Озарбайжоннинг таниқли олими профессор Ҳамид Орасли ёзади: «Навоий машҳур «Ҳилолия» қасидасидан бошлаб, бутун асарларида Ҳусайн Бойқаро ҳақида сўз юритади, унинг томонидан амалга оширилган муҳим тадбирларни олқишлайди. Бойқаро Навоийнинг таъсири билан қатор илғор сиёсий, маданий тадбирларни ҳаётга тадбиқ этган, ўзбек халқининг тарихида прогрессив роль ўйнаган, айни замонда даврининг кўзга кўринган шоири бўлгандир»

ҲУСАЙН БОЙҚАРО ҲАҚИДА
Суйима Ғаниева

Ҳусайн Бойқаро Амир Темур Кўрагон наслидан бўлиб, Мирзо Мансур бинни Мирзо Бойқаронинг ўғлидир. У 1438 йилда Ҳирот шаҳрида таваллуд топган.

Тарихий ва баъзи адабий манбаларнинг берган маълумотларига кўра, Алишер Навоийнинг отаси Кичкина бахши Баҳодур (Ғиёсиддин Муҳаммад) Мирзо Бойқаронинг ўғли Ғиёсиддин Мансур билан эмикдош бўлган.

Болалигидан жуда идрокли ва зўр қобилиятга эга бўлган Ҳусайн Темурийларнинг ўзаро урушларини қизиқиш билан кузатади ва узоқ олишувлардан кейин — 1469 йилда Ҳирот тахтини эгаллайди. Шундан сўнг Навоий сўзи билан айтганда: «… Абдулғози Султон Ҳусайн Баҳодурхон… жаҳонбонлиқ тахтида мақом тутти ва кишварситонлиғ маснадида ором топти,— мулк силкига амният гавҳарларин чекти ва жаҳон мазраъида жамият доналарин экти» (1).

Ниҳоятда мураккаб сиёсий шароитда, қонли олишувлар даврида шоҳлик мавқеига кўтарилган Султон Ҳусайн имконияти даражасида ўз фаолиятини ижтимоий- фойдали тадбирлар билан бошлади.

Озарбайжоннинг таниқли олими профессор Ҳамид Орасли ёзади: «Навоий машҳур «Ҳилолия» қасидасидан бошлаб, бутун асарларида Ҳусайн Бойқаро ҳақида сўз юритади, унинг томонидан амалга оширилган муҳим тадбирларни олқишлайди. Бойқаро Навоийнинг таъсири билан қатор илғор сиёсий, маданий тадбирларни ҳаётга тадбиқ этган, ўзбек халқининг тарихида прогрессив роль ўйнаган, айни замонда даврининг кўзга кўринган шоири бўлгандир» (2). Дарҳақиқат у ҳалокатли ўзбошимчаликларга, фалокатли низоларга хотима берди, мамлакатда ўттиз йилча давом этган низоларни бостириб, нисбий осойишталик ўрнатди. Ҳусайн Бойқаронинг тарихдаги асосий хизмати шундадир. Буни у ўткир ақли, тийрак зеҳни ва қиличи ёрдамида қаттиқ қўллилик билан амалга оширди.

Ҳусайн Бойқаро тахтга чиққанда Алишер Навоий Самарқандда эди. Ҳусайн Бойқаро ўзининг мактабдош дўсти Навоийни пойтахтга — Ҳиротга таклиф қилди ва давлат ишларига жалб этди.

Ҳусайн Бойқаро қўлидан келганича, давр, шароит имкон берганича, мамлакатда илм-маърифатни, маданиятнн тараққий эттиришга интилди.

«Макомирул-ахлоқ» муаллифи Хондамир Султон Ҳусайн Бойқаронинг вилоятларни обод қилиш, бинокорлик ва деҳқончилик ишларини ривожлантириш юзасидан тузган режалари ҳақида сўзлаб, шундай бир воқеани ҳикоя қилади: Ҳусайн Бойқаро Хоразм вилоятининг равнақи, бинокорлик ва деҳқончиликни кенг йўлга қўйиш учун у ерга уч минг хонадонни кўчириш ҳақида фармон беради. Лекин Навоий бу фикрга эътироз билдириб, бир неча марта шоҳ ҳузурида бундай қилмаслигини илтимос қилади. Охири Навоий «ўзингизнинг менга берган фармонингизга биноан, ҳар бир иш ўринсиэ воқеъ бўлса, тўққиз галгача айтишга ҳақлидурман» деб шоҳдан бу ишнинг баҳридан ўтишини сўрайди. Шунда Ҳусайн Бойқаро Навоийнинг давлат манфаатидан келиб чиққан ҳолда халқ аҳволига қайғуриб, бу ишнинг амалга ошишига монелик қилаётганини англайди. Лекин Хоразмни обод қилишга ғоят қаттиқ киришмоқни кўпдан ният қилиб қўйганлиги сабабли Хоразмга уч минг хонадондан икки ҳиссаси қолиб, бир ҳиссаси кўчиши учун янгидан ҳукм чиқаради.(3)

Хондамир келтирган бу ҳикояда бир томондан Ҳусайн Бойқаронинг мамлакат ободончилиги юзасидан амалга оширмоқчи бўлган режалари ҳақида сўз кетса, иккинчи томондан, Навоий билан Ҳусайн Бойқаро орасидаги муносабат, Навоийга шоҳ томонидан яратиб берилган катта имконият, ўз муддаоларига хилоф тарзда бўлса ҳам, унинг маслаҳат ёхуд мулоҳазаларидан тўғри хулоса чиқаришини, бинобарин, Навоий сўзлари унинг наздида эътиборли бўлганини кўрамиз.

Навоий ташаббуси ва иштироки билан Султон Ҳусайн хайрихоҳлиги туфайли мамлакатда талай ободончилик ишлари амалга оширилади, савдо-сотиқ йўлга солинади, ҳунармандчилик ривожланади, фан, санъат, адабиёт равнақ топади. Бу ҳақда Навоий ўзининг «Муҳокаматул-луғатайн» асарида ёзган эди: «… калом аҳлига тарбия ва ибтиҳожлар ва калом хайлиға равнақ ва ривожлар даст берди. Ва ҳар илмда муфид таълифлар ва ҳар фанда мунтиж таснифлар қилдилар ва ғариб расойили маънавий зуҳур қилди ва ажиб давойин ва ғазал ва қасойид ва маснавий ёзилди».

Султон Ҳусайн Бойқаро даврида Ҳирот бутун Шарқда илм, санъат ва адабиётнинг яшнаган марказига айланди. Ҳусайн Бойқаро хайрихоҳлик билан қараган Ҳирот маданий муҳитида машҳур тилшунос олимлар ва тарихчилар, хаттот ва котиблар, бастакор ва хонандалар, рассомлар ва наққошлар, созанда ва ҳофизлар, файласуф ва музикашунослар, шоир ва адиблар ижод қилар эдилар. Навоий уларга етакчилик қилди, уларнинг ижодий фаолиятлари тўғри йўналишда ривожланишига ёрдам кўрсатиб, доимо фойдали маслаҳатлар бернб турди. Ҳусайн Бойқаро Навоийни беҳад ҳурмат қилди, унинг фаолиятини қўллаб-қувватлади. Жомийни у «пирим» деди, замонасининг машҳур олимлари, фозиллари, санъат ва адабиёт аҳллари ундан баҳраманд бўлдилар. Ўз навба- тида бундай қайноқ адабий ва маданий муҳитда Ҳусайн Бойқаронинг ўзининг ҳам ижоди камолотга эриша борди.

У феодал ҳокимиятига, сарой ҳаётига хос бўлган тескаричи кучларнинг маданиятга қарши ҳужумларинн қайтариб турди. Сайид Ҳасан Ардашер ва Паҳлавон Муҳаммад каби эркин фикр соҳибларини эъзозлади.

Алишер Навоий зўр қониқиш билан Ҳусайн Бойқаронинг қадимги ўзбек тилининг тақдири масаласи юзасидан амалга оширган тадбирларини қайд қилади. Бу Ҳусайн Бойқаронинг халқ олдидаги катта хизмати эди. Маълумки, ўша даврларда баъзи «мўътабар» доиралар назарида ўзбек тили таҳқир этилган эди ва бу тилда ижод қилиш қалам аҳлларининг қобилиятсизлигини кўрсатувчи аломат деб қаралар эди. Араб ва форс тиллари расмий, ҳукмрон тил бўлиб, Навоий таъбири билан айтганда, «туркий тил»га эътибор берилмас, у камситилар эди. Ана шундай бир даврда Ҳусайн Бойқаро ўзбек тилида ёзиш учун махсус фармон берадики, бу нарса катта сиёсий, маданий ва ижтимоий аҳамиятга молик эди.

Ҳусайн Бойқаронинг ўзи ўша давр адабиётининг анчагина кўзга кўринган намояндаларидан эди. У шеърларини «Ҳусайний» тахаллуси билан ёзарди.

Навоийнинг хабар беришича, ҳар икки: форсий ва туркий тилда шеър яратиш иқтидорига эга бўлган Ҳусайн Бойқаро асосан ўзбек тилида ижод қилган. Шу тилда ёзган шеърларидан девон ҳам тузган. У бошқаларни ҳам ўзбек тилида шеър ёзишга даъват этган. Ҳатто, у томонидан, дейди Навоий, «… илтифот ва эҳтиром юзидин баъзи маънилар топиб назм қилурға ҳукмлар ҳам жорий бўлди ва сўз услубиға таъйинлар ва адосиға таълимлар ҳам изҳоре бўлди».

Демак, ўша даврларда бевосита Султон Ҳусайн ташаббуси билан у ёки бу ноёб ҳамда нозик маънолар, мавзуларга бағишланган мушоиралар, адабиётга оид мубоҳасалар уюштирилиб турар эди.

«Мажолисун-нафоис»да Навоий Ҳусайн Бойқаро ҳузурида ўтказиладиган анжуманларни «олий мажлис» деб юритилгани ва бундай мажлисда энг етук асарлар ўқилиши ва муҳокама боиси бўлиши ҳақида маълумотлар беради.

Ҳусайнийнинг етук шеърларига Навоий юксак баҳо беради. Бунда айниқса унинг ўзбек тилида ёзганлигини алоҳида қайд қилади.

Дарҳақиқат, Ҳусайний шеърларининг аксарига образларнннг гўзаллиги, ўхшатишларнинг ҳаётийлиги, лирик қаҳрамон кечинмаларинннг ғоят жозибадор қилиб берилиши, услубнинг равон ва жарангдорлиги хосдир.

Ҳусайний ғазалларининг бирида маҳбуба фироқида кўзининг қиладиган иши қонли ёш тўкиш бўлиб қолганлиги учун у кўзни инжу кони ва лаъл хазинасига ўхшатади:

Эй фироқингдин кўзумнинг ёшу қон тўкмак фани
Ким, эрур ҳам лаълнинг кони, ҳам инжу махзани.

Шоир қуйидаги ғазал матлаида:

Ҳажринг ўти жисми зорим қилди кул, эй ёр, бил,
Гар бино қилсанг мазорим, тарҳин ул кул бирла қил,

дейдики, бу ерда ғоят нозик ва гўзал хаёл ишлатган шоирнинг лирик қаҳрамони ўз маҳбубасига, унинг ҳажри ўти билан зор жисми куйиб кул бўлганини изҳор қилади. Ундан, агар мазоримни бино қилмоқчи бўлсанг, аввал ана шу кул билан унинг тарҳини қил — режасини тортгин, дея илтижо қилади.

Шунингдек, гўзал ва таъсирли, айни чоқда ғоят ҳаётий бир ўхшатиш билан шоир ўзининг ошиқона кайфиятини ифода этиб, ёзади:

Ишқни манъ этсалар шавқим ўти айлар ситез,
Шуъла янглиғким, нафас таъсири айлар они тез.

Яъни, шуълага нафас урсалар — уни пуфласалар у тезлаб ёнгани каби менга ишқни манъ этганлари сари шавқим ўти уни зўрайтириб юборади, дейди шоир.

Хусайний ижодининг энг қимматли томонларидан бири шундаки, ўша давр учун энг муҳим бўлган дунёвийлик унинг асарлари учун характерлидир.

Маълумки, Алишер Навоий Ҳусайнийга ўзининг «Мажолисун-нафоис» тазкирасидан махсус боб — саккизинчи мажлисни ажратади. Унда Ҳусайний девонидан бир юз олтмиш тўртта шеърининг матлаъ (биринчи байт)ини келтиради ва шоир қўллаган поэтик образ, восита, гўзал маъно ва умуман шоирнинг шеъриятдаги ихтиролари юзасидан фикр юритади ва иқтибос — цитаталар келтиради, шуларга ўз муносабатини билдириб ўтади.

Масалан:

«Наргис кўзлук ва ғунча оғизлик гулузори кўзу оғзин наргис билан ғунчага таржеҳ қилгони ажиб навъ воқеъ бўлубтур:

Наргис олмас ердин ул фаттон кўзунг олида кўз,
Оғзинг олида тутулмиш ғунчанинг оғзида сўз».(4)

«Бу қофия ва радиф ҳазрат Султони Соҳибқирон (Ҳусайн Бойқаро — С. Ғ.) нинг ихтироларидурким, ҳеч назм айтилмайдур ва ҳеч девонда битилмайдур:

Оҳким, ҳижрон ўтидин куйди жоним ўзга навъ,
Ўртади офоқни ўтлуқ фиғоним ўзга навъ» (5),

Ҳусайн Бойқаронинг шеърлари ҳақида Навоийнинг берган бундай баҳолари тасодифий эмас, албатта. Навоий ўз асарларининг бир неча ерларида Султон Ҳусайн унинг ғазалларини кўздан кечириб, баъзан эса таҳрир қилиб берганини қайд қилади. Худди шундай нарса Навоий томонидан ҳам доим амалга оширилиб қелинганлигига шубҳа қилмаса бўлади.

Алишер Навоий Султон Ҳусайн Бойқаронинг шоирлик қобилияти ҳақида сўзлаб, унинг шеършунослик иқтидори борасида «Мажолисун-нафоис» охирида икки нақл келтирадики, уларнинг бирида Хусрав Деҳлавийнинг ноёб маъноли бир матлаъси юзасидан Ҳусайннинг билдирган зўр мантиқли эътирози, иккинчисида эса, унинг Навоийнинг шеъриятдаги даҳоси, унинг услуби, бадиий маҳоратини ғоят яхши билганлиги ифода қилинган.

Баҳор кунларининг бирида Навоий машҳур шоир, замонасининг маликушшуароси Мавлоно Лутфий билан учрашиб қоладилар. Ғоят қаттиқ ёмғир ёғаётган эди. Лутфий ёмғирнинг торлари ҳақида сўзлаб, Амир Хусрав Деҳлавийнинг бир шеърида шу ҳақда билдирган гўзал маъно ва ўхшатишни мақтаб келтиради: Маҳбуба бир куни баҳор ёғинлари пайтида қаёққа эса кетаётган экан, лойда тийғаниб йиқила ёзади. У шу қадар нозик бўладики, ёғаётган ёмғир торини ушлаб, унинг мадади билан ўзини ўнглаб олади.

Бу маъно Навоийга жуда маъқул тушади. У анчагина шоир ва адабиёт мухлисларига, жойи келганда, бу ҳақда гапириб берадн. Улар ҳам Хусрав шеърига таҳсин ўқийдилар. Бир куни, олий мажлисда Ҳусайн Бойқарога Навоий шу шеър тўғрисида ҳикоя қилади ва ундан ҳем таърифу таҳсин кутади. Лекин Ҳусайн Бойқаро бу шеърдаги ўхшатиш юзасидан эътирози борлигини ва бу эътироз қуйидагилардан иборат эканлигини билдиради: унинг фикрича, юқоридан пастга қараб тушаётган ёғин риштаси йиқилаётган киши учун мадад бўла олмайди. Буни эшитган Навоий Ҳусайннинг эътирози мантиқан асосли эканлигидан ғоят зўр қониқиш пайдо қилади ва унинг шеърфаҳмликдаги заковатига қойил қолганлигини нақлнинг сўнгида айтиб ўтади.(6)

Шуни ҳам алоҳида қайд қилмоқ лозимки, юқорида қисман айтилганидек, Навоий ва Ҳусайн Бойқаро ораларидаги бадиий санъаткорлик юзасидан бўлган муносабат ҳеч қачон ва ҳеч бир масалада бир тарафлама бўлган эмас. Аксинча, Ҳусайн Бойқаро ҳам Навоийни кўкларга кўтариб, беҳад мадҳ этадики, бунда у тамомила ҳақли эди. Масалан, Ҳусайн Бойқаро ўзининг машҳур рисоласида (7) Навоий ҳақидаги мисраларни шоирнинг ўз она тилида ижод қилганлигини мадҳ этишдан бошлайди. сўнгра унинг «Хамса» яратишдаги юксак маҳоратига тўхталиб ўтади. Навоий билан ўзи ўртасидаги дўстликни катта мамнуният билан эътироф этадики, буни Навоий ҳам «Муҳокаматул-луғатайн» асарида алоҳида қониқиш билан тилга олади. Ҳусайн Бойқаро ўз рисоласида Навоийга ва унинг девонига ғоят юксак баҳо беради:

«Не девон, оллоҳ, оллоҳ, жунгеким (яъни: кема — С. Ғ ) софий алфоздин тўла гавҳар бўлғай ва сипеҳр авроқиким, пок маонийдин мамлу (яъни тўла — С. Ғ.) ахтар (юлдуз — С. Ғ.) бўлғой… Назм иқлимида қайси берк қўрғонга куч келтурдиким, эшиги анинг юзига очилмади ва қайси азим кишварга табъ черики била турктоз солдиким, фатҳ қилмади.

Бу кун назм арконининг рубъи маскунида қаҳрамон ул турур ва мамолик фатҳига соҳибқирон ани десалар бўлур.

Эрур сўз мулкининг кишварситони,
Қаю кишварситон, хисрав нишони.
Дема хисрав нишонким, қаҳрамони,
Эрур гар чин десанг, соҳибқирони».

Лекин катта таассуф билан шуни қайд қилмоқ лозимки, давр ниҳоят даражада мураккаб, синфий кучлар муносабати ниҳоят даражада чигал эди. Улуғбекдек нуроний сиймо, улкан ақл эгасига қилинган суиқасд ҳали ҳеч кимнинг ёдидан ўчмаган эди. Ўша кучлар ҳамон ҳаёт эди. Давр тақозоси билан шу кучлар борган сари зўрайди ва ниҳоят Ҳусайн Бойқародек иродали шахсни ҳам букдилар.

Тўғри, Ҳусайн Бойқаро шоҳ сифатида ўз давридаги ҳоким синфга мансуб ҳукмдор эди. У билан Навоий орасидаги вақти-вақти билан юз бериб турган ихтилофлар ҳаммадан олдин шу билан изоҳ этилади. Лекин кўп масалаларда Ҳусайн шу синфга хос бўлган маҳдудликдан холи эди. Унинг давлат бошлиғи сифатидаги, маданият, жумладан, Навоийга бўлган муносабати ва ўз ижодидаги қатор-қатор ижобий фазилатлар худди шу билан изоҳ этилади.

Тарихий манбаларнинг хабар беришича, жумладан, «Макоримул-ахлоқ»да қайд қилинишича, Ҳусайн Бойқаро Навоий вафотини ниҳоятда эўр қайғу билан кутиб олади. У оғир сафардан қайтаётганига қарамай (Астробод юришидан қайтаётган эди), тўғри Навоий уйига келади. Дўстини дафн этиш маросимига ўзи бошчилик қилади. Уч кун у Навоий уйида таъзияга келганларни қабул қилади, унинг қариндошлари ва яқинларига ғоят меҳрибонлик кўрсатади. Шоир вафотининг йигирманчи кунида Ҳиротнинг Сари Хиёбон майдонида катта маърака ўтказади. Шунингдек, 1501 йил 18 февралда яна ҳам дабдабали йиғин уюштириб, дўсти хотирасини эслайди.

Буларнинг ҳаммаси Ҳусайн Бойқаронинг Навоийга бўлган муносабати, вақти-вақти билан андак хиралашиб турганидан қатъи назар, ҳамиша юксак инсонийлик принципларига асосланганлигини кўрсатади.

Бизларга Ҳусайн Бойқаро қадимий ўзбек маданияти равнақи, ўзбек тилининг ривожи йўлидагн ижобий фаолияти ва гўзал асарлари учун қадрлидир.

Юқорида қисман айтиб ўтилганидек, Ҳусайн Бойқаронинг Алишер Навоийнинг фаол ҳаракатлари, оқилона маслаҳатлари туфайли мамлакатда сиёсий марказлашиш яратилади, энг аввало сиёсий ҳаёт иқлимида марказлашган давлат бунёд этилади ва бунинг оқибатида тинчлик ўрнатилади. Бу тинчлик эса, ўз навбатида, моддий ишлаб чиқариш, умуман моддий ҳаётда ҳамда маданиятда тараққиёт бўлишини таъминлаган энг асосий ва бош омиллардан бири бўлди.

Заҳириддин Муҳаммад Бобир тили билан айтганда: «Султон Ҳусайн Мирзонинг замони ажаб замоне эди, аҳли фазл ва беназир элдин Хуросон, батахсис Ҳирий шаҳри мамлу эди. Ҳар кишинингким, бир ишга машғуллуғи бор эрди, ҳиммати ва ғарази ул эрдиким, ул ишни камолға тегургай» (8).

Адабиётга келганда, бу соҳада шундай тараққиёт юз берадики, уни на аввалги барча асрлардаги ва кейинги бир неча асрлар мобайнидаги ўзбек адабиётигина эмас, форс-тожик тилидаги адабиёт ҳам, айниқса Жомий ижоди тимсолида ва Навоийнинг форс-тожик тилидаги асарлари тимсолида ўзининг яна бир чўққисига кўтарилади.

Адабий ҳаётдаги ғоят кенг ривожланишнинг энг муҳим томони ундаги тараннум этилган ва даврнинг бош белгиловчи масалалари ҳақида ифода этилган ғоявий янгиликлардир. Бунда биринчи навбатда юксак савиядаги дунёвийлик ва гуманизм алоҳида эътиборга сазовордир.

Агар XV асрдаги сиёсий ва этник харитани ва ғоят мураккаб шароитни кўз ўнгимизга келтирсак, айни замонда, у даврда яратилган маданиятнинг кейинги асрларда қолдирган таъсир изларини эсласак, шу нарсани айтиш керак бўладики, биринчидан, Ҳусайн Бойқаро ҳам давлат арбоби сифатида, ҳам маданий ҳаётга муносабати масаласида анчагина мураккаб шахсдир ва у билан Навоий орасидаги муносабатлар ҳам анчагина жиҳатдан мураккабдир. Иккинчидан. унинг фаолиятидаги ижобий томонлар ўзбек халқигагина эмас, бошқа қўшни халқларга ҳам аҳамиятли бўлган.

Бинобарин, унинг фаолиятини атрофлича ўрганиш ҳам тарихчиларимиз, ҳам адабиётшуносларимиз, ҳам маданиятимиз тарихи билан шуғулланувчи олимларимиз олдида турган муҳим вазифалардандир. Бу соҳада C. Айний, B. В. Бартольд, Е. Э. Бертельс, А. Ю. Якубовский, О. Шарофиддинов, В. Зоҳидов, Ҳоди Зарифлар анчагина ишлар қилишди, яна қилинадиган ишлар оз эмас. Зотан, Ҳусайн Бойқаро келажакда ҳам жиддий тадқиқот ишлари олиб борилишига сазовор сиймолардандир.

ИЗОҲЛАР

1. Алишер Навоий, Танланган асарлар, «Муҳокоматул-луғатайн» Т., 1948, 206-бет.
2. Ҳамид Орасли, «Ҳусайн Бойқаро рисоласи ҳақида». Жури. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1966 й. № 3. 6-бет.
3. Қаранг, Хондамир, «Макоримул-ахлоқ», Т., 1948, 61-бет.
4. Навоий, том 12. Т., 1966, 186-бет.
5. Ўша асар, 188-бет.
6. Алишер Навоий, том , 12. 207-208-бетлар
7. Бу рисола турк олими профессор Исмоил Ҳикмат томонидан Омосия кутубхонасидан топилиб 1945 йилда унинг фото факсимиле нашр эттирилади. 1954 йилда эса Римда шу факсимилени итальянча таржимаси билан турколог олим Турхон Ганжавий чоп этади. 1966 йилда профессор Ҳамид Орасли кичик кириш сўз билан бу рисолани «Ўзбек тили ва адабиёти» журналининг 1966 й. 3-сонида эълон қилган.
8. Бобир, «Бобирнома». Т., 1960, 239—240-бетлар.

Манба: Ҳусайн Бойқаро. Девон.Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1968

HUSAYN BOYQARO HAQIDA
Suyima G’anieva

Husayn Boyqaro Amir Temur Ko’ragon naslidan bo’lib, Mirzo Mansur binni Mirzo Boyqaroning o’g’lidir. U 1438 yilda Hirot shahrida tavallud topgan.

Tarixiy va ba’zi adabiy manbalarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, Alisher Navoiyning otasi Kichkina baxshi Bahodur (G’iyosiddin Muhammad) Mirzo Boyqaroning o’g’li G’iyosiddin Mansur bilan emikdosh bo’lgan.

Bolaligidan juda idrokli va zo’r qobiliyatga ega bo’lgan Husayn Temuriylarning o’zaro urushlarini qiziqish bilan kuzatadi va uzoq olishuvlardan keyin — 1469 yilda Hirot taxtini egallaydi. Shundan so’ng Navoiy so’zi bilan aytganda: «… Abdulg’ozi Sulton Husayn Bahodurxon… jahonbonliq taxtida maqom tutti va kishvarsitonlig’ masnadida orom topti,— mulk silkiga amniyat gavharlarin chekti va jahon mazra’ida jamiyat donalarin ekti» (1).

Nihoyatda murakkab siyosiy sharoitda, qonli olishuvlar davrida shohlik mavqeiga ko’tarilgan Sulton Husayn imkoniyati darajasida o’z faoliyatini ijtimoiy- foydali tadbirlar bilan boshladi.

Ozarbayjonning taniqli olimi professor Hamid Orasli yozadi: «Navoiy mashhur «Hiloliya» qasidasidan boshlab, butun asarlarida Husayn Boyqaro haqida so’z yuritadi, uning tomonidan amalga oshirilgan muhim tadbirlarni olqishlaydi. Boyqaro Navoiyning ta’siri bilan qator ilg’or siyosiy, madaniy tadbirlarni hayotga tadbiq etgan, o’zbek xalqining tarixida progressiv rol` o’ynagan, ayni zamonda davrining ko’zga ko’ringan shoiri bo’lgandir» (2). Darhaqiqat u halokatli o’zboshimchaliklarga, falokatli nizolarga xotima berdi, mamlakatda o’ttiz yilcha davom etgan nizolarni bostirib, nisbiy osoyishtalik o’rnatdi. Husayn Boyqaroning tarixdagi asosiy xizmati shundadir. Buni u o’tkir aqli, tiyrak zehni va qilichi yordamida qattiq qo’llilik bilan amalga oshirdi.

Husayn Boyqaro taxtga chiqqanda Alisher Navoiy Samarqandda edi. Husayn Boyqaro o’zining maktabdosh do’sti Navoiyni poytaxtga — Hirotga taklif qildi va davlat ishlariga jalb etdi.

Husayn Boyqaro qo’lidan kelganicha, davr, sharoit imkon berganicha, mamlakatda ilm-ma’rifatni, madaniyatnn taraqqiy ettirishga intildi.

«Makomirul-axloq» muallifi Xondamir Sulton Husayn Boyqaroning viloyatlarni obod qilish, binokorlik va dehqonchilik ishlarini rivojlantirish yuzasidan tuzgan rejalari haqida so’zlab, shunday bir voqeani hikoya qiladi: Husayn Boyqaro Xorazm viloyatining ravnaqi, binokorlik va dehqonchilikni keng yo’lga qo’yish uchun u yerga uch ming xonadonni ko’chirish haqida farmon beradi. Lekin Navoiy bu fikrga e’tiroz bildirib, bir necha marta shoh huzurida bunday qilmasligini iltimos qiladi. Oxiri Navoiy «o’zingizning menga bergan farmoningizga binoan, har bir ish o’rinsie voqe’ bo’lsa, to’qqiz galgacha aytishga haqlidurman» deb shohdan bu ishning bahridan o’tishini so’raydi. Shunda Husayn Boyqaro Navoiyning davlat manfaatidan kelib chiqqan holda xalq ahvoliga qayg’urib, bu ishning amalga oshishiga monelik qilayotganini anglaydi. Lekin Xorazmni obod qilishga g’oyat qattiq kirishmoqni ko’pdan niyat qilib qo’yganligi sababli Xorazmga uch ming xonadondan ikki hissasi qolib, bir hissasi ko’chishi uchun yangidan hukm chiqaradi.(3)

Xondamir keltirgan bu hikoyada bir tomondan Husayn Boyqaroning mamlakat obodonchiligi yuzasidan amalga oshirmoqchi bo’lgan rejalari haqida so’z ketsa, ikkinchi tomondan, Navoiy bilan Husayn Boyqaro orasidagi munosabat, Navoiyga shoh tomonidan yaratib berilgan katta imkoniyat, o’z muddaolariga xilof tarzda bo’lsa ham, uning maslahat yoxud mulohazalaridan to’g’ri xulosa chiqarishini, binobarin, Navoiy so’zlari uning nazdida e’tiborli bo’lganini ko’ramiz.

Navoiy tashabbusi va ishtiroki bilan Sulton Husayn xayrixohligi tufayli mamlakatda talay obodonchilik ishlari amalga oshiriladi, savdo-sotiq yo’lga solinadi, hunarmandchilik rivojlanadi, fan, san’at, adabiyot ravnaq topadi. Bu haqda Navoiy o’zining «Muhokamatul-lug’atayn» asarida yozgan edi: «… kalom ahliga tarbiya va ibtihojlar va kalom xaylig’a ravnaq va rivojlar dast berdi. Va har ilmda mufid ta’liflar va har fanda muntij tasniflar qildilar va g’arib rasoyili ma’naviy zuhur qildi va ajib davoyin va g’azal va qasoyid va masnaviy yozildi».

Sulton Husayn Boyqaro davrida Hirot butun Sharqda ilm, san’at va adabiyotning yashnagan markaziga aylandi. Husayn Boyqaro xayrixohlik bilan qaragan Hirot madaniy muhitida mashhur tilshunos olimlar va tarixchilar, xattot va kotiblar, bastakor va xonandalar, rassomlar va naqqoshlar, sozanda va hofizlar, faylasuf va muzikashunoslar, shoir va adiblar ijod qilar edilar. Navoiy ularga yetakchilik qildi, ularning ijodiy faoliyatlari to’g’ri yo’nalishda rivojlanishiga yordam ko’rsatib, doimo foydali maslahatlar bernb turdi. Husayn Boyqaro Navoiyni behad hurmat qildi, uning faoliyatini qo’llab-quvvatladi. Jomiyni u «pirim» dedi, zamonasining mashhur olimlari, fozillari, san’at va adabiyot ahllari undan bahramand bo’ldilar. O’z navba- tida bunday qaynoq adabiy va madaniy muhitda Husayn Boyqaroning o’zining ham ijodi kamolotga erisha bordi.

U feodal hokimiyatiga, saroy hayotiga xos bo’lgan teskarichi kuchlarning madaniyatga qarshi hujumlarinn qaytarib turdi. Sayid Hasan Ardasher va Pahlavon Muhammad kabi erkin fikr sohiblarini e’zozladi.

Alisher Navoiy zo’r qoniqish bilan Husayn Boyqaroning qadimgi o’zbek tilining taqdiri masalasi yuzasidan amalga oshirgan tadbirlarini qayd qiladi. Bu Husayn Boyqaroning xalq oldidagi katta xizmati edi. Ma’lumki, o’sha davrlarda ba’zi «mo»tabar» doiralar nazarida o’zbek tili tahqir etilgan edi va bu tilda ijod qilish qalam ahllarining qobiliyatsizligini ko’rsatuvchi alomat deb qaralar edi. Arab va fors tillari rasmiy, hukmron til bo’lib, Navoiy ta’biri bilan aytganda, «turkiy til»ga e’tibor berilmas, u kamsitilar edi. Ana shunday bir davrda Husayn Boyqaro o’zbek tilida yozish uchun maxsus farmon beradiki, bu narsa katta siyosiy, madaniy va ijtimoiy ahamiyatga molik edi.

Husayn Boyqaroning o’zi o’sha davr adabiyotining anchagina ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. U she’rlarini «Husayniy» taxallusi bilan yozardi.

Navoiyning xabar berishicha, har ikki: forsiy va turkiy tilda she’r yaratish iqtidoriga ega bo’lgan Husayn Boyqaro asosan o’zbek tilida ijod qilgan. Shu tilda yozgan she’rlaridan devon ham tuzgan. U boshqalarni ham o’zbek tilida she’r yozishga da’vat etgan. Hatto, u tomonidan, deydi Navoiy, «… iltifot va ehtirom yuzidin ba’zi ma’nilar topib nazm qilurg’a hukmlar ham joriy bo’ldi va so’z uslubig’a ta’yinlar va adosig’a ta’limlar ham izhore bo’ldi».

Demak, o’sha davrlarda bevosita Sulton Husayn tashabbusi bilan u yoki bu noyob hamda nozik ma’nolar, mavzularga bag’ishlangan mushoiralar, adabiyotga oid mubohasalar uyushtirilib turar edi.

«Majolisun-nafois»da Navoiy Husayn Boyqaro huzurida o’tkaziladigan anjumanlarni «oliy majlis» deb yuritilgani va bunday majlisda eng yetuk asarlar o’qilishi va muhokama boisi bo’lishi haqida ma’lumotlar beradi.

Husayniyning yetuk she’rlariga Navoiy yuksak baho beradi. Bunda ayniqsa uning o’zbek tilida yozganligini alohida qayd qiladi.

Darhaqiqat, Husayniy she’rlarining aksariga obrazlarnnng go’zalligi, o’xshatishlarning hayotiyligi, lirik qahramon kechinmalarinnng g’oyat jozibador qilib berilishi, uslubning ravon va jarangdorligi xosdir.

Husayniy g’azallarining birida mahbuba firoqida ko’zining qiladigan ishi qonli yosh to’kish bo’lib qolganligi uchun u ko’zni inju koni va la’l xazinasiga o’xshatadi:

Ey firoqingdin ko’zumning yoshu qon to’kmak fani
Kim, erur ham la’lning koni, ham inju maxzani.

Shoir quyidagi g’azal matlaida:

Hajring o’ti jismi zorim qildi kul, ey yor, bil,
Gar bino qilsang mazorim, tarhin ul kul birla qil,

deydiki, bu yerda g’oyat nozik va go’zal xayol ishlatgan shoirning lirik qahramoni o’z mahbubasiga, uning hajri o’ti bilan zor jismi kuyib kul bo’lganini izhor qiladi. Undan, agar mazorimni bino qilmoqchi bo’lsang, avval ana shu kul bilan uning tarhini qil — rejasini tortgin, deya iltijo qiladi.

Shuningdek, go’zal va ta’sirli, ayni choqda g’oyat hayotiy bir o’xshatish bilan shoir o’zining oshiqona kayfiyatini ifoda etib, yozadi:

Ishqni man’ etsalar shavqim o’ti aylar sitez,
Shu’la yanglig’kim, nafas ta’siri aylar oni tez.

Ya’ni, shu’laga nafas ursalar — uni puflasalar u tezlab yongani kabi menga ishqni man’ etganlari sari shavqim o’ti uni zo’raytirib yuboradi, deydi shoir.

Xusayniy ijodining eng qimmatli tomonlaridan biri shundaki, o’sha davr uchun eng muhim bo’lgan dunyoviylik uning asarlari uchun xarakterlidir.

Ma’lumki, Alisher Navoiy Husayniyga o’zining «Majolisun-nafois» tazkirasidan maxsus bob — sakkizinchi majlisni ajratadi. Unda Husayniy devonidan bir yuz oltmish to’rtta she’rining matla’ (birinchi bayt)ini keltiradi va shoir qo’llagan poetik obraz, vosita, go’zal ma’no va umuman shoirning she’riyatdagi ixtirolari yuzasidan fikr yuritadi va iqtibos — sitatalar keltiradi, shularga o’z munosabatini bildirib o’tadi.

Masalan:

«Nargis ko’zluk va g’uncha og’izlik guluzori ko’zu og’zin nargis bilan g’unchaga tarjeh qilgoni ajib nav’ voqe’ bo’lubtur:

Nargis olmas yerdin ul fatton ko’zung olida ko’z,
Og’zing olida tutulmish g’unchaning og’zida so’z».(4)

«Bu qofiya va radif hazrat Sultoni Sohibqiron (Husayn Boyqaro — S. G’.) ning ixtirolaridurkim, hech nazm aytilmaydur va hech devonda bitilmaydur:

Ohkim, hijron o’tidin kuydi jonim o’zga nav’,
O’rtadi ofoqni o’tluq fig’onim o’zga nav’» (5),

Husayn Boyqaroning she’rlari haqida Navoiyning bergan bunday baholari tasodifiy emas, albatta. Navoiy o’z asarlarining bir necha yerlarida Sulton Husayn uning g’azallarini ko’zdan kechirib, ba’zan esa tahrir qilib berganini qayd qiladi. Xuddi shunday narsa Navoiy tomonidan ham doim amalga oshirilib qelinganligiga shubha qilmasa bo’ladi.

Alisher Navoiy Sulton Husayn Boyqaroning shoirlik qobiliyati haqida so’zlab, uning she’rshunoslik iqtidori borasida «Majolisun-nafois» oxirida ikki naql keltiradiki, ularning birida Xusrav Dehlaviyning noyob ma’noli bir matla’si yuzasidan Husaynning bildirgan zo’r mantiqli e’tirozi, ikkinchisida esa, uning Navoiyning she’riyatdagi dahosi, uning uslubi, badiiy mahoratini g’oyat yaxshi bilganligi ifoda qilingan.

Bahor kunlarining birida Navoiy mashhur shoir, zamonasining malikushshuarosi Mavlono Lutfiy bilan uchrashib qoladilar. G’oyat qattiq yomg’ir yog’ayotgan edi. Lutfiy yomg’irning torlari haqida so’zlab, Amir Xusrav Dehlaviyning bir she’rida shu haqda bildirgan go’zal ma’no va o’xshatishni maqtab keltiradi: Mahbuba bir kuni bahor yog’inlari paytida qayoqqa esa ketayotgan ekan, loyda tiyg’anib yiqila yozadi. U shu qadar nozik bo’ladiki, yog’ayotgan yomg’ir torini ushlab, uning madadi bilan o’zini o’nglab oladi.

Bu ma’no Navoiyga juda ma’qul tushadi. U anchagina shoir va adabiyot muxlislariga, joyi kelganda, bu haqda gapirib beradn. Ular ham Xusrav she’riga tahsin o’qiydilar. Bir kuni, oliy majlisda Husayn Boyqaroga Navoiy shu she’r to’g’risida hikoya qiladi va undan hem ta’rifu tahsin kutadi. Lekin Husayn Boyqaro bu she’rdagi o’xshatish yuzasidan e’tirozi borligini va bu e’tiroz quyidagilardan iborat ekanligini bildiradi: uning fikricha, yuqoridan pastga qarab tushayotgan yog’in rishtasi yiqilayotgan kishi uchun madad bo’la olmaydi. Buni eshitgan Navoiy Husaynning e’tirozi mantiqan asosli ekanligidan g’oyat zo’r qoniqish paydo qiladi va uning she’rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qolganligini naqlning so’ngida aytib o’tadi.(6)

Shuni ham alohida qayd qilmoq lozimki, yuqorida qisman aytilganidek, Navoiy va Husayn Boyqaro oralaridagi badiiy san’atkorlik yuzasidan bo’lgan munosabat hech qachon va hech bir masalada bir taraflama bo’lgan emas. Aksincha, Husayn Boyqaro ham Navoiyni ko’klarga ko’tarib, behad madh etadiki, bunda u tamomila haqli edi. Masalan, Husayn Boyqaro o’zining mashhur risolasida (7) Navoiy haqidagi misralarni shoirning o’z ona tilida ijod qilganligini madh etishdan boshlaydi. so’ngra uning «Xamsa» yaratishdagi yuksak mahoratiga to’xtalib o’tadi. Navoiy bilan o’zi o’rtasidagi do’stlikni katta mamnuniyat bilan e’tirof etadiki, buni Navoiy ham «Muhokamatul-lug’atayn» asarida alohida qoniqish bilan tilga oladi. Husayn Boyqaro o’z risolasida Navoiyga va uning devoniga g’oyat yuksak baho beradi:

«Ne devon, olloh, olloh, jungekim (ya’ni: kema — S. G’ ) sofiy alfozdin to’la gavhar bo’lg’ay va sipehr avroqikim, pok maoniydin mamlu (ya’ni to’la — S. G’.) axtar (yulduz — S. G’.) bo’lg’oy… Nazm iqlimida qaysi berk qo’rg’onga kuch kelturdikim, eshigi aning yuziga ochilmadi va qaysi azim kishvarga tab’ cheriki bila turktoz soldikim, fath qilmadi.

Bu kun nazm arkonining rub’i maskunida qahramon ul turur va mamolik fathiga sohibqiron ani desalar bo’lur.

Erur so’z mulkining kishvarsitoni,
Qayu kishvarsiton, xisrav nishoni.
Dema xisrav nishonkim, qahramoni,
Erur gar chin desang, sohibqironi».

Lekin katta taassuf bilan shuni qayd qilmoq lozimki, davr nihoyat darajada murakkab, sinfiy kuchlar munosabati nihoyat darajada chigal edi. Ulug’bekdek nuroniy siymo, ulkan aql egasiga qilingan suiqasd hali hech kimning yodidan o’chmagan edi. O’sha kuchlar hamon hayot edi. Davr taqozosi bilan shu kuchlar borgan sari zo’raydi va nihoyat Husayn Boyqarodek irodali shaxsni ham bukdilar.

To’g’ri, Husayn Boyqaro shoh sifatida o’z davridagi hokim sinfga mansub hukmdor edi. U bilan Navoiy orasidagi vaqti-vaqti bilan yuz berib turgan ixtiloflar hammadan oldin shu bilan izoh etiladi. Lekin ko’p masalalarda Husayn shu sinfga xos bo’lgan mahdudlikdan xoli edi. Uning davlat boshlig’i sifatidagi, madaniyat, jumladan, Navoiyga bo’lgan munosabati va o’z ijodidagi qator-qator ijobiy fazilatlar xuddi shu bilan izoh etiladi.

Tarixiy manbalarning xabar berishicha, jumladan, «Makorimul-axloq»da qayd qilinishicha, Husayn Boyqaro Navoiy vafotini nihoyatda eo’r qayg’u bilan kutib oladi. U og’ir safardan qaytayotganiga qaramay (Astrobod yurishidan qaytayotgan edi), to’g’ri Navoiy uyiga keladi. Do’stini dafn etish marosimiga o’zi boshchilik qiladi. Uch kun u Navoiy uyida ta’ziyaga kelganlarni qabul qiladi, uning qarindoshlari va yaqinlariga g’oyat mehribonlik ko’rsatadi. Shoir vafotining yigirmanchi kunida Hirotning Sari Xiyobon maydonida katta ma’raka o’tkazadi. Shuningdek, 1501 yil 18 fevralda yana ham dabdabali yig’in uyushtirib, do’sti xotirasini eslaydi.

Bularning hammasi Husayn Boyqaroning Navoiyga bo’lgan munosabati, vaqti-vaqti bilan andak xiralashib turganidan qat’i nazar, hamisha yuksak insoniylik printsiplariga asoslanganligini ko’rsatadi.

Bizlarga Husayn Boyqaro qadimiy o’zbek madaniyati ravnaqi, o’zbek tilining rivoji yo’lidagn ijobiy faoliyati va go’zal asarlari uchun qadrlidir.

Yuqorida qisman aytib o’tilganidek, Husayn Boyqaroning Alisher Navoiyning faol harakatlari, oqilona maslahatlari tufayli mamlakatda siyosiy markazlashish yaratiladi, eng avvalo siyosiy hayot iqlimida markazlashgan davlat bunyod etiladi va buning oqibatida tinchlik o’rnatiladi. Bu tinchlik esa, o’z navbatida, moddiy ishlab chiqarish, umuman moddiy hayotda hamda madaniyatda taraqqiyot bo’lishini ta’minlagan eng asosiy va bosh omillardan biri bo’ldi.

Zahiriddin Muhammad Bobir tili bilan aytganda: «Sulton Husayn Mirzoning zamoni ajab zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiriy shahri mamlu edi. Har kishiningkim, bir ishga mashg’ullug’i bor erdi, himmati va g’arazi ul erdikim, ul ishni kamolg’a tegurgay» (8).

Adabiyotga kelganda, bu sohada shunday taraqqiyot yuz beradiki, uni na avvalgi barcha asrlardagi va keyingi bir necha asrlar mobaynidagi o’zbek adabiyotigina emas, fors-tojik tilidagi adabiyot ham, ayniqsa Jomiy ijodi timsolida va Navoiyning fors-tojik tilidagi asarlari timsolida o’zining yana bir cho’qqisiga ko’tariladi.

Adabiy hayotdagi g’oyat keng rivojlanishning eng muhim tomoni undagi tarannum etilgan va davrning bosh belgilovchi masalalari haqida ifoda etilgan g’oyaviy yangiliklardir. Bunda birinchi navbatda yuksak saviyadagi dunyoviylik va gumanizm alohida e’tiborga sazovordir.

Agar XV asrdagi siyosiy va etnik xaritani va g’oyat murakkab sharoitni ko’z o’ngimizga keltirsak, ayni zamonda, u davrda yaratilgan madaniyatning keyingi asrlarda qoldirgan ta’sir izlarini eslasak, shu narsani aytish kerak bo’ladiki, birinchidan, Husayn Boyqaro ham davlat arbobi sifatida, ham madaniy hayotga munosabati masalasida anchagina murakkab shaxsdir va u bilan Navoiy orasidagi munosabatlar ham anchagina jihatdan murakkabdir. Ikkinchidan. uning faoliyatidagi ijobiy tomonlar o’zbek xalqigagina emas, boshqa qo’shni xalqlarga ham ahamiyatli bo’lgan.

Binobarin, uning faoliyatini atroflicha o’rganish ham tarixchilarimiz, ham adabiyotshunoslarimiz, ham madaniyatimiz tarixi bilan shug’ullanuvchi olimlarimiz oldida turgan muhim vazifalardandir. Bu sohada C. Ayniy, B. V. Bartol`d, YE. E. Bertel`s, A. YU. Yakubovskiy, O. Sharofiddinov, V. Zohidov, Hodi Zariflar anchagina ishlar qilishdi, yana qilinadigan ishlar oz emas. Zotan, Husayn Boyqaro kelajakda ham jiddiy tadqiqot ishlari olib borilishiga sazovor siymolardandir.

IZOHLAR

1. Alisher Navoiy, Tanlangan asarlar, «Muhokomatul-lug’atayn» T., 1948, 206-bet.
2. Hamid Orasli, «Husayn Boyqaro risolasi haqida». Juri. «O’zbek tili va adabiyoti», 1966 y. № 3. 6-bet.
3. Qarang, Xondamir, «Makorimul-axloq», T., 1948, 61-bet.
4. Navoiy, tom 12. T., 1966, 186-bet.
5. O’sha asar, 188-bet.
6. Alisher Navoiy, tom , 12. 207-208-betlar
7. Bu risola turk olimi professor Ismoil Hikmat tomonidan Omosiya kutubxonasidan topilib 1945 yilda uning foto faksimile nashr ettiriladi. 1954 yilda esa Rimda shu faksimileni ital`yancha tarjimasi bilan turkolog olim Turxon Ganjaviy chop etadi. 1966 yilda professor Hamid Orasli kichik kirish so’z bilan bu risolani «O’zbek tili va adabiyoti» jurnalining 1966 y. 3-sonida e’lon qilgan.
8. Bobir, «Bobirnoma». T., 1960, 239—240-betlar.

Manba: Husayn Boyqaro. Devon.Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot, 1968

Husayn Boyqaro. Devon by Khurshid Davron on Scribd

Husayn Boyqaro. Risola — Risolai Husayn Boyqaro by Khurshid Davron on Scribd