Бобурнинг ирфоний қарашлари унинг ижодиётида ҳам, «Бобурнома», «Аруз рисоласи», «Мубаййин», мактублари, ҳатто фармонларида ҳам акс этган. Бобурдаги орифлик илмга, ҳаётга, давлатга муносабатда рўйи рост кўринади. Маънавий баркамоллик, илм-маърифатга интилиш Бобур муножотларининг ҳам, Бобур пандларининг ҳам, Бобур фаолиятининг ҳам марказида турган.
Суйима Ғаниева
ЭЪТИҚОД ВА ИРФОНИЙ ҚАРАШЛАР
Заҳириддин Муҳаммад Бобур воқеликни ниҳоятда нозик идрок этувчи, ҳис-ҳаяжон билан яшовчи, инсон руҳиятининг барча ҳолатларини илғаб олувчи, хотираси ўткир, мулоҳазалари чуқур, меҳри қайноқ, қаҳри қавий, таважжуҳ доираси бениҳоя кенг, виждонияти, орияти ғоят мустаҳкам сиймо бўлган. Бобурнинг Осиёдаги бошқа ҳукмдорлардан ижобий фарқ қилиши ҳақида бизда ҳам, хорижда ҳам кўп ёзганлар.
Бобурнинг ирфоний қарашлари унинг ижодиётида ҳам, «Бобурнома», «Аруз рисоласи», «Мубаййин», мактублари, ҳатто фармонларида ҳам акс этган. Бобурдаги орифлик илмга, ҳаётга, давлатга муносабатда рўйи рост кўринади. Маънавий баркамоллик, илм-маърифатга интилиш Бобур муножотларининг ҳам, Бобур пандларининг ҳам, Бобур фаолиятининг ҳам марказида турган.
«Ким бор анга илм — толиби илм керак…» деб бошланган рубоийдаги мақсад аён, изоҳ талаб қилмайди. Бобур шеъриятида инсон дилининг латифлиги, чеҳрасининг гўзаллиги, руҳий ҳолати таърифлари «ирфоннинг энг баланд мақоми маърифат ва энг хуштар(лазизроқ) ҳоли ирфондир» мезони билан чамаланса, ўлчанса дуруст бўлур эди.
Унинг ирфоний фикрлари кўпроқ рубоийларида берилади ва анъана талаблари ҳам, замона эҳтиёж ва тазйиқлари ҳам шахсий кечинмалари билан бирлашиб кетади. Бобур шеъриятида соғинч, руҳий исёнлар билан йўғрилган, ёддан чиқмас, юрак тубига чўкиб қоладиган ўкинч, армонлар, пандлар, насиҳатлар, ўтинчлар назм ипига тортилади, оҳорли тимсоллар яратилади; сержило бадиият унсурлари—санъатлар истифода этилади.
«Бобурнома»да Бобурнинг ҳар бир воқеа, ҳодиса, мулоқот, мусоҳабат моҳиятини юракдан ўтказишга мойиллигини уқса бўлади. Бу асарда аксар мисоллар, тафсиллар муаллифнинг эътиқоди, ирфоний таважжуҳини юзага чиқаради. Масалан: Ғазни кентларидан биридаги саловот айтгач тебранувчи мазор ҳақидаги, Исталиф шаҳридаги (Бобур ғоят хуш кўрган шаҳар) «Хожа се ёрон» чашмаси билан машҳур жойда чинор, балут ва арғувон дарахтининг (бошқа жойларда ўсмайдиган навъини) эктириши, халқ орасида мўътабар саналган уч азизнинг каромати деб эътимод этилгани учун бу ерни жуда обод қилгани бежиз эмас.1
Ҳиндолнинг туғилиши ва Моҳим бегим ҳамда Ҳазрати Волида (Қутлуғ Нигор хоним) тарбиясига берилишидаги тафсиллар—«Бу муносабат била Ҳиндол менга ҳам ини ва ҳам фарзанддир», деган эътирофими?!
926, муҳаррам ойи 22 чи куни (1519 йил 16 декабр) Кунар деган кентдаги норунжзор сайрида шаррос ёмғир қуйганда, Бобур ўзи билган тилсимни тўрт парча қоғозга ёздириб, тўрт томонга остириб қўяди. Ўша замоноқ ёмғир тўхтайди…
Шайбонийхонга қарши куч йиғиш учун Хуросонга бориб, қайтаётганида, бўласи Муҳаммад Мирзо Бобур изидан шиддат билан қувади. Бир чорбоғда беркинганида Бобурни танимай соқчилар сардори Дўст Сарипулий унга қилич солади. Бобурга ҳеч заҳмат етишмайди. Чунки, дейди у, «Мен бу дуони ўқуб эрдим, Тангри таоло бу мутаважжиҳ бўлган балони дафъ қилди», деб ёзади:
«Бисмиллаҳир-раҳмонир-раҳим. Оллоҳумма анта раббий, ла илаҳа илла анта таваккалту алайка ва анта раббул-аршил-азим. Машаоллоҳу кана ва ма лам яшаъ лам якун ва ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳил-алийил-азим. Ва инналлаҳа ала кулли шайин қадир. Ва инналлаҳа қад аҳата бикулли шайин илман ва аҳсо куллу шайин ададан.
Оллоҳумма инни аузу бика мин шарри нафси ва мин шарри ғайри ва мин шарри кулли зи шаррин ва мин шарри кули даббатин, анта охаз бинасиятиҳа, иннака раббил-аршил-азим». (Таржимаси: «Меҳрибон ва раҳмли Оллоҳнинг номи бирлан. Эй Парвардигор, Сен менинг Раббимсен, Сендин ўзга Илоҳ йўқтур, Сенгагина умид қилурмен. Зеро, Сен улуғ Арш Раббисисен, Сен хоҳлағон иш бўлур, хоҳламағонинг бўлмас. Барча куч-қудрат фақат Ўзингдадур. Сен олий, буюкдурсен. Барча нимарсани илминг ила қамраб олурсен ва ҳар нимарсанинг ҳисобини жуда яхши билурсен».)
Эй Парвардигор, мен Сендин нафасимнинг ёмонлигидин, ўзгаларнинг ёмонлигидин, ҳар бир ёвуз ниятли кишилар ёмонлигидин ва қўл остингда бўлғон ҳар бир жонзотнинг ёмонлигидин паноҳ сўраймен. Зеро, Сен буюк Арш Раббисиндурсен».
Бобурнинг Хожа Аҳрорга эътимоди ҳам, эътиқоди ҳам ғоят баланд эди. Бобурнинг отаси Умаршайх илтимосига кўра унинг исмини «Заҳируддин Муҳаммад» деб Хожа Аҳрор қўйган эди.
Ватан тақдири, ўз қисматига оид машаққатлар гирдобида эканида толиққан Бобур намоз ўқиётиб, муножот чоғида уйқуга толади. Тушида Хожа Яҳъё ўғли Хожа Яъқуб оқ-қора тусли отда елиб келиб, мени Хожа Аҳрор юбордилар, подшоҳлик маснади сизга, фатҳ ва нусрат сиз саридур, дейди. Шу аснода Бобурнинг холаси Давлат Султон бегимнинг кўкалдоши етиб келади ва, Хожа Убайдуллоҳ тушимда Бобурни ҳузуримга келтир, маснад анга тааллуқ бўлубдур, дейди.
1528 йили Гвалиярда Бобур оғир иситмалаб қолади. 1 ойу 40 кун бу хасталикдан қутулиш ниятида «Волидия» таржимасини бошлайди ва таржимани тугатмасданоқ хасталик чекинади.
Яна бир таъсирли мисол: Санбал ҳукмдори Ҳумоюн қаттиқ бетоб бўлади. Уни Деҳлига келтирадилар. Бобур ҳозиқ, табибларни йиғади. Улар «Ушмундоқ дардларга дармон будурким, яхши нимарсаларни тасаддуқ қилмоқ керак, тоинки Тангри таоло сиҳҳат бергай…» дейдилар. Бобур «Муҳаммад Ҳумоюннинг мендин ўзга яхшироқ нимарсаси йўқ. Мен ўзум тасаддуқ бўлайин… Уч қатла бошидин ўчрулуб, дедимким, ҳар не дардинг бор, мен кўтардим»
Гулбадан бегимда «Худоё, жон ўрнига жон бермоқ мумкин эрса, менким, Бобурмен, умри жонимни Ҳумоюнга бағишлайман… Шу куннинг ўзидаёқ жаннатмакон Ҳазратнинг тоблари қочиб қолди, Ҳумоюн подшоҳ эрса ўз бошларидан сув қўйиб, ташқарига чиқдилар», деб ёзади.
«Мубаййин»да Бобур эътиқоди диний йўналишда баён этилади. Ислом рукнлари ҳақида ёзар экан, Бобур ер-ерида фарзандлари Ҳумоюн ва Комрон мирзога панду насиҳатларини айтади. Булар ирфоний шеъриятнинг гўзал намуналаридир.
Бобурнинг ўғли Ҳумоюн ҳам ижодкор шахс бўлган. Мутрибийнинг «Нусхаи зебойи Жаҳонгир» тазкирасида келтирилишича, Ироқ подшоҳларидан бири «ғоят назокатли ва шарофатли бўлган, бир неча рисола мажмуъи»нинг нусхасини юборсангиз деган илтимос билан нома йўллаган эди. Бу Ҳумоюн подшоҳ қаламига мансуб тўрт рисола эди. «Фақир Абдуллохон китобхонасида кўрганман. Қўлёзмалар «муаллифнинг Шариф хатлари билан битилгандир», — деб ёзади Мутрибий. Булар:
1. Ислом ақидалари, имон шароитлари, мўминлик аҳком ва рукнлари ҳақида.
2. Илми нужум, юлдузлар сайри, ой ва қуёш манзиллари, тўрт фасл, ер куррасининг маърифати, иқлимлар ва расад боғлаш тариқлари ҳақида.
3. Мусиқа илми, 12 мақом, 21 шўъба, овоз ва усуллари ҳақида.
4. Шеър илми, аруз, қофия; бу фан мезонлари ва мушкилоти ҳақида.
Бу тўрт рисола хати гўзал котибга кўчиртирилиб, Ироққа жўнатилган эди.
Шу ўринда бобурий шаҳзодалардан Шоҳ Жаҳоннинг тўнғич ўғли Муҳаммад Доро Шукуҳ Бобур анъаналарини давом эттиргани, орифона асарлар ёзгани, Бобурнинг таржима соҳасидаги ишларини ҳам давом эттиргани ҳақида тўхталмоқ жоиздир. Шоҳ Жаҳон оғир хаста эканида давлат ишларини бошқариб турган Муҳаммад Доро Шукуҳ салтанат-тахт талашган биродарлари фитна-фужури, ўзаро низоларини боса олмаган. Унинг юрагида ижод шамчироғлари ёниқ бўлиб, ҳарбий ишлару ҳукмдорликка таважжуҳи бўлмаган.
1658 йили укаси Аврангзебнинг ҳийла ва хиёнатли хатти-ҳаракатлари натижасида Огра яқинидаги жангда Доро Шукуҳ мағлубиятга учрайди. Шоҳ Жаҳон ҳибсга олинади, укаси Муродбахш зиндонбанд этилади. Муҳаммад Доро Шукуҳ қочқин бўлиб, бир вақтлар ўзи ҳаётини сақлаб қолган Белужистон Султони Малик Жавондан паноҳ истаб боради. Лекин бу Султон хиёнат қилади. 1658 йил ўрталарида беморликдан заифлашган Шоҳ Жаҳонга Доро Шукуҳнинг кесилган бошини табақда киритадилар. Аврангзеб ўзининг қонхўрлиги, тошюраклигини намоён этиб, онаси Аржумандбону бегим(Мумтоз Маҳал)га оқ мармардан қурилган муҳташам Тожмаҳал мақбараси туфайли хазинани бўм-бўш қилиб қўйган отасидан ана шундай даҳшатли ўч олган эди.
Тарихга назар ташланса амин бўлинадики, шоҳлар келар экан, шоҳлар кетар экан. Қайси биридан яхши ном, бунёдкорлик обидалари, яхши асарлар қолар экан, қайсисидан эса қора кўланка, чўкик қабр қолар экан.
Муҳаммад Доро Шукуҳдан 10 номда ирфоний, тасаввуфий асарлар етиб келган.
1. «Сафинат ул-авлиё» — ирфоний адабиётнинг ёрқин намунаси. Қодирия, жунайдия, нақшбандия, кубравия, чиштия ва бошқа машойихи ва орифа, солиҳа аёллар ҳолатларига оид асар;
2. «Сакинат ул-авлиё» — Шайх Абдулқодир Гилоний, Минжу хулафолари маноқиблари;
3. «Ҳақнома» — ирфон ва тасаввуф масалаларига оид асар;
4. «Ҳасанот ул-орифийн» («Шатхиёт» ҳам дейилади) — Иброҳим Адҳам, Боязид Бистомий, Робия Адавия, Мансур Халлож шатхиётлари, уларнинг давомчилари ҳақида;
5. «Мажмаъ ул-баҳрайн» — исломий ва ҳинду мазҳабларидаги умумий ва ўзига хос жиҳатлар ҳақида(1185—1771-72 йили араб тилига таржима қилинган);
6. «Сирри Акбар» ё «Сирр ул-асрор» — 50 упанишоднинг санскритдан форсийга таржимаси;
7. Доро Шукуҳ девони. У қодирия тариқатига мансуб бўлгани учун «Қодирий» тахаллусини олган. Огра китобхонасида сақланаётган девонда 133 ғазал ва 28 рубоий жамланган. Доро Шукуҳ шеърлари сўфиёна ва орифона мазмунда ёзилган дейилади «Суҳуфи Иброҳим» тазкирасида. Девон Машҳадда 1944 йили нашр қилинган;
8. Ирфоний номалар. Ўз замондошларига тасаввуф масалалари бўйича (савол-жавоб хатлар) санскрит ва форс тилларидаги номалар мажмуаси;
9. «Тариқат ул-ҳақиқат» («Маориф» ҳам дейилади) — муқаддима ва 3 манзил, ҳар бири яна 30 манзилларга бўлинган бу рисолада тариқатнинг турли босқичлари ёритилади. Унда Саъдий, Амир Хусрав ва Жомий шеърлари келтирилади;
10. Саволу жавоб рисоласи. «Муҳокама» — суҳбатлашиш деб ҳам юритилади. Муҳаммад Доро Шукуҳнинг ҳинд фуқароларидан Бобо Лол Досга ҳинду мазҳаблар, ҳинд фалсафаси хусусидаги саволлари ва олган жавобларидан иборат. Рисолада Жалолиддин Румий, Низомий, Ҳофиз ва бошқа шоирларнинг шеърлари келтирилган.
Муҳаммад Доро Шукуҳ 60 минг байтдан иборат санскритда ёзилган «Жўг» таркибидаги баъзи ҳикоятларни ҳам таржима қилганлиги ҳақида маълумотлар бор.
Кўринадики, Муҳаммад Доро Шукуҳ улуғ аждоди Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг, бобоси Акбаршоҳнинг ирфоний қарашларини давом эттирган ва уларнинг ҳинд тили, маданияти ҳамда қадриятларига ҳурматда бўлиш анъаналарини ривожлантирган.
M: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2006 йил 6-сони.
Boburning irfoniy qarashlari uning ijodiyotida ham, “Boburnoma”, “Aruz risolasi”, “Mubayyin”, maktublari, hatto farmonlarida ham aks etgan. Boburdagi oriflik ilmga, hayotga, davlatga munosabatda ro‘yi rost ko‘rinadi. Ma’naviy barkamollik, ilm-ma’rifatga intilish Bobur munojotlarining ham, Bobur pandlarining ham, Bobur faoliyatining ham markazida turgan.
Suyima G‘aniyeva
E’TIQOD VA IRFONIY QARASHLAR
Zahiriddin Muhammad Bobur voqelikni nihoyatda nozik idrok etuvchi, his-hayajon bilan yashovchi, inson ruhiyatining barcha holatlarini ilg‘ab oluvchi, xotirasi o‘tkir, mulohazalari chuqur, mehri qaynoq, qahri qaviy, tavajjuh doirasi benihoya keng, vijdoniyati, oriyati g‘oyat mustahkam siymo bo‘lgan. Boburning Osiyodagi boshqa hukmdorlardan ijobiy farq qilishi haqida bizda ham, xorijda ham ko‘p yozganlar.
Boburning irfoniy qarashlari uning ijodiyotida ham, “Boburnoma”, “Aruz risolasi”, “Mubayyin”, maktublari, hatto farmonlarida ham aks etgan. Boburdagi oriflik ilmga, hayotga, davlatga munosabatda ro‘yi rost ko‘rinadi. Ma’naviy barkamollik, ilm-ma’rifatga intilish Bobur munojotlarining ham, Bobur pandlarining ham, Bobur faoliyatining ham markazida turgan.
“Kim bor anga ilm — tolibi ilm kerak…” deb boshlangan ruboiydagi maqsad ayon, izoh talab qilmaydi. Bobur she’riyatida inson dilining latifligi, chehrasining go‘zalligi, ruhiy holati ta’riflari “irfonning eng baland maqomi ma’rifat va eng xushtar(lazizroq) holi irfondir” mezoni bilan chamalansa, o‘lchansa durust bo‘lur edi.
Uning irfoniy fikrlari ko‘proq ruboiylarida beriladi va an’ana talablari ham, zamona ehtiyoj va tazyiqlari ham shaxsiy kechinmalari bilan birlashib ketadi. Bobur she’riyatida sog‘inch, ruhiy isyonlar bilan yo‘g‘rilgan, yoddan chiqmas, yurak tubiga cho‘kib qoladigan o‘kinch, armonlar, pandlar, nasihatlar, o‘tinchlar nazm ipiga tortiladi, ohorli timsollar yaratiladi; serjilo badiiyat unsurlari—san’atlar istifoda etiladi.
“Boburnoma”da Boburning har bir voqea, hodisa, muloqot, musohabat mohiyatini yurakdan o‘tkazishga moyilligini uqsa bo‘ladi. Bu asarda aksar misollar, tafsillar muallifning e’tiqodi, irfoniy tavajjuhini yuzaga chiqaradi. Masalan: G‘azni kentlaridan biridagi salovot aytgach tebranuvchi mazor haqidagi, Istalif shahridagi (Bobur g‘oyat xush ko‘rgan shahar) “Xoja se yoron” chashmasi bilan mashhur joyda chinor, balut va arg‘uvon daraxtining (boshqa joylarda o‘smaydigan nav’ini) ektirishi, xalq orasida mo‘tabar sanalgan uch azizning karomati deb e’timod etilgani uchun bu yerni juda obod qilgani bejiz emas.1
Hindolning tug‘ilishi va Mohim begim hamda Hazrati Volida (Qutlug‘ Nigor xonim) tarbiyasiga berilishidagi tafsillar—“Bu munosabat bila Hindol menga ham ini va ham farzanddir”, degan e’tirofimi?!
926, muharram oyi 22 chi kuni (1519 yil 16 dekabr) Kunar degan kentdagi norunjzor sayrida sharros yomg‘ir quyganda, Bobur o‘zi bilgan tilsimni to‘rt parcha qog‘ozga yozdirib, to‘rt tomonga ostirib qo‘yadi. O‘sha zamonoq yomg‘ir to‘xtaydi…
Shayboniyxonga qarshi kuch yig‘ish uchun Xurosonga borib, qaytayotganida, bo‘lasi Muhammad Mirzo Bobur izidan shiddat bilan quvadi. Bir chorbog‘da berkinganida Boburni tanimay soqchilar sardori Do‘st Saripuliy unga qilich soladi. Boburga hech zahmat yetishmaydi. Chunki, deydi u, “Men bu duoni o‘qub erdim, Tangri taolo bu mutavajjih bo‘lgan baloni daf’ qildi”, deb yozadi:
«Bismillahir-rahmonir-rahim. Ollohumma anta rabbiy, la ilaha illa anta tavakkaltu alayka va anta rabbul-arshil-azim. Mashaollohu kana va ma lam yasha’ lam yakun va la havla va la quvvata illa billahil-aliyil-azim. Va innallaha ala kulli shayin qadir. Va innallaha qad ahata bikulli shayin ilman va ahso kullu shayin adadan.
Ollohumma inni auzu bika min sharri nafsi va min sharri g‘ayri va min sharri kulli zi sharrin va min sharri kuli dabbatin, anta oxaz binasiyatiha, innaka rabbil-arshil-azim». (Tarjimasi: “Mehribon va rahmli Ollohning nomi birlan. Ey Parvardigor, Sen mening Rabbimsen, Sendin o‘zga Iloh yo‘qtur, Sengagina umid qilurmen. Zero, Sen ulug‘ Arsh Rabbisisen, Sen xohlag‘on ish bo‘lur, xohlamag‘oning bo‘lmas. Barcha kuch-qudrat faqat O‘zingdadur. Sen oliy, buyukdursen. Barcha nimarsani ilming ila qamrab olursen va har nimarsaning hisobini juda yaxshi bilursen”.)
Ey Parvardigor, men Sendin nafasimning yomonligidin, o‘zgalarning yomonligidin, har bir yovuz niyatli kishilar yomonligidin va qo‘l ostingda bo‘lg‘on har bir jonzotning yomonligidin panoh so‘raymen. Zero, Sen buyuk Arsh Rabbisindursen».
Boburning Xoja Ahrorga e’timodi ham, e’tiqodi ham g‘oyat baland edi. Boburning otasi Umarshayx iltimosiga ko‘ra uning ismini “Zahiruddin Muhammad” deb Xoja Ahror qo‘ygan edi.
Vatan taqdiri, o‘z qismatiga oid mashaqqatlar girdobida ekanida toliqqan Bobur namoz o‘qiyotib, munojot chog‘ida uyquga toladi. Tushida Xoja Yahyo o‘g‘li Xoja Ya’qub oq-qora tusli otda yelib kelib, meni Xoja Ahror yubordilar, podshohlik masnadi sizga, fath va nusrat siz saridur, deydi. Shu asnoda Boburning xolasi Davlat Sulton begimning ko‘kaldoshi yetib keladi va, Xoja Ubaydulloh tushimda Boburni huzurimga keltir, masnad anga taalluq bo‘lubdur, deydi.
1528 yili Gvaliyarda Bobur og‘ir isitmalab qoladi. 1 oyu 40 kun bu xastalikdan qutulish niyatida “Volidiya” tarjimasini boshlaydi va tarjimani tugatmasdanoq xastalik chekinadi.
Yana bir ta’sirli misol: Sanbal hukmdori Humoyun qattiq betob bo‘ladi. Uni Dehliga keltiradilar. Bobur hoziq, tabiblarni yig‘adi. Ular “Ushmundoq dardlarga darmon budurkim, yaxshi nimarsalarni tasadduq qilmoq kerak, toinki Tangri taolo sihhat bergay…” deydilar. Bobur “Muhammad Humoyunning mendin o‘zga yaxshiroq nimarsasi yo‘q. Men o‘zum tasadduq bo‘layin… Uch qatla boshidin o‘chrulub, dedimkim, har ne darding bor, men ko‘tardim”
Gulbadan begimda “Xudoyo, jon o‘rniga jon bermoq mumkin ersa, menkim, Boburmen, umri jonimni Humoyunga bag‘ishlayman… Shu kunning o‘zidayoq jannatmakon Hazratning toblari qochib qoldi, Humoyun podshoh ersa o‘z boshlaridan suv qo‘yib, tashqariga chiqdilar”, deb yozadi.
“Mubayyin”da Bobur e’tiqodi diniy yo‘nalishda bayon etiladi. Islom ruknlari haqida yozar ekan, Bobur yer-yerida farzandlari Humoyun va Komron mirzoga pandu nasihatlarini aytadi. Bular irfoniy she’riyatning go‘zal namunalaridir.
Boburning o‘g‘li Humoyun ham ijodkor shaxs bo‘lgan. Mutribiyning “Nusxai zeboyi Jahongir” tazkirasida keltirilishicha, Iroq podshohlaridan biri “g‘oyat nazokatli va sharofatli bo‘lgan, bir necha risola majmu’i”ning nusxasini yuborsangiz degan iltimos bilan noma yo‘llagan edi. Bu Humoyun podshoh qalamiga mansub to‘rt risola edi. “Faqir Abdulloxon kitobxonasida ko‘rganman. Qo‘lyozmalar «muallifning Sharif xatlari bilan bitilgandir”, — deb yozadi Mutribiy. Bular:
1. Islom aqidalari, imon sharoitlari, mo‘minlik ahkom va ruknlari haqida.
2. Ilmi nujum, yulduzlar sayri, oy va quyosh manzillari, to‘rt fasl, yer kurrasining ma’rifati, iqlimlar va rasad bog‘lash tariqlari haqida.
3. Musiqa ilmi, 12 maqom, 21 sho‘ba, ovoz va usullari haqida.
4. She’r ilmi, aruz, qofiya; bu fan mezonlari va mushkiloti haqida.
Bu to‘rt risola xati go‘zal kotibga ko‘chirtirilib, Iroqqa jo‘natilgan edi.
Shu o‘rinda boburiy shahzodalardan Shoh Jahonning to‘ng‘ich o‘g‘li Muhammad Doro Shukuh Bobur an’analarini davom ettirgani, orifona asarlar yozgani, Boburning tarjima sohasidagi ishlarini ham davom ettirgani haqida to‘xtalmoq joizdir. Shoh Jahon og‘ir xasta ekanida davlat ishlarini boshqarib turgan Muhammad Doro Shukuh saltanat-taxt talashgan birodarlari fitna-fujuri, o‘zaro nizolarini bosa olmagan. Uning yuragida ijod shamchirog‘lari yoniq bo‘lib, harbiy ishlaru hukmdorlikka tavajjuhi bo‘lmagan.
1658 yili ukasi Avrangzebning hiyla va xiyonatli xatti-harakatlari natijasida Ogra yaqinidagi jangda Doro Shukuh mag‘lubiyatga uchraydi. Shoh Jahon hibsga olinadi, ukasi Murodbaxsh zindonband etiladi. Muhammad Doro Shukuh qochqin bo‘lib, bir vaqtlar o‘zi hayotini saqlab qolgan Belujiston Sultoni Malik Javondan panoh istab boradi. Lekin bu Sulton xiyonat qiladi. 1658 yil o‘rtalarida bemorlikdan zaiflashgan Shoh Jahonga Doro Shukuhning kesilgan boshini tabaqda kiritadilar. Avrangzeb o‘zining qonxo‘rligi, toshyurakligini namoyon etib, onasi Arjumandbonu begim(Mumtoz Mahal)ga oq marmardan qurilgan muhtasham Tojmahal maqbarasi tufayli xazinani bo‘m-bo‘sh qilib qo‘ygan otasidan ana shunday dahshatli o‘ch olgan edi.
Tarixga nazar tashlansa amin bo‘linadiki, shohlar kelar ekan, shohlar ketar ekan. Qaysi biridan yaxshi nom, bunyodkorlik obidalari, yaxshi asarlar qolar ekan, qaysisidan esa qora ko‘lanka, cho‘kik qabr qolar ekan.
Muhammad Doro Shukuhdan 10 nomda irfoniy, tasavvufiy asarlar yetib kelgan.
1. “Safinat ul-avliyo” — irfoniy adabiyotning yorqin namunasi. Qodiriya, junaydiya, naqshbandiya, kubraviya, chishtiya va boshqa mashoyixi va orifa, soliha ayollar holatlariga oid asar;
2. “Sakinat ul-avliyo” — Shayx Abdulqodir Giloniy, Minju xulafolari manoqiblari;
3. “Haqnoma” — irfon va tasavvuf masalalariga oid asar;
4. “Hasanot ul-orifiyn” (“Shatxiyot” ham deyiladi) — Ibrohim Adham, Boyazid Bistomiy, Robiya Adaviya, Mansur Xalloj shatxiyotlari, ularning davomchilari haqida;
5. “Majma’ ul-bahrayn” — islomiy va hindu mazhablaridagi umumiy va o‘ziga xos jihatlar haqida(1185—1771-72 yili arab tiliga tarjima qilingan);
6. “Sirri Akbar” yo “Sirr ul-asror” — 50 upanishodning sanskritdan forsiyga tarjimasi;
7. Doro Shukuh devoni. U qodiriya tariqatiga mansub bo‘lgani uchun “Qodiriy” taxallusini olgan. Ogra kitobxonasida saqlanayotgan devonda 133 g‘azal va 28 ruboiy jamlangan. Doro Shukuh she’rlari so‘fiyona va orifona mazmunda yozilgan deyiladi “Suhufi Ibrohim” tazkirasida. Devon Mashhadda 1944 yili nashr qilingan;
8. Irfoniy nomalar. O‘z zamondoshlariga tasavvuf masalalari bo‘yicha (savol-javob xatlar) sanskrit va fors tillaridagi nomalar majmuasi;
9. “Tariqat ul-haqiqat” (“Maorif” ham deyiladi) — muqaddima va 3 manzil, har biri yana 30 manzillarga bo‘lingan bu risolada tariqatning turli bosqichlari yoritiladi. Unda Sa’diy, Amir Xusrav va Jomiy she’rlari keltiriladi;
10. Savolu javob risolasi. “Muhokama” — suhbatlashish deb ham yuritiladi. Muhammad Doro Shukuhning hind fuqarolaridan Bobo Lol Dosga hindu mazhablar, hind falsafasi xususidagi savollari va olgan javoblaridan iborat. Risolada Jaloliddin Rumiy, Nizomiy, Hofiz va boshqa shoirlarning she’rlari keltirilgan.
Muhammad Doro Shukuh 60 ming baytdan iborat sanskritda yozilgan “Jo‘g” tarkibidagi ba’zi hikoyatlarni ham tarjima qilganligi haqida ma’lumotlar bor.
Ko‘rinadiki, Muhammad Doro Shukuh ulug‘ ajdodi Zahiriddin Muhammad Boburning, bobosi Akbarshohning irfoniy qarashlarini davom ettirgan va ularning hind tili, madaniyati hamda qadriyatlariga hurmatda bo‘lish an’analarini rivojlantirgan.
M: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2006 yil 6-soni.
