Қишлоғимизда Бўта бобо деган бир киши бор эди. Жуда замонавий чол эди, феъли бор эди қурғурнинг. Ёши етмишдан ошиб кетганда ҳам соқол қўймаган эди. Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларига хос кител сифат костюмда, хром этик ва шляпада юрарди. Шунда бир даврада бир-иккита кекса гапчинозлар Бўта бобони олиб қочишиб, шунча ёшга кириб ҳам соқол қўймаганини таъна қилишиб устидан кулишади.
Эшқобил Шукур
СЎЗЛАР БИЛАН УЧРАШУВ — 5
СОҚОЛ ВА САҚОҚ
Иякда ўсадиган қилтуклар қопламаси маъносини англатган “соқол” сўзининг туб илдизи қадимги туркий тилдаги “энгак” (ияк) маъносини англатган “сақоқ” сўзига бориб тақалиши ҳақида “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да айтилган.
Маҳмуд Кошғарийда ҳам “сақақ” сўзи ияк маъносида келади ва у “Сақақ охшар, сақал бичар” (“Соқолини қирқади-да, ҳийла учун иягини силайди”) деган мақолни келтиради . Бизнинг мумтоз адабиётимизда “сақоғ” сўзи кўп қўлланган. Масалан Алишер Навоийда шундай байт бор:
Гаҳи кўз суртарамда йўқса ҳарён шодлиғ ашким
Гул узра қатра шабнамлар каби сиймин сақоғинда.
Маҳмуд Кошғарий “сақа” сўзи “тоғ этаги” деган маънони англатиши ҳақида ҳам айтган. Демак, соқолда ҳам, иякда ҳам, тоғ этагида ҳам пастга томон йўналиш ҳолати борлигини ҳисобга олсак, улардаги умумий илдизни илғашимиз мумкин.
Шу ўринда бир ҳангомани эслаб ўтгим келди. Қишлоғимизда Бўта бобо деган бир киши бор эди. Жуда замонавий чол эди, феъли бор эди қурғурнинг. Ёши етмишдан ошиб кетганда ҳам соқол қўймаган эди. Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларига хос кител сифат костюмда, хром этик ва шляпада юрарди. Шунда бир даврада бир-иккита кекса гапчинозлар Бўта бобони олиб қочишиб, шунча ёшга кириб ҳам соқол қўймаганини таъна қилишиб устидан кулишади. Ундан дашном маъносида: “Энди шундай юраверасизми, соқол қўясизми ўзи, йўқми, у дунёда нима деб баҳона топасиз?” – деб сўрайдилар. Шунда Бўта бобо уларга: “Менинг худодан жон қарзим бор, жун қарзим йўқ!” – деган экан.
Гарчанд, “Эрнинг кўрки соқол, гапнинг кўрки мақол” деган яхши гап бор-ку, лекин буям бир ҳангома-да.
ҚОРА ЁҒ ВА ЕРМОЙИ
Бугунги кунга келиб нефтни “қора ёғ” деб айтсангиз камдан-кам одам тушунади. Ҳолбуки, кўҳна манбаларнинг гувоҳлик беришича, гарчи нефть туркий сўз бўлса-да, тилимизда қадимдан “қора ёғ”, “қора мой” деб ҳам айтилган. Болалигимда мен бу сўзларга тез-тез дуч келганман. Қишлоғимиздан саккиз чақирим нарида Какайди посёлкаси (шаҳар типидаги қишлоқ)нинг юқори томонида Бобтоққа туташиб кетган адирларда нефт қудуқлари бўларди. Шу еда бурғилаш машиналари ишлаб ётарди. Бу жойнинг номини одамлар ўзларича “Қорамой” деб қўйиб олишганди. Бу ердан шифобахш қорамойли шўрсув чиқар, одамлар унга чўмилгани боришарди. Шу тарафларга бормоқчи бўлганлар “Қорамойга бориб келамиз” дейишарди.
Мен болалигимда ермойи деб танишган нарсамнинг иккинчи юнонча отини кейинроқ билиб қолдим. Керосин экан. Юнон тилида “keros” – “мум” маъносини англатаркан. Керосинни “ер мойи” деб айтиш ҳозир ҳам баъзи шеваларимизда сақланиб қолган. “Ер мойи” деган сўзда образ бор. Табиат билан ҳисоблашиш ва боғланиш бор. Сигир мойи саримой бўлганидай Ернинг мойи қорамой бўлар экан-да.
“ҚУМҒОН”даги “ҚИМИЗ” ва “ҚИМРОН”
Тарихимизда ўчоқда чой қайнатиш учун кўзача шаклида ясалган идиш “қумғон” деб аталган. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, “қумғон” сўзи таркибидаги “қум” сўзи “тўлқинлан”, “қайна”, “чайқал” деган мазмунни ифодалаган.
У ҳолда “қумғон” сўзига бия сутидан ачитиш йўли билан тайёрланадиган шифобахш ичимлик маъносидаги “қимиз” сўзининг нима алоқаси бор дейишингиз мумкин. Бу сўзлар бир дарахтнинг шохобчаларидай гап. “Қимиз” сўзининг ўзаги ҳам “тўлқинлан”, “қайна”, “чайқал” маъносидаги “қум” сўзидир. Туя сутидан тайёрланадиган ичимликнинг номини билдирган “қимрон” сўзи ҳам “қимиз” ва “қумғон”га уйқаш. Бу сўзнинг илдизида ҳам “қум” сўзи бор.
Маҳмуд Кошғарий изоҳига кўра, “қум” сўзи “сув тўлқини” маъносини билдирган. Кошғарий “тўлқинланди”, “ҳаяжонланди” мазмунини ифодалаган “қумишди” деган феълни ҳам келтириб ўтган. Одатда, қимиз ҳам қимрон ҳам мешда қайта-қайта чайқалтирилиб пишитилган. Тилимизда “хом сув” ва “пишган сув” деган иборалар бор. Халқимиз чўққилардан тоғу тошларга урилиб, чайқалиб, тўлқинланиб тушиб келаётган сувни “пишган сув”, турғун сувни “хом сув” деб атаган. “Сув етти думаласа тоза бўлади” деган ибора ҳам шунга яқин маънода. От ва туя сути мешда чайқалтирилганда тез етилади, бу гўё пишган сувга ўхшайди. Сигир ё эчки сутини бундай пишитиш қийин. Буни чорвадорлар туя ва отнинг янтоқ,тикан, беда ажриқ каби пишиқ гиёҳларни ейиши билан боғлайдилар. Қимиз ҳам қимрон ҳам қадимдан мешда сақланган ва қайта-қайта чайқалтириб турилган. Гап шундаки, сарка (эчки) терисидан қилинган меш ва махсус лойдан қилинган кўзанинг ичимликни салқин сақлаш хусусияти бўлган. Эчки териси ҳам, кўзанинг махсус лойи ҳам атрофдаги совуқ ва салқинни сўриб олиш хусусиятига эга. Шунинг учун мутахассислар ёз ойларида эчки терисидан қилинган пойабзални кийишни тавсия этадилар.
Мен туя сутини ичиб катта бўлганлардан туя сути соғилган вақтида ҳам салқингина бўлиши ҳақида эшитганман. Бошқа жониворларда ҳозир соғилган сут илиқ бўлади. Қимиз – иссиқлик, қимрон – совуқлик саналади. Туя сутининг совуқлиги ҳам унинг ўркачи билан боғлиқ. Чунки, туя ўркачи туя танасини совутиб турувчи совутгичдай гап.
Туянинг ачитилган сутини “қимрон”, ачитилмаган сутини “шубат” дейишар экан. Қарангки, биттагина “қум” сўзи атрофида шунча гап бор.
Манба: “ Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 2017 йил 26 май сони
Яна шу мавзуда:
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (1)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (2)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (3)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (4)
Eshqobil Shukur
SO‘ZLAR BILAN UCHRASHUV — 5
SOQOL VA SAQOQ
Iyakda o‘sadigan qiltuklar qoplamasi ma’nosini anglatgan “soqol” so‘zining tub ildizi qadimgi turkiy tildagi “engak” (iyak) ma’nosini anglatgan “saqoq” so‘ziga borib taqalishi haqida “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da aytilgan.
Mahmud Koshg‘ariyda ham “saqaq” so‘zi iyak ma’nosida keladi va u “Saqaq oxshar, saqal bichar” (“Soqolini qirqadi-da, hiyla uchun iyagini silaydi”) degan maqolni keltiradi . Bizning mumtoz adabiyotimizda “saqog‘” so‘zi ko‘p qo‘llangan. Masalan Alisher Navoiyda shunday bayt bor:
Gahi ko‘z surtaramda yo‘qsa haryon shodlig‘ ashkim
Gul uzra qatra shabnamlar kabi siymin saqog‘inda.
Mahmud Koshg‘ariy “saqa” so‘zi “tog‘ etagi” degan ma’noni anglatishi haqida ham aytgan. Demak, soqolda ham, iyakda ham, tog‘ etagida ham pastga tomon yo‘nalish holati borligini hisobga olsak, ulardagi umumiy ildizni ilg‘ashimiz mumkin.
Shu o‘rinda bir hangomani eslab o‘tgim keldi. Qishlog‘imizda Bo‘ta bobo degan bir kishi bor edi. Juda zamonaviy chol edi, fe’li bor edi qurg‘urning. Yoshi yetmishdan oshib ketganda ham soqol qo‘ymagan edi. O‘tgan asrning oltmishinchi yillariga xos kitel sifat kostyumda, xrom etik va shlyapada yurardi. Shunda bir davrada bir-ikkita keksa gapchinozlar Bo‘ta boboni olib qochishib, shuncha yoshga kirib ham soqol qo‘ymaganini ta’na qilishib ustidan kulishadi. Undan dashnom ma’nosida: “Endi shunday yuraverasizmi, soqol qo‘yasizmi o‘zi, yo‘qmi, u dunyoda nima deb bahona topasiz?” – deb so‘raydilar. Shunda Bo‘ta bobo ularga: “Mening xudodan jon qarzim bor, jun qarzim yo‘q!” – degan ekan.
Garchand, “Erning ko‘rki soqol, gapning ko‘rki maqol” degan yaxshi gap bor-ku, lekin buyam bir hangoma-da.
QORA YOG‘ VA YERMOYI
Bugungi kunga kelib neftni “qora yog‘” deb aytsangiz kamdan-kam odam tushunadi. Holbuki, ko‘hna manbalarning guvohlik berishicha, garchi neft turkiy so‘z bo‘lsa-da, tilimizda qadimdan “qora yog‘”, “qora moy” deb ham aytilgan. Bolaligimda men bu so‘zlarga tez-tez duch kelganman. Qishlog‘imizdan sakkiz chaqirim narida Kakaydi posyolkasi (shahar tipidagi qishloq)ning yuqori tomonida Bobtoqqa tutashib ketgan adirlarda neft quduqlari bo‘lardi. Shu yeda burg‘ilash mashinalari ishlab yotardi. Bu joyning nomini odamlar o‘zlaricha “Qoramoy” deb qo‘yib olishgandi. Bu yerdan shifobaxsh qoramoyli sho‘rsuv chiqar, odamlar unga cho‘milgani borishardi. Shu taraflarga bormoqchi bo‘lganlar “Qoramoyga borib kelamiz” deyishardi.
Men bolaligimda yermoyi deb tanishgan narsamning ikkinchi yunoncha otini keyinroq bilib qoldim. Kerosin ekan. Yunon tilida “keros” – “mum” ma’nosini anglatarkan. Kerosinni “yer moyi” deb aytish hozir ham ba’zi shevalarimizda saqlanib qolgan. “Yer moyi” degan so‘zda obraz bor. Tabiat bilan hisoblashish va bog‘lanish bor. Sigir moyi sarimoy bo‘lganiday Yerning moyi qoramoy bo‘lar ekan-da.
“QUMG‘ON”dagi “QIMIZ” va “QIMRON”
Tariximizda o‘choqda choy qaynatish uchun ko‘zacha shaklida yasalgan idish “qumg‘on” deb atalgan. “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da izohlanishicha, “qumg‘on” so‘zi tarkibidagi “qum” so‘zi “to‘lqinlan”, “qayna”, “chayqal” degan mazmunni ifodalagan.
U holda “qumg‘on” so‘ziga biya sutidan achitish yo‘li bilan tayyorlanadigan shifobaxsh ichimlik ma’nosidagi “qimiz” so‘zining nima aloqasi bor deyishingiz mumkin. Bu so‘zlar bir daraxtning shoxobchalariday gap. “Qimiz” so‘zining o‘zagi ham “to‘lqinlan”, “qayna”, “chayqal” ma’nosidagi “qum” so‘zidir. Tuya sutidan tayyorlanadigan ichimlikning nomini bildirgan “qimron” so‘zi ham “qimiz” va “qumg‘on”ga uyqash. Bu so‘zning ildizida ham “qum” so‘zi bor.
Mahmud Koshg‘ariy izohiga ko‘ra, “qum” so‘zi “suv to‘lqini” ma’nosini bildirgan. Koshg‘ariy “to‘lqinlandi”, “hayajonlandi” mazmunini ifodalagan “qumishdi” degan fe’lni ham keltirib o‘tgan. Odatda, qimiz ham qimron ham meshda qayta-qayta chayqaltirilib pishitilgan. Tilimizda “xom suv” va “pishgan suv” degan iboralar bor. Xalqimiz cho‘qqilardan tog‘u toshlarga urilib, chayqalib, to‘lqinlanib tushib kelayotgan suvni “pishgan suv”, turg‘un suvni “xom suv” deb atagan. “Suv yetti dumalasa toza bo‘ladi” degan ibora ham shunga yaqin ma’noda. Ot va tuya suti meshda chayqaltirilganda tez yetiladi, bu go‘yo pishgan suvga o‘xshaydi. Sigir yo echki sutini bunday pishitish qiyin. Buni chorvadorlar tuya va otning yantoq,tikan, beda ajriq kabi pishiq giyohlarni yeyishi bilan bog‘laydilar. Qimiz ham qimron ham qadimdan meshda saqlangan va qayta-qayta chayqaltirib turilgan. Gap shundaki, sarka (echki) terisidan qilingan mesh va maxsus loydan qilingan ko‘zaning ichimlikni salqin saqlash xususiyati bo‘lgan. Echki terisi ham, ko‘zaning maxsus loyi ham atrofdagi sovuq va salqinni so‘rib olish xususiyatiga ega. Shuning uchun mutaxassislar yoz oylarida echki terisidan qilingan poyabzalni kiyishni tavsiya etadilar.
Men tuya sutini ichib katta bo‘lganlardan tuya suti sog‘ilgan vaqtida ham salqingina bo‘lishi haqida eshitganman. Boshqa jonivorlarda hozir sog‘ilgan sut iliq bo‘ladi. Qimiz – issiqlik, qimron – sovuqlik sanaladi. Tuya sutining sovuqligi ham uning o‘rkachi bilan bog‘liq. Chunki, tuya o‘rkachi tuya tanasini sovutib turuvchi sovutgichday gap.
Tuyaning achitilgan sutini “qimron”, achitilmagan sutini “shubat” deyishar ekan. Qarangki, bittagina “qum” so‘zi atrofida shuncha gap bor.
Manba: “ O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi 2017 yil 26 may soni
Yana shu mavzuda:
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (1)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (2)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (3)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (4)
