Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, одамлар бирлашган жойда эл пайдо бўлади. Демак, қўлда бармоқлар бирлашади, “бир мушт ҳолига келиш” деган ибора ҳам бирлашишни билдиради.

Эшқобил ШУКУР
СЎЗЛАР БИЛАН СЎЗЛАШУВ (3)

“ЭЛ” ВА “ҚЎЛ” СЎЗЛАРИ ҲАҚИДА

“Эл” сўзининг “халқ”, “одамлар”, “қабилалар иттифоқи”, “уруғ-аймоқ”, “тинчлик”, “муроса”, “дўстлик”, “давлат”, “ҳокимият” каби маънолари бор. Бу сўзнинг тарихи, туб илдизи борасида ҳам олимлар турли фикрларни билдирадилар. “Туркий тиллар этимологик луғати”да “эл” сўзи “қўл” маъносидаги “ил” сўзидан келиб чиққан дейилади. Қўлнинг “ал”, “ил”, “илг”, “илик” шакллари ҳозир ҳам тилимизда, шевалармизда бор.

Сабр айласанг, муродингга етарсан,
Насиб бўлса ёр илкидан тутарсан, —

дейилади “Тоҳир ва Зуҳра”достонида.

Баъзи изоҳларда “эл” “илгида ҳокимият, бошқарув, раҳбарлик бор” деган маънони англатади деб айтилган. “Қўли узун”, “Илгида тутиб туради” каби иборалар ҳам қўлида қудрат бор маъносини ифодалаб келади. Алишер Навоий ҳам “эл” сўзини “қўл” ва “халқ” маъносида қўллаган.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, одамлар бирлашган жойда эл пайдо бўлади. Демак, қўлда бармоқлар бирлашади, “бир мушт ҳолига келиш” деган ибора ҳам бирлашишни билдиради.

“ҲАММОЛ” ВА “ҲОМИЛА”

Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонининг 53-боби – шаҳзода Шоҳғариб Баҳодирга бағишланган бобида шундай мисралар бор:

Бу доғи топмагунча ҳазм комил,
Баданни қилма ортиқ юкка ҳомил.

Яъни, еган овқатинг тўлиқ ҳазм бўлмагунча, ейишдан тийил. Танангни ортиқча овқатнинг ҳаммолига айлантирма!

Бу сатрларни ўқиётиб, ўйлаб қолдим, демак, “ҳаммол” ва “ҳомила”, “ҳомиладор” сўзлари бир хил илдиздан ўсиб чиққан экан-да. Сўнг бу сўзларнинг асл томирини билиш учун “Ўзбек тилининг этимологик луғати”ни варақладим. Қарангки, “ҳаммол” сўзи ҳам, “ҳомила” сўзи ҳам араб тилидаги “ҳамала” феълининг “кўтариб олиб юрди” маъносидан келиб чиққан экан.

“МЎЛДИРАШ” ВА “МУЛДУР”

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “мўлдираш” ва”мўлтираш” сўзларига йиғламсираб қараш маъносида, “мўлт-мўлт” сўзига эса, “кўзда ёшнинг тўлиб-тўкилиб турган ҳолатини билдиради” деб изоҳ берилган. Тилимизда “шабнам” сўзининг “мулдур” шакли ҳам бўлган. Масалан, Алишер Навоийнинг “Сабъаи сайёр” достонида шундай мисралар бор:

Сув ёқосиғаким ёғуб мулдур,
Бу ёқо тугмаси бўлуб ул дур.

Маъноси: Сув ёқасига шабнам тушди. Гўё ўша дур бу ёқанинг тугмаси эди.

Шу ўринда бир мулоҳаза келади: шабнам билан кўзёш бир-бирига ўхшайди. Иккиси ҳам томчи-томчи бўлиб туради. Адабиётимиз тарихида бу икки нарсани бир-бирига менгзаб қўллаш ҳоллари жуда кўп учрайди. У ҳолда “мўлдирамоқ” феъли “шабнам” маъносидаги “мулдур” сўзидан келиб чиқмаганмикин?.. Бу тахминимиз, холос, яъни аниқ хулоса эмас. Агар бу сўзнинг илдизини “кўп”, “сероб” маъносидаги “мўл” сўзига олиб бориб тақасак, унда мўлтираш маъносига тўғри келмай қолади. Унинг илдизи “мўлт”. Шунингдек, мумтоз адабиётимизда “май”нинг “мул” деган шакли ҳам бор. Бунда “мул” томчи маъносида келаётган бўлиши мумкин. Маълумот учун яна бир қўшимча: мўғул тилида ҳам “мўлтире”(мултура) деган сўз бўлиб, у “бўшашмоқ”, “заифлашмоқ”,“сусаймоқ”, “синиш”,“айрилмоқ”, “қочмоқ”, “кўпайтирмоқ” маъноларини англатади.

“ҚАРЗ”НИНГ “ҚАВОЛА”СИ НИМА?

“Қарзи қавола” сўзи ҳам тилимизда кўп ишлатилади. Унинг “қарз-қавола” шакли ҳам бор. Арабча “қарз” сўзининг маъноси ҳаммамизга маълум. Хўш, унда унга “қавола” сўзи қандай қўшилиб қолган ва бу сўз қандай мазмунга эга? “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, “қавола” сўзи асли “кафолат берди” маъносини англатган.

“Қарз” ва “қавола” сўзлари тилимизга араб истилоси давридан сўнг кириб келган. Маҳмуд Кошғарий девонида қарз “алым”сўзи билан, қарз берувчи “алымчи” сўзи билан ифодаланган.

Кошғарий “алiм кеч қалса азақланур”, яъни “кечиккан қарз оёқ чиқаради”, “алiмчи арслан, беримчи сичған”, яъни “қарз берувчи арслон, олувчи сичқон” деган мақолларни келтириб ўтади. Хакас ва Қорачай-малкар тилларида “алым” сўзи ҳозиргача қарз маъносида келади.

Хуллас, “қарзи қавола” бирикмаси “ кафолат билан олинган қарз” маъносини англатади.

“БАЛЧИҚ”ДАГИ “БАЛИҚ”

“Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, “балиқ” ва “балчиқ” сўзлари битта ўзакдан ўсиб чиққан. Қадимги тилимизда “намлик” ва “сув” маъносини англатган “бал” деган сўз бўлган. “Балиқ” ва “балчиқ” сўзлари шу сўздан пайдо бўлган деб кўрсатилади. Э.Севортян луғатида “балиқ” сўзи даставвал “қалъа”, “девор”, “шаҳар” маъносида изоҳланиб, сўнг сув ҳайвони маъносида тушунтирилади ва “шаҳар”, “қалъа” маъносидаги “балиқ” сўзининг туб илдизи “бал” лой мазмунини ифодалаши таъкидланади. Масалан, Бешбалиқ, Бойбалиқ, Балосоғун каби жойлар бўлган. Маҳмуд Кошғарий “балиқ” сўзини “балчиқ”, “ лой”га тақайди. Алишер Навоийда ҳам бу сўзлар Кошғарий изоҳига мос тарзда қўлланади: “Гавҳар балчиққа тушган била қиймати ушалмас…” (“Муҳокамат ул луғатайн”)Рус тилидаги ботқоқ маъносидаги “болото” сўзи гарчи славян тилларига оид сўз бўлса-да, “балчиқ” ва “балиқ” сўзлари илдизига оҳангдошдай туюлади. Шунингдек, “балиқ” сўзини ярқираш маъносидаги “балқ” сўзидан келиб чиққан дегувчилар ҳам бор. Бунда балиқ тангачаларининг ялтираб туришига эътибор берилган. Лекин бу фаразни рад этувчилар кўпроқ. Демак, шаҳар маъносидаги “балиқ” , сув жонвори маъносидаги “балиқ” ва “балчиқ” сўзларининг туб маъноси “лой” сўзига бориб тақалади.

Яна шу мавзуда:
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (1)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (2)

Eshqobil SHUKUR
SO‘ZLAR  BILAN SO‘ZLASHUV (3)

“EL” VA “QO‘L” SO‘ZLARI HAQIDA

“El” so‘zining “xalq”, “odamlar”, “qabilalar ittifoqi”, “urug‘-aymoq”, “tinchlik”, “murosa”, “do‘stlik”, “davlat”, “hokimiyat” kabi ma’nolari bor. Bu so‘zning tarixi, tub ildizi borasida ham olimlar turli fikrlarni bildiradilar. “Turkiy tillar etimologik lug‘ati”da “el” so‘zi “qo‘l” ma’nosidagi “il” so‘zidan kelib chiqqan deyiladi. Qo‘lning “al”, “il”, “ilg”, “ilik” shakllari hozir ham tilimizda, shevalarmizda bor.

Sabr aylasang, murodingga yetarsan,
Nasib bo‘lsa yor ilkidan tutarsan, —

deyiladi “Tohir va Zuhra”dostonida.

Ba’zi izohlarda “el” “ilgida hokimiyat, boshqaruv, rahbarlik bor” degan ma’noni anglatadi deb aytilgan. “Qo‘li uzun”, “Ilgida tutib turadi” kabi iboralar ham qo‘lida qudrat bor ma’nosini ifodalab keladi. Alisher Navoiy ham “el” so‘zini “qo‘l” va “xalq” ma’nosida qo‘llagan.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, odamlar birlashgan joyda el paydo bo‘ladi. Demak, qo‘lda barmoqlar birlashadi, “bir musht holiga kelish” degan ibora ham birlashishni bildiradi.

“HAMMOL” VA “HOMILA”

Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonining 53-bobi – shahzoda Shohg‘arib Bahodirga bag‘ishlangan bobida shunday misralar bor:

Bu dog‘i topmaguncha hazm komil,
Badanni qilma ortiq yukka homil.

Ya’ni, yegan ovqating to‘liq hazm bo‘lmaguncha, yeyishdan tiyil. Tanangni ortiqcha ovqatning hammoliga aylantirma!

Bu satrlarni o‘qiyotib, o‘ylab qoldim, demak, “hammol” va “homila”, “homilador” so‘zlari bir xil ildizdan o‘sib chiqqan ekan-da. So‘ng bu so‘zlarning asl tomirini bilish uchun “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”ni varaqladim. Qarangki, “hammol” so‘zi ham, “homila” so‘zi ham arab tilidagi “hamala” fe’lining “ko‘tarib olib yurdi” ma’nosidan kelib chiqqan ekan.

“MO‘LDIRASH” VA “MULDUR”

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “mo‘ldirash” va”mo‘ltirash” so‘zlariga yig‘lamsirab qarash ma’nosida, “mo‘lt-mo‘lt” so‘ziga esa, “ko‘zda yoshning to‘lib-to‘kilib turgan holatini bildiradi” deb izoh berilgan. Tilimizda “shabnam” so‘zining “muldur” shakli ham bo‘lgan. Masalan, Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonida shunday misralar bor:

Suv yoqosig‘akim yog‘ub muldur,
Bu yoqo tugmasi bo‘lub ul dur.

Ma’nosi: Suv yoqasiga shabnam tushdi. Go‘yo o‘sha dur bu yoqaning tugmasi edi.

Shu o‘rinda bir mulohaza keladi: shabnam bilan ko‘zyosh bir-biriga o‘xshaydi. Ikkisi ham tomchi-tomchi bo‘lib turadi. Adabiyotimiz tarixida bu ikki narsani bir-biriga mengzab qo‘llash hollari juda ko‘p uchraydi. U holda “mo‘ldiramoq” fe’li “shabnam” ma’nosidagi “muldur” so‘zidan kelib chiqmaganmikin?.. Bu taxminimiz, xolos, ya’ni aniq xulosa emas. Agar bu so‘zning ildizini “ko‘p”, “serob” ma’nosidagi “mo‘l” so‘ziga olib borib taqasak, unda mo‘ltirash ma’nosiga to‘g‘ri kelmay qoladi. Uning ildizi “mo‘lt”. Shuningdek, mumtoz adabiyotimizda “may”ning “mul” degan shakli ham bor. Bunda “mul” tomchi ma’nosida kelayotgan bo‘lishi mumkin. Ma’lumot uchun yana bir qo‘shimcha: mo‘g‘ul tilida ham “mo‘ltire”(multura) degan so‘z bo‘lib, u “bo‘shashmoq”, “zaiflashmoq”,“susaymoq”, “sinish”,“ayrilmoq”, “qochmoq”, “ko‘paytirmoq” ma’nolarini anglatadi.

“QARZ”NING “QAVOLA”SI NIMA?

“Qarzi qavola” so‘zi ham tilimizda ko‘p ishlatiladi. Uning “qarz-qavola” shakli ham bor. Arabcha “qarz” so‘zining ma’nosi hammamizga ma’lum. Xo‘sh, unda unga “qavola” so‘zi qanday qo‘shilib qolgan va bu so‘z qanday mazmunga ega? “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da izohlanishicha, “qavola” so‘zi asli “kafolat berdi” ma’nosini anglatgan.

“Qarz” va “qavola” so‘zlari tilimizga arab istilosi davridan so‘ng kirib kelgan. Mahmud Koshg‘ariy devonida qarz “alыm”so‘zi bilan, qarz beruvchi “alыmchi” so‘zi bilan ifodalangan.

Koshg‘ariy “alim kech qalsa azaqlanur”, ya’ni “kechikkan qarz oyoq chiqaradi”, “alimchi arslan, berimchi sichg‘an”, ya’ni “qarz beruvchi arslon, oluvchi sichqon” degan maqollarni keltirib o‘tadi. Xakas va Qorachay-malkar tillarida “alыm” so‘zi hozirgacha qarz ma’nosida keladi.

Xullas, “qarzi qavola” birikmasi “ kafolat bilan olingan qarz” ma’nosini anglatadi.

“BALCHIQ”DAGI “BALIQ”

“O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da izohlanishicha, “baliq” va “balchiq” so‘zlari bitta o‘zakdan o‘sib chiqqan. Qadimgi tilimizda “namlik” va “suv” ma’nosini anglatgan “bal” degan so‘z bo‘lgan. “Baliq” va “balchiq” so‘zlari shu so‘zdan paydo bo‘lgan deb ko‘rsatiladi. E.Sevortyan lug‘atida “baliq” so‘zi dastavval “qal’a”, “devor”, “shahar” ma’nosida izohlanib, so‘ng suv hayvoni ma’nosida tushuntiriladi va “shahar”, “qal’a” ma’nosidagi “baliq” so‘zining tub ildizi “bal” loy mazmunini ifodalashi ta’kidlanadi. Masalan, Beshbaliq, Boybaliq, Balosog‘un kabi joylar bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy “baliq” so‘zini “balchiq”, “ loy”ga taqaydi. Alisher Navoiyda ham bu so‘zlar Koshg‘ariy izohiga mos tarzda qo‘llanadi: “Gavhar balchiqqa tushgan bila qiymati ushalmas…” (“Muhokamat ul lug‘atayn”)Rus tilidagi botqoq ma’nosidagi “boloto” so‘zi garchi slavyan tillariga oid so‘z bo‘lsa-da, “balchiq” va “baliq” so‘zlari ildiziga ohangdoshday tuyuladi. Shuningdek, “baliq” so‘zini yarqirash ma’nosidagi “balq” so‘zidan kelib chiqqan deguvchilar ham bor. Bunda baliq tangachalarining yaltirab turishiga e’tibor berilgan. Lekin bu farazni rad etuvchilar ko‘proq. Demak, shahar ma’nosidagi “baliq” , suv jonvori ma’nosidagi “baliq” va “balchiq” so‘zlarining tub ma’nosi “loy” so‘ziga borib taqaladi.

Yana shu mavzuda:
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (1)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (2)