Жавоҳарлаъл Неру Ҳумоюн ҳақида “Маданиятли ва ўқимишли киши”, деб ёзган эди. У риёзиёт ва нужум илмига ғоят қизиқар, мусиқий илмни жуда қадрларди. Ҳумоюн ҳафтада икки марта шеърият ва мусиқага оид анжуманлар ўтказиб турар, унинг шеъриятдаги иқтидорини ота мерос, дейиш мумкин. Туркий ва форсийда “Ҳумоюн” тахаллусида гўзал шеърлар ёзган. Девонлари китобат қилинган дейилади.

ОТАМЕРОС БАЙТЛАР
Суйима ҒАНИЕВА

Жавоҳарлаъл Неру Ҳумоюн ҳақида “Маданиятли ва ўқимишли киши”, деб ёзган эди. У риёзиёт ва нужум илмига ғоят қизиқар, мусиқий илмни жуда қадрларди. Ҳумоюн ҳафтада икки марта шеърият ва мусиқага оид анжуманлар ўтказиб турар, унинг шеъриятдаги иқтидорини ота мерос, дейиш мумкин. Туркий ва форсийда “Ҳумоюн” тахаллусида гўзал шеърлар ёзган. Девонлари китобат қилинган дейилади. Шоир ва арбоб Байрамхон билан шеърий ёзишмалари машҳур. Абулфазлнинг “Акбарнома” асарида Ҳумоюннинг рубоийларидан намуналар берилган.

Мутрибий Самарқандий “Нусхаи зебойи Жаҳонгир” номли тазкирасида ғоят қимматли маълумот келтиради. Ироқ подшоҳларидан бири Абдуллоҳхон кутубхонасидаги “Нусхаи Ҳумоюний” номли қўлёзмадан кўчирма юборишларини илтимос қилиб мактуб йўллайди. Мазкур қўлёзмада Ҳумоюннинг тўрт рисоласи бор экан: биринчиси, ислом ақидалари, иймон шартлари, уларни барча мўмин-мусулмонлар билмоғи кераклиги ҳақида; иккинчиси, илми нужум — юлдузлар ва фалакиёт сайри, ой ва қуёшнинг манзиллари, етти иқлимдаги ҳолатлар, тўрт фасл таассуротлари, Ер куррасига оид жиҳатларга кўра расад тузиш ҳақида; учинчиси, мусиқий илм, унинг маъҳазлари (манбаи), 12 мақом, 24 шўъба овозаси, 17 баҳр ва усулларни билиш ҳақида; тўртинчиси, шеър илми, аруз фани, шеърдаги матбуъ (тушуниш осон, маъкул) ва масъуд (санъати безак ва моҳирона ёзилган), уларни билиш, қоидаларини англаб, изоҳлар бериш ҳақида.

Мутрибий ёзади: “Мен фақир бу шариф китобни (яъни “Нусхаи Ҳумоюний”ни) Абдуллоҳхон кутубхонасида кўрганман, муаллифнинг муборак хати(яъни дастхати)да битилган. Ниҳоятда беназир, тенги йўқ ва жуда кўнгилга ёқимли асар, ақлни ҳайрат ўраб олади”.

Кўп йиллардан буён бу қўлёзмани топишга ҳаракат қилинмокда.

ҲУМОЮН МИРЗО
ҒАЗАЛЛАР ВА РУБОИЙЛАР

Ҳумоюн мирзо (1508.6.3 — 1556.27.1) -Бобурийлар давлати ҳукмдори (1530— 40,1555—56). 1530 й. Ҳумоюн мирзо отаси Бобурнинг Ҳиндистондаги мулкларига эга бўлган. Секин-аста Гужарот, Ражпутан, Малвани ўз давлатига қўшиб олган. Лекин ўсиб бораётган ички низолар ва укалари Мирзо Комрон, Мирзо Феруз, Аскарий Мирзо ва Ҳиндол Мирзоларнинт мустақилликка интилишлари давлатни заифлаштирган. Бундан фойдаланган афғонларнинг сурийлар сулоласидан Шершоҳ Сурий Чауса (1539) ва Қановуж шаҳарлари (1540) яқинида Ҳумоюн қўшинини енгиб, Деҳлини эгаллаган. Ҳумоюн Эронга қочиб ўтган. Эроннинг ҳарбий ёрдами билан Афғонистонни ўз тасарруфига олган. 1541 й. укаси Ҳиндолнинг пири бўлмиш Мир Али Акбар Жомийнинг қизи Ҳамида Бонуга уйланган. 1542 й. Акбар туғилган. Шершоҳ ўлимидан кейин (1545) Шим. Ҳиндистонда бошланган низолар мамлакатни сиёсий жиҳатдан парчалаб ташлаган. Шароитдан фойдаланиб Ҳумоюн Ҳиндистонга юриш бошлаган ва 1555 й. 27 май куни Сирҳиндда бўлиб ўтган шиддатли жангда афғонлар енгилганлар. Бу ғалаба Шим. Ҳиндистонда иккинчи марта бобурийлар сулоласи ҳукмронлигининг ўрнатилишини таъминлаган. Ҳумоюн ўз кутубхонаси зинасидан тушиб кетаётганда вафот этган. Ҳумоюн Ҳиндистонда бир неча маъмурий ислоҳотлар ўтказган. Унинг даврида Мир Сайид Али бошчилигида миниатюра мактаби юзага келган. Ҳумоюн форс ва туркий тилларда шеърлар ёзган. Акбар томонидан Деҳли шаҳрида Ҳумоюн мақбараси қурилган. Гулбадан бегим Бобур ва акаси Ҳумоюн ҳақида «Ҳумоюннома» асарини ёзган.

ҒАЗАЛЛАР

* * *

Бир боқдиму боз ташнайи дийдор бўлдим,
Эй шўх, яна сенга гирифтор бўлдим.

Осуда эдим, тун-кеча уйқумда кўриб,
Фарёд чекиб, лаҳзада бедор бўлдим.

Кўнглимга дедимки, бас, ҳамон сабр айла,
Сабр этмади ул, хастаю бемор бўлдим.

Йўқ эрди ҳушим, ўйлаки, ёдимга тушиб
Ул нозли нигоҳинг, яна ҳушёр бўлдим.

Гул берди Ҳумоюнга уфоринг хабарин,
Гулзор демагил, гулга сазовор бўлдим…

* * *

Бир пари рухсорага тушди ишим,
Ул сабаб кўнглимда бордир оташим.

Чеҳраси хонамни равшан айлади,
Партави бирлан ёритди маҳвашим.

Талпинур кўнглим ҳамиша ул томон,
Тортадир кўнглимни зебо, дилкашим.

Менга бўлгайму муяссар, эй пари,
Кокилинг бўйнимга бир дам чирмашим.

Ишқдин мастдир Ҳумоюн, кўп қийин,
Эй санамлар, ўзни ҳушёр айлашим…

РУБОИЙЛАР

* * *

Ё Раб, менга дарвеш дилидин эҳсон бер,
Кўнглимки шикастадир, анга дармон бер.
Йўқ-йуқки, демасмен, уни бергил, буни бер,
Ҳар неки ризойингда, уни арзон бер…

* * *

Эй дил, ҳузури ёри феруз айла,
Ёр хизматида ўзингни дилсўз айла.
Дўст ёди-ла ҳар тунингда хуррам ўлтир,
Ёр васли-ла ҳар кунингни наврўз айла…

* * *

Бир лаҳза фироқинг менга озору малол,
Ҳажрингда куним машаққату заҳму завол.
Ғурбатда кечар бўйлаки ҳолим, сўрма,
Субҳоноллоҳ, не келур бошима ҳол!..

* * *

Султони сариру анбиё ҳам сен Ўзинг,
Хуршиди сипеҳри авлиё ҳам сен Ўзинг.
Мардум ҳама пайрави тарийқинг, не ажаб,
Халқ шаррига гоҳи раҳнамо ҳам сен Ўзинг…

* * *

Эй сарвари коинот, эй асли вужуд,
Ҳаққоки, ўзинг ҳабибу ҳаййу маъбуд.
Тургил-да, жамоли оламоро кўрсат,
Олам элига баски ўзингсен мақсуд…

* * *

Мен ҳечману йўқ менда магар рутбаю ном,
Фазлингни тилармен куну тунларда давом.
Бахш айла Ўзинг ҳурматинг ҳаққи учун
Банданг бу Ҳумоюнга карам, файзи тамом…

Javoharla’l Neru Humoyun haqida “Madaniyatli va o’qimishli kishi”, deb yozgan edi. U riyoziyot va nujum ilmiga g’oyat qiziqar, musiqiy ilmni juda qadrlardi. Humoyun haftada ikki marta she’riyat va musiqaga oid anjumanlar o’tkazib turar, uning she’riyatdagi iqtidorini ota meros, deyish mumkin. Turkiy va forsiyda “Humoyun” taxallusida go’zal she’rlari mashhur. Abulfazlning “Akbarnoma” asarida Humoyunning ruboiylaridan namunalar berilgan.

OTAMEROS BAYTLAR
Suyima G’ANIEVA

Javoharla’l Neru Humoyun haqida “Madaniyatli va o’qimishli kishi”, deb yozgan edi. U riyoziyot va nujum ilmiga g’oyat qiziqar, musiqiy ilmni juda qadrlardi. Humoyun haftada ikki marta she’riyat va musiqaga oid anjumanlar o’tkazib turar, uning she’riyatdagi iqtidorini ota meros, deyish mumkin. Turkiy va forsiyda “Humoyun” taxallusida go’zal she’rlari mashhur. Abulfazlning “Akbarnoma” asarida Humoyunning ruboiylaridan namunalar berilgan.

Mutribiy Samarqandiy “Nusxai zeboyi Jahongir” nomli tazkirasida g’oyat qimmatli ma’lumot keltiradi. Iroq podshohlaridan biri Abdullohxon kutubxonasidagi “Nusxai Humoyuniy” nomli qo’lyozmadan ko’chirma yuborishlarini iltimos qilib maktub yo’llaydi. Mazkur qo’lyozmada Humoyunning to’rt risolasi bor ekan: birinchisi, islom aqidalari, iymon shartlari, ularni barcha mo’min-musulmonlar bilmog’i kerakligi haqida; ikkinchisi, ilmi nujum — yulduzlar va falakiyot sayri, oy va quyoshning manzillari, yetti iqlimdagi holatlar, to’rt fasl taassurotlari, Yer kurrasiga oid jihatlarga ko’ra rasad tuzish haqida; uchinchisi, musiqiy ilm, uning ma’hazlari (manbai), 12 maqom, 24 sho»ba ovozasi, 17 bahr va usullarni bilish haqida; to’rtinchisi, she’r ilmi, aruz fani, she’rdagi matbu’ (tushunish oson, ma’kul) va mas’ud (san’ati bezak va mohirona yozilgan), ularni bilish, qoidalarini anglab, izohlar berish haqida.

Mutribiy yozadi: “Men faqir bu sharif kitobni (ya’ni “Nusxai Humoyuniy”ni) Abdullohxon kutubxonasida ko’rganman, muallifning muborak xati(ya’ni dastxati)da bitilgan. Nihoyatda benazir, tengi yo’q va juda ko’ngilga yoqimli asar, aqlni hayrat o’rab oladi”.

Ko’p yillardan buyon bu qo’lyozmani topishga harakat qilinmokda.

HUMOYUN MIRZO
G’AZALLAR VA RUBOIYLAR

Humoyun mirzo (1508.6.3 — 1556.27.1) -Boburiylar davlati hukmdori (1530— 40,1555—56). 1530 y. Humoyun mirzo otasi Boburning Hindistondagi mulklariga ega bo’lgan. Sekin-asta Gujarot, Rajputan, Malvani o’z davlatiga qo’shib olgan. Lekin o’sib borayotgan ichki nizolar va ukalari Mirzo Komron, Mirzo Feruz, Askariy Mirzo va Hindol Mirzolarnint mustaqillikka intilishlari davlatni zaiflashtirgan. Bundan foydalangan afg’onlarning suriylar sulolasidan Shershoh Suriy Chausa (1539) va Qanovuj shaharlari (1540) yaqinida Humoyun qo’shinini yengib, Dehlini egallagan. Humoyun Eronga qochib o’tgan. Eronning harbiy yordami bilan Afg’onistonni o’z tasarrufiga olgan. 1541 y. ukasi Hindolning piri bo’lmish Mir Ali Akbar Jomiyning qizi Hamida Bonuga uylangan. 1542 y. Akbar tug’ilgan. Shershoh o’limidan keyin (1545) Shim. Hindistonda boshlangan nizolar mamlakatni siyosiy jihatdan parchalab tashlagan. Sharoitdan foydalanib Humoyun Hindistonga yurish boshlagan va 1555 y. 27 may kuni Sirhindda bo’lib o’tgan shiddatli jangda afg’onlar yengilganlar. Bu g’alaba Shim. Hindistonda ikkinchi marta boburiylar sulolasi hukmronligining o’rnatilishini ta’minlagan. Humoyun o’z kutubxonasi zinasidan tushib ketayotganda vafot etgan. Humoyun Hindistonda bir necha ma’muriy islohotlar o’tkazgan. Uning davrida Mir Sayid Ali boshchiligida miniatyura maktabi yuzaga kelgan. Humoyun fors va turkiy tillarda she’rlar yozgan. Akbar tomonidan Dehli shahrida Humoyun maqbarasi qurilgan. Gulbadan begim Bobur va akasi Humoyun haqida «Humoyunnoma» asarini yozgan.

G’AZALLAR

* * *

Bir boqdimu boz tashnayi diydor bo’ldim,
Ey sho’x, yana senga giriftor bo’ldim.

Osuda edim, tun-kecha uyqumda ko’rib,
Faryod chekib, lahzada bedor bo’ldim.

Ko’nglimga dedimki, bas, hamon sabr ayla,
Sabr etmadi ul, xastayu bemor bo’ldim.

Yo’q erdi hushim, o’ylaki, yodimga tushib
Ul nozli nigohing, yana hushyor bo’ldim.

Gul berdi Humoyunga uforing xabarin,
Gulzor demagil, gulga sazovor bo’ldim…

* * *

Bir pari ruxsoraga tushdi ishim,
Ul sabab ko’nglimda bordir otashim.

Chehrasi xonamni ravshan ayladi,
Partavi birlan yoritdi mahvashim.

Talpinur ko’nglim hamisha ul tomon,
Tortadir ko’nglimni zebo, dilkashim.

Menga bo’lgaymu muyassar, ey pari,
Kokiling bo’ynimga bir dam chirmashim.

Ishqdin mastdir Humoyun, ko’p qiyin,
Ey sanamlar, o’zni hushyor aylashim…

RUBOIYLAR

* * *

YO Rab, menga darvesh dilidin ehson ber,
Ko’nglimki shikastadir, anga darmon ber.
Yo’q-yuqki, demasmen, uni bergil, buni ber,
Har neki rizoyingda, uni arzon ber…

* * *

Ey dil, huzuri yori feruz ayla,
Yor xizmatida o’zingni dilso’z ayla.
Do’st yodi-la har tuningda xurram o’ltir,
Yor vasli-la har kuningni navro’z ayla…

* * *

Bir lahza firoqing menga ozoru malol,
Hajringda kunim mashaqqatu zahmu zavol.
G’urbatda kechar bo’ylaki holim, so’rma,
Subhonolloh, ne kelur boshima hol!..

* * *

Sultoni sariru anbiyo ham sen O’zing,
Xurshidi sipehri avliyo ham sen O’zing.
Mardum hama payravi tariyqing, ne ajab,
Xalq sharriga gohi rahnamo ham sen O’zing…

* * *

Ey sarvari koinot, ey asli vujud,
Haqqoki, o’zing habibu hayyu ma’bud.
Turgil-da, jamoli olamoro ko’rsat,
Olam eliga baski o’zingsen maqsud…

* * *

Men hechmanu yo’q menda magar rutbayu nom,
Fazlingni tilarmen kunu tunlarda davom.
Baxsh ayla O’zing hurmating haqqi uchun
Bandang bu Humoyunga karam, fayzi tamom…