonadonida ham ruhiy parokandalik ro’y beradi. Otasini qattiq rashk qilgan uning kichik o’g’li Aloiddin «Shams Tabriziyni o’ldiraman» deb tahdid qilish darajasiga borib yetadi. Va Shams Tabriziy kutilmaganda g’oyib bo’ladi.

Bu voqea Jaloliddin Rumiyni qattiq iztirobga soladi. Do’stini axtarmagan joyi qolmaydi. Ittifoqo, uning qulog’iga «Shams Tabriziy Damashqda emish», degan mish-mish chalinadi. Borib, do’stini olib kelish uchun o’g’li Sulton Valadni Damashqqa jo’natadi.

Tabriziy Ko’nyoga qaytadi. Ular yuz ko’rishib, bir-birlarining oyoqlariga bosh urganlarida, atrofdagilar bu ulug’ zotlarning qaysi biri oshig’u qaysi biri ma’shuq ekanligini bilolmay, hayratdan yoqa ushlaydilar.
Shams Tabriziy Rumiyning asrandi qiziga uylanib, o’rtadagi do’stlikni yanada mustahkamlaydi va uning xonadonida yashay boshlaydi.

Yana ilohiy-ruhiy mushohadalar, mubohasalar, uzundan-uzoq totli suhbatlar boshlanadi.
Hasad yana bosh ko’taradi.
1248 yilning 5 dekabrida bu shirin, adoqsiz, go’zal suhbat buziladi. Shams Tabriziyni kimdir tashqariga chaqiradi, u chiqadi va qaytib uni hech kim ko’rmaydi.

Shams Tabriziy Rumiyning kichik o’g’li Aloiddin ishtirokida o’ldirilgan, degan taxminlar bor. Nima bo’lganda ham, Shams Tabriziy, o’zi bashorat qilganiday, bu go’zal va qudratli do’stlik uchun boshini beradi.
Do’stlik ittifoqi shu tariqa nihoyasiga yetadi.
Do’st do’stda fano topadi.
Endi Shams Tabriziy Jaloliddin Rumiy qo’li bilan g’azallar bitadi.
Rumiy o’zining g’oyat salmoqli g’azallar to’plamini «Shams Tabriziy devoni» deb ataydi.

Shams Tabriziyning to’satdan g’oyib bo’lishi Rumiy ruhiyatida keskin o’zgarish yasaydi – u endi sovuqqon olimlikdan, xotirjam ulamolikdan ehtirosli ijodkorga aylanadi, tengsiz ilohiy she’rlar bita boshlaydi. Rumiyning butun vujudini Shams Tabriziy timsolida Do’st vaslidan quvonish va uning firoqida o’rtanish, aniqrog’i, cheksiz ilohiy ishq dardi qamrab oladi va uni olamga mashhur daho shoirga aylantirdi.
Ammo Jaloliddin Rumiy bedarak ketgan do’sti Shams Tabriziyni eslatadigan, qalbi, ruhiyati bilan uning o’rnini bosadigan bir do’stga muhtoj, mushtoq, bunday do’stsiz yashashi va ijod qilishi amri mahol edi. Muridi, zargar Salohiddin Faridun Zarko’b siymosida u Shams Tabriziyni ko’radi, unga ixlos qo’yadi va 1249 yili uni o’ziga o’rinbosar hamda noib qilib tayinlaydi. Zarko’bning vafotidan keyin esa (1258) bu martabalar bilan u suyukli muridi Husomiddin Hasan Chalabiyni siylaydi.

Bu insondan jahon adabiyoti cheksiz minnatdor bo’lsa arziydi, negaki olti daftardan iborat ulkan «Ma’naviy masnaviy»day beqiyos asarning dunyoga kelishi va saqlanib qolishiga aynan shu Husomiddin Chalabiy sabab bo’lgan.

Rivoyatga ko’ra, Salohiddin Zarko’b vafotidan so’ng o’rinbosarlik martabasini egallagan Husomiddin Chalabiy mavlono Rumiyga tez-tez murojaat etib, «Mavlaviya muridlariga mashg’ulotlar va suhbatlar paytida aytadigan gaplaringizni Hakim Sanoyining «Hadiqat ul-haqoyiq» va «Ilohiynoma»siga o’xshash, Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr»i ruhida yirik bir asar qilib yozsangiz, jamoatimiz uchun ta’sirli dasturilamal bo’lar edi», deya bir necha bor taklif etadi. Kunlarning birida, murshidu murid bog’da sayr qilib yurganlarida Chalabiy o’sha taklifini mavlonoga yana eslatadi. Shunda Rumiy sallasi qatidan 18 bayt she’r yozilgan bir qog’ozni olib unga uzatadi. Ana shu o’n sakkiz bayt yozilajak 25 ming 632 (boshqa bir manbaga ko’ra 26 ming 840) baytli, olti daftardan iborat «Ma’naviy masnaviy»ning keyinchalik shartli ravishda «Naynoma» deb nomlangan debochasi edi.

Aytishlaricha, Rumiyning o’z qo’li bilan yozgan yagona bobi xuddi shu «Naynoma»dir. Olti daftardan iborat ulkan asarning qolgan qismini esa…

Deydilarki, mavlono «Masnaviy»ni ko’pincha badiha tarzida qo’shiq qilib kuylagan. Husomiddin Chalabiy qog’oz-dovoti bilan mavlonoga soyaday ergashib yurgan: bu tun, bu kunduz, bu madrasa, bu ko’cha, bu zikr payti, bu hammom demagan, qaerdaki Rumiyga ilhom kelsa, qaerdaki u sukr holatiga tushsa, badiha aytsa, hamisha hoziru nozir Chalabiy darhol yozib olgan. Keyin uni Rumiyga o’qib bergan, shoir o’zgarishlar kiritgan, sayqallagan, tahrir qilgan, shundan so’ng Chalabiy uni oqqa ko’chirib qo’ygan. Ba’zan-ba’zan o’g’li Sulton Valad ham kotiblik ishida qatnashgan. Bu og’ir, mashaqqatli ijodiy mehnat o’n ikki yil davom etgan. Ma’lumotlarga ko’ra, Rumiy vafotidan oldin ham «Masnaviy»ni boshdan-oyoq tahrir qilib chiqqan: Husomiddin va o’g’li Sulton Valad navbati bilan asarni o’qib turgan, Rumiy esa noaniq o’rinlarga aniqlik kiritgan, u yoki bu oyatning tafsiridagi mavhumliklarni bartaraf etgan, o’rniga tushmagan, talaffuzi qiyin so’zlarni almashtirgan.

Husomiddin Chalabiyning sa’y-harakati tufayli qog’ozga tushgan, tartib berilgan va kitob holiga keltirilgan bu nodir asar endilikda bashariyatning ma’naviy mulkiga aylandi, aqllarni hayratga solguvchi ruhiyat va tafakkur obidasi bo’lib qoldi. Do’sti va muridining sadoqatini qadrlagan Rumiy, chunonchi, «Masnaviy» ning bir necha joyida Husomiddinga murojaat qilib, uning nomini o’zgacha mehr bilan tilga oladi. Husomiddin Rumiy uchun ilhom manbai va «Masnaviy»ni o’qishning mahfiy tartibini bilgan yagona kishi bo’lgan. U Husomiddinni sevib, erkalab unga turli laqablar beradi. «Masnaviy»ning birinchi daftariga yozgan so’zboshisi – xutbada uni dinning qilichi (husom – qilich) deb atasa, «Masnaviy»ning boshqa bir joyida Husomiddin Shams Tabriziyning muridi bo’lganiga ishora qilib, uni «Ziyo ul Haq», ya’ni Allohning nuri deya sharaflaydi.

«Ma’naviy masnaviy» mohiyatan Qur’oni karimning o’ziga xos she’riy tafsiri va hadisi shariflarning sharhidan, talqinidan iboratdir. Asar «Xutba»sida mavlononing o’zi izohlashicha: «Bu yuraklarga malham bo’lguvchi, g’am-g’ussalarni ketkazguvchi, «ulug’, itoatli mirzolar (farishtalar) qo’llari» 1 bilan bitilgan, «tahoratli pok kishilar»dan2 boshqalarning ushlashi harom etilgan, «oldidan ham, ortidan ham (hech qanday) botil-nohaqlik kelmaydigan»,3 rizq-ro’zni mo’l-ko’l qilguvchi, axloqni poklaguvchi va yaxshilaguvchi Qur’oni karim ma’nolarini kashf etguvchi kitobdir». Bu asardagi deyarli har bir bayt yo muqaddas Qur’on oyati, yo hadisi sharif bilan asoslanganligini yoki, aksincha, biror oyat yoxud hadis ma’nosi biror voqea, hodisa va yo rivoyat yordamida ochilganligini, muqaddas kitobdan juda ko’p iqtiboslar olinganini ta’kidlaydi.

———
1 Qur’onga ishora: «Ulug’, itoatli mirzolar (ya’ni, farishtalar) qo’llari bilan (Lavhul Mahfuzdan ko’chirib bitilgandir)». (Abasa surasi, 15-16-oyat».
2 Qur’onga ishora: «Uni faqat tahoratli – pok kishilargina ushlarlar». (Voqea, 79-oyat).
3 Qur’onga ishora: «Unga oldidan ham, ortidan ham (hech qanday) botil-nohaqlik kelmas (ya’ni Qur’oni karimning hech qaysi tomonidan biron kitob yo hujjat kelib uni botil qila olmas, chunki u) hikmat va hamdu sano egasi tomonidan nozil qilingandir». (Fusillat surasi, 42-oyat).

Darvoqe, «Masnaviy»da Qur’on oyatlaridan 760 marta iqtibos olingan, 745 o’rinda 703 hadisdan foydalanilgan. Muxtasar aytsak, «Ma’naviy masnaviy»ning botiniy mohiyati shahodat kalimasining – ya’ni, «La ilaha illalloh»ning turli-tuman hikoyatlar, masallar, rivoyatlar, hikmatlar zamiriga singdirilgan zikrlari yig’indisidan iboratdir; uning bosh maqsadi – ana shu hikoyatlar, latifalar, masallar, rivoyatlar, hikmatlar vositasida tavhidni – Allohning yagonaligini, sherigi yo’qligini zikr etish va tasdiqlashdir. Yanayam to’g’rirog’i, bu asar mavlono Rumiyning buyuk zot Allohning yakkayu yagona ekanligini tasdiqlab qilgan zikrlari, Uning Zoti, Sifoti va Qudrati haqidagi fikrlari, Uning bani Odamga bergan ne’matlari uchun Unga astoydil shukrlarining badiiy ifodasidir. Rumiyga ko’ra, inson aslan xuddi farishtalarga o’xshash ko’zga ko’rinmas ruh bo’lib, ma’naviyat olamiga tegishlidir. Ruh Xudodandir. Parvardigor uni O’zi yasagan xok qolipga – shaklga, ya’ni, insoniy jussaga jo etgan. Bu qolip, Rumiy iborasi bilan aytsak, suvrat, ya’ni jussa moddiy, foniy, o’tkinchidir. Xuddi egnimizdagi libosday muvaqqatdir. Vaqti-soati yetgach, bu libos yechiladi va moddiy dunyoda qoladi, tuproqdan bo’lgan vujud yana tuproqqa aylanadi. Ruh esa abadiydir, u yana asliga – ma’naviyat, ruhoniyat olamiga – Xudoga qaytadi. Inson dunyoga faqat yeb-ichish, o’ynab-kulish, boylik orttirish, baland mavqelarni egallash, umuman dunyoviy orzu-havaslarning quli bo’lib yashash uchun emas, balki, eng avvalo o’zini yaratgan Zotni – Allohni tanish, Uning amrlarini ado etish uchun, U bilan o’zi o’rtasidagi misoqni bajarish uchun – o’z asliga, ma’naviyat olamiga, Xudoga munosib tarzda, yaxshi so’z, yaxshi xulq, yaxshi fe’l bilan va orif holda komil, mukammal bo’lib qaytish uchun intilib yashashi lozim. Bu esa insonning barcha dunyoviy illatlardan – g’araz, ig’vo, tuhmat, ta’ma, yolg’on, zino, kibr va boshqa o’nlab, yuzlab, minglab shu kabi yomonliklardan qalban, ruhan poklanishini taqazo etadi. Demak, «Ma’naviy masnaviy»ning asosiy maqsadi insonni illatlardan poklanishga, komillikka, mukammallikka, ma’naviy yetuklikka da’vat etishdir. Mavlono asarning boshidayoq – «Naynoma»dayoq shunga ishora qiladi. Ruhlar olamidan ajratib olinib, qolipga solingan, ya’ni insoniy qiyofa berilgan ruhni qamishzordan kesib olinib, nayga aylantirilgan va moddiy olamning g’amu tashvishlariga giriftor etilgan qamishga o’xshatadi. Nay o’z asliga – qamishlikka va qamishzorga qaytishni istaydi. Inson ruhi ham shu. U boqiy olamdan foniy olamga o’tgan. U aslida pok bo’lgan, moddiy olamda esa unga moddiy orzu-havaslar, turli nafslar, kibru havolar va hokazo illatlar ilashgan. Bu olamda u istasa-istamasa, shunday illatlar bilan kirlanadi. Ammo u o’z boqiy makoniga poklanib qaytishi lozim. Chunki u nafsi, orzu-havaslari yo’lidan yurib, adashgan, o’z asl pokligini, ma’sumligini, begunohligini yo’qotgan: boy bo’lsa – saxiylikni unutgan, amalga minsa – kibrga berilgan, avomni mensimay qo’ygan va hokazo… Poklanishning yagona yo’li – Ishqdir, Alloh sevgisiga berilishdir. Ya’ni, dunyoning o’tkinchi yaltir-yultirlariga mahliyo bo’lmaslik, bularning hammasi shakl – suvrat ekanligini tez va teran anglab yetish, faqat ma’noni izlash, faqat mohiyatni ko’zlash lozimligini tushunish (ma’no va mohiyat esa, Rumiyga ko’ra, «Al-ma’ni huvallah», ya’ni Allohdir), butun umrini faqat to’g’rilik va halollik bilan o’tkazish uchun kurashishdir, oqibatni, oxiratni o’ylab yashashdir. Yorug’ dunyoga kelish va ketishning ma’noyu mohiyatini moddiyat olamidan emas, ma’naviyat olamidan izlash kerak.

«Masnaviy» ma’nolari mohiyatiga ko’ra so’fiylik qomusidir. Ammo uning bu jihatini faqat so’fiylik tariqatini tutganlar yoki uni yaxshi bilganlargina nozik ilg’aydi. Asarga G’azzoliy, Sanoyi, Attor va boshqa nufuzli so’fiylarning tasavvufiy g’oyalari mahorat bilan singdirib yuborilgan. Garchi Jomiyning «Man chi go’yam vasfi on oliyjanob, nist payg’ambar vale dorad kitob» («Men bu oliyjanob vasfida nima ham der edim, payg’ambar emas, lekin kitobi bor») deb bergan bahosi haqiqatga yaqinroq bo’lsa-da, qaysidir shoirning bu asardan nihoyat darajada mutaassir bo’lib, mubolag’a bilan uni «Masnavii ma’naviy» Mavlaviy hast Qur’on dar zaboni pahlaviy» («Mavlaviyning «Ma’naviy masnaviy»si pahlaviy (fors) tilidagi Qur’ondir») deya ulug’lagani xatodir, shakdir, shirkdir.

So’fiyona qarashlardan, tasavvufiy idrokdan yiroq kishilar «Masnaviy»dan yaratmish va yaralmish, xoliq va maxluq, olam va odam, suvrat va siyrat, sabab va oqibat, shakl va ma’no, zohir va botin, fano va baqo, bu dunyo va u dunyo, shohlik va gadolik, yo’qlik va borlik, kufr va iymon, vahdat va kasrat, moddiy va ma’naviy olam kabi dunyoviy hamda uxroviy ilmlardan bahs etuvchi ma’nolar xazinasi, hikmatlar sandig’i, go’zallik manbai bo’lgan mukammal asar sifatida lazzatlanishdan tashqari ishq va ishqsizlik, haqlik va nohaqlik, tavakkul va jahd, haqiqat va yolg’on, vafo va jafo, yaxshilik va yomonlik, oqillik va nodonlik, mehr va g’azab, nafrat va shafqat, poklik va munofiqlik, saxiylik va baxillik, soddalik va makr kabi yuzlab, minglab insoniy-dunyoviy ziddiyatlarga oid vojiza (aforizm) darajasidagi go’zal hikmatlardan bahramand bo’ladi. Ayni paytda kundalik hayotga oid ikir-chikirlar, munosabatlar, vaziyatlar bilan bog’liq jonli lavhalar va ulardan chiqarilgan favqulodda kuchli, o’tkir, dono xulosalar falsafa oshiqlarining aqlini lol etishi, tuyg’ularini larzaga solishi shubhasiz.

«Masnaviy»ni o’qish va uning mag’zini chaqish uchun ma’lum tayyorgarlikka ega bo’lish talab etiladi, chunonchi, Qur’oni karimdan, hadisi shariflardan xabardor bo’lish lozim. Shunda buyuk mutafakkir Rumiy olamiga kirish, uning aql-idroki, dunyoviy va laduniy bilimi, she’riy iste’dodi, quvvai hofizasi, teran tafakkuri oldida yoqa ushlaysiz. Ana shunda keltirilgan hikoyatlar, rivoyatlar va masallarning avvalo turli-tumanligi hayratga solsa (jahonning G.X. Andersen va V. Shekspir kabi buyuk adiblari ham Rumiy rivoyatlari va hikoyatlaridan ta’sirlangan), ikkinchidan, ulardan chiqarilgan kutilmagan va favqulodda diniy-falsafiy xulosalar sizni lol etadi. «Masnaviy» bir qarashda mustaqil tuyulgan, aslida bir-biriga chambarchas bog’liq hikoyatlar, rivoyatlar va masallardan yoki bir-biridan kelib chiqadigan orifona hikmatlarga boy voqealar aks etgan bir yuz ellikdan ortiq asarlar zanjiridan iborat. Ko’p o’rinlarda butun boshli rivoyatlaru hikoyatlar turkumini boshlab beradigan asosiy voqea bamisoli hikoyatlarni hoshiyalab turadigan qasnoq vazifasini bajaradi, butun boshli turkum esa yagona qissaga aylanadi. «Masnaviy»da shunday qissalardan o’ttizdan ortig’iga duch kelish mumkin.

Boshqa mutasavviflardan farqli o’laroq Rumiy diniy ahkomlarni har bir so’fiy bajarishi shart deb hisoblagan. Ayni paytda musiqa tinglash va qo’shiq aytishga, shuningdek jamoaviy zikr paytida raqs tushishga alohida ahamiyat bergan. Uning uchun dunyoviy musiqa ibtidoiy hayajonni ifoda etadigan samoviy gumbazlar musiqasining in’ikosi hisoblangan. Mavlono zikr tushar ekan, nay va dovul sadolari ostida Alloh bilan oliy muloqotga kirishgan. Darvoqe, darveshlarning haqiqiy ibodati hisoblanmish raqsi samo o’zida ko’zni tindirguvchi, fazoni quvonchga to’ldirguvchi sayyorlar raqsini ifoda etgan.
Yana qaytaraman, «Masnaviy» yaxlit zikr, mujassam zikrdir. Allohdan boshqa iloh yo’qligini muntazam ravishda uqtirib turguvchi buyuk zikrdir.
«Masnaviy» tuzilishi jihatidan murakkab asar. Olmon rumiyshunosi Annemariya Shimmel uni devorlari va shiftlari faqat mutaxassislargina tushunadigan murakkab ko’fiy naqshu nigorlar bilan bezatilgan madrasaga, xususan Ko’nyodagi, vazir Qoratoy tomonidan Rumiy uchun maxsus qurilgan va hozirgacha saqlanib qolgan Qoratoy madrasasi me’morchiligiga qiyoslagan. Bu madrasaning naqshu nigorlari nigohni eng avval yulduzli osmon ostidagi gumbazga, keyin uning markazidagi tuynukka jalb etishi bilan diqqatga sazovor. Bu tuynukdan tunda mo’ralagan yulduzlar aksi sahn o’rtasidagi mo»jaz hovuzchada jilvalanadi. Shimmelga ko’ra, «Masnaviy» inson qalbida uyg’otadigan his-tuyg’ular shu madrasadagi qur’on oyatlaridan kelib chiqqan murakkablik, ruhiy teranlik, cheksizlik timsoli bo’lgan va ayni choqda markaz bilan uyg’unlik kasb etgan shaffof hovuzdagi yulduzlar in’ikosi jilosidan tug’iladigan his-tuyg’ularga uyqashdir.

Qisqasi, «Masnaviy» zakiy o’quvchining ruhiyatini, ma’naviyatini shoirona daho bilan ham ilohiy, ham dunyoviy nurga chulg’aydigan, munavvar etadigan, porlatib yuboradigan tengsiz asardir. «Masnaviy»ning bosh maqsadi g’aflatdagi inson ongini uyg’otishga qaratilgandir.

Aslida Husomiddin Chalabiy taklifiga binoan, norasmiy Mavlaviya jamiyati a’zolari uchun she’riy dasturilamal sifatida dunyoga kelgan «Masnaviy» faqat Rumiy ijodininggina emas, balki butun tasavvuf adabiyotining yuksak cho’qqisi hisoblanadi. Tasavvuf adabiyotida mazmunan bir-biriga yaqin zavqli, huzurbaxsh asarlar juda ko’p, ammo dadil aytish kerakki, ulardan birortasi «Masnaviy»chalik keng (uning 500 dan ortiq qo’lyozma nusxasi mavjudligi ma’lum) tarqalgan, «Masnaviy»chalik diqqat va qiziqish bilan (son-sanoqsiz sharhlari, bayonlari, nasriy tarjimalari bor) o’rganilgan emas.

Rumiyxonlik, xususan «masnaviyxonlik» shoir vafotidan keyin favqulodda ommaviy tus oladi. Yo’q, u so’fiylik nazariyasi va amaliyotini asoslab bergan nodir «dasturilamal», tasavvuf qomusi bo’lgani uchun emas, balki murakkab diniy-falsafiy tushunchalarni, mohiyatlarni sodda, chiroyli va tushunarli tilda bayon etib bergani uchun jahon afkor ommasining diqqatini tortgan. O’rta va Yaqin Sharqda darslik sifatida o’rganilgan. Ayniqsa Eron, Shimoliy Hindiston, Pokiston va Turkiyada keng shuhrat qozongan. Chunonchi, Turkiyada XX asr boshlariga qadar masnaviyxonliklar maxsus qurilgan binolarda o’tkazib turilgan. Tesha tegmagan tashbehlar va purma’no vojizalarga boy «Masnaviy» butun musulmon Sharqini o’ziga jazb etgan, desak yolg’on bo’lmaydi. Turkistonda «Naqshbandiya» tariqati darveshlari «Masnaviy»dan kamida yetti yuz baytni yod bilishlari shart qilib qo’yilganiga nima deysiz?

Xo’sh, bu qadar katta qiziqish uyg’otgan Rumiy ijodiy-ruhiy qudratining manbai nima o’zi? Hech ikkilanmay aytish mumkinki, bu manba – Ishq. Rumiyona ishq. Tamoman Allohda ildiz otgan insoniy-ilohiy ishq! Qolaversa, haligacha Qur’on oyatlarining, hadislar va duolarning tubsiz ma’nosi va sirini bironta shoir Rumiychalik chuqur va go’zal qilib ochib berolgan emas. Rumiy har bir oyatni Allohning ne’mati, Uning marhamati deb bilgan. U ruhini Alloh bilan bog’lagan ilohiy ishqiy robita tufayli iztirobning tubsiz qa’ridan zavqning yuksak ufqiga ko’tarila olgan yagona shoirdir. Lekin u o’zini hech qachon shoir hisoblamagan. O’z umrini: «Men o’t oldim, yondim va kuyib bo’ldim» degan so’zlar bilan xotimalagan Rumiy aytadiki, «Qachonki men o’lsam, meni tuproqdan emas, orif odamlar qalbidan izlang».

«Masnaviy»ning qadri nafaqat Sharqda, G’arbda ham g’oyat baland. Maqtovga nihoyatda baxil bo’lgan nemis faylasufi Hegel` vaqtiyu zamonida bu asarni «Ajoyib, go’zal!» deb siylashdan o’zini tiyolmagan, Rumiyning «dunyo ziddiyatlar birligidagi ziddiyatlar jangidan iborat»dir qabilidagi qarashlaridan ilhomlanib, dialektik metod kashf etganini yashirmagan bo’lsa, donishmand shoirning otashin shoirona timsollar – Husn va Ishq misolida olamning o’zaro tortilishi haqidagi fikrlari keyinchalik ingliz olimi N`yuton kashfiyotida o’z ilmiy isbotini topdi. Endilikda barcha zamonlarning yirik mutasavvifi deb e’tirof etilayotgan Rumiyni ba’zan ilohiylashtirish hollari ham ro’y berib turibdi. Ayrim g’arbliklarda «Masnaviy» baytlarini ertalab va kechqurun o’qigan kishi do’zaxga tushmaydi, degan e’tiqodning paydo bo’lgani shundan dalolatdir.

Jahon adabiyoti xazinasi har kuni uning yangi-yangi tarjimalari bilan boyib turibdi. O’tgan asrning yigirmanchi yillaridan boshlab G’arb ma’naviy olamiga shitob bilan kirib borgan bu asar endilikda jahon adabiyoti durdonalari qatoridagi o’rnini yanada mustahkamladi.

O’z zamonidan buyon uni sharhlashga va tushunishga bo’lgan urinishlar to’xtagan emas. Dastlab Turkiyada Jaloliddin Rumiyning o’z o’g’li Sulton Valad, zamondoshlari Ahmad Aflokiy, Faridun Sipohsolor bu ishga qo’l urgan bo’lsa, keyinchalik turk tilida Sham’iy, Sarvariy, Ismoil Anqaraviy, Fuod Ko’pro’lu, Abdulboqi Gulpinarli, Mehmet Ali Ayniy, Sulaymon Nahifiy, Obiddin Posho, Valad Uzbudak, Mithat Bahori Baytur va boshqalarning tarjimalari, sharhlari, tadqiqotlari dunyo yuzini ko’rdi. Eronda bunday sharhlar Ali Dashtiy, Abulhasan Zarrinko’b, Shafi’ Kodkaniy, Jamol Humoiy, Muhammad Iste’lomiy, Taqiy Purnomdoriyon, Murtazo Behishtiy, Nosiriddin Sohibzamoniy, Abdulkarim Siro’sh, Badi’uzzamon Furo’zonfar va Ja’far Shohidiy tomonidan yozildi. Urdu tilida Munshi Ali, Yusuf Alishoh Chishtiy tarjimalari, Shibliy No»moniy, Abduali va Hanifa Abdulhakim sharhlari paydo bo’ldi. Reynol`d Nikol`son, Artur Arberri, Karl Ernst, Kamilla va Kabir Xelminskiylar, Uil`yam Chittik, Shaxram Shiva, Ibrohim Jo’mard va Kolman Barksning ingliz tiliga, Jozef Hammer Purgstal, Fridrix Rukert, Herman Etening olmon tiliga, Klemen Huarning farang tiliga qilgan o’girmalari bilan «Masnaviy» Ovrupoga kirib bordi. G’arbning H.Ritter, J. Ferbervagel, YE.A.Braun, H.Messe, B.Spuler va A. Shimmel kabi olimlari «Masnaviyi sharif»ning tafsiri, tadqiqi, nasriy yoki so’zma-so’z tarjimasi bilan shug’ullandilar. Rusiyzabonlar esa V.V.Bartol`d, A.Krimskiy, V.A.Gordlevskiy, N.Martinovich, YE. Bertel`s, I. Braginskiy, A.Metsning yo’l-yo’lakay tadqiqotlari, F.Korsh, Ilya Sel`vinskiy, David Samoylov, Vladimir Derjavin, Naum Grebnev, Dmitriy Shchedrovitskiy, Radiy Fish, Leonid Tiraspol`skiyning badiiy-she’riy, N.Osmanov, O. Akimushkina, YU.Ioannesyan, B.Norik, A.Xismatullin, O. Yastrebova, L. Lohutiy, N. Prigarina, M. Rusanov va N. Chalisovaning so’zma-so’z, nasriy tarjimalari orqali Rumiy dunyosidan bahramand bo’ldilar.

Shuni aytish kerakki, o’n uchinchi asr shoiri Jaloliddin Rumiy yigirmanchi asr oxiri va yigirma birinchi asr boshida Amerikada, qolaversa, ingliz tilli Kanada, Angliya, Avstraliya va Yangi Zelandiyada mashhur shoirga aylandi. Rumiy asarlari keyingi o’n besh yilda ko’p nusxada nashr etilishi va sotilishi jihatidan maktablar va dorilfununlarning majburiy dasturiga kiritilgan, kutubxonalar tomonidan ommaviy ravishda sotib olinadigan Shekspir asarlaridan ham o’zib ketdi. Hisob-kitoblarga qaraganda, so’nggi 300 yilda bunday favqulodda hodisa ro’y bermagan ekan. Amerikalik shoir Kolman Barksning asli eronlik bo’lgan Jon Moynning (Javod Muayin) so’zma-so’z o’girmasidan foydalanib qilgan tarjimalari tufayli Rumiy G’arb olamini zabt etayotgani mubolag’a emas. Barksning aytishicha, uning o’z kitoblari oyiga nari borsa to’rt-besh donagina sotilayotgan bir paytda Rumiy kitoblari kuniga yuzlab xarid qilinayotgan ekan.
Ammo afsuski, Barks tarjimalarini asliga mos deb bo’lmaydi. Gap shundaki, u Rumiyni o’zicha tasarruf etgan: mutlaqo erkin tarjima qilgan, o’zboshimchalik bilan uni zamonga va amerikacha ma’naviy muhitga moslagan. Avvalo, hajmni, shaklni saqlamagan va eng muhimi, ma’noni burgan, buzgan. Masalan, ruboiyni olti, ba’zan sakkiz satr qilib «shishirib» yuborgan, hatto uni g’azalga aylantirgan, maydonlarda kuylashga moslagan, estradalashtirgan hollari ham uchraydi. Uning tarjimasida «Masnaviy» o’z masnaviyligini yo’qotgan, sarbastga aylangan. Ikkinchidan, Barks islomda yo’q gaplarni o’z «hisobidan» qo’shib-chatgan. Uchinchidan, dostonlarning asl nusxadagi joylashish «zanjirini» buzgan, ularni o’zicha mavzularga ajratib, o’ziga ma’qul tartibda «halqalar» o’rnini almashtirib joylashtirgan. To’rtinchidan, uning ilohiy-ruhiy muhabbat haqidagi tasavvufiy asarligini e’tibordan soqit qilib, unga «U o’zini oshig’i yoki ma’shuqasi og’ushida ko’radi» qabilidagi shahvoniy holatlarni tiqishtirgan. Beshinchidan, masalan, Rumiy g’azalida «Chi tadbir, ay musalmonon, ki man xudro namedonam, Na tarsovu yahudiyam, na gabru na musalmonam» («Na iloj, ey, musulmonlar, men o’zimning na tarso, na yahudiyligimni, na majusiy, na musulmonligimni bilmayman») desa, Barks «Men musulmon, nasroniy, yahudiy, majusiy, butparast, dzen yoki biror diniy va madaniy tuzum a’zosi emasman» deb, Rumiyni «rivojlantiradi», «zamonaviylashtiradi». Oltinchidan, Qur’on oyatlari va hadislardan olingan iqtiboslarni deyarli izohlamaydi. Yoki ko’p hollarda oyat bilan hadisni, hadis bilan oyatni adashtirib, chalkashtirib yuboradi. Xullas, shamolga va burgutga qonun yo’q qabilida ish ko’radi: shamol bo’lib istagan tomoniga esadi, burgut bo’lib xohlagan tomoniga uchadi. Xuddi shunday munosabatni rus tarjimonlarida ham ko’ramiz.

Rumiyni buzish, unda yo’q gaplarni uning nomidan yozish, u ko’zda tutgan ma’nolarni boshqa yoqqa, o’z maqsadiga burib o’girish – Rumiyga xiyonatdir. Mavlononing o’zi, xususan, «Masnaviy»dagi «Ojiz Pashshaning nojo’ya ta’vili» masalidagi Pashsha misolida tub ma’noni teskari talqin etuvchilarni qattiq la’natlaydi…

Vaqtiyu zamonida o’zbek tilida ham «Masnaviy»ni sharhlashga urinishlar bo’lgan. Haydar Xorazmiyning «Javohir ul-asror», Mashrabning «Mabdayi nur» asarlari shular jumlasidandir. Ammo o’tmishda tilimizga Rumiyning biror asari tarjima qilingani haqida ma’lumot yo’q. Menga «Masnaviy»ni tarjima qilish fikrini ilk daf’a 1980 yili tarjimashunos olim Najmiddin Komilov taklif etgan edi. «Guliston» jurnalida mening Ibn Sino ruboiylaridan qilgan tarjimamni ko’rgan olim «Siz Rumiyning «Masnaviy»sini tarjima qilsangiz bo’lar ekan» degan edi. Ochig’i, u paytlarda men Rumiyning nominigina bilardim, «Masnaviy»ni bilmasdim. «Domla, men forschadan dorilfununda o’rgangan besh-olti so’zdan boshqasini bilmayman», desam, u «Xohlasangiz, o’zim so’zma-so’z tarjima qilib beraman», deb yordamini ham taklif etgan edi o’shanda. Shundan so’ng Rumiyga qiziqib qoldim. Bilsam, u buyuk mutasavvif shoir ekan. Afsuski, u mahallarda tasavvuf adabiyotiga yo’l berk edi. Shuning uchun gap gapligicha qolib ketdi.

Rumiy asarlari tarjimasiga istiqlol yillarida yo’l ochildi. Bu ishga ilk daf’a Jumaniyoz Jabborov va Shoislom Shomuhamedov qo’l urdi. Ular shoirning ba’zi g’azallarini tarjima qildilar. Keyinchalik Sirojiddin Sayyid ham uning g’azallaridan bir dastasini o’girdi. Jamol Kamol avvaliga «Masnaviy» rivoyatlaridan ba’zilarini va ayrim ruboiylarni tarjima qilib, «Uchmoqqa qanot yo’q vale uchgayman» nomli kitobcha chiqardi, keyinroq esa «Masnaviy»ni o’quvchilar hukmiga to’liq havola etdi. Bu asarning birinchi daftaridan Asqar Mahkam ham kattagina parchani she’riy, lisoniy tarjimasi va sharhlari bilan alohida kitob holida e’lon qildi. Shu tariqa o’zbek kitobxoni ham o’z bobokaloni ijodi bilan tanishish imkoniga muyassar bo’ldi. Men bir o’quvchi sifatida bu tarjimalarni katta qiziqish bilan sinchiklab mutolaa qildim. Maqsadim Rumiyni bilish va bir paytlar Najmiddin Komilov menga ta’rifini keltirgan bu ulug’ zot ijodidan bahra olish edi. Ammo yashirmayman, har ikkala tarjima ham hafsalamni pir qildi. Ular nazarimda shosha-pisha chalakam-chatti, chalkash-chulkash, pala-partish qilinganday tuyuldi. Eng yomoni, o’zbek tarjimonlari ham «Masnaviy»ni xuddi amerikalik va rus tarjimonlari kabi buzib, o’zlaridan qo’shib-chatib, ma’nolarni burib, erkin tarjima qilganlariga guvoh bo’ldim. Ular bu dohiyona asar tarjimasiga shu qadar nopisandlik bilan yondashganlarki, hatto uning masnaviy – juft qofiyali baytlar ekanligini unutib (garchi aruzda o’girishga urinsalar-da), ko’p o’rinlarda baytlarni qofiyalashni ham esdan chiqarib qo’yganlar. Ochig’i, «Ne gunoh qildingki, boshing bo’ldi kal, Yoki sen ham yog’ni to’kkansan magar?», «Sen azizlarni o’zingdek bilmagil, Garchi o’xshashdir yozuvda «sher»u «shir», «Gar desangkim, bilmagaymen, kimdir ul? Nuhni yolg’iz Nuhga monandlar bilur», «Hikmati Haq mone bo’lgay har safar, Jam etib, sihhatda tutgay to ajal», «Juzv-juzvkim ayriliqdin o’rtanur, Ne emish joni g’aribning holi ul?», «Bandalik ne, saltanat ne, ma’lum ul, Ishq ularning ikkisidin sirlidir», «Senki odamzodasen, gavharcha bo’l, Jumla zuryodingni o’z jismingda ko’r», «O’g’ri ul dastorni ochdi bir mahal, Har taraf sochildi latta-luttalar», «Aqlu idrok yoshda ermas, boshdadir, Soch-soqol oqiga boqma, ey o’g’il», «To ko’ngil oyina bo’lsin, jilvagar, Har nafas aks etsin unda bir go’zal», «Ey darig’o, koshki oldinroq ajal — Kelsa, chekmasdim azobim munchalar», «Ul emish san’atda — Ozar, men – sanam, Ne yasar bo’lsa, o’shaldirmen hamon», «Dedi: hech gapmas ular aylab jadal, Eshshak o’rnida meni ham tutsalar» (J.Kamol), «Ul kanizak darddan soch tolasi, shoh ko’zi qon yoshidan daryo kabi», «Qo’llaridan, manglayidan o’pdi shoh, Ham maqomu yo’lidan qildi savol», «Necha yillik suhbatimiz hurmati, Kel, u xushhol holidan bir so’ylagil», «Chunki marhumki, muhabbat bu – fano, Chunki marhum qaytmagay hech qachon», «Hay, darig’! – deb yuldi soqol, sochini, — Tund bulut sindirdi (?) oftob jomini(?)» (A. Mahkam) kabi ko’pdan-ko’p qofiyasiz baytlarni ko’rib yoqa ushladim.

Bundan tashqari «Ertasi erkan Sulaymon arshida, Ko’rdi, Azroil turardi qarshida», «Ul havo ziddir imoni tozaga, Ul havo qulfdir o’shal darvozaga», «Sharh etarsen ul aziz Qur’onni, bas, Sen o’zingni sharh qil, Qur’onnimas», «Dahr aro nur — aksi oftobi saxo, Dildagi nur — aksi anvori Xudo», «Chun Muhammad ul g’ubordin pok edi, Qayga borsa, unda vajhulloh edi» (J.Kamol) kabi baytlar menga erish tuyuldi, mantiqsiz, noto’g’ri, allaqanday g’alati ko’rindi. Asl nusxa bilan chog’ishtirib, darvoqe, ancha-muncha ma’noviy og’ishlarga duch keldim. Misollar juda ko’p. Afsuski, hammasini batafsil pesh qilishning iloji yo’q. Shuning uchun ayrimlarigagina to’xtalaman. Masalan, Rumiyda «Sulaymon arshiyu uning qarshisi» degan gap umuman yo’q. Meni shubhalantirgan ham shu edi: axir Sulaymon Xudo emaski, uning arshi bo’lsa?! Arsh yolg’iz Allohga tegishli! Rumiyday odam payg’ambarni xudoga tenglashtirishi mumkinmi? Aslo! Forsiy matnda faqat «Ro’zi digar vaqti devonu liqo, Pas Sulaymon guft Azroilro», ya’ni, «Ertasi kuni devon yig’ilishi va uchrashuvdan so’ng Sulaymon Azroilga dedi» deyilgan ekan, xolos.

Ikkinchi misolning forschasi «To havo toza ast iymon toza nest, K-in havo juz qufli on darvoza nest» ekan. O’zbekchasini o’zbekchaga o’girsam: «Havo imoni toza kishiga qarshidir, o’sha havo o’sha darvozaga qulfdir» degan mujmal ma’no chiqdi. Holbuki, baytda «Odamning nafsi, kibru havosi pok bo’lsa, uning iymoni pok bo’lmaydi, chunki nafsu havo iymon kiradigan darvozaning qulfidan boshqa narsa emas» degan chiroyli ma’no ifodalangan. Afsuski, tarjimada o’quvchi buni uqolmaydi. Keyingi misoldagi «Kardai ta’vil harfi bikrro, Xeshro ta’vil kun, na zikrro», ya’ni «So’zning asl ma’nosini buzding, undan ko’ra, o’zingni buz, (to’g’rirog’i, tuzat) lekin zikrni buzma»da ko’rinib turibdiki, «ta’vil» (so’z ma’nosini boshqa yoqqa burish, buzish) so’zi «sharh» deb, «bikr» (bokira, iffatli, pok, asl) va «zikr» so’zlari «Qur’on» deb olingan va aynan shu baytda aytilgan nasihatga teskari amal qilingan. «In burun az oftobu az Suxo, V-andarun az aksi anvori Xudo»ning tarjimasi yanada g’alati. Baytda gap tashqi va ichki nur, olamning va odamning nuri haqida boradi. Mavlono nurni ichki va tashqi – moddiy va ma’naviy nurga bo’lib, quyoshdan va Suxo yulduzidan tushgan nur – tashqi nurdir, olam o’shalarning nuri bilan yorug’, ichki nur – insonning ruhiy-ma’naviy nuri esa Xudo nurining aksidir, deydi. Tarjimon tashqi nurni «dahr aro nur», ya’ni olam ichidagi nur va ichki nurni «dildagi nur» deb talqin etadi. Boz ustiga «dahr aro nur – aksi oftobi saxo» deb yozadiki, buni o’zbekchaga o’girsak, «dunyo ichidagi nur saxo quyoshining (ya’ni saxovat quyoshining) aksi» degan ma’no chiqadi. Ma’lumki, «saxo quyoshi» ma’naviy olamga tegishli. Shunday ekan, «saxo quyoshining aksi» qanday qilib tashqi nur bo’ladi, moddiy borliqni yoritadi? Aslida esa Rumiy tashqi dunyoni eng porloq sayyora – quyoshdan tortib, eng xira sayyora – Suxo yulduzigacha bo’lgan samoviy yoritqichlar yoritadi, ichki dunyomiz – ma’naviyatimiz esa xudo nurining aksidan yorishadi, demoqda. Asqar Mahkam bu baytni garchi aynan bo’lmasa-da, mazmunan to’g’ri o’girgan: «Zohiriy nur oftobu mohdan, ichki nur Ollohdan, Ollohdan!»

Xullas, «Masnaviy» tarjimalarida shunga o’xshash tushuniksiz o’rinlar, asl ma’nodan uzoqlashishlar g’ij-g’ij. Rumiyday daho shoir ijodiga bunday yengil-yelpi, nopisand munosabat, ochig’i, meni xafa qildi va ko’nglimga Najmiddin Komilov solgan cho’g’ alanga olib, asarni qayta tarjima qilish istagi tug’ildi. Shundan so’ng uzoq tayyorgarlik ko’rdim: til o’rgandim, matnni arab imlosidan tabdil qildim… Har ikki tarjimani asl nusxa bilan chog’ishtirib chiqdim. Xulosaviy taassurotim shu bo’ldiki, Jamol Kamol tarjimasi bir muncha silliqroq, lekin asl nusxadan uzoqroq tuyuldi, Rumiyda yo’q gaplar qo’shib-chatilgan, ma’no ters chiqqan o’rinlar son-sanoqsiz. Asqar Mahkam tarjimasi bir qarashda forscha matnga yaqinroqday, lekin badiiyati bo’sh, aksariyat baytlar tarjimasida no’noqlik, to’mtoqlik, tajribasizlik yaqqol ko’rinib qolgan. Har ikki tarjimada ham forsiy matndagi tasavvufiy ma’no aniqligi, tiniqlik yetishmaydi. Aksariyat baytlarda ma’no yo noto’g’ri, yo xira chiqqan. To’g’ri, hech bir tarjima asl nusxaning aynan o’zidek bo’lmaydi. Lekin u asarning ma’nosini, mohiyatini to’g’ri aks ettirishi shart. Ma’no mohiyatan asliga mos bo’lishi lozim. Bularda esa xuddi shu narsa yo’q. Qolaversa, ularning nafaqat badiiy, mazmuniy sifati, hatto mundarijasi ham chatoq, chalkash ekan. Garchi har ikkala tarjimon ham asarni aynan «Masnaviy» bahriga begona (buzuq) bahrda o’girishga uringan, asar shaklini saqlashga tirishganday ko’rinsa-da, afsuski, unisida ham, bunisida ham vazniy saktaliklar to’lib-toshib yotibdi, eng yomoni, asl, tasavvufiy ma’no g’orat qilingan. Holbuki, mavlono Rumiyning o’zi «Masnaviy»da qayta-qayta ta’kidlaganidek, suvrat, ya’ni shakl o’tkinchi, eng muhimi, ma’nodir. Shuning uchun men uni aruzda emas, ta’bir joiz bo’lsa, aruz nuqsi urgan barmoq vaznida o’girishga qaror qildim. Barmoq, birinchidan, bugungi o’quvchining badiiy fikr tarziga mos, o’qish va tushunish oson kechadi. Qolaversa, Bedilning «Komde va Mudan»idan tortib, Sa’diyning «Guliston»iyu «Bo’ston»igacha, Umar Xayyom ruboiylaridan tortib Firdavsiyning «Shohnoma»sigacha barmoq vaznida o’girilgan va bu kitobxonlar tomonidan yaxshi kutib olingan, sinovdan o’tgan, ma’qul,
sinashta yo’l.

«Masnaviy» tarjimalari yana nimasi bilan meni qoniqtirmadi? Avvalo, shuni his qildimki, chamamda bugungi o’quvchi bu tarjimalarni o’qib, biror narsa tushunishi qiyin. Negaki, har ikkala tarjimon ham xuddi forsiydan forsiyga, to’g’rirog’i, forsiydan tojikcha-o’zbekchaga, yana ham aniqrog’i, XVIII-XIX asrlar adabiyoti tiliga o’girganga o’xshaydi. Ikkinchidan, asl nusxadagi ma’no juda ko’p o’rinlarda teskari talqin etilgan. Uchinchidan, har ikkala tarjimon butun boshli baytlarni, parchalarni, boblarni, sarlavhalarni (ayniqsa Jamol Kamol) tashlab ketgan. To’rtinchidan, pala-partishlikka, o’lda-jo’ldalikka (bu hol xususan Asqar Mahkam tarjimasida ko’zga tashlanadi) yo’l qo’yilgan: bir rivoyat yoki hikoyatga tegishli baytlar boshqa bir rivoyat yoki hikoyatga aralashib ketgan. Masalan, forsiy matnda shohning tushida ko’rgan pirga qarata: «Ey, maro tu Mustafo, man chun Umar, Az baroi xizmatat bandam kamar», ya’ni, «Ey, sen menga Mustafosan, men senga Umarman, endi xizmatingni qilish uchun astoydil kamar bog’layman» degan so’zlari bilan rivoyatning bir bobi tugab, adab va beadablik haqidagi rivoyat boshlanadi. Tarjimada shu rivoyat sarlavhasi tushib qolgani uchun har ikki rivoyat bir-biriga aralashib ketgan. Zargarning o’limi sabablari haqidagi hikoyat orasiga esa tomdan tarasha tushganday «Ismoil alayhissalom qissasi» kirib qolgan. Yoki baqqol va to’ti haqidagi rivoyat «Xamsariy bo anbiyo bartoshtand, Avliyoro hamchu xud pindoshtand», ya’ni, «O’zlarini payg’ambarga teng deb da’vo qiladilar, o’zlarini avliyo deb biladilar» degan baytdan keyin rivoyat Bal’am Bo’ur haqidagi bobdan olingan to’rtta begona bayt bilan tugaydi. Holbuki, baqqol va to’ti rivoyatining forsiy matnda yana 58 bayt davomi bor. Tarjimada orada salkam yuz betlik katta-katta boblar tashlab ketilib, kutilmaganda Horut va Morut haqidagi hikoyat boshlanadi. Ikki qismli bu hikoyatda ham chalkashliklarga, pala-partishliklarga yo’l qo’yilgan. Birinchi hikoyat tugab, kar haqidagi hikoyat boshlanishi kerak bo’lgan joyga «Od qavmi tarixi» bobidan parcha kirib qolgan. Hikoyatning ikkinchi qismiga esa juhud podshohning olovni yozg’irishi haqidagi bobdan parchalar aralashib ketgan, Horut va
Morut hikoyati oxiriga yetmay tugagan. Xullas, kitob mundarijasi chalkash-chulkash bo’lib ketgan. Yuqorida aytganimdek, «Masnaviy» qo’lyozmasining 500 dan ortiq nusxasi bor. Ularning hammasini ham izchil, mukammal deb bo’lmaydi, uzuq-yuluqlari ko’p bo’lishi tabiiy. Nazarimda, tarjimon qo’liga tasodifan tushib qolgan chalkash, uzuq-yuluq nusxadan foydalangan ko’rinadi.

Tarjimalarning meni qoniqtirmagan yana bir jihati badiiy saviyasining pastligi, tili va uslubining eskichaligi, ma’no-mazmunining telba-teskariligi va aksariyat hollarda asliga mos emasligi bo’ldi. Masalan, «Siyna xoham sharha-sharha az firoq, To bigo’yam sharhi dardi ishtiyoq» baytini Jamol Kamol avval «Pora-pora qildi ko’ksimni firoq, Baski, so’ylay emdi dardi ishtiyoq» tarzida o’girgan edi. Keyingi nashrida «Chok-chok etsin shu ko’ksimni firoq,(aruzmi shu?) So’ylagaymen sharhi dardi ishtiyoq» deb tahrir qilgan. Afsuski, tahrir asl nusxaga yaqinlashtirish o’rniga ma’noni battar qochirgan. O’zingiz o’ylang, ayriliqdan shikoyat qilib turgan bag’ri ilma-teshik nayning yana «ayriliq shu ko’ksimini chok-chok etsin» deyishi mantiqdanmi? Axir nayning maqsadi – o’ziga o’xshagan tilka-pora bo’lgan boshqa bir siyna, hamdard emasmi? Dardini o’ziga emas, unga aytmoqchi emasmi? Sezgan bo’lsangiz, har ikki holda ham o’zbekchadan ko’ra forscha fikr tarzi ustun: birinchi o’girmadagi «Baski, so’ylay emdi dardi ishtiyoq» ham va ikkinchi o’girmadagi «So’ylagaymen sharhi dardi ishtiyoq» ham tuzilishi jihatidan o’zbekcha emas. Bilamizki, o’zbek tilida izofa yo’q, avvallari uncha-muncha qo’llangan bo’lsa ham bugungi kunda deyarli iste’moldan chiqib ketdi. Qolaversa, «Pora-pora qildi ko’ksimni firoq» ham, «Chok-chok etsin shu ko’ksimni firoq» ham asl ma’nodan yiroq. Nay bor-yo’g’i «Ishtiyoqim dardini sharhlab, birma-bir aytib berishim uchun ayriliq tilka-tilka qilgan bir ko’ngil istayman», demoqda xolos.

Asqar Mahkam esa bu baytni quyidagicha o’girgan: «Siyna istarmen firoqdan poralar, Shavq dardidan desam afsonalar». Bunda asl nusxadagi ma’noga g’ira-shira yaqinlik borday tuyuladi. Biroq «poralar», «afsonalar» kabi so’zlar qofiya emasligidan tashqari ma’no aniqligiga soya solib turibdi. Qolaversa, ishtiyoq so’zida garchi shavq ma’nosi bo’lsa-da, bu so’z o’rniga tushmagan.

Yoki «Man ba har jam’iyate nolon shudam, Jufti xushholonu badholon shudam»ni Jamol Kamol avvaliga «Davralar ko’rdim necha nolon bo’lib, Jufti badholonu xushholon bo’lib» tarzida deyarli forsiy tilda o’girgan bo’lsa, keyin uni «Davralar ko’rdim necha nolon bo’lib, Davradoshim g’amginu shodon bo’lib» deya go’yo o’zbekchalashtirgan. Ammo afsuski, har ikki holda ham asl nusxadagi aniqlikka erishilmagan. Asqar Mahkam esa «Men bu inson qavmin ohu zoriman, Holi xush ham holi badning yoriman» shaklida o’girib, asl ma’nodan va o’zbekcha fikr tarzidan yanada uzoqlashgan. Aslida, nay (ya’ni, so’fiy, orif) allaqanday «davralar» yoki «inson qavmi» haqida emas, aynan jamiyat – so’fiylik jamiyatlari haqida gapirmoqda. Tasavvuf adabiyoti tarjimoni bunday nozik ma’nolarni e’tibordan soqit qilishi joiz emas.

«Tan zi jonu jon zi tan mastur nest, Lek kasro diydi jon dastur nest». Bu bayt Jamol Kamolda «Tan-la jon, jon birla tan mastur emas, Kimsa bormu, jon anga dastur emas», deb, Asqar Mahkamda «Tan va jon ham jonu tan mastur emas, Kimsaga jon ko’rmagi dastur emas» deb forsiy so’zlar bilan o’girilganidan tashqari har ikkala tarjimonda ham ma’noviy toyish bor: «Tan jondan, jon esa tandan parda bilon to’silmagan, ular bir-biridan mahfiy emas, lekin jonni ko’rish uchun insonga ruxsat yo’q» degan aniq-ravshan fikr aslidagiday chiqmagan.

«Gar birezi bahrro dar ko’zae, Chand gunchad? Qismati yak ro’zae» baytini Jamol Kamol «Ko’zaga jo bo’lg’usi dengiz, bale, Bir kuning ul ko’zaga sig’mas vale» deb ochiqdan-ochiq noto’g’ri o’girgan, mantiqni buzgan. O’zingiz o’ylang, qachon, qaerda dengiz ko’zaga jo bo’lganini ko’rgansiz? YO tavba, dengiz ko’zaga sig’armish-da, odamning bir kuni (?) sig’mas emish! «Ummonga ko’za solsang qancha suv sig’adi? Sig’sa, bir kunlik ichadigan suving sig’adi-da» degan mavlono bunday telba-teskari, mantiqsiz satrlarni o’qisa, nima degan bo’lar edi? Bayt ma’nosi Asqar Mahkamda ancha to’g’ri, lekin ifodaviy no’noqlik tufayli «Ko’zaga qo’ysang-da ummon suvini, Qancha sig’gay? Rizqning imkonidir» tarzida yopishmayroq, dudmalroq chiqqan. Avvalo, suv ko’zaga qo’yilmaydi, quyiladi. Qolaversa, «suvini» va «imkonidir» so’zlari hech qachon qofiya bo’lgan emas, bo’lmaydi ham. Boz ustiga baytning aruzga ham aloqasi yo’q.

Jamol Kamol «Ey, davoyi naxvatu nomusi mo, Ey, tu Aflotunu Jolinusi mo»ni «Har davoyi zohiru botin o’zing, Bizga Jolinus va Aflotun o’zing» deya tojikcha-o’zbekchaga erkin tarjima qilsa, Asqar Mahkam «Ey, davoyi naxvatu nomusimiz, Ey, sen Aflotunu Jolinusimiz» deya unga jo’r bo’ladi; «Jismi xok az ishq bar aflok shud, Ko’h dar raqs omadu cholok shud» baytini Jamol Kamol «Ishq ila yer tolibi aflok emish, Raqs etib tog’lar, ko’ring, cholok emish» tarzida tarjima qilar ekan, o’zbeklarga hazmi og’irroq bo’lgan «aflok», «cholok» so’zlarini saqlab qolgan holda asl ma’nodan chalg’igan: ya’ni, uning tarjimasini tarjima qilsak, «Yer ishq bilan osmonga talabgor yoki shogird emish» degan fikr chiqadi. Rumiy esa yer emas, balki «tuproqdan bino bo’lgan jism, ya’ni odam ishq tufayli yuksaladi, osmon bo’ladi, Allohga yetishadi» demoqda. Xuddi shu baytni Asqar Mahkam «Xok jism ishqdin o’lib afloklar, Ishqdin raqs aylabon cho’ng tog’lar» deb asl nusxa ma’nosiga bir qadar yaqin kelgan, ammo «afloklar» bilan «tog’lar»ni qofiya qilib, ularni ko’plikda qo’llab, ishni buzgan: tarjima to’mtoq va g’udur chiqqan.

Tarjimonlar forsiylashtirishda go’yo o’zaro musobaqalashganga o’xshaydi. «Gasht ranj afzunu hojat noravo»ni Jamol Kamol «Bo’ldi ranj afzunu hojat noravo»; «Ishq usturlobi asrori Xudost»ni «Ishq – usturlobi asrori Xudo»; «In xo’rad zoid hama buxlu hasad, Va on xo’rad, zoid hama nuri Ahad» baytini «Ul yesa, kelgay faqat buxlu hasad, Bul yesa, kelgay faqat ishqi Ahad» tarzida salkam aynan forsiyda «o’zbekchalashtiradi». Asqar Mahkam tarjimasida esa bu gaplar umuman yo’q – tashlab ketilgan.

Asqar Mahkam forsiydan forsiyga o’girish borasida ba’zan hatto Jamol Kamoldan ham o’zib ketgan. Misol uchun «Mahrami in hush juz behush nest, Mar zabonro mushtariy juz go’sht nest», ya’ni, «Bu hushning behushdan boshqa mahrami yo’q, tilning quloqdan boshqa xaridori yo’q» degan gapning badiiy «tarjimasini» solishtiring: «Mahrami bul hushning behushdir, Har zabonga mushtariy bir go’shdir». To’qqiz so’zdan oltitasi o’zbekcha emas! Boz ustiga ohang, bahr buzilgan. Yoki «Har ki, chuz mohi zi obash ser shud, Har ki bero’ziist, ro’zash der shud», ya’ni, «Uning (Allohning) suviga baliqdan boshqa hamma to’yadi, rizq-nasibasi yo’q kimsaning kuni o’tmaydi» degan gapni «Bir baliqdan o’zga suvga qonadir, Kimki bero’z ro’z anga begonadir» deb uni ham o’zbekchaga, ham ma’noga begona qilib qo’yadi. Avvalo, «bero’ziist» — «bero’z», ya’ni kunsiz emas, «rizqsizdir», qolaversa, «ro’zash der shud» – rizqsiz, ya’ni och kishiga «ro’z begona» emas, kun uzoq bo’ladi, cho’ziladi, o’tishi qiyin bo’ladi, deganidir.

Ko’rib turganingizdek, har ikkala tarjimonda ham forsiy tafakkur tarzi va forsiy so’zlarni ishlatishga mayl ustun. Bu kabi misollar son mingta, afsuski, hammasini birma-bir sanab o’tishning iloji yo’q. Lekin tarjimalarda shunday kulgili, yo’q joydan yo’ndirishlar ham borki, ularni aytmaslik gunohdir. Mavlono Rumiy bir o’rinda: «Ishq joni Tur omad, oshiqo, Tur mastu «xorro Muso soiqo», ya’ni «Ey, oshiqlar, ishq Tur tog’iga jon bo’lib kelgan edi, undan Tur mast bo’ldiyu «Muso esa hushsiz yiqildi» deya Qur’ondan iqtibos keltiradi. Qur’oni karimda Alloh: «Qachonki Muso (va’dalashgan) vaqtimizda (Tur tog’iga) kelib, Parvardigori unga (bevosita) so’zlagach, u: «Parvardigorim, menga (jamolingni) ko’rsatgin, Senga bir qaray», dedi. (Alloh) aytdi: «Sen Meni (bu dunyoda) hargiz ko’rolmaysan. Ammo mana bu toqqa boq (Men unga ko’rinaman). Bas, agar u (Men ko’ringanimda) o’rnashgan joyida tura olsa, sen ham Meni ko’rajaksan». Qachonki Parvardigori u toqqa ko’ringan edi, uni mayda-mayda qilib tashladi va (bu holni ko’rgan) Muso hushsiz holda yiqildi». («A’rof» surasi, 143-oyat) deya marhamat qiladi.

Jamol Kamol bu baytni «Ishq ila oshiq tirikdir, bormu shak, Mast emish andin Muso mingan eshak» (?) tarzida o’giradi. Tarjimon «Ishq ila oshiq tirikdir, bormu shak»ni qaerdan olganiga hayronmiz. Asl matnda Tur tog’i ikki marta eslatilganiga qaramay, tarjimada bu haqda lom-mim deyilmaydi. Ishqdan (bu yerda gap ilohiy ishq – Alloh ishqi haqida ketmoqda!) Muso eshagining mast bo’lishi esa kurakda ham turmaydigan gapdir. Guvoh bo’lganingizdek, «Xorro Muso soiqo», ya’ni, «Muso hushsiz yiqildi» – Qur’oniy iboradir. Jamol Kamol chamasi bu yerdagi arabcha xorro so’zini forscha xarro (eshakni) deb tushungan va tarjimada juda katta xatoga yo’l qo’ygan. Qur’ondan bexabarlik muqaddas kitob hujjatlariga nisbatan haqorat bo’lish bilan birga tarjimonni shunday ayanchli, kulgili ahvolga ham solib qo’ygan.

Asqar Mahkam esa bu baytni «Tur joni ishq tufayli oshiqo, Tur mastu «xorro Muso soiqo» tarzida osongina «tarjima» qilish bilan kifoyalanib qo’ya qolgan. Bundan bugungi o’quvchining biror ma’no tushunib olishi mahol. Qisqasi, kitobda bu tarjimon «tarjima»ning shunday oson usulidan ancha unumli foydalanganiga guvoh bo’lamiz.

Ma’lumki, mavlono Rumiy «Masnaviy»ning ayrim baytlarini arabcha bitgan. Asarning birinchi daftarida ham«Anta mavlal qovmi man la yashtahiy, Qod rodaya kalla la’n lam yantahiy», «La tukallifniy fainniy filfana, Kullat afhamiy fa la uhsiy sana», «Kullu shay’in qolahu g’oyrulmufiyq, In takallaf av takallaf la yaliyq», «Qola at’imniy fainniy jayi’un, Va’tajil faluqotu sayfun qoti’un» kabi arabiy baytlar talaygina uchraydi. Tarjimon esa ularni badiiytarjima qilish o’rniga lisoniy tarjimasi bilan kifoyalangan. Yoki, masalan, «Guft: «Ey, hadyai Haqqu daf’i xaraj, Ma’nii «As-sobru miftohul faraj»ga o’xshash baytlarni«Dedi: «Ey, Haq hadyasi, daf’i xaraj, Ma’ni bu: «As sobru miftohul faraj» tarzida jon koyitmay «tarjima» qilish yo’lini tutgan. Bunday misollarni nafaqat o’nlab, hatto yuzlab keltirish mumkin.

Jamol Kamol «Xun david az chashmi hamchun jo’y o’, Dushmani joni vay omad ro’y o’», ya’ni, «ko’zidan qon ariq bo’lib oqdi, yuzi o’z jonining dushmani bo’ldi» degan gapni umuman Rumiyning tushiga ham kirmagan bir tarzda «Chashmaning boshi kesilsa, (?) xullasi, Boisi – mavji, ziloli, jilvasi» deb tarjima qiladi. Nahotki tarjimon forsiydagi «chashm» so’zi o’zbekchada «chashma» emas, «ko’z» ekanligini bilmasa? Chashmaning boshi kesilishini tasavvur qiling! Kim, qachon, qaerda «mavji, ziloli, jilvasi bois» «chashmaning boshini kesgan»ini ko’rgansiz? Holbuki gap zargar yigit haqida, uning husni, chiroyi o’z joniga dushman bo’lgani haqida, shu tufayli ko’zidan yosh emas, qon oqayotgani haqida ketmoqda. Buyuk shoir hayotning bunday achchiq haqiqatlarini sanashda davom etib: «Dushmani tovus omad parri o’, Ey, baso, shahro bikushta farri o’», ya’ni «tovusga uning o’z qanoti dushman bo’lsa, shohni uning toji, shon-shavkati halok etadi» deydi. Tarjimon bu baytni ham o’z tushunchasiga ko’ra, «O’z pati tovusga dushmandir, qarang, Chunki ul patning jilosi turfarang» deya «erkin» tarjima qiladi, shohning dushmani haqidagi fikrdan ko’z yumib, o’rniga tovus patlarining asliyatda yo’q ta’rifini keltiradi. Tarjimaga bunday munosabatni o’rislar «otsebyatina», ya’ni «o’zidan qo’shib-chatish» deydi. Tarjimon bo’shroq asarni kuchaytirsa, balki kechirish mumkindir, lekin zo’r asarni buzsa, chippakka chiqarsa, kechirishga arzirmikin?

Rumiy tabib qo’li bilan zargarni o’limga mahkum etgan shohni oqlab, Xizr bir bolani o’ldirgan, kemani teshib qo’ygan bo’lsa, bunda hikmat bor, shohning ham maqsadi aslo bir musulmon qonini to’kish emas edi, u ham bu ishni xudoning irodasi bilan qildi, agar shunday bo’lmasa, uning nomini tilga olsam, kofir bo’lay, deya qasam ichadi: «Gar budi xuni musalmon komi o’, Kofiram gar burdame man nomi o’». Ammo Jamol Kamol bunga «Kimki to’ksa bir musulmon qonini, Kofir o’lgum, tilga olsam nomini» tarzida mavhumiy va umumiy tus beradi. Va yana Rumiy o’sha shoh haqida gapirib: «Shoh budu shohi bas ogoh bud, Xos budu xosai Alloh bud», ya’ni, «Shoh ediyu ko’p ogoh shoh edi, xos ediyu Allohning xos kishisi edi» desa, tarjimon ma’noga yana umumiy tus berib: «Shoh bo’lsa, yurtga ogoh bo’lsin ul, Xos bo’lsin, xosi Olloh bo’lsin ul…» deya shohga vazifa yuklab, nasihatomuz ohangda o’giradi. Forsiy matnda gap yurtga ogohlik haqida emas, Allohdan, oxiratdan ogohlik haqida bormoqda.

Yoki «V-az sari so’zan hame jo’yad sarash, V-ar nayobad mekunad bo lab tarash», ya’ni «Tikanning boshi igna uchi bilan izlanadi, topilmasa, o’sha joy lab bilan ho’llanadi» degan jo’n, xalqona odatga ishora qilayotgan baytni «Igna birla chiqmasa ul bir yo’la, Lab bosib, olmoq bo’lursan tish ila» deb o’zicha tahrir qilib o’giradi. Holbuki, gap bu yerda tikanni igna yoki tish bilan olish to’g’risida emas, balki uni topish xususida. Tikan, ya’ni dard (aslida, ijtimoiy illatlar) sababining ko’zga ko’rinmasligiga, lekin uning ozori yomon bo’lishiga ishora qilinyapti, urg’u berilyapti. Rumiy, agar dardning (ijtimoiy illatlarning) sababini har qanday xas, ya’ni jo’n, past kimsa ham bilaversa, u holda odamzod mutlaqo g’amsiz, baxtiyor yashagan bo’lar edi, demoqchi. Mavlonoga ko’ra, bu dard sirini bilish va uni davolash faqat Allohning xos bandalariga – payg’ambarlarga, valiylarga, oriflarga, so’fiylargagina ayondir.

Jamol Kamolday tajribali shoir va tarjimonda «Eyki, yuksalding alamni, ohni(?), Bilki, qazgaysen o’zingga chohni» kabi tushunuksiz, to’mtoq baytlarning uchrashi achinarlidir. Holbuki, Rumiyda fikr aniq-tiniq bayon etilgan: «Ey ki tu az joh, zulme mekuni, Don ki, bahri xesh chohe mekani», ya’ni «Ey, zulm qilayotgan oliy martabali (shoh), shuni bilki, o’zingga o’zing choh qazyapsan».

Jamol Kamol aksariyat hollarda ma’noni qurbon qilish hisobiga bo’lsa ham asl nusxadagi qofiyani saqlashga urinsa va shundan kelib chiqib, forscha izofali jumlalar tuzishga moyil bo’lsa, Asqar Mahkam ko’pincha baytni go’yo o’zbekchalashtiraman deb ma’noni mujmallashtirib yuboradi. Jamol Kamol «Did shaxse fozile, purmoyae, Oftobi dar miyoni soyae» baytini «Ko’rdi ul nogoh kelardi bir kishi, Chehrasida nuri oftob tobishi» deya o’girib, bayt ma’nosini qashshoqlashtirsa, boshqa o’zanga burib yuborsa, Asqar Mahkam «Ko’rdi bir shaxs fozilu purmoya u, Go’iyo oftobu to’rt yon, soya u» deya jumlani to’mtoq tuzgan va asl nusxaga mutlaqo ters ma’no bergan. Natijada «Shoh fozil, ba’mani bir shaxsni ko’rdi, u soya ichidagi oftobday edi» degan fikr o’rniga «go’yo to’rt taraf oftobu, u soya edi» degan teskari ma’no chiqqan: Rumiy pirni oftobga o’xshatsa, tarjimon uni soyaga mengzagan.

«Masnaviy»da «Otash ast in bongi noyu nes bod, Har ki in otash nadorad nest bod» degan bir bayt bor. Ma’nosi: «Nay navosi shamol emas, olovdir, kimdaki shu olov bo’lmasa, yo’q bo’lsin». Bayt tarjimasi munosabati bilan tarjimon Asqar Mahkam shunday izoh beradi: «…har ikki misrada ham qo’llanilgan «nest bod» («nest bod» iborasining birinchi ma’nosi – «bod emas» yoki «yel, shamol emas». Ikkinchi ma’nosi «yo’qolsin» yoki «yo’q bo’lsin»). Binobarin, bu fors tiliga xos xususiyat bo’lib, xuddi shu shaklda turkiyga o’girishning iloji yo’q. Ba’zi do’stlarimizning tarjima xususidagi o’rinli-o’rinsiz ta’nalariga javoban shuni aytishim mumkinki, haqiqatda bu yuksak san’at asari, bu forsiy til mo»jizasini o’zbek tiliga asliga monand qilib she’r yo’lida tarjima qilish mumkin emas».

Ziyrak o’quvchi shu ikki og’iz jumlaning birinchisi notugal, chala; ikkkinchisi to’mtoq ekanini payqagan bo’lsa ajab emas. Ammo meni o’zbek tilining kamsitilgani taajjublantirdi. Sezgan bo’lsangiz, tarjimon o’z aybini – no’noqligi va uquvsizligini o’zbek tiliga ag’dargan. Bu yozg’irishni o’qib, Abdulla Qodiriyning «O’zbek tili kambag’al emas, balki o’zbek tilini kambag’al deguvchilarning o’zi kambag’al. Ular o’z nodonliklarini o’zbek tiliga to’nkamasinlar», degan achchiq tanbehi esimga tushdi.

To’g’ri, tarjimada bir paytning o’zida go’zal shaklni saqlash va dohiyona mazmunni ifoda etish g’oyat mushkul ish. Biroq buni asar o’girilayotgan tilning nuqsoni deb qarash kerak emas. Har qanday boy tilda ham begona til jilolari, fasohati va nazokati (nyuanslari) xuddi aslidagiday chiqmaydi. Bu har bir tilning o’z ichki imkoniyatlari, ranglari, ohanglari, qochirimlari va ma’no tovlanishlari bilan bog’liq. Aslida o’zbek tilida shunday so’z o’yinlari, jilvalari, jilolari va qochirimlar borki, bu jahondagi boshqa biror tilda uchramaydi, ularni butun jozibasi bilan boshqa biror tilga o’girish ham mumkin emas. Birgina so’z payrovi, askiyaning asosan o’zbek tiliga xos ekanligining o’zi buning tasdig’idir. Masalan, men yuqoridagi baytni «Nay ohi yel emas, o’tlig’ bir sado, Kimdaki shu o’t yo’q, bo’lsin u ado!» deb o’girdim. Tarjimamda ma’no va she’riy san’at qanchalik to’g’ri yoki noto’g’ri, asliga mos yoki mos emas – bu yog’i endi zukko mutaxassislar hukmiga havola. Ba’zan nihoyatda teran ma’noni saqlab qolish uchun she’riy zeb-ziynatni, sayqalni, nafosatni qurbon qilishga to’g’ri keladi. Ammo aslo ma’noni emas!

«Masnaviy»da so’z o’yinlari, payrovlar, tajnislar qo’llangan, musiqiy, raqsiy, ramziy ishoralar bilan bezalgan o’rinlar ham uchraydi. Ayni choqda Rumiy o’ta donishmand, alloma shoir bo’lgan, uning asarida dunyoviy va uxroviy ilmlar ham ko’p, shu tufayli aksariyat baytlar, iboralar, istilohlar maxsus izoh talab qiladi. Afsuski, har ikkala tarjima ham bunday izohlardan mahrum. Bu hol tarjima asarni tushunishni yanada qiyinlashtiradi. Men qo’limdan kelgancha shu kabi qusurlarni ham bartaraf etishga urindim.

«Masnaviy»ning tili sodda: jimjimalar, ohanjamalar, o’ylab topilgan soxta lisoniy bejamalardan, istioralardan xoli; Rumiy o’rta asr Sharq she’riyatining aksariyat vakillariga xos til go’zalligini atay ko’z-ko’zlashdan qochadi, jimjimani yorliq darajasiga ko’tarishga urinmaydi. Uning tili tarovatli, aniq, tiniq va jozibalidir. Rumiy tarjimoni shu jihatlarni ham hisobga olishi lozim.

«Masnaviy» so’fiylar jamoasining zohiriy va botiniy munosabatlari vositasidir, o’zini o’zi muntazam ravishda baholab turadigan, makon va zamondan tashqari mubohasadir, muazzam olam va mo»jaz odam haqidagi jo’shqin, hayajonli suhbatdir. Sizni, aziz jurnalxon, ana shu go’zal suhbatdan bahra olishga taklif etamiz.

26.11.2014