Шайхим Суҳайлий Навоийнииг дўсти ва мусоҳибларидан бўлган, ҳазрат уни «Ёри азиз», деб ардоқлаган. Давлатшоҳ Самарқандий «Тазкират ут-шуаро»да Суҳайлий тахаллусини унга устоди Шайх Озарий тавсия қилган, деб ёзади ва туркий девони ҳам бор, деб хабар қилади. Суҳайлий Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёи аброр» (Поклар дарёси), Жомийнинг «Лужжат ул-асрор» («Сирлар тўплами ё дарёси»), Навоийнинг «Туҳфат ул-афкор» («Фикрлар туҳфаси») асарларига жавоблар ёзган. Унинг «Лайли ва Мажнун» достони ҳам бор. «Девони Фоний»да Суҳайлийнинг З ғазалига Навоий татаббуълари бор.
Суйима ҒАНИЕВА
НАВОИЙНИНГ “ЁРИ АЗИЗ”И
Шайхим Суҳайлий (1444—1502) — зуллисонайн ўзбек шоири. XV аср иккинчи ярми Ҳирот адабий муҳити вакили шоир, нуфузли арбоб Аҳмад Суҳайлийнинг аждодлари туркий-нажодлардан бўлиб, Шоҳрух Мирзо даврида амирлар қаторида муҳтарам саналганлар.
Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкират уш-шуаро” асарида Суҳайлийга юксак таърифини қуйидаги байт билан тугатади:
Хотамаш кори жаҳоний бидеҳи рост кунад,
Қаламаш ганжи маоний бидеҳи афшонад.
(Яъни: Муҳрига жаҳон ишларини топширсанг, тўғрилайди, Қаламига маънолар хазинасини берсанг сочади.)
Мен, деб ёзади Давлатшоҳ, Амирнинг ўзларидан (яъни, Суҳайлийдан) эшитдимки, ёшлик пайтларим Шайх Ориф Озарий мулозаматига етишган ва ундан муносиб бир тахаллусни тавсия этишни илтимос қилган эдим. Шайх Озарий қўлида бир жилд (китоб) бор экан. Дедилар: — Ҳозир шу китобни фол кўриш йўсинида очамиз, шояд, бир мувофиқ сўз чиқиб қолса. Китобни очсалар, “суҳайл” сўзи чиқибди. Бу сўзнинг мазмуни жуда таҳсинли, — дея буюрдилар. Шундан буён маънолар эшиги менга очиқ бўлди ва менга барчадан файзу ҳиммат етишди.
Суҳайл — 45 юлдуздан иборат юлдузлар туркуми, иссиқ фаслда кема шаклида кўринар экан. Суҳайл Бадахшонда тошни лаълга айлантирар, Яманда чармни хушбўй қиларкан. Дейдиларки, фозиллар Суҳайлий девони жилди гўё Яман чармидан ва Бадахшон лаъллари каби шеърларидан маънолар сочилиб туради…
Суҳайлийнинг форсийдаги шеърлари ҳақида марҳум академик Ботирхон Валихўжаевнинг яхши мақоласи эълон қилинган. Олим Тожикистон Фанлар академияси шарқшунослик бўлимида 762-ашёвий рақами остида сақланаётган қўлёзма девон (101 варақ) асосида шоирнинг форсийда битилган шеърларини таҳлил қилади.
Давлатшоҳ Самарқандий Суҳайлийнинг чиғатой улусидаги номдор хонадонлардан, соҳибқирон Амир Темур замонида аждодлари амирлар, Шоҳрух Мирзо замонида салтанат ишларини бажарганлар, деб ёзади. Навоий билан яқин бўлган бу шоирнинг ҳурмати, мартабаларини таърифлагач, “Ҳозир икки девон соҳибидир, бири туркийда, яна бири форсийда. Шеърлари ҳақиқат денгизининг сафинаси (кемаси) ва дақойиқ (нозик нукталар) рамзларининг ганжинаси”, деб уларга юксак баҳо беради. Шоирнинг 8 форсий байти ва 9 байтли форсийдаги ғазалини келтиради. Унинг асарлари “Суҳайл (юлдуз) нурида Бадахшондан Ямангача порлаб етишади” деган сўзлар билан фиқрани якунлайди.
Давлатшоҳ Суҳайлийнинг туркий девонидан 9 байтли қуйидаги ғазалини келтиради:
Ишқда мен комилу Фарҳоду Мажнун шуҳрати,
Оллоҳ, Оллоҳ, не кишиларга бу ишнинг ҳиммати.
Ёқа йиртиқдур, синиқ кўксум, фигор ўлмак не тонг,
Ишқнинг расвоси оғир ушбулардур зийнати.
Узмасун деб риштаи жоним қўлумни боғламанг
Ким, неча тор ўлса нозик, етмас анинг қуввати.
Эйки, дерсан ишқ ранжидин фалон бўлмас халос,
Хотиринг жам этки, йўқтур бу жабрнинг сиҳҳати.
Анкабутийдур наҳифу зор кўнглумким, эрур
Маскани кўксумда ангиргон туганлар ҳайъати.
Ошиқ ўлғоч дину дониш кўйидин туштум йироқ,
Ваҳ, не кофирнинг мундоқ айш эрур хосияти.
Сўрсалар аҳбоб кўнглум ҳолатин айт, эй сабо
Ким, бир оташнок юз бирла тутошмиш суҳбати.
Эй, кўнгул бергувчи бўлғонлар анга ул кўрдек,
Бедилениким, қилибдур ишқ олам ибрати.
Дўстлар, келманг Суҳайлийнинг мазори бошиға
Ким, кўнгул бузғучидур анинг бузулғон турбати.
Давлатшоҳ шоирнинг яна бир матлаъини ҳам келтиради:
Эй, мени жавру жафо бобинда муътод айлаган,
Ўзгалар бирла вафо қасрини бунёд айлаган.
Ҳусайн Бойқаро девонида қуйидаги ғазал бор:
Ҳусн ила сен комилу Ширину Лайли шуҳрати,
Ишқ аро мен хор ўлўб Фарҳоду Мажнун туҳмати.
Офият чоғи фароғат соғинур эрди кўнгул,
Ишқ аро билгурди, ваҳ-ваҳ, ул фароғат меҳнати.
Ишқ тиғидин танимда юз туман наълу алиф,
Бир гадо янглиғки, тўш-тўшдин кесилмиш кисвати.
Оҳ ўти ўртаб таним ишқингда печу тоб ила,
Ул сабабдин бўлди гўё барқ янглиғ ҳайъати.
Ишқида жонимни ол, жисмимни куйдур, эй ажал,
Елға совурғилки, ишқ аҳлининг ўлсун ибрати.
Воизо, гар хўбларнинг ишқи гуноҳ эрур, не ғам,
Чунки Тенгрининг гуноҳ аҳлиға кўбдур раҳмати.
Эй Ҳусайний, дер эрдим ишқини пинҳон сақлайин,
Билмадимким, айламиш кўз ёши олам шуҳрати.
Кўринадики, Суҳайлий Ҳусайний ғазалига татаббуъ ёзган. Шарқ мумтоз шеъриятида татаббуъ шоирнинг бирор шеърдан таъсирланиб, маъқул кўриб, ундаги вазн, қофияни (радиф бўлса, уни ҳам) сақлаган ҳолда шеър яратишдир. Бундай шеърларни жавобия, назира ҳам дейдилар.
Навоий девонларида шу вазн, шу қофияда ёзилган шеърлар бор. Балки Ҳусайний ҳам, Суҳайлий ҳам улуғ шоир ғазалига татаббуъ қилгандирлар.
Шайхим Суҳайлий ҳақида Навоий “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида ёзади: “Хуросон мулкининг мутааййин (таниқли) элидиндур. Кичик ёшидин табъ осори ва зеҳн намудори андин кўп зоҳир ва ҳамида ахлоқ ва писандидамаош атворидин боҳир эрди. Султон Абу Саид Мирзо хизматиға тушуб, махсус мулозим бўлди ва ашъори эл орасида шуҳрат тутти ва ҳоло йигирма йилдин ортуқроқдурким, Султон Соҳибқирон (Ҳусайн Бойқаро) мулозиматидадур ва рафеъ (юқори) муносиб ва аъло маротиб(мартабалар)га мушаррафдур; андоқким, мулку мол, балки салтанатнинг барча маслаҳат ва аҳволиға мушор ун-илайҳ ва мўътамаддун-алайҳ (кўрсатиб ўтувчи ва ишончли) ва аморат зайлучасида (гиламча) сокин ва тақарруб (яқинлашиш) маснадида (ўрни) мутамаккин(барқарор)дурким, ҳеч номулойим амрға мансуб ва ношойиста айбға матъун (айбдор) ва маъюб (айбланган) эмас ва бу давлатда андоқки интизоми ҳоли бийик бўлди, назми аҳволи дағи авж тутти ва бу “Ийдия” қасидасининг матлаъи яхши воқеъ бўлубтурким…”, деб ёзади ва бу қасидасидан ҳамда ғазалидан 2 байт, “Лайли ва Мажнун” достонидан Лайлининг хасталиги таърифидаги бир байт келтирилади.
Навоий эътирофича, “Агарчи туркча шеърға машғуллуқ оз қилур эрди, аммо бу матлаъ анингдурким:
Зуҳд эли тасбиҳ деб ҳайрон қолур авбош аро,
Риштаи жисмимни кўрса қатра-қатра ёш аро”.
Фиқра Навоийнинг шундай сўзлари билан якунланади: “Аввалдин охирғача фақир била илтифот ва иттиҳоди кўп учун мундин ортуқ таърифин қилилса, ўзумни таъриф қилғондек бўлурдин қўрқуб ихтисор қилилди. Оқибати хайр бўлсун!”.
Шайхим Суҳайлийни Навоий ўз “Лайли ва Мажнун” достонида ҳам тилга олади: “Жаҳондаги машҳур бу афсонани (яъни “Лайли ва Мажнун”ни) Низомий ва Хусрав Деҳлавий шеърга солдилар. Ишқ ҳақидаги бу ривоятни назм авжининг Суҳайл юлдузи ҳам ёзмоқликка майл қилди, дунё саҳифасида мавжуд бўлмаган асар яратди…”.
Навоийнинг “Соқийнома” асарида ҳам Суҳайлий ҳақида парча бор. Унда шоир Суҳайлийни соғинганини (у Ҳиротдан узоқда бўлган дамлар), унинг дамсоз ва ҳамрози эканлиги, чархдан унга турли зулмлар бўлиб турганида, ғусса ва андуҳлар гирдобида қолганида дўсти суҳбати ва руҳий мададига эҳтиёжмандлигини изҳор этади:
Манга гар дарди ғам анбуҳ ўлди,
Қисматим ғуссаву андуҳ ўлди.
Сен фалак меҳнатидин шод ўлғил,
Даҳр бедодидин озод ўлғил.
Шодлиғ таркини тутма охир,
Ҳам бу ғамгинни унутма охир.
Кимки келса бу тараф ёд айла,
Тарабойин сўз ила шод айла.
Бу сўзлар чиндан ҳам икки — бир-бирига суяниб қолган шоирнинг, бир-бирининг руҳиятини чуқур идрок этиб, тасалли бера оладиган инсонларнинг яқинлиги, дўстлигига маънодор ишоралардир.
Суҳайлий сиймосига яна бир ҳусн — даврнинг таниқли шоири, адиби, машҳур нотиқ Ҳусайн Воиз Кошифий абадиятга дахлдор асар “Калила ва Димна”ни таржима қилиб, уни Шайхим Суҳайлийга бағишлаб “Анвори Суҳайлий” деб номлаганидир. Бу тафсил Суҳайлийнинг адаб аҳлига ҳомийлик қилганига бир ишора.
Сом Мирзо “Туҳфаи Сомий” тазкирасида “Амир Шайх Низомиддин ал-машҳур Суҳайлий туркий насабли бу шоирнинг истеъдоди — табъи яхши, идроки ўшал уфқ юлдузидек порлоқ”, дея Давлатшоҳ маълумотларини такроран баён қилиб, шоирдан форсийда битилган 3 байтни келтиради. Қуйидаги учинчи байтини:
Шаби ғам девбоди оҳам аз жо бурд гардунро,
Фуру бурд аждаҳои сайли ашкам рубъи маскунро
(Яъни: Ғам кечасида оҳим тўфони осмонни жойидан қўзғатди: Кўз ёшларим селининг аждари ернинг тўртдан бирини ютиб юборди) бир анжуманда шоир ўқиганида кимдир: — Амир, шеър ўқурмисиз, ё одам қўрқутурмисиз? — деган экан”.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур “Бобурнома”да Ҳусайн Бойқаро умароси сирасида ёзади: “Яна Шайхимбек эди. “Суҳайлий” тахаллус қилур учун Шайхим Суҳайлий дер эдилар. Бир тавр шеър айтур эрди. Қўрққудек алфоз ва маоний дарж қилур эрди”. “Анинг абётидин бир байт” деб мазкур “Шаби ғам…” деб бошланадиган байтини келтиради ва ёзади: “Машҳурдирким, бир қатла бу байтни Мавлоно Абдураҳмон Жомий хизматида ўқубтур. Мавлоно айтибдурким: “Мирзо, шеър айтасиз, ё одам қўрқутасиз?”. Девон тартиб қилур эрди. Маснавиёти ҳам бор”.
Хондамир “Макорим ул-ахлоқ” асарида Навоий Самарқандда эканида Шайхим Суҳайлий Мирзо Султон Аҳмадга (Абу Саид Мирзонинг катта ўғли, Мироншоҳ Мирзонинг набираси, Самарқанд ҳукмдори) форсий қасида ёзиб, кўриб бериш учун Навоий ҳузурига олиб келибди. Навоий мамдуҳ (мақталувчи) исми билан безалган жойдан сўнг сўзни боғлаш учун бир байт керак, деганда, Суҳайлий илтифот юзасидан, Сиз ёзиб берсангиз, дебди. Навоий, Сиз ҳам ўйланг, мен ҳам, дея қуйидаги байтни битибди:
Баҳори боғи жавоний, ниҳоли гулшани адл,
Гули риёзи карам, сарви жўйбори виқор.
(Яъни: Ёшлик боғининг баҳори, адолат гулшанининг ниҳоли, Яхшилик бўстонининг гули, улуғлик анҳорининг сарви.)
Суҳайлий ҳам шу байтни қоғозга туширган экан. “Иттифоқо, — деб ёзади Хондамир, — таворуд воқеъ бўлубтур, ҳар икковлари ҳам бир хил байт айтишган”.
Навоийнинг ёри азизи, “Мажолис ун-нафоис”да Ҳазрати Маҳдуми Нуран, Шайх ул-ислом Абдураҳмон Жомийдан сўнг ёдга олинган. Шайхим Суҳайлий яхши дўст, яхши инсон, истеъдодли зуллисонайн шоир, саховатли ҳомий, ибратли давлат арбоби бўлган. Шояд, унинг она тили туркийда тадвин қилинган девони топилса деб умид қиламиз.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 36-сони
АЛИШЕР НАВОИЙ
«ДЕВОНИ ФОНИЙДАН
Татаббӯъи ёри Азиз
Чӣ суд, жола ба гулбарги оташин моро?
Кӣ бурда хуш зи дил он хӯи чунин моро?
Чу заъфи мо зи хаёли руху лаби шӯхест,
Дило, чӣ муҷиби қувват гул ангубин моро?
Лаби ту хотами лаълу фиғони мо беҳад,
Бисоз мӯҳри хомушӣ аз он нигин моро.
Ба чарх мезанад он маҳ кулоҳи гӯшаи ноз,
Аз он ки рӯи ниёз аст бар замин моро.
Зи гиряву задани даст бар дили сӯзон,
Даме тар асту даме хушк остин моро.
Чӣ ошиқест, ки пиронасар зи хеш раҳонд,
Маю маломати он тифли нозанин моро.
Куҷост мутриби софу маи нашотангез,
Ки шуд малул зи даврон дили ҳазин моро.
Фароғи васл чӣ имкон, ки аз хавотир ҳаст,
Ҳазор раҳзани андеша дар камин моро.
Расид муғбачаи масту дил бирафт аз даст,
Набуд ҳеч гунаҳ, Фониё дар ин моро.
Мазмуни:
Ўтли гул баргидаги жола (шудринг)дан бизга нима фойда?
Чунки у маҳбубнинг пешона тери дилимизданҳушимизни олиб кетган.
Бизнинг заифлигимиз бир шўхнинг юзу лабининг хаёлидандир,
эй кўнгил, бизнинг заифлигимизга гулқанд қувват бағишламайди.
Сенинг лабинг лаъл узуги, бизнинг фиғонимиз беҳад,
ўша узукдан лабимизга сукут муҳрини бос!
Биз чорасизликдан ерга боқиб қолганмиз,
Ул ой ноз ва карашма кулоҳи бурчини кўкка етказмоқда.
Кўп йиғи ва ўртанган қалбимизга қўлимизни босганимиздан
Янгимиз баъзида ҳўл ва баъзида қуруқ бўлиб туради.
Бу қандай гўзал ошиқликки, кекса бошимизни
У нозанин ва майнинг маломати ўзликдан қутқарди.
Бизнинг даврондан ранжиган ғамгин кўнглимиз истаги учун
шодлик келтирувчи тиниқ май билан ҳофиз қаерда?
Бизга висол фароғатини топиш имкони йўқ, чунки кўнгилга
хатарлар солувчи минг андиша қароқчилари пистирмададирлар.
Маст муғбача келди-ю, дил қўлдан кетди.
Эй Фоний, бу борада бизда ҳеч бир гуноҳ йўқ эди.
Татаббӯъи ёри азиз Суҳайлӣ
Ба кашфи ҳоли даврон нест Ҷоми Ҷам ҳавас моро,
Ҳамон ҷоме, ки соқӣ акси рӯй афканд, бас моро!
Зи шайх ҳеҷ кас, чун ҷониби дайри муғон рафтем,
Кунун дар хонақаҳ дигар набинад ҳеҷ кас моро.
Нишаста фориғ-ул-болем дар даври тағори май,
Ба рондан дур натвон кард аз он ҷо чун магас моро.
Ба фарёди хумор, эй пири дайр, афтода бадҳолем,
Ту хоҳӣ буд, ё худ муғбача фарёдрас моро.
Ғиреви кӯси шоҳ аз хоби мастӣ дарнамеорад,
Чи бедорӣ диҳад, эй корвон, бонги ҷарас моро?
Ба ҷуз номи бутонам бар забон н-ояд гаҳи мастӣ,
Хуш он ринде, ки ӯ аз даври соғар хонд асморо.
Гадоем, илтимоси мо бувад як ҷуръа май дар сар
Нахоҳад буд лаъли тоҷи шоҳӣ мултамас моро.
Аз он риндон шумар моро, ки дар мастию шабгардӣ
Чу мастон аз асас бигрезад ар бинад асас моро.
Чу Фонӣ ғарқи май гаштем, лекин оқибат ёбанд
Ҳарифон бар канор афканда ин дарё чу хас моро.
Мазмуни:
Даврон ҳолининг кашфи учун Жамшид жоми бизга
ҳавас эмас, балки соқий юзининг акси тушган жом,
биз учун етарлидир. Одам бўлмаган шайхдан қочиб,
майхонани макон этдик, бундан буён бизни ҳеч ким
хонақоҳда кўрмайди. Май тоғораси теварагига бемалол
ўтириб олганмиз, пашшани ҳайдаш мушкул бўлганидек,
бизни ҳам ҳеч ким қувиб юборолмайди.
Эи дайр пири, хумор фарёди билан ёмон аҳволга тушиб
қолдик, энди фарёдимизга етувчи сен бўласанми, ёки муғбачами?
Подшоҳ ноғорасининг гумбур-гумбур овози мастлик уйқусидан
уйғота олмайди-ю, Эй карвон, қўнғироқ овози бизни қандай
қилиб уйғота олсин? Мастлигимда тилимга гўзаллардан бошқанинг
номи келмайди, риндга маза, чунки у исмларни пиёла теграсидан ўқийди.
Гадомиз, илтимосимиз бир қултум май бўлиб,
бошимизга подшоҳнинг лаълли тожини кийиш ҳаваси йўқ.
Бизларни мастлик ва кечаси кўча айланишда шундай
риндлардан санагинки, мастлар миршабдан қандай қочса,
миршаблар биздан шундай қочадилар.
Биз Фонийдек майга ғарқ бўлдик, лекин охирида
дўстлар дарё четга чиқариб ташлаган хас сингари
бизни ҳам топиб оладилар.
Татаббӯъи ёри азиз
Эй з-оташи май дар гули рӯи ту асарҳо,
Дар сина аз он оташам афтода шарарҳо.
Санги лаби рӯде, ки зи қатли ту равад хун,
Бошад зи тамаввуҷ ба канор омада сарҳо.
Дар хилъати гулгун қади раънои ту сарвест,
К-ӯ нашъунамо ёфта бо хуни ҷигарҳо.
Ҳар нахли таманно, ки ба ишқи ту нишондем,
Аз санги маломат ҳама овард самарҳо.
Аз ишқи яке муғбача дар дайри муғонем,
Оварда паи чуръаи май рӯй ба дарҳо.
Бе роҳбаре дашти фано тай натавон кард,
К-афзун-ст дар ӯ аз ҳаду андоза хатарҳо.
Фонӣ буваду ҷоми маю ишқу харобот,
К-аз даҳр мурод ин шуду беҳуда дигарҳо.
Мазмуни:
Гул юзида май ўтидан нишоналар бўлган (эй гўзал),
у ўтдан менинг сийнамга учқунлар тушди.
Сен ўлдирган кишилар қонидан оқаётган дарё қирғоғидаги
тошлар — тўлқин шиддати билан қирғоққа отилган бошлардир.
Гулранг кийим ичра мавзун қоматинг
жигарлар қони билан нашъу намо топган бир сарвдир.
Ишқинг билан ўтқазилган ҳар бир умид
ниҳолимизнинг меваси—маломат тоши бўлди.
Бир муғбачанинг ишқидан майхонадамиз,
бир қултум май учун юз эшикка борамиз.
Бир раҳбарсиз фано даштидан ўтиб бўлмайди,
чунки унда хатарлар ҳаддан зиёда кўпдир.
Фоний бўлса, май жоми бўлса, ишқ ва харобот бўлса,
дунёдан мақсадимиз шу, бундан бошқалари беҳуда бўлиб қолади.
Shayxim Suhayliy Navoiyniig do‘sti va musohiblaridan bo‘lgan, hazrat uni «Yori aziz», deb ardoqlagan. Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat ut-shuaro»da Suhayliy taxallusini unga ustodi Shayx Ozariy tavsiya qilgan, deb yozadi va turkiy devoni ham bor, deb xabar qiladi. Suhayliy Xusrav Dehlaviyning «Daryoi abror» (Poklar daryosi), Jomiyning «Lujjat ul-asror» («Sirlar to‘plami yo daryosi»), Navoiyning «Tuhfat ul-afkor» («Fikrlar tuhfasi») asarlariga javoblar yozgan. Uning «Layli va Majnun» dostoni ham bor. «Devoni Foniy»da Suhayliyning 3 g‘azaliga Navoiy tatabbu’lari bor.
Suyima G‘ANIYEVA
NAVOIYNING “YORI AZIZ”I
Shayxim Suhayliy (1444—1502) — zullisonayn o‘zbek shoiri. XV asr ikkinchi yarmi Hirot adabiy muhiti vakili shoir, nufuzli arbob Ahmad Suhayliyning ajdodlari turkiy-najodlardan bo‘lib, Shohrux Mirzo davrida amirlar qatorida muhtaram sanalganlar.
Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirat ush-shuaro” asarida Suhayliyga yuksak ta’rifini quyidagi bayt bilan tugatadi:
Xotamash kori jahoniy bidehi rost kunad,
Qalamash ganji maoniy bidehi afshonad.
(Ya’ni: Muhriga jahon ishlarini topshirsang, to‘g‘rilaydi, Qalamiga ma’nolar xazinasini bersang sochadi.)
Men, deb yozadi Davlatshoh, Amirning o‘zlaridan (ya’ni, Suhayliydan) eshitdimki, yoshlik paytlarim Shayx Orif Ozariy mulozamatiga yetishgan va undan munosib bir taxallusni tavsiya etishni iltimos qilgan edim. Shayx Ozariy qo‘lida bir jild (kitob) bor ekan. Dedilar: — Hozir shu kitobni fol ko‘rish yo‘sinida ochamiz, shoyad, bir muvofiq so‘z chiqib qolsa. Kitobni ochsalar, “suhayl” so‘zi chiqibdi. Bu so‘zning mazmuni juda tahsinli, — deya buyurdilar. Shundan buyon ma’nolar eshigi menga ochiq bo‘ldi va menga barchadan fayzu himmat yetishdi.
Suhayl — 45 yulduzdan iborat yulduzlar turkumi, issiq faslda kema shaklida ko‘rinar ekan. Suhayl Badaxshonda toshni la’lga aylantirar, Yamanda charmni xushbo‘y qilarkan. Deydilarki, fozillar Suhayliy devoni jildi go‘yo Yaman charmidan va Badaxshon la’llari kabi she’rlaridan ma’nolar sochilib turadi…
Suhayliyning forsiydagi she’rlari haqida marhum akademik Botirxon Valixo‘jayevning yaxshi maqolasi e’lon qilingan. Olim Tojikiston Fanlar akademiyasi sharqshunoslik bo‘limida 762-ashyoviy raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozma devon (101 varaq) asosida shoirning forsiyda bitilgan she’rlarini tahlil qiladi.
Davlatshoh Samarqandiy Suhayliyning chig‘atoy ulusidagi nomdor xonadonlardan, sohibqiron Amir Temur zamonida ajdodlari amirlar, Shohrux Mirzo zamonida saltanat ishlarini bajarganlar, deb yozadi. Navoiy bilan yaqin bo‘lgan bu shoirning hurmati, martabalarini ta’riflagach, “Hozir ikki devon sohibidir, biri turkiyda, yana biri forsiyda. She’rlari haqiqat dengizining safinasi (kemasi) va daqoyiq (nozik nuktalar) ramzlarining ganjinasi”, deb ularga yuksak baho beradi. Shoirning 8 forsiy bayti va 9 baytli forsiydagi g‘azalini keltiradi. Uning asarlari “Suhayl (yulduz) nurida Badaxshondan Yamangacha porlab yetishadi” degan so‘zlar bilan fiqrani yakunlaydi.
Davlatshoh Suhayliyning turkiy devonidan 9 baytli quyidagi g‘azalini keltiradi:
Ishqda men komilu Farhodu Majnun shuhrati,
Olloh, Olloh, ne kishilarga bu ishning himmati.
Yoqa yirtiqdur, siniq ko‘ksum, figor o‘lmak ne tong,
Ishqning rasvosi og‘ir ushbulardur ziynati.
Uzmasun deb rishtai jonim qo‘lumni bog‘lamang
Kim, necha tor o‘lsa nozik, yetmas aning quvvati.
Eyki, dersan ishq ranjidin falon bo‘lmas xalos,
Xotiring jam etki, yo‘qtur bu jabrning sihhati.
Ankabutiydur nahifu zor ko‘nglumkim, erur
Maskani ko‘ksumda angirgon tuganlar hay’ati.
Oshiq o‘lg‘och dinu donish ko‘yidin tushtum yiroq,
Vah, ne kofirning mundoq aysh erur xosiyati.
So‘rsalar ahbob ko‘nglum holatin ayt, ey sabo
Kim, bir otashnok yuz birla tutoshmish suhbati.
Ey, ko‘ngul berguvchi bo‘lg‘onlar anga ul ko‘rdek,
Bedilenikim, qilibdur ishq olam ibrati.
Do‘stlar, kelmang Suhayliyning mazori boshig‘a
Kim, ko‘ngul buzg‘uchidur aning buzulg‘on turbati.
Davlatshoh shoirning yana bir matla’ini ham keltiradi:
Ey, meni javru jafo bobinda mu’tod aylagan,
O‘zgalar birla vafo qasrini bunyod aylagan.
Husayn Boyqaro devonida quyidagi g‘azal bor:
Husn ila sen komilu Shirinu Layli shuhrati,
Ishq aro men xor o‘lo‘b Farhodu Majnun tuhmati.
Ofiyat chog‘i farog‘at sog‘inur erdi ko‘ngul,
Ishq aro bilgurdi, vah-vah, ul farog‘at mehnati.
Ishq tig‘idin tanimda yuz tuman na’lu alif,
Bir gado yanglig‘ki, to‘sh-to‘shdin kesilmish kisvati.
Oh o‘ti o‘rtab tanim ishqingda pechu tob ila,
Ul sababdin bo‘ldi go‘yo barq yanglig‘ hay’ati.
Ishqida jonimni ol, jismimni kuydur, ey ajal,
Yelg‘a sovurg‘ilki, ishq ahlining o‘lsun ibrati.
Voizo, gar xo‘blarning ishqi gunoh erur, ne g‘am,
Chunki Tengrining gunoh ahlig‘a ko‘bdur rahmati.
Ey Husayniy, der erdim ishqini pinhon saqlayin,
Bilmadimkim, aylamish ko‘z yoshi olam shuhrati.
Ko‘rinadiki, Suhayliy Husayniy g‘azaliga tatabbu’ yozgan. Sharq mumtoz she’riyatida tatabbu’ shoirning biror she’rdan ta’sirlanib, ma’qul ko‘rib, undagi vazn, qofiyani (radif bo‘lsa, uni ham) saqlagan holda she’r yaratishdir. Bunday she’rlarni javobiya, nazira ham deydilar.
Navoiy devonlarida shu vazn, shu qofiyada yozilgan she’rlar bor. Balki Husayniy ham, Suhayliy ham ulug‘ shoir g‘azaliga tatabbu’ qilgandirlar.
Shayxim Suhayliy haqida Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasida yozadi: “Xuroson mulkining mutaayyin (taniqli) elidindur. Kichik yoshidin tab’ osori va zehn namudori andin ko‘p zohir va hamida axloq va pisandidamaosh atvoridin bohir erdi. Sulton Abu Said Mirzo xizmatig‘a tushub, maxsus mulozim bo‘ldi va ash’ori el orasida shuhrat tutti va holo yigirma yildin ortuqroqdurkim, Sulton Sohibqiron (Husayn Boyqaro) mulozimatidadur va rafe’ (yuqori) munosib va a’lo marotib(martabalar)ga musharrafdur; andoqkim, mulku mol, balki saltanatning barcha maslahat va ahvolig‘a mushor un-ilayh va mo‘’tamaddun-alayh (ko‘rsatib o‘tuvchi va ishonchli) va amorat zayluchasida (gilamcha) sokin va taqarrub (yaqinlashish) masnadida (o‘rni) mutamakkin(barqaror)durkim, hech nomuloyim amrg‘a mansub va noshoyista aybg‘a mat’un (aybdor) va ma’yub (ayblangan) emas va bu davlatda andoqki intizomi holi biyik bo‘ldi, nazmi ahvoli dag‘i avj tutti va bu “Iydiya” qasidasining matla’i yaxshi voqe’ bo‘lubturkim…”, deb yozadi va bu qasidasidan hamda g‘azalidan 2 bayt, “Layli va Majnun” dostonidan Laylining xastaligi ta’rifidagi bir bayt keltiriladi.
Navoiy e’tiroficha, “Agarchi turkcha she’rg‘a mashg‘ulluq oz qilur erdi, ammo bu matla’ aningdurkim:
Zuhd eli tasbih deb hayron qolur avbosh aro,
Rishtai jismimni ko‘rsa qatra-qatra yosh aro”.
Fiqra Navoiyning shunday so‘zlari bilan yakunlanadi: “Avvaldin oxirg‘acha faqir bila iltifot va ittihodi ko‘p uchun mundin ortuq ta’rifin qililsa, o‘zumni ta’rif qilg‘ondek bo‘lurdin qo‘rqub ixtisor qilildi. Oqibati xayr bo‘lsun!”.
Shayxim Suhayliyni Navoiy o‘z “Layli va Majnun” dostonida ham tilga oladi: “Jahondagi mashhur bu afsonani (ya’ni “Layli va Majnun”ni) Nizomiy va Xusrav Dehlaviy she’rga soldilar. Ishq haqidagi bu rivoyatni nazm avjining Suhayl yulduzi ham yozmoqlikka mayl qildi, dunyo sahifasida mavjud bo‘lmagan asar yaratdi…”.
Navoiyning “Soqiynoma” asarida ham Suhayliy haqida parcha bor. Unda shoir Suhayliyni sog‘inganini (u Hirotdan uzoqda bo‘lgan damlar), uning damsoz va hamrozi ekanligi, charxdan unga turli zulmlar bo‘lib turganida, g‘ussa va anduhlar girdobida qolganida do‘sti suhbati va ruhiy madadiga ehtiyojmandligini izhor etadi:
Manga gar dardi g‘am anbuh o‘ldi,
Qismatim g‘ussavu anduh o‘ldi.
Sen falak mehnatidin shod o‘lg‘il,
Dahr bedodidin ozod o‘lg‘il.
Shodlig‘ tarkini tutma oxir,
Ham bu g‘amginni unutma oxir.
Kimki kelsa bu taraf yod ayla,
Taraboyin so‘z ila shod ayla.
Bu so‘zlar chindan ham ikki — bir-biriga suyanib qolgan shoirning, bir-birining ruhiyatini chuqur idrok etib, tasalli bera oladigan insonlarning yaqinligi, do‘stligiga ma’nodor ishoralardir.
Suhayliy siymosiga yana bir husn — davrning taniqli shoiri, adibi, mashhur notiq Husayn Voiz Koshifiy abadiyatga daxldor asar “Kalila va Dimna”ni tarjima qilib, uni Shayxim Suhayliyga bag‘ishlab “Anvori Suhayliy” deb nomlaganidir. Bu tafsil Suhayliyning adab ahliga homiylik qilganiga bir ishora.
Som Mirzo “Tuhfai Somiy” tazkirasida “Amir Shayx Nizomiddin al-mashhur Suhayliy turkiy nasabli bu shoirning iste’dodi — tab’i yaxshi, idroki o‘shal ufq yulduzidek porloq”, deya Davlatshoh ma’lumotlarini takroran bayon qilib, shoirdan forsiyda bitilgan 3 baytni keltiradi. Quyidagi uchinchi baytini:
Shabi g‘am devbodi oham az jo burd gardunro,
Furu burd ajdahoi sayli ashkam rub’i maskunro
(Ya’ni: G‘am kechasida ohim to‘foni osmonni joyidan qo‘zg‘atdi: Ko‘z yoshlarim selining ajdari yerning to‘rtdan birini yutib yubordi) bir anjumanda shoir o‘qiganida kimdir: — Amir, she’r o‘qurmisiz, yo odam qo‘rquturmisiz? — degan ekan”.
Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da Husayn Boyqaro umarosi sirasida yozadi: “Yana Shayximbek edi. “Suhayliy” taxallus qilur uchun Shayxim Suhayliy der edilar. Bir tavr she’r aytur erdi. Qo‘rqqudek alfoz va maoniy darj qilur erdi”. “Aning abyotidin bir bayt” deb mazkur “Shabi g‘am…” deb boshlanadigan baytini keltiradi va yozadi: “Mashhurdirkim, bir qatla bu baytni Mavlono Abdurahmon Jomiy xizmatida o‘qubtur. Mavlono aytibdurkim: “Mirzo, she’r aytasiz, yo odam qo‘rqutasiz?”. Devon tartib qilur erdi. Masnaviyoti ham bor”.
Xondamir “Makorim ul-axloq” asarida Navoiy Samarqandda ekanida Shayxim Suhayliy Mirzo Sulton Ahmadga (Abu Said Mirzoning katta o‘g‘li, Mironshoh Mirzoning nabirasi, Samarqand hukmdori) forsiy qasida yozib, ko‘rib berish uchun Navoiy huzuriga olib kelibdi. Navoiy mamduh (maqtaluvchi) ismi bilan bezalgan joydan so‘ng so‘zni bog‘lash uchun bir bayt kerak, deganda, Suhayliy iltifot yuzasidan, Siz yozib bersangiz, debdi. Navoiy, Siz ham o‘ylang, men ham, deya quyidagi baytni bitibdi:
Bahori bog‘i javoniy, niholi gulshani adl,
Guli riyozi karam, sarvi jo‘ybori viqor.
(Ya’ni: Yoshlik bog‘ining bahori, adolat gulshanining niholi, Yaxshilik bo‘stonining guli, ulug‘lik anhorining sarvi.)
Suhayliy ham shu baytni qog‘ozga tushirgan ekan. “Ittifoqo, — deb yozadi Xondamir, — tavorud voqe’ bo‘lubtur, har ikkovlari ham bir xil bayt aytishgan”.
Navoiyning yori azizi, “Majolis un-nafois”da Hazrati Mahdumi Nuran, Shayx ul-islom Abdurahmon Jomiydan so‘ng yodga olingan. Shayxim Suhayliy yaxshi do‘st, yaxshi inson, iste’dodli zullisonayn shoir, saxovatli homiy, ibratli davlat arbobi bo‘lgan. Shoyad, uning ona tili turkiyda tadvin qilingan devoni topilsa deb umid qilamiz.
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 36-soni
ALISHЕR NAVOIY
«DЕVONI FONIYDAN
Tatabbӯ’i yori Aziz
Chӣ sud, jola ba gulbargi otashin moro?
Kӣ burda xush zi dil on xӯi chunin moro?
Chu za’fi mo zi xayoli ruxu labi shӯxest,
Dilo, chӣ muҷibi quvvat gul angubin moro?
Labi tu xotami la’lu fig‘oni mo behad,
Bisoz mӯhri xomushӣ az on nigin moro.
Ba charx mezanad on mah kulohi gӯshai noz,
Az on ki rӯi niyoz ast bar zamin moro.
Zi giryavu zadani dast bar dili sӯzon,
Dame tar astu dame xushk ostin moro.
Chӣ oshiqest, ki pironasar zi xesh rahond,
Mayu malomati on tifli nozanin moro.
Kuҷost mutribi sofu mai nashotangez,
Ki shud malul zi davron dili hazin moro.
Farog‘i vasl chӣ imkon, ki az xavotir hast,
Hazor rahzani andesha dar kamin moro.
Rasid mug‘bachai mastu dil biraft az dast,
Nabud hech gunah, Foniyo dar in moro.
Mazmuni:
O‘tli gul bargidagi jola (shudring)dan bizga nima foyda?
Chunki u mahbubning peshona teri dilimizdanhushimizni olib ketgan.
Bizning zaifligimiz bir sho‘xning yuzu labining xayolidandir,
ey ko‘ngil, bizning zaifligimizga gulqand quvvat bag‘ishlamaydi.
Sening labing la’l uzugi, bizning fig‘onimiz behad,
o‘sha uzukdan labimizga sukut muhrini bos!
Biz chorasizlikdan yerga boqib qolganmiz,
Ul oy noz va karashma kulohi burchini ko‘kka yetkazmoqda.
Ko‘p yig‘i va o‘rtangan qalbimizga qo‘limizni bosganimizdan
Yangimiz ba’zida ho‘l va ba’zida quruq bo‘lib turadi.
Bu qanday go‘zal oshiqlikki, keksa boshimizni
U nozanin va mayning malomati o‘zlikdan qutqardi.
Bizning davrondan ranjigan g‘amgin ko‘nglimiz istagi uchun
shodlik keltiruvchi tiniq may bilan hofiz qayerda?
Bizga visol farog‘atini topish imkoni yo‘q, chunki ko‘ngilga
xatarlar soluvchi ming andisha qaroqchilari pistirmadadirlar.
Mast mug‘bacha keldi-yu, dil qo‘ldan ketdi.
Ey Foniy, bu borada bizda hech bir gunoh yo‘q edi.
Tatabbӯ’i yori aziz Suhaylӣ
Ba kashfi holi davron nest Ҷomi Ҷam havas moro,
Hamon ҷome, ki soqӣ aksi rӯy afkand, bas moro!
Zi shayx heҷ kas, chun ҷonibi dayri mug‘on raftem,
Kunun dar xonaqah digar nabinad heҷ kas moro.
Nishasta forig‘-ul-bolem dar davri tag‘ori may,
Ba rondan dur natvon kard az on ҷo chun magas moro.
Ba faryodi xumor, ey piri dayr, aftoda badholem,
Tu xohӣ bud, yo xud mug‘bacha faryodras moro.
G‘irevi kӯsi shoh az xobi mastӣ darnameorad,
Chi bedorӣ dihad, ey korvon, bongi ҷaras moro?
Ba ҷuz nomi butonam bar zabon n-oyad gahi mastӣ,
Xush on rinde, ki ӯ az davri sog‘ar xond asmoro.
Gadoyem, iltimosi mo buvad yak ҷur’a may dar sar
Naxohad bud la’li toҷi shohӣ multamas moro.
Az on rindon shumar moro, ki dar mastiyu shabgardӣ
Chu maston az asas bigrezad ar binad asas moro.
Chu Fonӣ g‘arqi may gashtem, lekin oqibat yoband
Harifon bar kanor afkanda in daryo chu xas moro.
Mazmuni:
Davron holining kashfi uchun Jamshid jomi bizga
havas emas, balki soqiy yuzining aksi tushgan jom,
biz uchun yetarlidir. Odam bo‘lmagan shayxdan qochib,
mayxonani makon etdik, bundan buyon bizni hech kim
xonaqohda ko‘rmaydi. May tog‘orasi tevaragiga bemalol
o‘tirib olganmiz, pashshani haydash mushkul bo‘lganidek,
bizni ham hech kim quvib yuborolmaydi.
Ei dayr piri, xumor faryodi bilan yomon ahvolga tushib
qoldik, endi faryodimizga yetuvchi sen bo‘lasanmi, yoki mug‘bachami?
Podshoh nog‘orasining gumbur-gumbur ovozi mastlik uyqusidan
uyg‘ota olmaydi-yu, Ey karvon, qo‘ng‘iroq ovozi bizni qanday
qilib uyg‘ota olsin? Mastligimda tilimga go‘zallardan boshqaning
nomi kelmaydi, rindga maza, chunki u ismlarni piyola tegrasidan o‘qiydi.
Gadomiz, iltimosimiz bir qultum may bo‘lib,
boshimizga podshohning la’lli tojini kiyish havasi yo‘q.
Bizlarni mastlik va kechasi ko‘cha aylanishda shunday
rindlardan sanaginki, mastlar mirshabdan qanday qochsa,
mirshablar bizdan shunday qochadilar.
Biz Foniydek mayga g‘arq bo‘ldik, lekin oxirida
do‘stlar daryo chetga chiqarib tashlagan xas singari
bizni ham topib oladilar.
Tatabbӯ’i yori aziz
Ey z-otashi may dar guli rӯi tu asarho,
Dar sina az on otasham aftoda shararho.
Sangi labi rӯde, ki zi qatli tu ravad xun,
Boshad zi tamavvuҷ ba kanor omada sarho.
Dar xil’ati gulgun qadi ra’noi tu sarvest,
K-ӯ nash’unamo yofta bo xuni ҷigarho.
Har naxli tamanno, ki ba ishqi tu nishondem,
Az sangi malomat hama ovard samarho.
Az ishqi yake mug‘bacha dar dayri mug‘onem,
Ovarda pai chur’ai may rӯy ba darho.
Be rohbare dashti fano tay natavon kard,
K-afzun-st dar ӯ az hadu andoza xatarho.
Fonӣ buvadu ҷomi mayu ishqu xarobot,
K-az dahr murod in shudu behuda digarho.
Mazmuni:
Gul yuzida may o‘tidan nishonalar bo‘lgan (ey go‘zal),
u o‘tdan mening siynamga uchqunlar tushdi.
Sen o‘ldirgan kishilar qonidan oqayotgan daryo qirg‘og‘idagi
toshlar — to‘lqin shiddati bilan qirg‘oqqa otilgan boshlardir.
Gulrang kiyim ichra mavzun qomating
jigarlar qoni bilan nash’u namo topgan bir sarvdir.
Ishqing bilan o‘tqazilgan har bir umid
niholimizning mevasi—malomat toshi bo‘ldi.
Bir mug‘bachaning ishqidan mayxonadamiz,
bir qultum may uchun yuz eshikka boramiz.
Bir rahbarsiz fano dashtidan o‘tib bo‘lmaydi,
chunki unda xatarlar haddan ziyoda ko‘pdir.
Foniy bo‘lsa, may jomi bo‘lsa, ishq va xarobot bo‘lsa,
dunyodan maqsadimiz shu, bundan boshqalari behuda bo‘lib qoladi.
