Онам бир гал қаҳатчилик йилларидан болаларини сигирининг сути билан олиб чиққан бир аёл ҳақида гапириб берган эди. Омон-омон бўлгач, аёлнинг сигири касал бўлади, уни сўйишмоқчи бўлганларида аёл “Бу инак болаларимнинг энаси, ундан сут қарзимиз бор” деб сўйдирмайди. Сигир ўлгач уни ҳурматлаб кўмади.
Эшқобил Шукур
СЎЗЛАР БИЛАН СЎЗЛАШУВ — 4
“ИНАК”НИНГ ЭНАСИ ҲАҚИДА
Тарихимизда сигир “инак” деган сўз билан ҳам ифодаланган. Ҳозир ҳам мамлакатимизнинг жанубий вилоятларида сигирни “инак” дейишади. Бир қатор туркий халқлар “инак” сўзини қўллайди. Болалигимда шом чоғларида инак соғаётган аёлларнинг сигирни ийдириш учун уни алқаб “Ҳў-ўш, ҳў-ўш, энам-ов, ҳў-ўш” деб куйлашлари эсимда қолган. Инакни эна дейиш бизда азалдан бўлган. Онам бир гал қаҳатчилик йилларидан болаларини сигирининг сути билан олиб чиққан бир аёл ҳақида гапириб берган эди. Омон-омон бўлгач, аёлнинг сигири касал бўлади, уни сўйишмоқчи бўлганларида аёл “Бу инак болаларимнинг энаси, ундан сут қарзимиз бор” деб сўйдирмайди. Сигир ўлгач уни ҳурматлаб кўмади.
Қадимда “эна” сўзининг “ина” шакли бўлган. (“Ини” сўзи ҳам “ина”га яқин). Худди шу “ина” сўзига эркаловчи “-ак” қўшимчаси қўшилиши билан “инак” сўзи пайдо бўлган. Таниқли шарқшунослар В.Шотт, В.Банг ва А.Н. Кононовлар шу маънода шарҳ берадилар. Шунингдек, қадимги туркий тилда “йени” деган феъл бўлиб, бу сўз “туғмоқ”, “кўзи ёримоқ” деган маънони билдирган ва аёлларга нисбатан қўлланган.
БОШНИ ҚОПЛАГАН “ҚАЛПОҚ”
Бугунги кунда биз “қалпоқ” сўзини бош кийими маъносида ишлатамиз. Қадимда ёш болаларнинг ҳали тиғ тегмаган сочи, яъни биринчи марта олингунга қадар бўлган сочи “қалпоқ” деб аталган. Ҳозир ҳам ўсиб ҳурпайиб кетган сочга нисбатан “сочи қалпоқдай” ибораси қўлланади. Баъзи манбаларда “қалпоқ” сўзи дастлаб “қаплақ” шаклида бўлиб, унинг туб илдизи “қопла” сўзига бориб тақалади, деб изоҳланган. Яна баъзи манбалар бу сўзни “қалибақ” шаклида бўлган ва унинг туб илдизи “кўтарилиб турадиган” деган маънодаги “қали” сўзидан деб кўрсатганлар.
ИНОҚ ВА ИНОН СЎЗЛАРИ ДЎСТМИ, ҚЎНОҚМИ?
“Иноқ” сўзини асосан аҳил маъносида тушунамиз. Туркий тиллар этимологик луғатида бу сўзнинг биринчи маъноси “дўст” деб изоҳланади. Демак, “иноқ дўст” дегани асли “дўст” сўзининг икки марта такрорланишидай гап.
Бу сўзнинг умид, ишонч, бошпана, содиқ, ҳукмдорнинг ишончли вакили, вазир, ҳукмдор маслаҳатчиси каби маънолари ҳам борлиги таъкидлаб ўтилган. Шунингдек, Бухоро амирлигида иноқ – юксак ҳарбий унвон маъносини билдирган. “Иноқ” ва “инон” сўзи бир-бирига яқин сўзлар. Лекин арабчадаги “жилов” “тизгин” маъносидаги “инон” сўзини туркийдаги “ишонч” мазмунидаги “инан”,“инон”, “инонч” сўзлари билан аралаштирмаслик керак.Булар бошқа-бошқа сўзлар. “Иноқ” сўзи туркийдаги “инон” сўзи билан бир хил илдиздан ўсиб чиққан. Шу ўринда яна бир гап, “иноқ”, “қўноқ” ва “қувноқ” сўзларининг илдизи ҳар хил, лекин ясалиш қолипи бир хил. Энди бу бошқа мавзу.
ОЗИҚ ТИШДАГИ ОЗУҚА
“Озиқ” ва “озуқа” сўзлари овқат бўладиган маҳсулот, емиш маъносини англатишини ҳаммамиз яхши биламиз. Нима учун овқатни “озиқ” деймиз? Хўш, “озиқ” сўзи ўзи қандай пайдо бўлган?
Қадимда туркий тилларда “азы” деган сўз бўлган. Бу сўз аввало “жағ тиши”, “тиш” ва “ёғоч мих”, “игна”, “тикан учи” каби маъноларни англатган. “Азу” деган сўз эса, “қозиқ тиш” мазмунини билдирган. Маҳмуд Кошғарий “азиғ” сўзини “ҳайвоннинг озиқ тиши” деб изоҳлаган. Э.В.Севортян луғатида “озиқ” ва “озуқа” сўзлари асли “овқатни чайнамоқ”, “чайналиб кетмоқ” маъноларида деб изоҳланган. Ҳар қандай ҳолатда ҳам “озиқ” сўзининг туб илдизи “тиш”га бориб тақалиши мантиққа яқин.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 20.01. 2017
Яна шу мавзуда:
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (1)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (2)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (3)
Eshqobil Shukur
SO‘ZLAR BILAN SO‘ZLASHUV — 4
“INAK”NING ENASI HAQIDA
Tariximizda sigir “inak” degan so‘z bilan ham ifodalangan. Hozir ham mamlakatimizning janubiy viloyatlarida sigirni “inak” deyishadi. Bir qator turkiy xalqlar “inak” so‘zini qo‘llaydi. Bolaligimda shom chog‘larida inak sog‘ayotgan ayollarning sigirni iydirish uchun uni alqab “Ho‘-o‘sh, ho‘-o‘sh, enam-ov, ho‘-o‘sh” deb kuylashlari esimda qolgan. Inakni ena deyish bizda azaldan bo‘lgan. Onam bir gal qahatchilik yillaridan bolalarini sigirining suti bilan olib chiqqan bir ayol haqida gapirib bergan edi. Omon-omon bo‘lgach, ayolning sigiri kasal bo‘ladi, uni so‘yishmoqchi bo‘lganlarida ayol “Bu inak bolalarimning enasi, undan sut qarzimiz bor” deb so‘ydirmaydi. Sigir o‘lgach uni hurmatlab ko‘madi.
Qadimda “ena” so‘zining “ina” shakli bo‘lgan. (“Ini” so‘zi ham “ina”ga yaqin). Xuddi shu “ina” so‘ziga erkalovchi “-ak” qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan “inak” so‘zi paydo bo‘lgan. Taniqli sharqshunoslar V.Shott, V.Bang va A.N. Kononovlar shu ma’noda sharh beradilar. Shuningdek, qadimgi turkiy tilda “yeni” degan fe’l bo‘lib, bu so‘z “tug‘moq”, “ko‘zi yorimoq” degan ma’noni bildirgan va ayollarga nisbatan qo‘llangan.
BOSHNI QOPLAGAN “QALPOQ”
Bugungi kunda biz “qalpoq” so‘zini bosh kiyimi ma’nosida ishlatamiz. Qadimda yosh bolalarning hali tig‘ tegmagan sochi, ya’ni birinchi marta olingunga qadar bo‘lgan sochi “qalpoq” deb atalgan. Hozir ham o‘sib hurpayib ketgan sochga nisbatan “sochi qalpoqday” iborasi qo‘llanadi. Ba’zi manbalarda “qalpoq” so‘zi dastlab “qaplaq” shaklida bo‘lib, uning tub ildizi “qopla” so‘ziga borib taqaladi, deb izohlangan. Yana ba’zi manbalar bu so‘zni “qalibaq” shaklida bo‘lgan va uning tub ildizi “ko‘tarilib turadigan” degan ma’nodagi “qali” so‘zidan deb ko‘rsatganlar.
INOQ VA INON SO‘ZLARI DO‘STMI, QO‘NOQMI?
“Inoq” so‘zini asosan ahil ma’nosida tushunamiz. Turkiy tillar etimologik lug‘atida bu so‘zning birinchi ma’nosi “do‘st” deb izohlanadi. Demak, “inoq do‘st” degani asli “do‘st” so‘zining ikki marta takrorlanishiday gap.
Bu so‘zning umid, ishonch, boshpana, sodiq, hukmdorning ishonchli vakili, vazir, hukmdor maslahatchisi kabi ma’nolari ham borligi ta’kidlab o‘tilgan. Shuningdek, Buxoro amirligida inoq – yuksak harbiy unvon ma’nosini bildirgan. “Inoq” va “inon” so‘zi bir-biriga yaqin so‘zlar. Lekin arabchadagi “jilov” “tizgin” ma’nosidagi “inon” so‘zini turkiydagi “ishonch” mazmunidagi “inan”,“inon”, “inonch” so‘zlari bilan aralashtirmaslik kerak.Bular boshqa-boshqa so‘zlar. “Inoq” so‘zi turkiydagi “inon” so‘zi bilan bir xil ildizdan o‘sib chiqqan. Shu o‘rinda yana bir gap, “inoq”, “qo‘noq” va “quvnoq” so‘zlarining ildizi har xil, lekin yasalish qolipi bir xil. Endi bu boshqa mavzu.
OZIQ TISHDAGI OZUQA
“Oziq” va “ozuqa” so‘zlari ovqat bo‘ladigan mahsulot, yemish ma’nosini anglatishini hammamiz yaxshi bilamiz. Nima uchun ovqatni “oziq” deymiz? Xo‘sh, “oziq” so‘zi o‘zi qanday paydo bo‘lgan?
Qadimda turkiy tillarda “azы” degan so‘z bo‘lgan. Bu so‘z avvalo “jag‘ tishi”, “tish” va “yog‘och mix”, “igna”, “tikan uchi” kabi ma’nolarni anglatgan. “Azu” degan so‘z esa, “qoziq tish” mazmunini bildirgan. Mahmud Koshg‘ariy “azig‘” so‘zini “hayvonning oziq tishi” deb izohlagan. E.V.Sevortyan lug‘atida “oziq” va “ozuqa” so‘zlari asli “ovqatni chaynamoq”, “chaynalib ketmoq” ma’nolarida deb izohlangan. Har qanday holatda ham “oziq” so‘zining tub ildizi “tish”ga borib taqalishi mantiqqa yaqin.
Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi 20.01. 2017
Yana shu mavzuda:
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (1)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (2)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (3)
Bahrom Bafoyev. Ko’Hna So’Zlar Tarixi by Khurshid Davron on Scribd
