Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаро — Ҳусайнийга ўзининг «Мажолисун-нафоис» тазкирасидан махсус боб — саккизинчи мажлисни ажратади. Унда Ҳусайний девонидан бир юз олтмиш тўртта шеърининг матлаъ (биринчи байт)ини келтиради ва шоир қўллаган поэтик образ, восита, гўзал маъно ва умуман шоирнинг шеъриятдаги ихтиролари юзасидан фикр юритадн ва иқтибос — цитаталар келтиради, шуларга ўз муносабатини билдириб ўтади.

АЛИШЕР НАВОИЙ
«МАЖОЛИС УН-НАФОИС»ДАН
САККИЗИНЧИ МАЖЛИС

Султон соҳибқироннинг латиф табъи натойижининг зеболари, ҳусн ва жамоли зикрида ва шариф зеҳни хасоисининг раънолари ганж ва далоли шарҳидаким, ҳар қайси замон сафҳаси бўстонида рангинлиғ ва равонлиғдин гулъузоредур сарвқад ва ҳар бириси даврон арсаси гулистонида равонлиғ ва рангликдин сарви озодедур, улхад

Салтанат баҳрининг дурри яктоси ва хилофат сипеҳрининг хуршеди жаҳонороси, саховат ҳавосининг абри гуҳарбори ва шижоат бешасининг ҳузабр шикори, адолат чаманининг сарви сарбаланди ва мурувват маъданининг гавҳари аржуманди, кўшиш размгоҳининг Рустами1 достони ва бахшиш базмгоҳининг Ҳотами2 замони, фасоҳат илмининг нукта бирла сеҳрсози ва балоғат жаҳонининг диққат била муъжиза пардози — Султон ус-салотин Абдулғози Султон Ҳусайн Баҳодирхон –

Ким, мулки давоми то қиёмат бўлсун,
Зотиға бу мулк узра иқомат бўлсун,
Адл ичра тарийқи истиқомат бўлсун,
Олам аҳли учун саломат бўлсун.

Бу хусрави гардунжоҳниким, насаби бобида хома сурсам юз минг хон ва хоқонни бу жузви мухтасарда йиғиштурса бўлурми? Ва бу дорои анжумсипоҳниким, ҳасаби шарҳида қалам урсам юз туман хоқон ва қооннинг ҳамида ахлоқича сўзни бу муҳаққар авроққа йиғиштурса бўлурму? Насаби бобида фасоҳатшиор яхшилар «Насабнома»3 битибдурларким, ҳар сафҳаси Моний коргоҳин хижил этар ва ҳасаби шарҳида балоғатдисор муншилар тарихе тартиб берибдурларким, ҳар варақи Чин нигористонин мунфаил айлар. Ҳар киши ул «Насабнома»ға боқса билғайким, хоқон ва рой анга бир турк ва бир ҳинду бандадур. Ва ҳар ким, ул тарихни мутолаа қилса, англағайким, Жамшид ва Искандар анинг ҳам билганларидин, ҳам қилғонларидин шармандадур. Бас чун бу мухтасарда нима ул жинс сўзлардин суғурса бўлмас ва алар шарҳида нукта сурса бўлмас. Ва юқориғи сўз услуби тақозои ул қилурким, ул ҳазратнинг латойифи табъидин бир неча матлаъ била бу авроққа зеб ва зийнат қилғай ва натойижи зеҳнидин бир неча байт била бу ажзоға қадру қиймат берилгай ва ҳар ошиқона матлаъ била дард аҳли жониға шуълаи фано ёқилғай ва ҳар дардмандона байт била ишқ аҳли кўнглиға барқи бало чақилғай. Бас эмди, шуруъи мақсудқа ва ружуъи матлубқа қилали-им, сўз итноби ул шариф табъға мужиби калол ва фасонаи тули ул латиф зеҳнға боиси малол бўлмасун. Ул ҳазратнинг хуб ашъори ва марғуб абёти бағоят кўптур ва девон ҳам мураттаб бўлубтур. Девон ибтидосидин бунёд қилилди ва ҳар ғазалдин бир матлаъ ёзилди:

А л и ф ҳ а р ф и:

Манзурнинг хўйининг булъажаблиғидаким, меҳрида ошиқ жон берса, бовар қилмослиғининг бесабаблиғида:

Не ажойиб хўй эрур, эй шўхи сийминбар, санга —
Ким, неча меҳрингда жон берсам эмас бовар санга.

Маҳбубнинг муфрит илтифотидин беҳол бўлуб бехудона ул илтифотни изҳор қилур маънида бу матлаъ ғариб адо топибтурким:

Эврулуб гул бошиға булбул висол ўлғай анга,
Гул анинг бошиға эврулса, не ҳол ўлғай анга.

Гул вақтида биров хор ғамидин мубтало эрканининг изҳори ва лоладек бағрида юз доғ била эрканининг намудори:

Бўлди гул вақти-ю мен хор ғамидин мубтало,
Ҳажр ўтидин лоладек бағримда юз доғи бало.

Кўнгли ноласин вайронадағи чўғз фарёдиға нисбат қилибтур. Ул маъни шарҳида бу матлаъ яхши тушубтур:

Ваҳки, кўнглум ноласи ҳардам бузулғон жон аро,
Гўиё бир чўғз эрур фарёд этар вайрон аро.

Сиришки дарёсидин гирдобға тушганин ва торжисми ул гирдобдин печу тобға қолғонин бу матлаъда изҳор қилурким:

То тушубтурмен сиришким баҳридин гирдоб аро
Зулфидек саргашта жисмим қолди печу тоб аро.

«Бе» ҳ а р ф и:

Фурқат ўтидин жисми бетоб эканин ва ғамгин кўпгли печу тобидин кўзида хуноб эканин бу матлаъда ғариб навъ адо қилур. Бу матлаъ мавқуфдур ўзга абётқа, аммо дастур била матлаъ битилди:

Фурқатингда йўқ эди жисмимда жон, кўнглумда тоб
Кўзда хуноб эрди-ю, ғамгин кўнгулда изтироб.

Бедиллиғидин телба кўнглин тилай борғони бу ғазалда охирғача мусалсал айтилибдур ва зебо дейилибдур:

Телбараб итган кўнгулни истадим ҳар ён бориб,
Тоғу дарёву биёбонларни бир-бир ахториб.

Манзур юзи олида кўзгу рашкидин печу тоби ва кўнглида ул қуёш тобидин заррадек изтироби:

Зарра янглиғ, айб эмас, кўнглумга тушса изтироб,
Меҳри рухсориға ҳардам чун эрур кўзгу ҳижоб.

Фироқ зулмидин жониға ўт ва кўнглида тобин ўтқа тушган қил печу тобиға ташбиҳ қилибдур ва ғариб ташбиҳ воқеъ бўлубтур:

Эй фироқнинг зулмидин жонимда ўт, кўнглумда тоб,
Ўтқа тушган қил каби жисмим аро ҳам печу тоб.

Мусофир ёри ҳажридин кўнглининг хароблиғин ва ул ошубдин жони бетоқат ва бетоблиғин хуброк важҳ бирла ажаб яхши адо қилибдурким:

Бир мусофир ой хаёли қилди кўнглумни хароб,
Қолмади жонимда онсиз ваҳки не тоқат, не тоб.

«Те» ҳ а р ф и:

Манзур лабидин оби ҳаётни хижл ва Исо4 они қошида дам урмоғдин мунфаил дегани оби ҳаётдек равонсо ва Исо дамидек руҳафзо тушубтур:

Эй дудоғинг шарбати шармандаси оби ҳаёт,
Нутқунг оллида эрур Исоға дам урмоқ уёт.

Ҳажри барқидин шабистониға ўт тушганининг ифшоси ва учқунидин байт ул-эҳзони куйганининг адоси ажаб ўтлуқ матлаъ тушубтурким:

Ваҳки, ҳижрон барқидин тушти шабистонимға-ўт.
Учқуни бирла туташти байт ул-эҳзонимға ўт.

«С е» ҳ а р ф и:

Бу ҳарфда турк шуаросининг малик ул-каломлари шеър айтмайдурлар, балки айта олмайдурлар, то анга не етгайки, бу муқобалада киши они кетургай ё нисбат бергай. Бу матлаъ таърифида мунча басдур:

Ёр кўйидин ўтарда кўргузур бу зор макс,
Сўз деса доғи жавобида қилур бисёр макс,

«Ж и м» ҳ а р ф и:

Раҳмсиз ёри қонин тўкиб тараҳҳум қилмағони ва меҳрсиз дилдори ҳолин кўриб табассум қилмағонини айтур:

Тўкуб қоним, тараҳҳум қилмадинг ҳеч,
Кўруб ҳолим, табассум қилмадинг ҳеч.

Бу радиф ҳам гўёки шариф табъ ва латиф зеҳннинг ихтироидурким, эшитилмайдур, бағоят ширин ва дилпазир ва рангин воқеъ бўлубтур:

Хаста жоним заъфиға лаъли шакарборинг илож,
Зор кўнглум дардиға жонбахш гуфторинг илож.

«Ҳ е» ҳ а р ф и:

Бу ҳарфқа дағи туркий алфоз гуҳарин назм силкига тортқувчи шуаро таарруз қилмайдурлар, ҳамоноки, ишколи жиҳатидиндур, ёрдин не келса, они мубоҳ билиб, жон берурда дебтур:

Ёрдин не келса ошиқ берса жон бўлғай мубоҳ,
Дафтари ишқ ичра гўё буйла бўлмиш истилоҳ.

«X е» ҳ а р ф и:

Бу ҳарфда туркигўй шуароким, девон тартиб қилибдурлар, ўзларин маъзур тутуб ўтубдурлар ва бағоят хуб матлаъдурким:

Ой юзунгдек кўрмади бир меҳр давронида чарх,
Балки кун тортиб хижолат меҳри рахшонида чарх.

«Д о л» ҳ а р ф и:

Маъшуқ васли умидидин муддате мустаманд бўлуб ул давлат муяссар бўлғондин сўнгра сиҳҳат маразға мубаддал бўлғон таҳририда бу икки байтнинг дағи маъниси бир-бирига муваффақ ва мусалсал воқеъ бўлубтур асру ва ғариб тартиб ва ажиб таркиб тушубтур:

Муддате ишқинг хаёли бирла эрдим мустаманд,
Бодаи васлинг била бир дам бўлай деб баҳраманд.

Чун бу давлат бўлғудек бўлди муяссар, войким,
Сиҳҳатим ул лаҳза толеъ заъфидин топти газанд.

«З о л» ҳ а р ф и:

Бу ҳарфда дағи муқаддам туркийгўй шуародин, хок Мавлоно Лутфий ва хоҳ Мавлоно Саккокийким, Мовароуннаҳрда малик ул-калом эрдилар, назарға келмайдур, ҳамоно йўқтур:

Қилди руҳафзо лабинг қулмак била жонимни аҳз,
Йиғлатиб кофир кўзунг ҳам нақди иймонимни ахз.

«Р е » ҳ а р ф и:

Ул мазмундаким, бовужуди улки, баҳор васли муяссардур, кўнгул фироқ хазонининг хорларидин озурдадур, бу матлаъ сўзнок воқеъ бўлубтурким:

Тоза бўлди боғу кўнглумда фироқ озоридур,
Жилва қилди гул, нетай, бағримда ҳижрон хоридур.

Маҳбуб жамолидин кўз равшан бўлуб, хаста кўнгулга висоли маскан бўлғон шукронаға бу матлаъдек оз воқеъ бўлубтурким:

Шукрлиллаҳким, жамолингдин кўзум равшандурур,
Хаста кўнглумга висолинг кулбаси маскандурур.

Жононнинг заъф ҳолатида сустайғонининг хаста жонининг заъф қилғонига ташбиҳ қилибдур ва кўп муносибдур:

Заъфдин ҳардам чу ул ороми жоним сустаюр,
Жоним ўлуб хаста, жисми нотавоним сустаюр,

Кўнгли фироқу дард ўқидин ёра эркани ва бағри ҳажр тиғи заҳмидин юз пора бўлғонини басе хуб бу навъ адо қилурким:

Оҳким, кўнглум фироқу дард ўқидин ёрадур,
Ваҳки, бағрим тиғи ҳижрон захмидин юз порадур.

Ишқ ошубидин уй кунжида ашки гулнор эрканин зоҳир қилур ва гулистон сайрида гул анинг кўзларига хор кўрунганин пайдо этар:

Бўлсам уй кунжида, ашким қатраси гулнор эрур,
Азми гулзор айласам, гул кўзларимга хор эрур.

Фурқатдин кўнгул қатра-қатра қон эрканин бурунғи мисраъда айтиб, сўнгги мисраъда ўтқон мукаррар лафз муқобаласида «Оллоҳ-оллоҳ» лафзи ҳам мукаррар ва асру муассир адо топибдурким:

Фурқатингдин хаста кўнглум қатра-қатра қон эрур
Оллоҳ-оллоҳ, бу не ҳажри беҳаду поён эрур.

Жаннат сабзаси ёрнинг хатти намудорича эрмаслиғин айтибдур ва Масиҳо5 нутқи дилдорнинг лаъли шакарборича бўла олмаслиғин дебтур:

Қайси жаннат сабзаси хатти намудорича бор,
Ё Масиҳо нутқи ул лаъли шакарборича бор?

Бир ғунчаи хандондин айру кўнглида қолғон хорхорин кўргузубдур ва тинмағур жонға онсиз дунйидин риҳлат мақомин тузубтур:

Ғунчаи хандон бориб, кўнглумда қолди хор-хор,
Тинмағур жонимға онсиз дунйида боре не бор.

Гулрўйнинг ғунчадек оғзи ва рухсори узра кўрганин зарра хуршед юзида пайдо бўлғонга хуб ташбиҳ қилибдур:

Уйлаким хуршеди тоби заррани пайдо қилур,
Ғунча оғзинг сиррини ҳам гул юзунг гўё қилур.

Кўзи ёрининг юзига тушгач, кўнгли беқарор бўлғони ва ёр ҳам ани ўз лутфи меҳридин умидвор қилғонн шарҳида басе хуб ва писандида тушубтур:

То кўзум тушти юзунгга, кўнглум ўлди беқарор,
Сен ҳам эттинг лутфи меҳрингдин мени уммидвор.

Гул рухсори ёнида сариғ лола санчқон ва ёнида зулфни кокулидек кейин солғон намудорида:

Гул юзи атрофида ул лолаи асфармудур,
Ёнида зулфимудур ё кокули анбармудур?

Зулфи саҳобининг соябони ойдек юзига ёйилғонн ва сарсардек оҳ таҳрикидин ул булут гаҳ ёпилғони ва гаҳ очилғони ҳусн баҳорида бағоят турфа кўрунурининг шарҳи:

Соябони зулфиким, ойдек юзига ёпилур,
Сарсари оҳимдин ул гаҳ очилур, гаҳ ёпилур.

Васлидин баҳра етмай, тиғи ҳижрон кўнглини ҳалок қилғани ва ҳажр заҳри берғонига ўхшар ва васлдин тарёк топилмагони:

Тиғи ҳижрон сурди етмай васлидин кўнглумга баҳр,
Нўш бермасдин бурун, берди манга бир қатра заҳр.

Элни ноз кулкуси била тиргузмакдин ҳикоят ва ўзининг риштаи ҳаётин зулм илги била узмакдин шикоят:

Элга боқиб ҳар замон юз ноз ила кулмак недур?
Ўзгаларни тиргузуб, ваҳ, мени ўлтурмақ недур?

Маҳваши бехабар эркандин анинг хотири зори ҳайронидин шарҳи ҳол ва ғамкаши ғофил эркандин анинг рози пинҳонидин гилаомиз мақол, басе хуб воқеъ бўлубтурким:

Маҳваше йўқ сўрғали бу зори ҳайрондин хабар,
Ғамкаше йўқ топқали бу рози пинҳондин хабар.

Ҳабибеким, фиғонидин анга асар бўлмағай анинг андухи ва рафиқеким, ёмон ҳолидин анга хабар бўлмаған, анинг фиғон ва андуҳи:

Не ҳабибеким, фиғонимдин анга бўлғай асар,
Не рафиқеким, ямон ҳолимдин ул топқай хабар.

Ўтлуқ оҳининг шарарларин маҳбуб юзигаким сочилур зар ҳуққа ҳарирнинг зар ришталариға ташбиҳ қилур:

Чун юзига ўтлуқ оҳимнинг шарори сочилур,
Гўиё зар ҳуққаедурким юзига ёпилур.

«З е» ҳ а р ф и:

Ўз ниёзи ва бадхўй ёри нози шарҳида бу нозанин матла не бало ниёзмандона воқеъ бўлубтурким:

Ваҳ, не ҳолатдурки, мен ҳар неча кўргузсам ниёз,
Эй маҳи бемеҳр, сендин зоҳир ўлмас ғайри ноз.

Ашк қони ва кўнгул чоки изҳорида бу матлаъ ягона ва бағоят ошиқона воқеъ бўлубтур:

Қон кўруб ашкимни, кўнглум ёрасини сўрмангиз,
Чок ўлуб кўксум, жигар парголасини сўрмангиз.

Бу матлаъ маънисинииг ғаробати ишқ шуъласидин равшанроғдур ва ўт забонасидин муайянроқ:

Ишқни манъ этсалар шавқим ўти айлар ситез,
Шуъла янглиғким, нафас таъсири айлар они тез.

Наргис кўзлук ва ғунча оғизлиғ гульузори кўзу оғзин наргис била ғунчаға таржеҳ6 қилғони ажиб навъ воқеъ бўлубтур:

Наргис олмас ердин ул фаттон кузунг олида кўз,
Оғзинг олида тутулмиш ғунчанинг оғзида сўз.

Ошиқона киноят била ҳусн аҳлиға элни шайдо қилур маънида насиҳат қилибдур ва оламға расво қилур маънида мавъизат этибдур, басе ғарибдур:

Баъдазин, эй ҳусн аҳли, элни шайдо қилмангиз,
Бевафолиқ айлабон оламға расво қилмангиз.

«С и н» ҳ а р ф и:

Васлидин маҳрумлуқ бобида манзурни кўрмак муаяссар бўлмаса, анга назар тушгон ерни кўрмак орзу қилибдур. Бу нодир маънидур:

Бир нафас ул ойни кўрмак чун эмасдур дастрас,
Они кўрган ерни, ваҳ, бориб кўройин бир нафас.

Манзурнинг лаби табассумини ва ўзини қоналғон доғини ғунчаи хандон ва лолаи Нўъмон7ға ташбиҳ қилибдур ва маъниси шеър саноеидин «тажоҳил ул-ориф»8 услубида хуш воқеъ бўлубтур:

Айлади лаъли табассум, ғунчаи хандон эмас,
Доғини кўнглум қонатти, лолаи нўъмон эмас.

Ўз ниёзи ва нозанинининг истиғноси изҳорида ва ўзи жон бермакида анинг бепарволиғининг осорида шундоқ матлаъ оз воқеъ бўлубтурким:

Менда ҳар дам юз ниёзу анда истиғнову бас,
Ҳар замон юз жон берай ул шўх бепарвову бас.

«Ш и н» ҳ а р ф и:

Ёрнинг ўзгаларга илтифотидин гиламандлиғи ва кўнглини мухотаб қилиб кўнгли оромидин шикоятпайвандлиғи:

Эй кўнгул, ул дилрабонинг ўзга ёри бор эмиш,
Ваҳ, санга душман бўлуб, ул ўзгаларга ёр эмиш.

«С о д» ҳ а р ф и:

Бу ҳарфда дағи туркигўй фасоҳатшиорлар варақ ғозига қалам сурмайдурлар ва ҳеч навъ назм ароға келтурмайдурлар:

Эй кўнгул, бўлсанг вафосиз дилраболардин халос,
Шукр қил, бўлғон кишн янглиғ балолардин халос.

«З о д» ҳ а р ф и:

Туркигўй балоғатосорлар бу ҳарфнинг ҳам таркин тутубтурлар ва ҳеч навъ назмға жилваи зуҳур бермай ўтубтурлар:

Ишқдин то қилмишам пайдо мени шайдо мараз,
Қилғудекдур заъфлиқ жисмимни нопайдо мараз.

«То » ҳ а р ф и:

Турк каломининг малик ул-каломлари бу ҳарфда дағи такаллум тузмайдурлар ва калима назм ҳайсиятидин варақда кўргузмайдурларким:

Эй жамолинг гулшанида сабзаи сероб хат,
Оразинг кофури узра зеб мушки ноб хат.

«З о» ҳ а р ф и:

Бу ҳарф ҳамул жумладиндурким, турк тилининг ширинашъор ва шакаргуфторлари душворлиғи жиҳатидин мутлақ таарруз қилмайдурлар:

Кўнглум этти ишқ асрорин қилиб такрор ҳифз,
Кимса қилғондек каломи поки ваҳй осор ҳифз.

«А й н» ҳ а р ф и:

Бу қофия ва радиф ҳазрат Султон Соҳибқироннинг ихтироидурким, ҳеч назм айтилмайдур ва ҳеч девонда битилмайдур:

Оҳким, ҳижрон ўтидин куйди жоним ўзга навъ,
Ўртади офоқни ўтлуқ фиғоним ўзга навъ.

«Ғ а й н» ҳ а р ф и:

Ишқ доғидин шукр изҳори қилибдур ва ҳажр доғидин шикоят осори кўргузубтур, басе муассир тушубдурким:

Доғи ишқинг бермиш эрди хаста кўнглумга фароғ,
Ваҳки, қўйди шуълаи ҳижрон яна доғ узра доғ.

«Ф е» ҳ а р ф и:

Ишқу муҳаббат ҳавосининг ҳумойи баланд парвози Хожа Ҳофиз Шерозий — каломи таврида тушубтур ва салосат ва таркибда анга ёвушубтўр:

Ғам сипаҳ қасдимға чекти, соқиё, тут жоми соф.
Ким, бўлур жоми май ичкандин далер аҳли масоф

«Қ о ф» ҳ а р ф и:

Фироқ тийралигининг мажораси ва ўз куймаклигининг дарди бедавоси:

Қилди бахтимни қаро зулфидек ул моҳ аз фироқ,
Неча кўйдургай мени дилхастани оҳ аз фироқ.

Ёр иштиёқинннг суубатида ва дарди фироқ уқуба-тида бу матлаъ беҳад Дилнавоз ва бағоят жонгудоз воқеъ бўлубтур:

Бор эмиш ёр иштиёқи асру қаттиқ иштиёқ,
Васл топмон, ваҳ, туганмас дард эмиш, дарди фироқ.

Телба кўнглининг ишқда шайдолиғин ва ўзга париларға бепарволиғин бир рафиқни мухотаб қилиб арз қилур:

Телба кўнглум то эрур ишқ ичра шайдо, эй рафиқ,
Айламас ўзга парилар сори парво, эй рафиқ.

Манзурнинг лаъли лаби устида сабзаи хат ҳайъатин кўруб ажаб рангларда бу матлаъ воқеъ бўлубтур ва филвоқеъ рангин тушубтур:

Лаъли узра сабзаи хатти намудориға боқ,
Шўхи рангомизнинг шингарфу зангориға боқ.

Кўнгли ўтининг ороми йўқлуғига ҳасрат оҳи тортибдур, ҳамоноки, ул ўт шуъласи бу ялдин ортибдурким:

Оҳким, ишқинг ўтини бир замон ороми йўқ,
Истаган ором ул ўтқа жуз хаёли хоми йўқ.

«Ко ф» ҳ а р ф и:

Матлубнинг моҳи оразин саодат матлаи ва хоки даргоҳин аҳли биниш тўтиёсиға нисбат берилибдур. Бу матлаъ салис ва соф ва пок тушубтурким:

Эй саодат матлаи, ул орази моҳинг сенинг,
Аҳли биниш тўтиёси хоки даргоҳинг сенинг.

Моҳи тобонин мухотаб қилиб андин айру тушганда чашми гирёнининг қон ёшин изҳор қилибдур, мубкийи муҳлик тушубтур:

Сендин айру тушгали, эй моҳи тобоним менинг,
Дам-бадам қонёши йиғлар чашми гирёним менинг.

Бу фақирнинг бир ғазалига бу ғазал жавоб воқеъ ўлубтурким, ўзум инсоф юзидин муътарифманким, андин юз мартаба ортуқроқ тушубтурким:

Тушгали ҳажрингда, эй сарви гуландомим менинг,
Не кўзумда уйқу бор, не жонда оромим менинг.

Шоми ҳижронин кўруб, меҳр отин тутмағон мазмунида ва ваъдаи субҳи висол айлаб ёрутмоғон афсунида:

Шоми ҳижроним кўруб сен меҳр отин тутмадинг
Ваъдаи субҳи висол айлаб вале ёрутмадинг.

Ишқдин жаҳон ичра, афғонидин калом ва кўю-кўчада бу достонидин паём:

Ваҳки, ишқингдин жаҳон ичра фиғонимдур менинг,
Барча кўю-кўчада ҳам достонимдур менинг.

Маҳбубнинг зулф очқонидин ва ўз ошуфта аҳволлиғи ва қоши чинидин кўнгли беҳоллиғи бобида:

Зулф очиб мен телбани ошуфта аҳвол айладинг,
Қош уза чин кўргузуб кўнглумни беҳол айладинг.

Ғам тунди бодидин жисми биноси вайрон, балки ер бирла яксон бўлур маънида бу матлаъ бағоят хуб адо топибдурким:

Ғам ели жисмим биносин бўлди вайрон қилғудек,
Қайси вайронким, қаро ер бирла яксон қилғудек.

Манзурнинг саводи хатти аро лаъли хандони муқобаласида ўз ғами аро кўзи дурри ғалтонин солибдур, дилпазир тушубтурким:

Ул саводи хат ичинда лаъли хандонин кўрунг,
Баҳри ғам ичра кўзумнинг дурри ғалтонин кўрунг.

Байт ул-эҳзонининг тийралигин дуди ҳижронидин дегани хуб ва вайронининг емирулганин ашк тўфонидин дегани дилошуб воқеъ бўлубтурким:

Дуди ҳижрондин қарорди байт ул-эҳзоним менинг,
Сайли ашким бирла ҳам емрулди вайроним менинг.

Сарсари оҳин байт ул-эҳзонига офат дегани хуш оянда дебтур ва вайронидин гарди бало бошиға ёғарини дилрабоянда адо қилибдурким:

Қолғоч оҳим сарсариға байт ул-эҳзоним менинг,
Ёғдурур гарди бало бошимға вайроним менинг.

«Л о м» ҳ а р ф и:

Сафар азмида мусофиридин айрилур чоғда хайрбод мазмунлуқ алфозни радиф қилиб айтқон шеърнинг матлаи фурқатнамо келибдур ва андуҳосо айтилибдур:

Оҳ ила-азм эттим, эй розимға маҳрам, яхши қол,
Дард ила айрилдим, эй дардимға марҳам, яхши қол.

евафоси кўйида кўнглига маскан қилмоғини тарғиб қилмоғи хуб ва йиғлаб ҳолини адо қилурда шеван қилмоғини таълим бермаки марғуб:

Эй кўнгул, ул бевафо кўйида маскан айлагил,
Зор йиғлаб, шарҳ этиб, ҳолингни шеван айлагил.

Манзуридин бир назарға хурсанд бўлуб ҳажр торин васл сарриштасиға пайванд қилурин хуброқ важҳ бирла истидъо қилур:

Нетти, бир боқмоқ била кўнглумни хурсанд айлагил,
Ҳажр торин бир замон васлингға пайванд айлагил.

Ишқдин бошиға келган суубат шарҳида такаллум кўргузмак ва Фарҳоду Мажнун ўл суубатни хаёл қила олмаслиғида тараннум тузмак мажнунвор ва фарҳод-осор келибдур:

Ишқдин келди менинг бошимға онча саъб ҳол,
Ким, они Фарҳод ила Мажнун қила олмас ҳаёл9.

Бу ғариб хаёлдурким, Султон Соҳибқироннииг хотирлариға келибдур ва назм аҳлига зоҳир қилиб эрдиларким, айтсунлар, барча айттилар, аммо ҳеч қайси ул ҳазратча айта олмадилар. Ул бу матлаъдур:

Ҳажринг ўти жисми зорим қилди кул, эй ёр, бил,
Гар бино қилсанг мазорим тарҳин ул кул бирла қил.

Хурвашенинг гулшан кўйидин равзаи ризвон мунфаил ва юзу хаттидин лолаву райҳон хижил эрканин латифойин била зоҳир қилибдур:

Гулшани кўюнгдин, эй жон, равзаи ризвон хижил,
Юзу хаттинг рашкидин ҳам лолаву райҳон хижил.

Васл орзусидин кўнгли қушиға қанот таманноси қилиб, васл ҳавосида парвоз буюрғони ошиқона ва муштоқона тушубтур:

Кирпикимдин, эй кўнгул, ҳардам қанотлар соз қил,
Ҳажр даштидин висоли кўйига парвоз қил.

Бу фақирнинг машҳур матлаиғаким:

Англадинг, ё йўқмуким, айлар сафар ёр, эй кўнгул,
Ваҳки, бўлдук ҳажри илкидин яна зор, эй кўнгул

жавоб воқеъ бўлубтур, аммо юз мартаба ондин равонроқ ва яхшироқ воқеъ бўлубтур:

Чун жунун занжириға бўлдум гирифтор, эй кўнгул, Бўлғасен мен телба ҳолидин хабардор, эй кўнгул.

«М и м» ҳ а р ф и:

Ишқ ўтидин ўз дарду ҳасратин ва фурқат дардидин ёр ғафлатин бу матлаъда асру ва сўзнок адо қилибдур:

Ҳаддин ошти ишқинг ўти бирла дарду ҳасратим,
Войким, сен ғофилу куйдирди доғи фурқатим.

Маъшуқ умидида дарду ҳасратини изҳор қилиб бетоқатлиғиға раҳм этмасида у матлаъдаўқ жавоб ул табъи дурарбордин ва хомаи гуҳарнигордин рақам топибдурким, васфида ақл ҳайрон ва фаҳм саргардон:

Неча бўлғай васлинг уммидиға дарду ҳасратим,
Раҳм қилким, йўқтурур ҳажрингда эмди тоқатим.

Масал таврида бу матлаъдек парварда, ва ороста, ва мураттаб, ва пийроста оз воқеъ бўлубтурким, ул ҳазратнинг латиф табъидин ва шариф зеҳнидин бош урубдур:

Мен ҳалок ўлдум ғамингдин сен қўёшсен, эй санам,
Айб эмас гар мендин ўлса камлигу сендин карам.

Ҳам бу матлаъға жавоб агарчи масал таврида эмас, аммо ғаробат жонибини маръи тутулуб, бас нозук ва покиза дейилибдур:

Ваҳки, ишқим шуъласи ҳардам чекар андоқ алам,
Ким, малойик кўзи дудидин бўлур ҳар лаҳза нам.

Бу матлаъ қофиясида икки шеър айттилар, учунчн матлаъ ҳам қувват юзидин айтилибдур, алардин ортуқ бўлмаса, кам ҳам эрмас:

Сен ғамим билмай хаёлинг бирла бордур ҳайратим,
Билганингни англасам, билмам, не бўлғай ҳолатим.

Ер қадди ҳажридин сарв майлин мафқуд дебдур ва юзи шавқидин гул орзусин кобуд билибдур. Алҳақ равшан ва рост тушубтурким:

Қадду юзунг ҳажридин, ваҳким, менга бўлмиш мудом,
Сарв майли бартараф, гул орзуси худ ҳаром.

Ўз жисмиға тутошқон шуълани ёрға арз қилурға бу матлаъни ҳам оташин ва рангин хаёл қилибдур:

Оташин хилъат дема жисмим уза, эй дилбарим
Ким, эрур ишқинг ўти бирла туташқон пайкарим

Парирўйи тарки муҳаббат қилғанин билдирур, бу жиҳатдин жовидон кўнглига фурқат ўти туташқоник ёр арзиға еткурар:

Қилғон эрмиш ул пари тарки муҳаббат, билмадим,
Тушгон эрмиш жовидон кўнглумга фурқат,билмадим

Бу қофияда бовужудким, икки рангин матлаъ ўтубдур, назм таврида ғоят қудратдин сўз адосида ниҳояти диққатдин бир матлаъ дағи дейилибдурким, хублуқдаг ул матлаъларча бор:

Неча куйгай ҳажр ила фарсуда жоним дам-бадам,
Кўнглум ичра ғам уза ғамдур алам узра алам.

Сўзу гудозин ҳам дегали маҳваш топмағондин алами ва розин айтколи мушфиқе кўрмагондин ғами марақ воқеъ бўлубтур:

Қани бир маҳваш, анға сўзу гудозимни десам.
Қани бир мушфиқки, бирдам онға розимни десам

Ҳам бу матлаъ таврида-ўқ қофияға тағйир берилиб, ҳамул радифда бу матлаи дағи асру дилоро ваандуҳафзо тушубтур:

Топмадим бир мушфиқеким, ҳоли зоримни десам,
Ёхуд ул гулдин ичимда хор-хоримни десам.

Париваш ҳажрида озорларидин ани хабардор қилмоқ орзу айлабтур ва анинг жилваси муқобаласида кўзин гуҳарбор қилмоғни ҳавас қилибдур ва иккиси нодир воқеъ бўлубтурким:

Зор ўлармен ул пари йўқким хабардор айласам,
Жилва қилгач, оллида кўзни гуҳарбор айласам.

«Н у н» ҳ а р ф и:

Мавлоно Яқинийға10 жавоб айтилибдур. Ва яқиндурким, Мавлоно тирик бўлса эрди, жони бирла инсоф бергай эрдиким, андин яхшироқ воқеъ бўлубтур:

Эй висолинг хаста кўнглум марҳами, ороми жон,
Ўлмадим ҳижрон элидин мен қатиқ жонлиғ ямон.

Ва бу баҳр ва қофияда яна бир шеърдурким, иккаласи бир-биридин хуброқ тушубтурким:

Эй сенинг қошу кўзунг бир фитнаи охир замон,
Лабларингдур хаста кўнглумга ҳаёти жовидон.

Юз даврида қирон таърифида ва бу матлаъ ўткан икки матлаъ қофиясида воқеъ бўлубтур, тажнис риоят қилилибдурким, бу навъ ширин ва рангин ва хуш тартиб оз воқеъ бўлмиш бўлғай:

Ул қуёшким ой юзининг даврида қилмиш қирон,
Барча маҳвашлар аросида эрур соҳибқирон.

Бу матлаъ фақирнинг бир матлаи муқобаласида тушубтурким, агар бурунроқ айтилмиш бўлса эрди, фақир ҳаргиз ўз матлаимни айтмағай эрдим Айтмиш бўлсам ҳам, битмагай эрдим:

Тиғ ила кўксимни қилдинг захм, эй сиймин бадан,
Қони турмайдур деб ул заҳм узра куйдурдунг туган.

Ишқ суубатидин ҳолининг бир-бир шиддатнн айтиб, ҳеч кишига бу ҳоллар бўлмасун, деб истидъо кўргузмакда бу матлаи ажаб хуб тушубтурким:

Ишқ аро ҳеч ким мекингдек зору шайдо бўлмасун,
Бўлса ҳам, ваҳ, мен киби маҳжуру расво бўлмасун.

Маъшуқ иштиёқидин хаёл қилмиш бўлғайким, они кўргачфиғон жондин бурун чиққай ва жони худ рашкдин фиғондин бурун чиққани ғарибадо топибдур:

Сени кўргач дер эдим чиққай фиғон жондин бурун,
Чиқмасун деб рашкдин жон чиқти афғондин бурун.

Бу матлаъ ҳамким, қофия тағйир топиб ҳамул радифда воқеъ бўлубтур, ғоят зеболиғда ва ниҳоят раънолиғда воқеъ бўлубтурким:

Васл аро ўлтур мени ҳижрон жафосидин бурун,
Нетти гар қилсанг халос онинг балосидин бурун?

Ёр васлида ҳижрон балоси биймидин ўлум орзу қилмоқки, ҳижрон доғи била ногаҳ куймаки ва васл аро ўртағон доғи дармонсиз дебтур, яъни маҳзи дармон:

Васл аро ўлтур мени то доғи ҳижрон кўрмайин,
Куйдур андоқ доғ илаким, ҳеч дармон кўрмайин.

Ўз қотилиға зору ҳайронлиғин ва анинг бодаи ишқиднн кўз ва зулфидек маст ва паришонлиғин хуш дебдур ва дилкаш адо қилибдур:

Ваҳки, бир қотилға андоқ зору ҳайронмен букун
Ким, кўзу зулфи киби масту паришонмен букун.

Маҳзун кўнгулнинг ёрсиз девона бўлмоғининг узри ва ул ҳажридин Вомиқ ва Мажиундек расволиққа афсона бўлмоғининг маъзирати:

Ёрсиз маҳзун кўнгул девона бўлмай найласун,
Вомиқу Мажнун киби афсона бўлмай найласун? 11

Ўртанган кўнгли дудидин олам қарорғони ва ўртанган бемеҳри қаҳри лутфойин ва лутфи итоболудин ўз-ўзи била такаллум қилибдур ва тараннум кўргузубтур:

Куйди бу маҳзун кўнгул олам қарорди дудидин,
Қаҳри лутфойин била лутфи итоболудидин.

Ўз қотили вайрона қабрини зиёрат қилғоли келганин иддио қилур ва ул вайронани иморат қилмоғни истидъо этар бобда:

Гар келиб вайрона қабримни зиёрат қилғасен,
Раҳм этиб, эй қотилим; они иморат қилғасен.

Гулчеҳраси келса савсандек демактин лоллиғи ва келмаса ҳажридин боди сабодек беҳоллиғи:

Келса ул гулчеҳра, савсандек демактин лолмен,
Келмаса, боди сабодек ҳажридин беҳолмен.

Сабрсиз кўнглининг ишқ ва жунунин ва нотавон ҳолининг дарду шавқи бир-биридин фузунин девонавор дегони ва мажнункирдор адо қилғони:

Сабрсиз кўнглумга боқсам ортадур ишқу жунун,
Нотавон жонимни кўрсам, дард ила шавқи фузун.

Манзурнинг хат ва зулфида бу уч матлаъдурким, бирбирига жавоб воқеъ бўлубтур. Қофия ва радифи ул ҳазратнинг бу фанда мужтаҳид табъининг ихтироидур. Аввалғи матлаъ будурким:

Сабзаи хаттинг ичида ўйлаким жондур ниҳон,
Ҳуққаи лаълинг аро ҳам дурри ғалтондур ниҳон,

Иккинчи матлаъ будурким:

Зулфи ичра бел, хат ичра лаъли хандондур ниҳон,
Уйлаким, жондур ниҳон, ҳам риштаи жондур ниҳон.

Учинчи матлаъ будурким:

Зулфи ичра гул, гул ичра лаъли хамдондур ниҳон,
Тунда меҳру меҳр аро бир чашмаи жондур ниҳон.

Ишқ шиддати ажзидин кўзни аъмолиққа хитоб қилғони басе дардмандона тушубтурким:

Кўзларим кўр эт, қазо, бир шакли мавзун кўрмайин,
Ўзни бир лайливаше ишқида Мажнун кўрмайин.

Бу матлаъ дағи ўз ҳоли шарҳидаким, анвоъи балият бир ишқ жиҳатидин бир-бирининг устида бўлмиш бўлған. Бу матлаъ яхши воқеъ бўлубтурким:

Йўқ дамеким, телбалардек ул париға зор эман,
Сабру ҳушумдин жудо, дарду балоға ёр эман.

Манзурнинг парчами ошуфталиғи шарҳида ва ўз кўнглининг анда барҳамлиғи адосида бу матлаъ кўнгулларни ошуфта ва барҳам қилғудек тушубтур:

Ул қуёшким, чарх аро ошуфта парчамдур букун,
Хаста кўнглум зулфи тоби ичра дарҳамдур букун.

Филжавоби бағайр:

Ул қуёшнинг меҳри нечун бандаға камдур букун,
Кўз ёшим тинмай оқардин ер юзи намдур букун.

Париваш ёри ишқидин ҳолининг паришонлиғиким, тил шарҳидин лол булғай, ниҳоят хублиқдан баён топибдур:

Бир париваш ишқида андоқ паришон ҳолмен
Ким, анинг шарҳин қилурда асру гунгу лолмен.

Гардун бедодидип элни бода қутқорур мазмунда соқийни мухотаб қилиб, май тутмоқ истидъосида бу байт муфаттиҳдур:

Соқиё, тутқил тўла гардун кнби соғарниким,
Жонима дермен даме бедоди гардун кўрмайин.

«В е» ҳа р ф и:

Сабодин сарви равонининг келган хабарин сўрар ва андин жон, иси, келган муносабат била руҳи равонининг ҳадисин сўрар:

Эй сабо, бергил хабар сарви равоним келдиму?
Жон иси сендин келур, оромижоним келдиму.

Бу шеърнинг қофиясидин сўнгра атф вовин12 калиманинг асли ҳарфи ўрниға тутулуб ғариб ихтироъ қилибдур:

Эй жафо тиғи, келиб мажруҳ кўксумни ёру,
Қўл яланг айлаб солиб ҳарён ичимни ахтару.

«X е» ҳ а р ф и:

Кўнгли ранж била куюб жонониға демағонин булбул куйса гули хандониға ғам бўлмаслиғин ташбиҳ қилиб, ишқ чаманида булбулдек гулбонг урғони:

Ранж ила куйди кўнгул демас ани жонониға,
Қайда булбул куйса ғам бўлур гули хандониға.

Сарви парирух ёдиға келса, ҳур ва жаннат ёдидин чиқарни ёд қилиб, бу-тарона била ғамгин кўнглин шод қилурким:

Ҳар қачонким келса ул сарви парирух ёдима,
Келмас ул дам жаннату ҳур хотири ношодима

Кўнглига хитоб қилурким, анинг дардин маҳи таннозиға еткургай ва жонининг ҳалоклигин сарви нозиға арз этгай:

Эй кўнгул, дардимни арз эт, ул маҳи таннозима,
Хаста жонимнн ҳалокин айт сарви нозима.

Бу матлаъдин ёрнинг киноятомез узрхоҳлиғининг манъидурким, ширин лабин шакаррез қилиб, ул афсун тили била ошиқ ўтини тез қилмағай:

Узр учун ширин ҳадисингни шакаррез айлама,
Бу фусун бирла ўтумни дам-бадам тез айлама.

Сарви озодининг боғ аро жилва қилғони учун ишқ аҳли оҳу фарёди куйдурурининг адоси сўзнок тушубтур:

Жилва қилди боғ аро ул сарви озодим яна,
Куйдурур ишқ аҳлини бу оҳу фарёдим яна.

Малик ул-калом Мавлоно Лутфийнинг машҳур матлаи жавобида дебтур:

Эй қадинг тубию жаннат хадди гулгун устина.

Бу матлаъ воқеъ бўлубтурким:

Хаттининг тори тушубтур лаъли майгун устина,
Уйлаким, жон риштаси бир қатраи хун устина.

Басират аҳли қошида зоҳирдурким, тафовут не чоғликдур. Не учунким, Мавлоно юзни жаннатқа нисбат қилубдур ва бу муносиб ташбиҳдур. Бовужуди бу икки мисраъ бир-бирига марбут эмас ва жавоби бовужуди ғаробати маъни иккаласи бир-бирига мувофиқ ва алфози бир-бирининг муқобаласида лойиқ воқеъ бўлубтур. Ва қофияга тағйир бериб ҳам ушбу радиф била яна уч ғазал дейилибтур. Бовужуди улким, Мавлоно жавоби матлаъда хат таърифидур, уч матлаънинг иккисида хат таърифидур ва бирида хол таърифидур. Мундин назм таврида ғояти қувват маълум бўлур.

Ул уч матлаъдин бири будурким:

Ул зумуррад хатки чиқмиш лаъли хандон устина,
Сабзаи хаттинг ичида уйлаким жондур ниҳон,

Иккинчи матлаъ будурким:

Сабзаи хаттинг саводи лаъли хандон устина,
Хизр гўё соя солмиш оби ҳайвон устина.

Учинчи матлаъким хол таърифида воқеъ бўлубтурким:

Нуқтаи холинг ажаб йўқ лаъли хандон устина
Ким, бўлур бир қатра доим оби ҳайвон устина.

Ишқ уйқуни кўздин учурғони жиҳатидин кечанинг саъб ҳоли шарҳида бу матлаънинг хублуғи гунашдин равшанроқдур:

Бир қуёш ҳажрида чектим ўтлуқ афғон бу кеча,
Куймагим дудидин ўлди чарх гирён бу кеча.

Филжавоби биғайриҳи:

Онча чектим бир куёш ҳажрида афғон бў кеча
Ким, фиғонимдин уюмас жинну инсон бу кеча.

Меҳрораз ёри чеҳра очиб жон ўртарининг тазарруи ва ошкоро лутф кўргузуб кўнглини пинҳон ўртарининг тазаллуми:

Оразинг меҳрин очиб, жисмим аро жон ўртама,
Ошкоро лутф этиб, кўнглумни пинҳон ўртама.

Филжавоби биғайриҳи:

Ўт солиб эл жониға сен мени пинҳон ўртама,
Ўрта жонимни-ю, жоним, элни чандон ўртама.

Ишқ ошуби ва бедоди ҳикоятида ва ҳажр зулм ва тааддиси шикоятида бу матлаъ асру дардмандона ва бағоят ниёзмандона тушубтур:

Неча ул ой ҳажрида кўнглум бузулғай ғам била,
Неча жисмим уйи емрулгай ғаму мотам била.

Бу қофия ва радиф ҳам ул ҳазратнинг хоссаи табъидур ва ҳеч ерда эшитилмайдур ва бағоят ширин ва рангин тушубтур. Ҳажр шоми суубатида ўзини анжум ва афлок била машғул тутар кайфиятида бу ғазал боштин оёқ хуб ва пурошуб воқеъ бўлубтурким:

Ҳажр шоми ой чиқиб мен йиғлар эрдим дард ила,
Сайрлар қилдим сени истаб маҳи шабгард ила.

Бу авқотда ҳукм бўлуб эрдиким, туркигўй шуаро татаббуъ қилғайлар. Баъзеки, айттилар — лат едилар, баъзе айта олмаслиғиға муътариф бўлдилар. Ул жумладин бири фақир эрдимки, инсоф бердим ва матлаи будурким:

Ўтка солғил сарвни, ул қадди раъно бўлмаса,
Елга бергил гулни ул рухсори зебо бўлмаса.

Ёрни ағёр била кўра олмаслиғидин кўз қони деб айни рашкдин бу матлаъ хуб адо топибдур:

Қани кўзким, сени кўргаймен даме ағёр ила.
Ё тааммул қилғамен ағёр ила гуфтор ила.

Ишқ зулмидин ториққанда кўзга ҳам ёр ва ағёр сори боқардин манъқилур маънида бу матлаъ ҳам ошиқона, ҳам дардмандона тушубтурким:

Эй кўз, ўзга юз сори ўзунгни ҳайрон истама,
Бир вафосиз ишқидин кўнглунгни ҳам қон истама.

Ул ҳазратнинг хосса ихтироотидин бу тўрт шеърдурким, «ўзгача» лафзин радиф қилиб, қофиялари ҳар қайсининг ўзгача воқъе бўлубтур. Ҳар қайсининг латофати бирбиридин ортуғроғ тушубтур ва алардин бири будурким:

Ғам ели айшим биносин қилди вайрон ўзгача.
Ҳушу сабрим мулкини ер бирла яксон ўзгача.

Иккинчи матлаъ будурким:

Оҳким бўлдум яна ишқ ичра шайдо ўзгача,
Ақлу ҳушумдин жудо халқ ичра расво ўзгача.

Учунчи матлаъ бу навъ воқеъ бўлубтурким:

Бўлғали лаълй уза хатти намудор ўзгача,
Тутти оҳим барқидин кўк юзи зангор ўзгача.

Яна бир матлаъ бу навъ воқеъ бўлубтурким:

Ваҳки, ҳижрон тарҳин ул ой солди бунёд ўзгача,
Нотавон кўнглумга бунёд этти бедод ўзгача.

Кўнглига сабрдин ўзга чора ишқида билиб сабр қила олмағондин бечоралиғ изҳори қилибдур ва бадеъадо топибдур ва ғариб муаддо бўлубтур:

Чораи ишқи недур, жуз сабру маҳзун кўнглума,
Чун қила олмас, қилинг бир чора мажнун кўнглума.

Ғардун шикоятидаким, офиятин расволиғ била бадал қилмиш бўлғай, бу матлаъ нишотфарсо ва андуҳ афзо воқеъ бўлубтурким:

Эй кўнгул, гардун балият тошини ёғдурдило,
Ҳар тараф сабрим уйин деворини синдурдило.

Бу радифда яна бир матлаъким, ғазал таврида марсияомез Хожа Ҳофиз Шерозийга воқеъ бўлғон йўсин била ул ҳазратқа дағи воқеъ бўлубтур ва бағоят нодирдур:

Вой, юз минг войким, сарви равоним бордило
Сабру ҳушум мулкидин ороми жоним бордило.

«Ё» ҳ а р фи:

Матлубин истаб, тополмаслиғидин ва ҳеч ҳамдам ани бу мусибатда зорлиғин сўрмаслиғидин ўз-ўзи била гиламандлиғ изҳор қилибдур:

Қайда истай, истасам, қайдин топай сен ёрни
Ким, манга ҳамдам бўлуб сўрғай даме мен зорни.

Кўнгул ҳар неча ёр дарду ғамидин озор топар, аммо анинг моҳрухсорин кўргач, меҳри фузунроқ ва муҳаббати сарриштаси узунроқ бўлур мазмунда бу матлаъ беназир тушубтур:

Нечаким, тортар кўнгул дарду ғаму озорини,
Меҳрим ортар ҳар неча кўрсам маҳи рухсорини.

Паривашининг қаро либосидин ҳайрат қилғониким, қуёш қаронқу тунда кўрунмак ғарибдур ва васл кавкаби саъди ҳажр тийра шомида тулуъ қилмоқ ажиб:

Ҳайратим бор то қаро қилмиш либосин ул пари,
Ким қаронқу тунда кўрмиш офтоби ховарий.

Кўзин сарви сийминбари келур муждасидин йиғламоқдин тийибдур, жонин хуршиди анвари васли башоратидин куймакдин манъ қилибдур:

Йиғлама, эй кўзки, ул сарви сийминбар келгуси,
Куймагил, эй жонки, ул хуршиди анвар келгуси.

Жонида ҳарф ғами ёзар таҳририға кўнгли ажз ва нотавонлиғидин унамаслиғиға тадбир ва чора топмасдин бечоралиғ зоҳир қилур:

Жонға айтурмен, ёзай ҳарфи ғаминг таҳририни,
Кўнглум ўлмас, ваҳки, билмасмен бу иш тадбирини.

Ўз сабз хатининг сабзаи хати ҳажрида ўлса, қабри сабзаси хати ҳижрон ништари бутмак иддио қилибдур ва ғариб маъни воқеъ бўлубтур:

Сабзаи хаттинг саводи бирла ўлсам, эй пари,
Сабзаи қабрим не тонг, гар бўлса ҳижрон ништари.

Бу матлаънинг бурунғи мисраида хат ва лаб таърифида ва иккинчи мисраида юз ва зулф ҳайрат изҳори воқеъдур. Тўрталаси нодир тушубтур:

Мушкбў хаттинму дей, ё лаъли дурборинму дей,
Юзи иймонинму дей, ё зулфи зунноринму дей?

Бу матлаъ ҳам манзурини ҳусн юзидин Ширин ва Лайлиға ва ўзин ишқ бобида Фарҳод ва Мажнунға таржиҳ қилибдур. Бу навъ оз эшитилибдур:

Ҳусн ила сен комилу Ширину Лайли шуҳрати,
Ишқ аро мен зор ўлуб, Фарҳоду Мажнун туҳмати.

Ишқ ўти ҳирқати таърифидаким, ул ўртамаган нима қолмамиш бўлғай, бу матлаъ сўзнок тушубтурким:

Ишқинг ўти жисму жони нотавоним ўртади,
Турфа ўт эрдики, пайдову ниҳоним ўртади.

Ҳажр тунида васл орзусидин булъажаб хаёлин баён қилур ва фироқ шомида висол шавқидин саъб ҳолин адо кўргузур:

Кеча ҳажрингдин висолингға ҳаёлим бор эди,
Ҳеч кимга айта олмонким, не ҳолим бор эди.

Бу қофия ва радифда бу фақирнинг ҳам шеъри бор ва машҳурдур, аммо ул ҳазратнинг бу шеъриким, анинг жавоби тушубтур, ҳеч нисбати йўқдурким:

Қилмағай эрдим юзин кўрмак таманно кошки,
Солмағай эрдим кўнгул мулкига ғавғо кошки.

Маҳзун кўнглини алдаб дилрабосининг келур хабарини дебтур ва орғадаб ишратфизои васли хабарин айтибдур, ажаб навъ ширин воқеъ бўлубтурким:

Ғам ема, маҳзун кўнгулким, дилрабойинг келгуси,
Базми ишқинг тузгучи ишратфизойинг келгуси.

Ишқ тарийқида ўз камолин зоҳир қилурким, ишқ аҳли ягоналари андин сўзу гудоз таманно қилибдурлар, балки боштин-аёқлариғача ул ўтқа ёқибдурлар:

Ишқим ўтидин келиб Мажнун бир учқун истади,
Ол дедим, сунғач илик, боштин оёғин ўртади.

Ғоят бедиллиғидин, ғам даштида итган нотавон кўнглин ёд қилур ва тарки жон айлаган бехонумон кўнгли ёди била ўз андуҳин зиёд қилур:

Ваҳки, ғам даштида итган нотавон кўнглум қани?
Тарки жоним айлаган бехонумон кўнглум қани?

Ҳижрон балосидин жониға етиб, ажалға илтижо қилур ва эл можаросидин ториқиб, ўлумни орзулар, бу услубда сўз бас ғарибдур:

Эй ажал, осуда қил ҳижрон балосидин мени,
Бир йўли қутқар улуснинг можаросидин мени.

Баҳор фасли бўлуб айш гули очилғони ва ғам хазони елидин сабри хирмони соврулғони бобида дейилибдур:

Навбаҳор ўлди, очилмас, ваҳки, айшим гулшани
Ғам хазони елидин соврулди сабрим хирмани.

Бу шеър қофиясида яна бир шеър ўттики, бу анга жавобдур ва иккаласи бир-биридин хуброқ тушубтур:

Бир париваш шавқи, ваҳким, жисму жоним ўртади,
Айрилиб ҳар учқун андин хонумоним ўртади.

Золим ёрни зулм қилмоққа беихтиёрлиғи айтилибдур ва ўзининг мазлумшиорлиғини хуброқ важҳ била адо қилибдур:

Ер зулм айлар учун беихтиёр ўлмиш нетай,
Ваҳ, анга жавру ситам қилмоқ шиор ўлмиш нетай.

Ёр фироқидин ёшу қон тўкмоқ кўзининг фани бўлғонни бу жиҳатдин ул баҳру кон инжу ва лаъл махзани бўлғонни ғариб суратда назм қилур:

Эй фироқингдин кўзумнинг ёшу қон тўкмак фани
Ким эрур ҳам лаълнинг қони, ҳам инжу махзани.

Ёр кўйида тушган сўзон кўнглинки, ёри поймол қилмиш бўлғай, ерга тушган ўтқа ташбиҳ қилғониким, аёғ била ерга суртуб ўчурурлар, хосса маънидур:

Тушгали сўзон кўнгул кўюнг аро филҳол они,
Ерга тушган ўт эдиким, айладинг помол они.

Ҳижрон соғаридин дам-бадам ўздин борурни ибо қилиб, васл жоми муяссар бўлса, лаболаб сипқорурни муддао қилибдурким:

Неча ҳижрон соғаридин дам-бадам ўздин борай,
Васл жомин гар тутар бўлсанг лаболаб сипқорай.

Бовужуди ўз ишқи ўти ва ёр ҳусни ўти риққати қалб ва тараҳҳум жиҳатидинким, ишқ аҳли лозимасидур яна бир мазлуми зор ишқининг ўти била ҳам кўнмак ва матлаъдин шеърнинг охириғача бу маънини ҳар байтда изҳор қилибдурким, назм элидин ҳеч кимга даст бермайдур:

Бас эмас эрди манга ҳам ўз ўтум, ҳам ёр ўти
Ким, анга афзун дағи бўлмиш яна бир зор ўти.

Жон оғзига етганда жонон лабин таманно қилмоқки, жон топширғай ва жононға яшурун нақди пинҳон топширғай, бас латиф воқеъ бўлубтур:

Етти жон оғзимға еткур лабниким, жон топшурай,
Бори ўлмасдин бурун бу нақди пинҳон топшурай.

Мажнунни ишқ тарийқида ўзига ўхшатмоқ ва девоналиғ расмин анга ўргатмак камоли ошиқлиққа ва девоналиққа долдур ва ишқ ва жунун аҳлиға бу навъ бас булъажаб ҳолдур:

Ишқ аро Мажнунни дерменким, ўзумга ўхшатай,
Ҳушини зойил қилиб, девоналиғни ўргатай.

Паривашининг туфулият жиҳатидин ёрлиғ билмасин ва анинг шавқидин шайдо кўнгли ҳушёрлиғ билмасин зоҳир қилиб, дард аҳли қошида ўз дарди дилин айтибдур:

Ул париваш тифл, ваҳким, ёрлиғ билмас нетай,
Шавқидин шайдо кўнгул ҳушёрлиғ билмас нетай.

Ул олам аҳли султони ҳиммати қошида баски султонлиғи муҳаққир кўринур ва фақирни филҳақиқат салтанатқа таржиҳ қилур, бу байтдаким, ҳақиқат маъниси мажоз суратида адо топибдур. Умид улким, ул ҳазратнинг тарийқида ҳам неча мажози бўлса ҳақиқатда мубаддал бўлғай ва мажоз аҳлиға эҳсон ва ҳақиқат аҳлига мустаҳсан воқеъ бўлубтур:

Ким гадойинг бўлса оламдин кечиб, эй дилрабо,
Фақр аҳли ичра ул султони оламдур букун.

ХИЛВАТ 13.

Олам аҳлиға андоқки, мажлис бўлур, мажлис аҳли ҳасратидин табъға калол ва зеҳнға малол юзлангандин сўнгра ҳар тоифа ўз хурди ҳолиға кўра махсуслари била хилват ихтиёр қилурлар. Чун «Мажолис уннафоис»нинг етти мажлисни табъ аҳли ғавғоси ва назм хайли алолоси била ўткарилди. Секкизинчи мажлис Султони Соҳибқирон мажлисидурки, ани андоқки, ҳақидур баён қилмоқ мумкин эрмас ва ул даъвоға ақлким, мунсиф ҳакамдур, рухсат бермас. Нечукким, бўлса шикаста ва баста ва баъзи паришон ва баъзи пайваста адо топти. Эмди хилватда дағи бир-икки нақл ул ҳазратнинг ғайри назм латойифидин ҳам битилса ва бир-икки сўз шарҳ этилса йироқ бўлмағай.
Ул ж у м л а д и н. Мавлоно Лутфий (алайҳа раҳма)ки, ўз замонида Хуросон мулкида туркий ва форсийда малик ул калом эрди, бир кун баҳор айёмидаким булуг ошиқ кўзидек ашкбор ва ул ашк қатаротидин ҳар бири: маъшуқ ваъдасидек бир мавҳум тор ошкор қилур эрди, бу фақирға йўлуқти ва дедиким, бу ёғин торлари махсус бўладур, Мир Хусрав (алайҳа раҳма) ҳиндуча ашъорида бир ажиб-ғариб маъни айтибдур ва ул будурким: маҳбуб баҳор айёмида бир ён борадурмиш бўлғай ва ёғин жиҳатидин ер балчиқ бўлмиш бўлғай ва анинг. аёқи балчиғдин тойиб йиқилур чоғида ғоят нозуклугидин ёғин риштасин мадади била тутуб қўпмиш бўлғай. Бу фақир бу маънини эшитгач, хушҳол бўлуб, Мир Хусравнинг бу дақиқ хаёлиға офаринлар ўқудум ва табъ аҳлидин ёғин тақриби била ҳарким қошида бу сўз нақл қилилди. Манга юзланган хушвақтлиғ анга ҳам юзланиб, Мир Хусравнинг таърифида беихтиёр бўлди. Бир кун ҳам мазкур бўлғон тақриб била Султони соҳибқирон Олий мажлисларида банда бу сўзни арз қилдимким, бир кун Мавлоно Лутфий Мир Хусравдин бу навъ ғариб маъни нақл қилди, деб. Хаёлимда бу-ким, ул ҳазратнинг ҳам латиф табълариға хуш келиб, таърифда муболиға қилғувсилардур. Банда кўп шааф била айтқон учун филжумла табассум қилиб, инбисот изҳори қилдилар. Аммо кўп илтифот воқеъ бўлмади. Сўнгғи кун андоқ маълум бўлдиким, ул ҳазратнинг муборак табълариға Мир Хусравнинг бу хаёлида эътирозе юзланган эрмиш бўлғай, яна ҳайрат даст бердиким, Мир Хусравнинг бу хаёлиға жамеъ табъ аҳли таъриф ва таҳсиндин ўзга ҳеч нима зоҳир қилмадилар, оё, ул ҳазрат не эътироз қилиб эркинлар. Олий мажлисда ер ўпуб, арз қилдимким, ул эътирозни гуҳарбор алфоздин эшитмак муроддур. Дедиларким, ул эътирозбудурким, ул ёғин қатраси юқоридин қуйи иниб келадур, муқаррардурким, риштасиға дағи ҳамул ҳолдур. Риштаиким, майли қуйи бўлғай, анинг мадади била йиқиладурғон ўзин асрамоғи маҳолдур. Ул ҳазрат бу эътирозни нақл қилғоч, фақир билдимким, мен ва ҳар киши ҳамким, бу маънини эшитиб, таҳсин қилибдурбиз —барча ғалат қилғон эрмишбиз. Қулоқ тутуб ўз нуқси табъимға муътариф бўлдим. Андин сўнг ул ҳазрат дедиларки, бу байт андоқ бўлубтурки, эътироз маҳалли йўқтурким;

Заъфдин кулбамда қўпмоқ истасам айлар мадад,
Анкабуте ришта осқон бўлса ҳар деворға.

Умид улким, мундоқ соф табъ кузгусига ҳаргиз даврон ҳаводисидин ғуборе ўлтурмағай ва мундоқ равшан зеҳн шамъин ҳаргиз навойиби сарсари ўчурмагай.

У л ж у м л а д и н будурки, Мавлоно Қабулий деган кичик ёшлик йигит Қундуз ва Ҳисор тарафидин келиб эрди, табъи туркий ва форсий назмға мулойим эрди. Олий мажлисқа мушарраф бўлуб, подшоҳона таҳсин ва эҳсонға ҳам сарафрозбўлуб эрди. Бир кун бир туркий ғазалки, матлаи будурким:

Наъл кестим дарди афзун бўлдию кам бўлмади,
Доғ қўйдум сўзи кам бўлғай дебон, ҳам бўлмади

айтиб келиб эрдиким, юқори арз қилғай. Фақирға бердиким, теграсида эврулгаймен ва хотирға келганни анга айтқаймен. Чун ўқудум «ҳам бўлмади», қофиясини яхши айтмайдур эрди. Дердимким, яхши қофияси будур, мундин яхшироқ боғласанг бўлур эрди. Ул дедиким, мен хили ташвиш торттим, яхши боғлай олмадим. Албатта, бу қофияни сиз боғланг. Чун муболаға қилди, фақир ул қофияни боғладим, бу навъким:

Сарв мойил бўлдиким, ўпгай аёғинг туфроғин,
Йўқса ҳар соат сабо таҳрикидин хам бўлмади.

Алқисса, Қабулий бу шеърни битиб наввобдин бирининг воситаси била Олий мажлисқа еткурубдур. Ул ҳазрат ўқуғондин сўнгра дебтурларки, иккинчи байти анинг назмининг ранги эмас, хаёлға андоқ келурким, фалон муйи анинг бу шеърида айтмиш бўлғай.
Фақирни тилаб бу бобда такаллум қилдиларки, — бу байтни оё улму айтиб эркин, ё бировму анинг учун деб эркин? Фақир таажжуб қилдим, аммо лутфи йўқ эрдики, ул ғариб йигитким, бу шеърни ўткариб эрди, дегайменким, — бу байтни мен айтибмен. Чун иқрор қилмадим. Муболаға била сўрулди, ул ҳазратқа чун равшан бўлуб эрди, инкор қила олмадим. Дедимким, муборак хотирғаким, мавриди фуюзи ғайбийдур, чун зоҳирдур не навъ тонғаймен. Бағоят мунбасит бўлуб, ҳукм бўлдиким, Қабулийни топиб келтурсунларким, бу бобда анинг била мутояба қилали. Филҳол ани топиб Олий мажлисда ҳозир қилдилар. Ҳазрат жулус ҳукми буюруб, илтифот зоҳир қилиб, шеърини таҳсин қилдилар. Фақир мутараддидким, таъриф бунёд бўлди, анга ажаб шармандалиғ бўлғусидур ва фақирға андин ортуғроқ. Ул бобда ҳеч сўз демадилар. Муддате ўлтурди ва сўз ўзга тарафлар тушти, то улки, мажлис ниҳоятқа етти ва эл тарқалдилар. Оз киши маҳрамлардин қолди. Наввобдин бири арз қилдиким, Қабулийни келтурдилар ва ул байт бобида анинг била мутояба қилмадилар, ҳамоноки унутулди. Ҳазрат буюрдиларким, унутулмади, аммо ул сўз зикрида анга уят бўлур эрди, тиламадукки, ғариб йигит мажлисда эл аросида уятлиғ бўлғай, ул сабабдин анинг шеъри ва ул байт бобида сўз дейилмади. Бу фақир ер ўпуб арз қилдимким, бу раҳм ёлғуз анга воқеъ бўлмадиким, манга дағи бўлди.
Субҳоноллоҳ! Офарин ул сонеъғаким, бир соҳиб давлатқа мунча ҳусни хулқ ва камоли фазл ва баланд идрок ва табъ ва зеҳни пок каромат қилибдурки, бу афсоналарни ясаб, бировга боғласалар, эшитган киши инона олмағай, балки жаълийдур деб, айтқучининг такаллумиға қулоқ солмағай.
Бу Султони Соҳибқироннинг эрамойин суҳбатларида ва фирдавстазйин хилватларида бу навъ ғариб латойиф ва ажиб заройиф ҳар лаҳза мутаоқиб ва мутавотир ва ҳар лаҳза мутазоид ва мутакосир зоҳир бўлур, то сипеҳр шабистонининг шамъи заррин лагани бадри мунир бўлғай ва афлок шаҳристонининг машъали анжумани меҳри оламгир ўлған, бу адолат авжининг тўлун ойиға камлик юзланмасун ва бу салтанат-буржининг хуршиди оламоройи камол даражасидик айланмасун!
Ул ҳумоюн табънинг бу навъ диққатсозлиғ ва нуктапардозлиғларини сипеҳр дабири йиллар битиса тамом этмас ва хиради хурдадон хуш тақрири қарилар айтса итмомиға етмас. Авло улким, ихтисор била тамом қилилғай ва дуо била ихтитом берилғай:

Ё раб, бу замона шаҳларининг шоҳи,
Ким, кўнгли эрур сирри ниҳон огоҳи,
Бергил анга авж моҳдин то моҳи,
Балким неки бор эса анинг дилхоҳи.

Кўк арсаси базмгоҳи ўлсун, ё раб,
Кун шамсаси чатри жоҳи ўлсун, ё раб,
Кавкаб адади сипоҳи ўлсун, ё раб,
Ҳар ишда Ҳаҳ паноҳи ўлсун, ё раб.

ИЗОҲ ВА ТАРЖИМАЛАР

1. Рустам — Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома»сидаги қаҳрамон, Эрон фольклоридаги машҳур образ. Ўрта ва яқин Шарқ халқларида ҳам шуҳрат қозонган. Рустам халқпарвар, Ватанни севувчи, мардлик ва шижоатда бемисл паҳлавондир. Унинг номи кейинчалик қаҳрамонлик рамзига айланиб кетган.
Рустамнинг дунёга келиши ва унга исм қўйилиши ҳақида Фирдавсий шундай ҳикоя қилади: Золнинг хотини Рудоба ҳомилани ғоят оғир кўтаради. Ой-куни яқинлашганда дард бошланиши билан ҳушидан кетади. Саросимага тушгаи Зол афсонавий қуш Симурғ ёрдами билан жарроҳ топиб келади. Жарроҳ онанинг ёнини кесиб, болани олади. Ҳушига келган Рудоба ёнида ғоят бўлалик болани кўриб, хурсан ҳолда «Рустам!» дейди. Форсийда бу сўз азобу дарддак халос бўлдим, деган маънони англатади. Онанинг оғзидан чиққан ана шу биринчи сўзни ўғилга исм қилиб қўядилар.
Навоий бу ерда Ҳусайн Бойқаронинг мурувватлилиги ва баҳодирлигини Рустамга қиёс қилади.
2. Ҳотам — Абусафона Ҳотам ибни Абдуллоҳ ибни Саъди Тойи. Тахминан VI аср охирлари VII аср аввалларида яшаган араб шоири. Халқ орасида Хотамтой номи билан машҳур. Унинг бизгача етиб келган бир қанча шеърларини тўплаб, араб адиби ва хаттот Ризқуллоҳ Ҳассун 1872 йилда Лондонда нашр этдирган. Ҳотам ҳақида Шарқда жуда кўп афсоналар ва ривоятлар, қисса ва достонлар мавжуд. Хотам номи Саховат рамзига айланиб кетган. Бу ерда Навоий Ҳусайн Бойқарони ҳам шоирликда, ҳам саховатда Ҳотамга ўхшатади.
3. «Насабнома» — Ҳусайн Бойқаронинг шажараси, таржимаи ҳоли ҳақидаги асар. Навоий асар муаллифининг номини келтирмайди.
4. Исо — пайғамбарлардан бири. Лақаби Масиҳ. Диний афсоналарда Исо ўз нафаси билан ўлганларни тирилтириш, уларга жон бағишлаш қобилиятига эга бўлган, дейилади. Бу ерда шоир ёр лаби қаршисида оби ҳаёт хижолатда эканлиги, нафаси Исо нафасидек жон бағишловчи демоқчи бўлади.
5. Масиҳо — қаранг: Исо, юқоридаги изоҳ.
6. Шеърий санъатда «таржеҳ» бир нарсани ёхуд бирор образни бошқа нарса ё образдан баланд қўйиб таърифлашни англатади. Бу байтда шоир ўз севгилиси кўзларини наргис гулидан, оғзини ғунчадан афзал деб таърифлайди.
7. Нуъмон — араблардаги Тоиф шаҳри яқинидаги дарёнинг номи. Афтидан, шу ерларда унган лоланинг ранги ва ундаги доғ таърифга лойиқ бўлса керак.
8. «Тажоҳил ул-ориф» шеърий санъат бўлиб, луғавий маъноси билиб билмасликка олишликни англатади. Шеъриятда шоир изтиробли, ҳаяжонли лаҳзаларда ўзи ўзига савол бериб, жавобда фикрларини янада теранлаштиради, адони таъсирлироқ қилади. Бу байтда шоир ёрнинг табассумини ғунчанинг очилиши эмас, лоладаги доғ эмас уни менинг кўнглим қонатди дер экан, ана шу санъатнинг бир кўринишини намоён
этади.
9. Бу байтда Ҳусайн Бойқаро шеър санъатидаги «талмеҳ» (луғ. маъноси: яшин чақнаши, кўз қирини бир нарсага дафъатан қаратиш демакдир)ни ишлатган. Бу санъатда тарихий шахслар, воқиа, қисса, афсоналарга ва улардаги персонажларга ишора қилмоқни англатади. Байтдаги Фарҳод ва Мажнунлар ана шундай қаҳрамонлардандир.
10. Яқиний — қаранг: ушбу китоб, 240-бет, 124-изоҳ.
11. Бу байтда ҳам «талмеҳ» санъати ишлатилгаи. Вомиқ — «Вомиқ ва Азро» номида 20 дан зиёд достонлар мавжуд. Асли юнонга бориб тақалувчи бу туркум достонлардан илк намуналар VI асрларда учрайди XI асрда форс шоири Унсурий «Вомиқ ва Азро» номли достон яратган. (Вомиқнинг маъноси дўстлашувчи, дўсти борни англатади, Азро эса бокира маъшуқа деганидир). Кейинчалик кўп шоирлар шу номда достон яратганлар. Бу достонларнинг мазмунида фарқлар оз бўлиб, фақат бирида Вомиқ Яман шоҳининг ўғли, Азро Ҳижоз ҳокимининг қизи, бошқасида эса турли мамлакатлар ҳукмронларининг фарзандлари сифатида қаламга олинади.
12. «Бу шеърнинг қофиясидан сўнгра «атв вовин» калиманинг асл ҳарфи ўрниға тутулиб, ғариб ихтироъ қилибдур» — «атв вови» «ва» боғловчисини англатади. Байтда шоир «эй жафо тиғи, кел ва мажруҳ кўксумни ёр» дейиш ўрнига «ва»ни ёр сўзидаги асосий ҳарфларга туташ ёзган. Навоий буни ажойиб ихтироъ деб баҳолайди. Навоийнинг “Фавойид ул-кибар” девонида худди шундай санъат ишлатилган ғазал бор бўлиб, матлаи шундай:
Эй сабо, оввора кўнглум истаю ҳар ён бору,
Водию тоғу биёбонларни бир-бир ахтару.
13. «Мажолис» сўнгидаги бу «Хилват» деб берилмиш икки лавҳа: Ҳусайн Бойқаро ҳузурида ўтадиган адабий анжуманлар (Навоий «Олий мажлис» дейди) ҳақида, уларда янги шеърлар, бадиият масалалари муҳокама қилиниши ҳақида тасаввур яратиб беради. Биринчи лавҳада Навоий Хусрав Деҳлавийнинг ҳиндча шеърларидаги бир маъно ёмғир риштасининг нозик ёрга мадад бўлганлиги ҳақидаги Лутфийдан эшитган ҳикоят ва унга эътироз билдирган Ҳусайн Бойқаромана бу байт эса эътироз уйғотмайди, деб бир байтни келтиради. Бу байт Ҳусайн Бойқаро девонидан топилмади. Унинг Навоий илк девонидаги бир ғазал таркибида мавжудлигига бизнинг эътиборимизни проф. Ҳ.Неъматов тортди. Фақат «Мажолис»да «деворға» сўзи девонда «деворда» тарзида ёзилган.
Иккинчи лавҳада эса ҳисорлик ёш шоир Қабулий ғазали билан боғлиқ бўлиб, шоир шеърида чиқмай қолган бир байтни Навоий ёзиб бергани ва Ҳусайн Бойқаро бу холни дарҳол пайқагани ҳақида сўз боради. Бу лавҳа Ҳусайн Бойқаро Навоий шеърий услубини нақадар пухта билганлиги, шунингдек, ёш истеъдодларга марҳаматли бўлганлигидан далолат беради.

Манба: http://navoi.natlib.uz

ALISHER NAVOIY
«MAJOLIS UN-NAFOIS»DAN
SAKKIZINCHI MAJLIS

Sulton sohibqironning latif tab’i natoyijining zebolari, husn va jamoli zikrida va sharif zehni xasoisining ra’nolari ganj va daloli sharhidakim, har qaysi zamon safhasi bo’stonida ranginlig’ va ravonlig’din gul’uzoredur sarvqad va har birisi davron arsasi gulistonida ravonlig’ va ranglikdin sarvi ozodedur, ulxad

Saltanat bahrining durri yaktosi va xilofat sipehrining xurshedi jahonorosi, saxovat havosining abri guharbori va shijoat beshasining huzabr shikori, adolat chamanining sarvi sarbalandi va muruvvat ma’danining gavhari arjumandi, ko’shish razmgohining Rustami1 dostoni va baxshish bazmgohining Hotami2 zamoni, fasohat ilmining nukta birla sehrsozi va balog’at jahonining diqqat bila mu’jiza pardozi — Sulton us-salotin Abdulg’ozi Sulton Husayn Bahodirxon –

Kim, mulki davomi to qiyomat bo’lsun,
Zotig’a bu mulk uzra iqomat bo’lsun,
Adl ichra tariyqi istiqomat bo’lsun,
Olam ahli uchun salomat bo’lsun.

Bu xusravi gardunjohnikim, nasabi bobida xoma sursam yuz ming xon va xoqonni bu juzvi muxtasarda yig’ishtursa bo’lurmi? Va bu doroi anjumsipohnikim, hasabi sharhida qalam ursam yuz tuman xoqon va qoonning hamida axloqicha so’zni bu muhaqqar avroqqa yig’ishtursa bo’lurmu? Nasabi bobida fasohatshior yaxshilar «Nasabnoma»3 bitibdurlarkim, har safhasi Moniy korgohin xijil etar va hasabi sharhida balog’atdisor munshilar tarixe tartib beribdurlarkim, har varaqi Chin nigoristonin munfail aylar. Har kishi ul «Nasabnoma»g’a boqsa bilg’aykim, xoqon va roy anga bir turk va bir hindu bandadur. Va har kim, ul tarixni mutolaa qilsa, anglag’aykim, Jamshid va Iskandar aning ham bilganlaridin, ham qilg’onlaridin sharmandadur. Bas chun bu muxtasarda nima ul jins so’zlardin sug’ursa bo’lmas va alar sharhida nukta sursa bo’lmas. Va yuqorig’i so’z uslubi taqozoi ul qilurkim, ul hazratning latoyifi tab’idin bir necha matla’ bila bu avroqqa zeb va ziynat qilg’ay va natoyiji zehnidin bir necha bayt bila bu ajzog’a qadru qiymat berilgay va har oshiqona matla’ bila dard ahli jonig’a shu’lai fano yoqilg’ay va har dardmandona bayt bila ishq ahli ko’nglig’a barqi balo chaqilg’ay. Bas emdi, shuru’i maqsudqa va ruju’i matlubqa qilali-im, so’z itnobi ul sharif tab’g’a mujibi kalol va fasonai tuli ul latif zehng’a boisi malol bo’lmasun. Ul hazratning xub ash’ori va marg’ub abyoti bag’oyat ko’ptur va devon ham murattab bo’lubtur. Devon ibtidosidin bunyod qilildi va har g’azaldin bir matla’ yozildi:

A l i f h a r f i:

Manzurning xo’yining bul’ajablig’idakim, mehrida oshiq jon bersa, bovar qilmoslig’ining besabablig’ida:

Ne ajoyib xo’y erur, ey sho’xi siyminbar, sanga —
Kim, necha mehringda jon bersam emas bovar sanga.

Mahbubning mufrit iltifotidin behol bo’lub bexudona ul iltifotni izhor qilur ma’nida bu matla’ g’arib ado topibturkim:

Evrulub gul boshig’a bulbul visol o’lg’ay anga,
Gul aning boshig’a evrulsa, ne hol o’lg’ay anga.

Gul vaqtida birov xor g’amidin mubtalo erkanining izhori va loladek bag’rida yuz dog’ bila erkanining namudori:

Bo’ldi gul vaqti-yu men xor g’amidin mubtalo,
Hajr o’tidin loladek bag’rimda yuz dog’i balo.

Ko’ngli nolasin vayronadag’i cho’g’z faryodig’a nisbat qilibtur. Ul ma’ni sharhida bu matla’ yaxshi tushubtur:

Vahki, ko’nglum nolasi hardam buzulg’on jon aro,
Go’iyo bir cho’g’z erur faryod etar vayron aro.

Sirishki daryosidin girdobg’a tushganin va torjismi ul girdobdin pechu tobg’a qolg’onin bu matla’da izhor qilurkim:

To tushubturmen sirishkim bahridin girdob aro
Zulfidek sargashta jismim qoldi pechu tob aro.

«Be» h a r f i:

Furqat o’tidin jismi betob ekanin va g’amgin ko’pgli pechu tobidin ko’zida xunob ekanin bu matla’da g’arib nav’ ado qilur. Bu matla’ mavqufdur o’zga abyotqa, ammo dastur bila matla’ bitildi:

Furqatingda yo’q edi jismimda jon, ko’nglumda tob
Ko’zda xunob erdi-yu, g’amgin ko’ngulda iztirob.

Bedillig’idin telba ko’nglin tilay borg’oni bu g’azalda oxirg’acha musalsal aytilibdur va zebo deyilibdur:

Telbarab itgan ko’ngulni istadim har yon borib,
Tog’u daryovu biyobonlarni bir-bir axtorib.

Manzur yuzi olida ko’zgu rashkidin pechu tobi va ko’nglida ul quyosh tobidin zarradek iztirobi:

Zarra yanglig’, ayb emas, ko’nglumga tushsa iztirob,
Mehri ruxsorig’a hardam chun erur ko’zgu hijob.

Firoq zulmidin jonig’a o’t va ko’nglida tobin o’tqa tushgan qil pechu tobig’a tashbih qilibdur va g’arib tashbih voqe’ bo’lubtur:

Ey firoqning zulmidin jonimda o’t, ko’nglumda tob,
O’tqa tushgan qil kabi jismim aro ham pechu tob.

Musofir yori hajridin ko’nglining xaroblig’in va ul oshubdin joni betoqat va betoblig’in xubrok vajh birla ajab yaxshi ado qilibdurkim:

Bir musofir oy xayoli qildi ko’nglumni xarob,
Qolmadi jonimda onsiz vahki ne toqat, ne tob.

«Te» h a r f i:

Manzur labidin obi hayotni xijl va Iso4 oni qoshida dam urmog’din munfail degani obi hayotdek ravonso va Iso damidek ruhafzo tushubtur:

Ey dudog’ing sharbati sharmandasi obi hayot,
Nutqung ollida erur Isog’a dam urmoq uyot.

Hajri barqidin shabistonig’a o’t tushganining ifshosi va uchqunidin bayt ul-ehzoni kuyganining adosi ajab o’tluq matla’ tushubturkim:

Vahki, hijron barqidin tushti shabistonimg’a-o’t.
Uchquni birla tutashti bayt ul-ehzonimg’a o’t.

«S ye» h a r f i:

Bu harfda turk shuarosining malik ul-kalomlari she’r aytmaydurlar, balki ayta olmaydurlar, to anga ne yetgayki, bu muqobalada kishi oni keturgay yo nisbat bergay. Bu matla’ ta’rifida muncha basdur:

Yor ko’yidin o’tarda ko’rguzur bu zor maks,
So’z desa dog’i javobida qilur bisyor maks,

«J i m» h a r f i:

Rahmsiz yori qonin to’kib tarahhum qilmag’oni va mehrsiz dildori holin ko’rib tabassum qilmag’onini aytur:

To’kub qonim, tarahhum qilmading hech,
Ko’rub holim, tabassum qilmading hech.

Bu radif ham go’yoki sharif tab’ va latif zehnning ixtiroidurkim, eshitilmaydur, bag’oyat shirin va dilpazir va rangin voqe’ bo’lubtur:

Xasta jonim za’fig’a la’li shakarboring iloj,
Zor ko’nglum dardig’a jonbaxsh guftoring iloj.

«H ye» h a r f i:

Bu harfqa dag’i turkiy alfoz guharin nazm silkiga tortquvchi shuaro taarruz qilmaydurlar, hamonoki, ishkoli jihatidindur, yordin ne kelsa, oni muboh bilib, jon berurda debtur:

Yordin ne kelsa oshiq bersa jon bo’lg’ay muboh,
Daftari ishq ichra go’yo buyla bo’lmish istiloh.

«X ye» h a r f i:

Bu harfda turkigo’y shuarokim, devon tartib qilibdurlar, o’zlarin ma’zur tutub o’tubdurlar va bag’oyat xub matla’durkim:

Oy yuzungdek ko’rmadi bir mehr davronida charx,
Balki kun tortib xijolat mehri raxshonida charx.

«D o l» h a r f i:

Ma’shuq vasli umididin muddate mustamand bo’lub ul davlat muyassar bo’lg’ondin so’ngra sihhat marazg’a mubaddal bo’lg’on tahririda bu ikki baytning dag’i ma’nisi bir-biriga muvaffaq va musalsal voqe’ bo’lubtur asru va g’arib tartib va ajib tarkib tushubtur:

Muddate ishqing xayoli birla erdim mustamand,
Bodai vasling bila bir dam bo’lay deb bahramand.

Chun bu davlat bo’lg’udek bo’ldi muyassar, voykim,
Sihhatim ul lahza tole’ za’fidin topti gazand.

«Z o l» h a r f i:

Bu harfda dag’i muqaddam turkiygo’y shuarodin, xok Mavlono Lutfiy va xoh Mavlono Sakkokiykim, Movarounnahrda malik ul-kalom erdilar, nazarg’a kelmaydur, hamono yo’qtur:

Qildi ruhafzo labing qulmak bila jonimni ahz,
Yig’latib kofir ko’zung ham naqdi iymonimni axz.

«R ye » h a r f i:

Ul mazmundakim, bovujudi ulki, bahor vasli muyassardur, ko’ngul firoq xazonining xorlaridin ozurdadur, bu matla’ so’znok voqe’ bo’lubturkim:

Toza bo’ldi bog’u ko’nglumda firoq ozoridur,
Jilva qildi gul, netay, bag’rimda hijron xoridur.

Mahbub jamolidin ko’z ravshan bo’lub, xasta ko’ngulga visoli maskan bo’lg’on shukronag’a bu matla’dek oz voqe’ bo’lubturkim:

Shukrlillahkim, jamolingdin ko’zum ravshandurur,
Xasta ko’nglumga visoling kulbasi maskandurur.

Jononning za’f holatida sustayg’onining xasta jonining za’f qilg’oniga tashbih qilibdur va ko’p munosibdur:

Za’fdin hardam chu ul oromi jonim sustayur,
Jonim o’lub xasta, jismi notavonim sustayur,

Ko’ngli firoqu dard o’qidin yora erkani va bag’ri hajr tig’i zahmidin yuz pora bo’lg’onini base xub bu nav’ ado qilurkim:

Ohkim, ko’nglum firoqu dard o’qidin yoradur,
Vahki, bag’rim tig’i hijron zaxmidin yuz poradur.

Ishq oshubidin uy kunjida ashki gulnor erkanin zohir qilur va guliston sayrida gul aning ko’zlariga xor ko’runganin paydo etar:

Bo’lsam uy kunjida, ashkim qatrasi gulnor erur,
Azmi gulzor aylasam, gul ko’zlarimga xor erur.

Furqatdin ko’ngul qatra-qatra qon erkanin burung’i misra’da aytib, so’nggi misra’da o’tqon mukarrar lafz muqobalasida «Olloh-olloh» lafzi ham mukarrar va asru muassir ado topibdurkim:

Furqatingdin xasta ko’nglum qatra-qatra qon erur
Olloh-olloh, bu ne hajri behadu poyon erur.

Jannat sabzasi yorning xatti namudoricha ermaslig’in aytibdur va Masiho5 nutqi dildorning la’li shakarboricha bo’la olmaslig’in debtur:

Qaysi jannat sabzasi xatti namudoricha bor,
YO Masiho nutqi ul la’li shakarboricha bor?

Bir g’unchai xandondin ayru ko’nglida qolg’on xorxorin ko’rguzubdur va tinmag’ur jong’a onsiz dunyidin rihlat maqomin tuzubtur:

G’unchai xandon borib, ko’nglumda qoldi xor-xor,
Tinmag’ur jonimg’a onsiz dunyida bore ne bor.

Gulro’yning g’unchadek og’zi va ruxsori uzra ko’rganin zarra xurshed yuzida paydo bo’lg’onga xub tashbih qilibdur:

Uylakim xurshedi tobi zarrani paydo qilur,
G’uncha og’zing sirrini ham gul yuzung go’yo qilur.

Ko’zi yorining yuziga tushgach, ko’ngli beqaror bo’lg’oni va yor ham ani o’z lutfi mehridin umidvor qilg’onn sharhida base xub va pisandida tushubtur:

To ko’zum tushti yuzungga, ko’nglum o’ldi beqaror,
Sen ham etting lutfi mehringdin meni ummidvor.

Gul ruxsori yonida sarig’ lola sanchqon va yonida zulfni kokulidek keyin solg’on namudorida:

Gul yuzi atrofida ul lolai asfarmudur,
Yonida zulfimudur yo kokuli anbarmudur?

Zulfi sahobining soyaboni oydek yuziga yoyilg’onn va sarsardek oh tahrikidin ul bulut gah yopilg’oni va gah ochilg’oni husn bahorida bag’oyat turfa ko’runurining sharhi:

Soyaboni zulfikim, oydek yuziga yopilur,
Sarsari ohimdin ul gah ochilur, gah yopilur.

Vaslidin bahra yetmay, tig’i hijron ko’nglini halok qilg’ani va hajr zahri berg’oniga o’xshar va vasldin taryok topilmagoni:

Tig’i hijron surdi yetmay vaslidin ko’nglumga bahr,
No’sh bermasdin burun, berdi manga bir qatra zahr.

Elni noz kulkusi bila tirguzmakdin hikoyat va o’zining rishtai hayotin zulm ilgi bila uzmakdin shikoyat:

Elga boqib har zamon yuz noz ila kulmak nedur?
O’zgalarni tirguzub, vah, meni o’lturmaq nedur?

Mahvashi bexabar erkandin aning xotiri zori hayronidin sharhi hol va g’amkashi g’ofil erkandin aning rozi pinhonidin gilaomiz maqol, base xub voqe’ bo’lubturkim:

Mahvashe yo’q so’rg’ali bu zori hayrondin xabar,
G’amkashe yo’q topqali bu rozi pinhondin xabar.

Habibekim, fig’onidin anga asar bo’lmag’ay aning anduxi va rafiqekim, yomon holidin anga xabar bo’lmag’an, aning fig’on va anduhi:

Ne habibekim, fig’onimdin anga bo’lg’ay asar,
Ne rafiqekim, yamon holimdin ul topqay xabar.

O’tluq ohining shararlarin mahbub yuzigakim sochilur zar huqqa harirning zar rishtalarig’a tashbih qilur:

Chun yuziga o’tluq ohimning sharori sochilur,
Go’iyo zar huqqaedurkim yuziga yopilur.

«Z ye» h a r f i:

O’z niyozi va badxo’y yori nozi sharhida bu nozanin matla ne balo niyozmandona voqe’ bo’lubturkim:

Vah, ne holatdurki, men har necha ko’rguzsam niyoz,
Ey mahi bemehr, sendin zohir o’lmas g’ayri noz.

Ashk qoni va ko’ngul choki izhorida bu matla’ yagona va bag’oyat oshiqona voqe’ bo’lubtur:

Qon ko’rub ashkimni, ko’nglum yorasini so’rmangiz,
Chok o’lub ko’ksum, jigar pargolasini so’rmangiz.

Bu matla’ ma’nisiniig g’arobati ishq shu’lasidin ravshanrog’dur va o’t zabonasidin muayyanroq:

Ishqni man’ etsalar shavqim o’ti aylar sitez,
Shu’la yanglig’kim, nafas ta’siri aylar oni tez.

Nargis ko’zluk va g’uncha og’izlig’ gul`uzori ko’zu og’zin nargis bila g’unchag’a tarjeh6 qilg’oni ajib nav’ voqe’ bo’lubtur:

Nargis olmas yerdin ul fatton kuzung olida ko’z,
Og’zing olida tutulmish g’unchaning og’zida so’z.

Oshiqona kinoyat bila husn ahlig’a elni shaydo qilur ma’nida nasihat qilibdur va olamg’a rasvo qilur ma’nida mav’izat etibdur, base g’aribdur:

Ba’dazin, ey husn ahli, elni shaydo qilmangiz,
Bevafoliq aylabon olamg’a rasvo qilmangiz.

«S i n» h a r f i:

Vaslidin mahrumluq bobida manzurni ko’rmak muayassar bo’lmasa, anga nazar tushgon yerni ko’rmak orzu qilibdur. Bu nodir ma’nidur:

Bir nafas ul oyni ko’rmak chun emasdur dastras,
Oni ko’rgan yerni, vah, borib ko’royin bir nafas.

Manzurning labi tabassumini va o’zini qonalg’on dog’ini g’unchai xandon va lolai No»mon7g’a tashbih qilibdur va ma’nisi she’r sanoeidin «tajohil ul-orif»8 uslubida xush voqe’ bo’lubtur:

Ayladi la’li tabassum, g’unchai xandon emas,
Dog’ini ko’nglum qonatti, lolai no»mon emas.

O’z niyozi va nozaninining istig’nosi izhorida va o’zi jon bermakida aning beparvolig’ining osorida shundoq matla’ oz voqe’ bo’lubturkim:

Menda har dam yuz niyozu anda istig’novu bas,
Har zamon yuz jon beray ul sho’x beparvovu bas.

«SH i n» h a r f i:

Yorning o’zgalarga iltifotidin gilamandlig’i va ko’nglini muxotab qilib ko’ngli oromidin shikoyatpayvandlig’i:

Ey ko’ngul, ul dilraboning o’zga yori bor emish,
Vah, sanga dushman bo’lub, ul o’zgalarga yor emish.

«S o d» h a r f i:

Bu harfda dag’i turkigo’y fasohatshiorlar varaq g’oziga qalam surmaydurlar va hech nav’ nazm arog’a kelturmaydurlar:

Ey ko’ngul, bo’lsang vafosiz dilrabolardin xalos,
Shukr qil, bo’lg’on kishn yanglig’ balolardin xalos.

«Z o d» h a r f i:

Turkigo’y balog’atosorlar bu harfning ham tarkin tutubturlar va hech nav’ nazmg’a jilvai zuhur bermay o’tubturlar:

Ishqdin to qilmisham paydo meni shaydo maraz,
Qilg’udekdur za’fliq jismimni nopaydo maraz.

«To » h a r f i:

Turk kalomining malik ul-kalomlari bu harfda dag’i takallum tuzmaydurlar va kalima nazm haysiyatidin varaqda ko’rguzmaydurlarkim:

Ey jamoling gulshanida sabzai serob xat,
Orazing kofuri uzra zeb mushki nob xat.

«Z o» h a r f i:

Bu harf hamul jumladindurkim, turk tilining shirinash’or va shakarguftorlari dushvorlig’i jihatidin mutlaq taarruz qilmaydurlar:

Ko’nglum etti ishq asrorin qilib takror hifz,
Kimsa qilg’ondek kalomi poki vahy osor hifz.

«A y n» h a r f i:

Bu qofiya va radif hazrat Sulton Sohibqironning ixtiroidurkim, hech nazm aytilmaydur va hech devonda bitilmaydur:

Ohkim, hijron o’tidin kuydi jonim o’zga nav’,
O’rtadi ofoqni o’tluq fig’onim o’zga nav’.

«G’ a y n» h a r f i:

Ishq dog’idin shukr izhori qilibdur va hajr dog’idin shikoyat osori ko’rguzubtur, base muassir tushubdurkim:

Dog’i ishqing bermish erdi xasta ko’nglumga farog’,
Vahki, qo’ydi shu’lai hijron yana dog’ uzra dog’.

«F ye» h a r f i:

Ishqu muhabbat havosining humoyi baland parvozi Xoja Hofiz Sheroziy — kalomi tavrida tushubtur va salosat va tarkibda anga yovushubto’r:

G’am sipah qasdimg’a chekti, soqiyo, tut jomi sof.
Kim, bo’lur jomi may ichkandin daler ahli masof

«Q o f» h a r f i:

Firoq tiyraligining majorasi va o’z kuymakligining dardi bedavosi:

Qildi baxtimni qaro zulfidek ul moh az firoq,
Necha ko’ydurgay meni dilxastani oh az firoq.

Yor ishtiyoqinnng suubatida va dardi firoq uquba-tida bu matla’ behad Dilnavoz va bag’oyat jongudoz voqe’ bo’lubtur:

Bor emish yor ishtiyoqi asru qattiq ishtiyoq,
Vasl topmon, vah, tuganmas dard emish, dardi firoq.

Telba ko’nglining ishqda shaydolig’in va o’zga parilarg’a beparvolig’in bir rafiqni muxotab qilib arz qilur:

Telba ko’nglum to erur ishq ichra shaydo, ey rafiq,
Aylamas o’zga parilar sori parvo, ey rafiq.

Manzurning la’li labi ustida sabzai xat hay’atin ko’rub ajab ranglarda bu matla’ voqe’ bo’lubtur va filvoqe’ rangin tushubtur:

La’li uzra sabzai xatti namudorig’a boq,
Sho’xi rangomizning shingarfu zangorig’a boq.

Ko’ngli o’tining oromi yo’qlug’iga hasrat ohi tortibdur, hamonoki, ul o’t shu’lasi bu yaldin ortibdurkim:

Ohkim, ishqing o’tini bir zamon oromi yo’q,
Istagan orom ul o’tqa juz xayoli xomi yo’q.

«Ko f» h a r f i:

Matlubning mohi orazin saodat matlai va xoki dargohin ahli binish to’tiyosig’a nisbat berilibdur. Bu matla’ salis va sof va pok tushubturkim:

Ey saodat matlai, ul orazi mohing sening,
Ahli binish to’tiyosi xoki dargohing sening.

Mohi tobonin muxotab qilib andin ayru tushganda chashmi giryonining qon yoshin izhor qilibdur, mubkiyi muhlik tushubtur:

Sendin ayru tushgali, ey mohi tobonim mening,
Dam-badam qonyoshi yig’lar chashmi giryonim mening.

Bu faqirning bir g’azaliga bu g’azal javob voqe’ o’lubturkim, o’zum insof yuzidin mu’tarifmankim, andin yuz martaba ortuqroq tushubturkim:

Tushgali hajringda, ey sarvi gulandomim mening,
Ne ko’zumda uyqu bor, ne jonda oromim mening.

Shomi hijronin ko’rub, mehr otin tutmag’on mazmunida va va’dai subhi visol aylab yorutmog’on afsunida:

Shomi hijronim ko’rub sen mehr otin tutmading
Va’dai subhi visol aylab vale yorutmading.

Ishqdin jahon ichra, afg’onidin kalom va ko’yu-ko’chada bu dostonidin payom:

Vahki, ishqingdin jahon ichra fig’onimdur mening,
Barcha ko’yu-ko’chada ham dostonimdur mening.

Mahbubning zulf ochqonidin va o’z oshufta ahvollig’i va qoshi chinidin ko’ngli behollig’i bobida:

Zulf ochib men telbani oshufta ahvol aylading,
Qosh uza chin ko’rguzub ko’nglumni behol aylading.

G’am tundi bodidin jismi binosi vayron, balki yer birla yakson bo’lur ma’nida bu matla’ bag’oyat xub ado topibdurkim:

G’am yeli jismim binosin bo’ldi vayron qilg’udek,
Qaysi vayronkim, qaro yer birla yakson qilg’udek.

Manzurning savodi xatti aro la’li xandoni muqobalasida o’z g’ami aro ko’zi durri g’altonin solibdur, dilpazir tushubturkim:

Ul savodi xat ichinda la’li xandonin ko’rung,
Bahri g’am ichra ko’zumning durri g’altonin ko’rung.

Bayt ul-ehzonining tiyraligin dudi hijronidin degani xub va vayronining yemirulganin ashk to’fonidin degani diloshub voqe’ bo’lubturkim:

Dudi hijrondin qarordi bayt ul-ehzonim mening,
Sayli ashkim birla ham yemruldi vayronim mening.

Sarsari ohin bayt ul-ehzoniga ofat degani xush oyanda debtur va vayronidin gardi balo boshig’a yog’arini dilraboyanda ado qilibdurkim:

Qolg’och ohim sarsarig’a bayt ul-ehzonim mening,
Yog’durur gardi balo boshimg’a vayronim mening.

«L o m» h a r f i:

Safar azmida musofiridin ayrilur chog’da xayrbod mazmunluq alfozni radif qilib aytqon she’rning matlai furqatnamo kelibdur va anduhoso aytilibdur:

Oh ila-azm ettim, ey rozimg’a mahram, yaxshi qol,
Dard ila ayrildim, ey dardimg’a marham, yaxshi qol.

yevafosi ko’yida ko’ngliga maskan qilmog’ini targ’ib qilmog’i xub va yig’lab holini ado qilurda shevan qilmog’ini ta’lim bermaki marg’ub:

Ey ko’ngul, ul bevafo ko’yida maskan aylagil,
Zor yig’lab, sharh etib, holingni shevan aylagil.

Manzuridin bir nazarg’a xursand bo’lub hajr torin vasl sarrishtasig’a payvand qilurin xubroq vajh birla istid’o qilur:

Netti, bir boqmoq bila ko’nglumni xursand aylagil,
Hajr torin bir zamon vaslingg’a payvand aylagil.

Ishqdin boshig’a kelgan suubat sharhida takallum ko’rguzmak va Farhodu Majnun o’l suubatni xayol qila olmaslig’ida tarannum tuzmak majnunvor va farhod-osor kelibdur:

Ishqdin keldi mening boshimg’a oncha sa’b hol,
Kim, oni Farhod ila Majnun qila olmas hayol9.

Bu g’arib xayoldurkim, Sulton Sohibqironniig xotirlarig’a kelibdur va nazm ahliga zohir qilib erdilarkim, aytsunlar, barcha ayttilar, ammo hech qaysi ul hazratcha ayta olmadilar. Ul bu matla’dur:

Hajring o’ti jismi zorim qildi kul, ey yor, bil,
Gar bino qilsang mazorim tarhin ul kul birla qil.

Xurvashening gulshan ko’yidin ravzai rizvon munfail va yuzu xattidin lolavu rayhon xijil erkanin latifoyin bila zohir qilibdur:

Gulshani ko’yungdin, ey jon, ravzai rizvon xijil,
Yuzu xatting rashkidin ham lolavu rayhon xijil.

Vasl orzusidin ko’ngli qushig’a qanot tamannosi qilib, vasl havosida parvoz buyurg’oni oshiqona va mushtoqona tushubtur:

Kirpikimdin, ey ko’ngul, hardam qanotlar soz qil,
Hajr dashtidin visoli ko’yiga parvoz qil.

Bu faqirning mashhur matlaig’akim:

Anglading, yo yo’qmukim, aylar safar yor, ey ko’ngul,
Vahki, bo’lduk hajri ilkidin yana zor, ey ko’ngul

javob voqe’ bo’lubtur, ammo yuz martaba ondin ravonroq va yaxshiroq voqe’ bo’lubtur:

Chun junun zanjirig’a bo’ldum giriftor, ey ko’ngul, Bo’lg’asen men telba holidin xabardor, ey ko’ngul.

«M i m» h a r f i:

Ishq o’tidin o’z dardu hasratin va furqat dardidin yor g’aflatin bu matla’da asru va so’znok ado qilibdur:

Haddin oshti ishqing o’ti birla dardu hasratim,
Voykim, sen g’ofilu kuydirdi dog’i furqatim.

Ma’shuq umidida dardu hasratini izhor qilib betoqatlig’ig’a rahm etmasida u matla’dao’q javob ul tab’i durarbordin va xomai guharnigordin raqam topibdurkim, vasfida aql hayron va fahm sargardon:

Necha bo’lg’ay vasling ummidig’a dardu hasratim,
Rahm qilkim, yo’qturur hajringda emdi toqatim.

Masal tavrida bu matla’dek parvarda, va orosta, va murattab, va piyrosta oz voqe’ bo’lubturkim, ul hazratning latif tab’idin va sharif zehnidin bosh urubdur:

Men halok o’ldum g’amingdin sen qo’yoshsen, ey sanam,
Ayb emas gar mendin o’lsa kamligu sendin karam.

Ham bu matla’g’a javob agarchi masal tavrida emas, ammo g’arobat jonibini mar’i tutulub, bas nozuk va pokiza deyilibdur:

Vahki, ishqim shu’lasi hardam chekar andoq alam,
Kim, maloyik ko’zi dudidin bo’lur har lahza nam.

Bu matla’ qofiyasida ikki she’r ayttilar, uchunchn matla’ ham quvvat yuzidin aytilibdur, alardin ortuq bo’lmasa, kam ham ermas:

Sen g’amim bilmay xayoling birla bordur hayratim,
Bilganingni anglasam, bilmam, ne bo’lg’ay holatim.

Yer qaddi hajridin sarv maylin mafqud debdur va yuzi shavqidin gul orzusin kobud bilibdur. Alhaq ravshan va rost tushubturkim:

Qaddu yuzung hajridin, vahkim, menga bo’lmish mudom,
Sarv mayli bartaraf, gul orzusi xud harom.

O’z jismig’a tutoshqon shu’lani yorg’a arz qilurg’a bu matla’ni ham otashin va rangin xayol qilibdur:

Otashin xil’at dema jismim uza, ey dilbarim
Kim, erur ishqing o’ti birla tutashqon paykarim

Pariro’yi tarki muhabbat qilg’anin bildirur, bu jihatdin jovidon ko’ngliga furqat o’ti tutashqonik yor arzig’a yetkurar:

Qilg’on ermish ul pari tarki muhabbat, bilmadim,
Tushgon ermish jovidon ko’nglumga furqat,bilmadim

Bu qofiyada bovujudkim, ikki rangin matla’ o’tubdur, nazm tavrida g’oyat qudratdin so’z adosida nihoyati diqqatdin bir matla’ dag’i deyilibdurkim, xubluqdag ul matla’larcha bor:

Necha kuygay hajr ila farsuda jonim dam-badam,
Ko’nglum ichra g’am uza g’amdur alam uzra alam.

So’zu gudozin ham degali mahvash topmag’ondin alami va rozin aytkoli mushfiqe ko’rmagondin g’ami maraq voqe’ bo’lubtur:

Qani bir mahvash, ang’a so’zu gudozimni desam.
Qani bir mushfiqki, birdam ong’a rozimni desam

Ham bu matla’ tavrida-o’q qofiyag’a tag’yir berilib, hamul radifda bu matlai dag’i asru diloro vaanduhafzo tushubtur:

Topmadim bir mushfiqekim, holi zorimni desam,
Yoxud ul guldin ichimda xor-xorimni desam.

Parivash hajrida ozorlaridin ani xabardor qilmoq orzu aylabtur va aning jilvasi muqobalasida ko’zin guharbor qilmog’ni havas qilibdur va ikkisi nodir voqe’ bo’lubturkim:

Zor o’larmen ul pari yo’qkim xabardor aylasam,
Jilva qilgach, ollida ko’zni guharbor aylasam.

«N u n» h a r f i:

Mavlono Yaqiniyg’a10 javob aytilibdur. Va yaqindurkim, Mavlono tirik bo’lsa erdi, joni birla insof bergay erdikim, andin yaxshiroq voqe’ bo’lubtur:

Ey visoling xasta ko’nglum marhami, oromi jon,
O’lmadim hijron elidin men qatiq jonlig’ yamon.

Va bu bahr va qofiyada yana bir she’rdurkim, ikkalasi bir-biridin xubroq tushubturkim:

Ey sening qoshu ko’zung bir fitnai oxir zamon,
Lablaringdur xasta ko’nglumga hayoti jovidon.

Yuz davrida qiron ta’rifida va bu matla’ o’tkan ikki matla’ qofiyasida voqe’ bo’lubtur, tajnis rioyat qililibdurkim, bu nav’ shirin va rangin va xush tartib oz voqe’ bo’lmish bo’lg’ay:

Ul quyoshkim oy yuzining davrida qilmish qiron,
Barcha mahvashlar arosida erur sohibqiron.

Bu matla’ faqirning bir matlai muqobalasida tushubturkim, agar burunroq aytilmish bo’lsa erdi, faqir hargiz o’z matlaimni aytmag’ay erdim Aytmish bo’lsam ham, bitmagay erdim:

Tig’ ila ko’ksimni qilding zaxm, ey siymin badan,
Qoni turmaydur deb ul zahm uzra kuydurdung tugan.

Ishq suubatidin holining bir-bir shiddatnn aytib, hech kishiga bu hollar bo’lmasun, deb istid’o ko’rguzmakda bu matlai ajab xub tushubturkim:

Ishq aro hech kim mekingdek zoru shaydo bo’lmasun,
Bo’lsa ham, vah, men kibi mahjuru rasvo bo’lmasun.

Ma’shuq ishtiyoqidin xayol qilmish bo’lg’aykim, oni ko’rgachfig’on jondin burun chiqqay va joni xud rashkdin fig’ondin burun chiqqani g’aribado topibdur:

Seni ko’rgach der edim chiqqay fig’on jondin burun,
Chiqmasun deb rashkdin jon chiqti afg’ondin burun.

Bu matla’ hamkim, qofiya tag’yir topib hamul radifda voqe’ bo’lubtur, g’oyat zebolig’da va nihoyat ra’nolig’da voqe’ bo’lubturkim:

Vasl aro o’ltur meni hijron jafosidin burun,
Netti gar qilsang xalos oning balosidin burun?

Yor vaslida hijron balosi biymidin o’lum orzu qilmoqki, hijron dog’i bila nogah kuymaki va vasl aro o’rtag’on dog’i darmonsiz debtur, ya’ni mahzi darmon:

Vasl aro o’ltur meni to dog’i hijron ko’rmayin,
Kuydur andoq dog’ ilakim, hech darmon ko’rmayin.

O’z qotilig’a zoru hayronlig’in va aning bodai ishqidnn ko’z va zulfidek mast va parishonlig’in xush debdur va dilkash ado qilibdur:

Vahki, bir qotilg’a andoq zoru hayronmen bukun
Kim, ko’zu zulfi kibi mastu parishonmen bukun.

Mahzun ko’ngulning yorsiz devona bo’lmog’ining uzri va ul hajridin Vomiq va Majiundek rasvoliqqa afsona bo’lmog’ining ma’zirati:

Yorsiz mahzun ko’ngul devona bo’lmay naylasun,
Vomiqu Majnun kibi afsona bo’lmay naylasun? 11

O’rtangan ko’ngli dudidin olam qarorg’oni va o’rtangan bemehri qahri lutfoyin va lutfi itoboludin o’z-o’zi bila takallum qilibdur va tarannum ko’rguzubtur:

Kuydi bu mahzun ko’ngul olam qarordi dudidin,
Qahri lutfoyin bila lutfi itoboludidin.

O’z qotili vayrona qabrini ziyorat qilg’oli kelganin iddio qilur va ul vayronani imorat qilmog’ni istid’o etar bobda:

Gar kelib vayrona qabrimni ziyorat qilg’asen,
Rahm etib, ey qotilim; oni imorat qilg’asen.

Gulchehrasi kelsa savsandek demaktin lollig’i va kelmasa hajridin bodi sabodek behollig’i:

Kelsa ul gulchehra, savsandek demaktin lolmen,
Kelmasa, bodi sabodek hajridin beholmen.

Sabrsiz ko’nglining ishq va jununin va notavon holining dardu shavqi bir-biridin fuzunin devonavor degoni va majnunkirdor ado qilg’oni:

Sabrsiz ko’nglumga boqsam ortadur ishqu junun,
Notavon jonimni ko’rsam, dard ila shavqi fuzun.

Manzurning xat va zulfida bu uch matla’durkim, birbiriga javob voqe’ bo’lubtur. Qofiya va radifi ul hazratning bu fanda mujtahid tab’ining ixtiroidur. Avvalg’i matla’ budurkim:

Sabzai xatting ichida o’ylakim jondur nihon,
Huqqai la’ling aro ham durri g’altondur nihon,

Ikkinchi matla’ budurkim:

Zulfi ichra bel, xat ichra la’li xandondur nihon,
Uylakim, jondur nihon, ham rishtai jondur nihon.

Uchinchi matla’ budurkim:

Zulfi ichra gul, gul ichra la’li xamdondur nihon,
Tunda mehru mehr aro bir chashmai jondur nihon.

Ishq shiddati ajzidin ko’zni a’moliqqa xitob qilg’oni base dardmandona tushubturkim:

Ko’zlarim ko’r et, qazo, bir shakli mavzun ko’rmayin,
O’zni bir laylivashe ishqida Majnun ko’rmayin.

Bu matla’ dag’i o’z holi sharhidakim, anvo’i baliyat bir ishq jihatidin bir-birining ustida bo’lmish bo’lg’an. Bu matla’ yaxshi voqe’ bo’lubturkim:

Yo’q damekim, telbalardek ul parig’a zor eman,
Sabru hushumdin judo, dardu balog’a yor eman.

Manzurning parchami oshuftalig’i sharhida va o’z ko’nglining anda barhamlig’i adosida bu matla’ ko’ngullarni oshufta va barham qilg’udek tushubtur:

Ul quyoshkim, charx aro oshufta parchamdur bukun,
Xasta ko’nglum zulfi tobi ichra darhamdur bukun.

Filjavobi bag’ayr:

Ul quyoshning mehri nechun bandag’a kamdur bukun,
Ko’z yoshim tinmay oqardin yer yuzi namdur bukun.

Parivash yori ishqidin holining parishonlig’ikim, til sharhidin lol bulg’ay, nihoyat xubliqdan bayon topibdur:

Bir parivash ishqida andoq parishon holmen
Kim, aning sharhin qilurda asru gungu lolmen.

Gardun bedodidip elni boda qutqorur mazmunda soqiyni muxotab qilib, may tutmoq istid’osida bu bayt mufattihdur:

Soqiyo, tutqil to’la gardun knbi sog’arnikim,
Jonima dermen dame bedodi gardun ko’rmayin.

«V ye» ha r f i:

Sabodin sarvi ravonining kelgan xabarin so’rar va andin jon, isi, kelgan munosabat bila ruhi ravonining hadisin so’rar:

Ey sabo, bergil xabar sarvi ravonim keldimu?
Jon isi sendin kelur, oromijonim keldimu.

Bu she’rning qofiyasidin so’ngra atf vovin12 kalimaning asli harfi o’rnig’a tutulub g’arib ixtiro’ qilibdur:

Ey jafo tig’i, kelib majruh ko’ksumni yoru,
Qo’l yalang aylab solib haryon ichimni axtaru.

«X ye» h a r f i:

Ko’ngli ranj bila kuyub jononig’a demag’onin bulbul kuysa guli xandonig’a g’am bo’lmaslig’in tashbih qilib, ishq chamanida bulbuldek gulbong urg’oni:

Ranj ila kuydi ko’ngul demas ani jononig’a,
Qayda bulbul kuysa g’am bo’lur guli xandonig’a.

Sarvi parirux yodig’a kelsa, hur va jannat yodidin chiqarni yod qilib, bu-tarona bila g’amgin ko’nglin shod qilurkim:

Har qachonkim kelsa ul sarvi parirux yodima,
Kelmas ul dam jannatu hur xotiri noshodima

Ko’ngliga xitob qilurkim, aning dardin mahi tannozig’a yetkurgay va jonining halokligin sarvi nozig’a arz etgay:

Ey ko’ngul, dardimni arz et, ul mahi tannozima,
Xasta jonimnn halokin ayt sarvi nozima.

Bu matla’din yorning kinoyatomez uzrxohlig’ining man’idurkim, shirin labin shakarrez qilib, ul afsun tili bila oshiq o’tini tez qilmag’ay:

Uzr uchun shirin hadisingni shakarrez aylama,
Bu fusun birla o’tumni dam-badam tez aylama.

Sarvi ozodining bog’ aro jilva qilg’oni uchun ishq ahli ohu faryodi kuydururining adosi so’znok tushubtur:

Jilva qildi bog’ aro ul sarvi ozodim yana,
Kuydurur ishq ahlini bu ohu faryodim yana.

Malik ul-kalom Mavlono Lutfiyning mashhur matlai javobida debtur:

Ey qading tubiyu jannat xaddi gulgun ustina.

Bu matla’ voqe’ bo’lubturkim:

Xattining tori tushubtur la’li maygun ustina,
Uylakim, jon rishtasi bir qatrai xun ustina.

Basirat ahli qoshida zohirdurkim, tafovut ne chog’likdur. Ne uchunkim, Mavlono yuzni jannatqa nisbat qilubdur va bu munosib tashbihdur. Bovujudi bu ikki misra’ bir-biriga marbut emas va javobi bovujudi g’arobati ma’ni ikkalasi bir-biriga muvofiq va alfozi bir-birining muqobalasida loyiq voqe’ bo’lubtur. Va qofiyaga tag’yir berib ham ushbu radif bila yana uch g’azal deyilibtur. Bovujudi ulkim, Mavlono javobi matla’da xat ta’rifidur, uch matla’ning ikkisida xat ta’rifidur va birida xol ta’rifidur. Mundin nazm tavrida g’oyati quvvat ma’lum bo’lur.

Ul uch matla’din biri budurkim:

Ul zumurrad xatki chiqmish la’li xandon ustina,
Sabzai xatting ichida uylakim jondur nihon,

Ikkinchi matla’ budurkim:

Sabzai xatting savodi la’li xandon ustina,
Xizr go’yo soya solmish obi hayvon ustina.

Uchinchi matla’kim xol ta’rifida voqe’ bo’lubturkim:

Nuqtai xoling ajab yo’q la’li xandon ustina
Kim, bo’lur bir qatra doim obi hayvon ustina.

Ishq uyquni ko’zdin uchurg’oni jihatidin kechaning sa’b holi sharhida bu matla’ning xublug’i gunashdin ravshanroqdur:

Bir quyosh hajrida chektim o’tluq afg’on bu kecha,
Kuymagim dudidin o’ldi charx giryon bu kecha.

Filjavobi big’ayrihi:

Oncha chektim bir kuyosh hajrida afg’on bo’ kecha
Kim, fig’onimdin uyumas jinnu inson bu kecha.

Mehroraz yori chehra ochib jon o’rtarining tazarrui va oshkoro lutf ko’rguzub ko’nglini pinhon o’rtarining tazallumi:

Orazing mehrin ochib, jismim aro jon o’rtama,
Oshkoro lutf etib, ko’nglumni pinhon o’rtama.

Filjavobi big’ayrihi:

O’t solib el jonig’a sen meni pinhon o’rtama,
O’rta jonimni-yu, jonim, elni chandon o’rtama.

Ishq oshubi va bedodi hikoyatida va hajr zulm va taaddisi shikoyatida bu matla’ asru dardmandona va bag’oyat niyozmandona tushubtur:

Necha ul oy hajrida ko’nglum buzulg’ay g’am bila,
Necha jismim uyi yemrulgay g’amu motam bila.

Bu qofiya va radif ham ul hazratning xossai tab’idur va hech yerda eshitilmaydur va bag’oyat shirin va rangin tushubtur. Hajr shomi suubatida o’zini anjum va aflok bila mashg’ul tutar kayfiyatida bu g’azal boshtin oyoq xub va puroshub voqe’ bo’lubturkim:

Hajr shomi oy chiqib men yig’lar erdim dard ila,
Sayrlar qildim seni istab mahi shabgard ila.

Bu avqotda hukm bo’lub erdikim, turkigo’y shuaro tatabbu’ qilg’aylar. Ba’zeki, ayttilar — lat yedilar, ba’ze ayta olmaslig’ig’a mu’tarif bo’ldilar. Ul jumladin biri faqir erdimki,
insof berdim va matlai budurkim:

O’tka solg’il sarvni, ul qaddi ra’no bo’lmasa,
Yelga bergil gulni ul ruxsori zebo bo’lmasa.

Yorni ag’yor bila ko’ra olmaslig’idin ko’z qoni deb ayni rashkdin bu matla’ xub ado topibdur:

Qani ko’zkim, seni ko’rgaymen dame ag’yor ila.
YO taammul qilg’amen ag’yor ila guftor ila.

Ishq zulmidin toriqqanda ko’zga ham yor va ag’yor sori boqardin man’qilur ma’nida bu matla’ ham oshiqona, ham dardmandona tushubturkim:

Ey ko’z, o’zga yuz sori o’zungni hayron istama,
Bir vafosiz ishqidin ko’nglungni ham qon istama.

Ul hazratning xossa ixtirootidin bu to’rt she’rdurkim, «o’zgacha» lafzin radif qilib, qofiyalari har qaysining o’zgacha voq’e bo’lubtur. Har qaysining latofati birbiridin ortug’rog’ tushubtur va alardin biri budurkim:

G’am yeli ayshim binosin qildi vayron o’zgacha.
Hushu sabrim mulkini yer birla yakson o’zgacha.

Ikkinchi matla’ budurkim:

Ohkim bo’ldum yana ishq ichra shaydo o’zgacha,
Aqlu hushumdin judo xalq ichra rasvo o’zgacha.

Uchunchi matla’ bu nav’ voqe’ bo’lubturkim:

Bo’lg’ali la’ly uza xatti namudor o’zgacha,
Tutti ohim barqidin ko’k yuzi zangor o’zgacha.

Yana bir matla’ bu nav’ voqe’ bo’lubturkim:

Vahki, hijron tarhin ul oy soldi bunyod o’zgacha,
Notavon ko’nglumga bunyod etti bedod o’zgacha.

Ko’ngliga sabrdin o’zga chora ishqida bilib sabr qila olmag’ondin bechoralig’ izhori qilibdur va bade’ado topibdur va g’arib muaddo bo’lubtur:

Chorai ishqi nedur, juz sabru mahzun ko’ngluma,
Chun qila olmas, qiling bir chora majnun ko’ngluma.

G’ardun shikoyatidakim, ofiyatin rasvolig’ bila badal qilmish bo’lg’ay, bu matla’ nishotfarso va anduh afzo voqe’ bo’lubturkim:

Ey ko’ngul, gardun baliyat toshini yog’durdilo,
Har taraf sabrim uyin devorini sindurdilo.

Bu radifda yana bir matla’kim, g’azal tavrida marsiyaomez Xoja Hofiz Sheroziyga voqe’ bo’lg’on yo’sin bila ul hazratqa dag’i voqe’ bo’lubtur va bag’oyat nodirdur:

Voy, yuz ming voykim, sarvi ravonim bordilo
Sabru hushum mulkidin oromi jonim bordilo.

«YO» h a r fi:

Matlubin istab, topolmaslig’idin va hech hamdam ani bu musibatda zorlig’in so’rmaslig’idin o’z-o’zi bila gilamandlig’ izhor qilibdur:

Qayda istay, istasam, qaydin topay sen yorni
Kim, manga hamdam bo’lub so’rg’ay dame men zorni.

Ko’ngul har necha yor dardu g’amidin ozor topar, ammo aning mohruxsorin ko’rgach, mehri fuzunroq va muhabbati sarrishtasi uzunroq bo’lur mazmunda bu matla’ benazir tushubtur:

Nechakim, tortar ko’ngul dardu g’amu ozorini,
Mehrim ortar har necha ko’rsam mahi ruxsorini.

Parivashining qaro libosidin hayrat qilg’onikim, quyosh qaronqu tunda ko’runmak g’aribdur va vasl kavkabi sa’di hajr tiyra shomida tulu’ qilmoq ajib:

Hayratim bor to qaro qilmish libosin ul pari,
Kim qaronqu tunda ko’rmish oftobi xovariy.

Ko’zin sarvi siyminbari kelur mujdasidin yig’lamoqdin tiyibdur, jonin xurshidi anvari vasli bashoratidin kuymakdin man’ qilibdur:

Yig’lama, ey ko’zki, ul sarvi siyminbar kelgusi,
Kuymagil, ey jonki, ul xurshidi anvar kelgusi.

Jonida harf g’ami yozar tahririg’a ko’ngli ajz va notavonlig’idin unamaslig’ig’a tadbir va chora topmasdin bechoralig’ zohir qilur:

Jong’a ayturmen, yozay harfi g’aming tahririni,
Ko’nglum o’lmas, vahki, bilmasmen bu ish tadbirini.

O’z sabz xatining sabzai xati hajrida o’lsa, qabri sabzasi xati hijron nishtari butmak iddio qilibdur va g’arib ma’ni voqe’ bo’lubtur:

Sabzai xatting savodi birla o’lsam, ey pari,
Sabzai qabrim ne tong, gar bo’lsa hijron nishtari.

Bu matla’ning burung’i misraida xat va lab ta’rifida va ikkinchi misraida yuz va zulf hayrat izhori voqe’dur. To’rtalasi nodir tushubtur:

Mushkbo’ xattinmu dey, yo la’li durborinmu dey,
Yuzi iymoninmu dey, yo zulfi zunnorinmu dey?

Bu matla’ ham manzurini husn yuzidin Shirin va Laylig’a va o’zin ishq bobida Farhod va Majnung’a tarjih qilibdur. Bu nav’ oz eshitilibdur:

Husn ila sen komilu Shirinu Layli shuhrati,
Ishq aro men zor o’lub, Farhodu Majnun tuhmati.

Ishq o’ti hirqati ta’rifidakim, ul o’rtamagan nima qolmamish bo’lg’ay, bu matla’ so’znok tushubturkim:

Ishqing o’ti jismu joni notavonim o’rtadi,
Turfa o’t erdiki, paydovu nihonim o’rtadi.

Hajr tunida vasl orzusidin bul’ajab xayolin bayon qilur va firoq shomida visol shavqidin sa’b holin ado ko’rguzur:

Kecha hajringdin visolingg’a hayolim bor edi,
Hech kimga ayta olmonkim, ne holim bor edi.

Bu qofiya va radifda bu faqirning ham she’ri bor va mashhurdur, ammo ul hazratning bu she’rikim, aning javobi tushubtur, hech nisbati yo’qdurkim:

Qilmag’ay erdim yuzin ko’rmak tamanno koshki,
Solmag’ay erdim ko’ngul mulkiga g’avg’o koshki.

Mahzun ko’nglini aldab dilrabosining kelur xabarini debtur va org’adab ishratfizoi vasli xabarin aytibdur, ajab nav’ shirin voqe’ bo’lubturkim:

G’am yema, mahzun ko’ngulkim, dilraboying kelgusi,
Bazmi ishqing tuzguchi ishratfizoying kelgusi.

Ishq tariyqida o’z kamolin zohir qilurkim, ishq ahli yagonalari andin so’zu gudoz tamanno qilibdurlar, balki boshtin-ayoqlarig’acha ul o’tqa yoqibdurlar:

Ishqim o’tidin kelib Majnun bir uchqun istadi,
Ol dedim, sung’ach ilik, boshtin oyog’in o’rtadi.

G’oyat bedillig’idin, g’am dashtida itgan notavon ko’nglin yod qilur va tarki jon aylagan bexonumon ko’ngli yodi bila o’z anduhin ziyod qilur:

Vahki, g’am dashtida itgan notavon ko’nglum qani?
Tarki jonim aylagan bexonumon ko’nglum qani?

Hijron balosidin jonig’a yetib, ajalg’a iltijo qilur va el mojarosidin toriqib, o’lumni orzular, bu uslubda so’z bas g’aribdur:

Ey ajal, osuda qil hijron balosidin meni,
Bir yo’li qutqar ulusning mojarosidin meni.

Bahor fasli bo’lub aysh guli ochilg’oni va g’am xazoni yelidin sabri xirmoni sovrulg’oni bobida deyilibdur:

Navbahor o’ldi, ochilmas, vahki, ayshim gulshani
G’am xazoni yelidin sovruldi sabrim xirmani.

Bu she’r qofiyasida yana bir she’r o’ttiki, bu anga javobdur va ikkalasi bir-biridin xubroq tushubtur:

Bir parivash shavqi, vahkim, jismu jonim o’rtadi,
Ayrilib har uchqun andin xonumonim o’rtadi.

Zolim yorni zulm qilmoqqa beixtiyorlig’i aytilibdur va o’zining mazlumshiorlig’ini xubroq vajh bila ado qilibdur:

Yer zulm aylar uchun beixtiyor o’lmish netay,
Vah, anga javru sitam qilmoq shior o’lmish netay.

Yor firoqidin yoshu qon to’kmoq ko’zining fani bo’lg’onni bu jihatdin ul bahru kon inju va la’l maxzani bo’lg’onni g’arib suratda nazm qilur:

Ey firoqingdin ko’zumning yoshu qon to’kmak fani
Kim erur ham la’lning qoni, ham inju maxzani.

Yor ko’yida tushgan so’zon ko’nglinki, yori poymol qilmish bo’lg’ay, yerga tushgan o’tqa tashbih qilg’onikim, ayog’ bila yerga surtub o’chururlar, xossa ma’nidur:

Tushgali so’zon ko’ngul ko’yung aro filhol oni,
Yerga tushgan o’t edikim, aylading pomol oni.

Hijron sog’aridin dam-badam o’zdin borurni ibo qilib, vasl jomi muyassar bo’lsa, labolab sipqorurni muddao qilibdurkim:

Necha hijron sog’aridin dam-badam o’zdin boray,
Vasl jomin gar tutar bo’lsang labolab sipqoray.

Bovujudi o’z ishqi o’ti va yor husni o’ti riqqati qalb va tarahhum jihatidinkim, ishq ahli lozimasidur yana bir mazlumi zor ishqining o’ti bila ham ko’nmak va matla’din she’rning oxirig’acha bu ma’nini har baytda izhor qilibdurkim, nazm elidin hech kimga dast bermaydur:

Bas emas erdi manga ham o’z o’tum, ham yor o’ti
Kim, anga afzun dag’i bo’lmish yana bir zor o’ti.

Jon og’ziga yetganda jonon labin tamanno qilmoqki, jon topshirg’ay va jonong’a yashurun naqdi pinhon topshirg’ay, bas latif voqe’ bo’lubtur:

Yetti jon og’zimg’a yetkur labnikim, jon topshuray,
Bori o’lmasdin burun bu naqdi pinhon topshuray.

Majnunni ishq tariyqida o’ziga o’xshatmoq va devonalig’ rasmin anga o’rgatmak kamoli oshiqliqqa va devonaliqqa doldur va ishq va junun ahlig’a bu nav’ bas bul’ajab holdur:

Ishq aro Majnunni dermenkim, o’zumga o’xshatay,
Hushini zoyil qilib, devonalig’ni o’rgatay.

Parivashining tufuliyat jihatidin yorlig’ bilmasin va aning shavqidin shaydo ko’ngli hushyorlig’ bilmasin zohir qilib, dard ahli qoshida o’z dardi dilin aytibdur:

Ul parivash tifl, vahkim, yorlig’ bilmas netay,
Shavqidin shaydo ko’ngul hushyorlig’ bilmas netay.

Ul olam ahli sultoni himmati qoshida baski sultonlig’i muhaqqir ko’rinur va faqirni filhaqiqat saltanatqa tarjih qilur, bu baytdakim, haqiqat ma’nisi majoz suratida ado topibdur. Umid ulkim, ul hazratning tariyqida ham necha majozi bo’lsa haqiqatda mubaddal bo’lg’ay va majoz ahlig’a ehson va haqiqat ahliga mustahsan voqe’ bo’lubtur:

Kim gadoying bo’lsa olamdin kechib, ey dilrabo,
Faqr ahli ichra ul sultoni olamdur bukun.

XILVAT 13.

Olam ahlig’a andoqki, majlis bo’lur, majlis ahli hasratidin tab’g’a kalol va zehng’a malol yuzlangandin so’ngra har toifa o’z xurdi holig’a ko’ra maxsuslari bila xilvat ixtiyor qilurlar. Chun «Majolis unnafois»ning yetti majlisni tab’ ahli g’avg’osi va nazm xayli alolosi bila o’tkarildi. Sekkizinchi majlis Sultoni Sohibqiron majlisidurki, ani andoqki, haqidur bayon qilmoq mumkin ermas va ul da’vog’a aqlkim, munsif hakamdur, ruxsat bermas. Nechukkim, bo’lsa shikasta va basta va ba’zi parishon va ba’zi payvasta ado topti. Emdi xilvatda dag’i bir-ikki naql ul hazratning g’ayri nazm latoyifidin ham bitilsa va bir-ikki so’z sharh etilsa yiroq bo’lmag’ay.
Ul j u m l a d i n. Mavlono Lutfiy (alayha rahma)ki, o’z zamonida Xuroson mulkida turkiy va forsiyda malik ul kalom erdi, bir kun bahor ayyomidakim bulug oshiq ko’zidek ashkbor va ul ashk qatarotidin har biri: ma’shuq va’dasidek bir mavhum tor oshkor qilur erdi, bu faqirg’a yo’luqti va dedikim, bu yog’in torlari maxsus bo’ladur, Mir Xusrav (alayha rahma) hinducha ash’orida bir ajib-g’arib ma’ni aytibdur va ul budurkim: mahbub bahor ayyomida bir yon boradurmish bo’lg’ay va yog’in jihatidin yer balchiq bo’lmish bo’lg’ay va aning. ayoqi balchig’din toyib yiqilur chog’ida g’oyat nozuklugidin yog’in rishtasin madadi bila tutub qo’pmish bo’lg’ay. Bu faqir bu ma’nini eshitgach, xushhol bo’lub, Mir Xusravning bu daqiq xayolig’a ofarinlar o’qudum va tab’ ahlidin yog’in taqribi bila harkim qoshida bu so’z naql qilildi. Manga yuzlangan xushvaqtlig’ anga ham yuzlanib, Mir Xusravning ta’rifida beixtiyor bo’ldi. Bir kun ham mazkur bo’lg’on taqrib bila Sultoni sohibqiron Oliy majlislarida banda bu so’zni arz qildimkim, bir kun Mavlono Lutfiy Mir Xusravdin bu nav’ g’arib ma’ni naql qildi, deb. Xayolimda bu-kim, ul hazratning ham latif tab’larig’a xush kelib, ta’rifda mubolig’a qilg’uvsilardur. Banda ko’p shaaf bila aytqon uchun filjumla tabassum qilib, inbisot izhori qildilar. Ammo ko’p iltifot voqe’ bo’lmadi. So’ngg’i kun andoq ma’lum bo’ldikim, ul hazratning muborak tab’larig’a Mir Xusravning bu xayolida e’tiroze yuzlangan ermish bo’lg’ay, yana hayrat dast berdikim, Mir Xusravning bu xayolig’a jame’ tab’ ahli ta’rif va tahsindin o’zga hech nima zohir qilmadilar, oyo, ul hazrat ne e’tiroz qilib erkinlar. Oliy majlisda yer o’pub, arz qildimkim, ul e’tirozni guharbor alfozdin eshitmak muroddur. Dedilarkim, ul e’tirozbudurkim, ul yog’in qatrasi yuqoridin quyi inib keladur, muqarrardurkim, rishtasig’a dag’i hamul holdur. Rishtaikim, mayli quyi bo’lg’ay, aning madadi bila yiqiladurg’on o’zin asramog’i maholdur. Ul hazrat bu e’tirozni naql qilg’och, faqir bildimkim, men va har kishi hamkim, bu ma’nini eshitib, tahsin qilibdurbiz —barcha g’alat qilg’on ermishbiz. Quloq tutub o’z nuqsi tab’img’a mu’tarif bo’ldim. Andin so’ng ul hazrat dedilarki, bu bayt andoq bo’lubturki, e’tiroz mahalli yo’qturkim;

Za’fdin kulbamda qo’pmoq istasam aylar madad,
Ankabute rishta osqon bo’lsa har devorg’a.

Umid ulkim, mundoq sof tab’ kuzgusiga hargiz davron havodisidin g’ubore o’lturmag’ay va mundoq ravshan zehn sham’in hargiz navoyibi sarsari o’churmagay.

U l j u m l a d i n budurki, Mavlono Qabuliy degan kichik yoshlik yigit Qunduz va Hisor tarafidin kelib erdi, tab’i turkiy va forsiy nazmg’a muloyim erdi. Oliy majlisqa musharraf bo’lub, podshohona tahsin va ehsong’a ham sarafrozbo’lub erdi. Bir kun bir turkiy g’azalki, matlai budurkim:

Na’l kestim dardi afzun bo’ldiyu kam bo’lmadi,
Dog’ qo’ydum so’zi kam bo’lg’ay debon, ham bo’lmadi

aytib kelib erdikim, yuqori arz qilg’ay. Faqirg’a berdikim, tegrasida evrulgaymen va xotirg’a kelganni anga aytqaymen. Chun o’qudum «ham bo’lmadi», qofiyasini yaxshi aytmaydur erdi. Derdimkim, yaxshi qofiyasi budur, mundin yaxshiroq bog’lasang bo’lur erdi. Ul dedikim, men xili tashvish torttim, yaxshi bog’lay olmadim. Albatta, bu qofiyani siz bog’lang. Chun mubolag’a qildi, faqir ul qofiyani bog’ladim, bu nav’kim:

Sarv moyil bo’ldikim, o’pgay ayog’ing tufrog’in,
Yo’qsa har soat sabo tahrikidin xam bo’lmadi.

Alqissa, Qabuliy bu she’rni bitib navvobdin birining vositasi bila Oliy majlisqa yetkurubdur. Ul hazrat o’qug’ondin so’ngra debturlarki, ikkinchi bayti aning nazmining rangi emas, xayolg’a andoq kelurkim, falon muyi aning bu she’rida aytmish bo’lg’ay.
Faqirni tilab bu bobda takallum qildilarki, — bu baytni oyo ulmu aytib erkin, yo birovmu aning uchun deb erkin? Faqir taajjub qildim, ammo lutfi yo’q erdiki, ul g’arib yigitkim, bu she’rni o’tkarib erdi, degaymenkim, — bu baytni men aytibmen. Chun iqror qilmadim. Mubolag’a bila so’ruldi, ul hazratqa chun ravshan bo’lub erdi, inkor qila olmadim. Dedimkim, muborak xotirg’akim, mavridi fuyuzi g’aybiydur, chun zohirdur ne nav’ tong’aymen. Bag’oyat munbasit bo’lub, hukm bo’ldikim, Qabuliyni topib keltursunlarkim, bu bobda aning bila mutoyaba qilali. Filhol ani topib Oliy majlisda hozir qildilar. Hazrat julus hukmi buyurub, iltifot zohir qilib, she’rini tahsin qildilar. Faqir mutaraddidkim, ta’rif bunyod bo’ldi, anga ajab sharmandalig’ bo’lg’usidur va faqirg’a andin ortug’roq. Ul bobda hech so’z demadilar. Muddate o’lturdi va so’z o’zga taraflar tushti, to ulki, majlis nihoyatqa yetti va el tarqaldilar. Oz kishi mahramlardin qoldi. Navvobdin biri arz qildikim, Qabuliyni kelturdilar va ul bayt bobida aning bila mutoyaba qilmadilar, hamonoki unutuldi. Hazrat buyurdilarkim, unutulmadi, ammo ul so’z zikrida anga uyat bo’lur erdi, tilamadukki, g’arib yigit majlisda el arosida uyatlig’ bo’lg’ay, ul sababdin aning she’ri va ul bayt bobida so’z deyilmadi. Bu faqir yer o’pub arz qildimkim, bu rahm yolg’uz anga voqe’ bo’lmadikim, manga dag’i bo’ldi.
Subhonolloh! Ofarin ul sone’g’akim, bir sohib davlatqa muncha husni xulq va kamoli fazl va baland idrok va tab’ va zehni pok karomat qilibdurki, bu afsonalarni yasab, birovga bog’lasalar, eshitgan kishi inona olmag’ay, balki ja’liydur deb, aytquchining takallumig’a quloq solmag’ay.
Bu Sultoni Sohibqironning eramoyin suhbatlarida va firdavstazyin xilvatlarida bu nav’ g’arib latoyif va ajib zaroyif har lahza mutaoqib va mutavotir va har lahza mutazoid va mutakosir zohir bo’lur, to sipehr shabistonining sham’i zarrin lagani badri munir bo’lg’ay va aflok shahristonining mash’ali anjumani mehri olamgir o’lg’an, bu adolat avjining to’lun oyig’a kamlik yuzlanmasun va bu saltanat-burjining xurshidi olamoroyi kamol darajasidik aylanmasun!
Ul humoyun tab’ning bu nav’ diqqatsozlig’ va nuktapardozlig’larini sipehr dabiri yillar bitisa tamom etmas va xiradi xurdadon xush taqriri qarilar aytsa itmomig’a yetmas. Avlo ulkim, ixtisor bila tamom qililg’ay va duo bila ixtitom berilg’ay:

YO rab, bu zamona shahlarining shohi,
Kim, ko’ngli erur sirri nihon ogohi,
Bergil anga avj mohdin to mohi,
Balkim neki bor esa aning dilxohi.

Ko’k arsasi bazmgohi o’lsun, yo rab,
Kun shamsasi chatri johi o’lsun, yo rab,
Kavkab adadi sipohi o’lsun, yo rab,
Har ishda Hah panohi o’lsun, yo rab.

IZOH VA TARJIMALAR

1. Rustam — Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma»sidagi qahramon, Eron fol`kloridagi mashhur obraz. O’rta va yaqin Sharq xalqlarida ham shuhrat qozongan. Rustam xalqparvar, Vatanni sevuvchi,mardlik va shijoatda bemisl pahlavondir. Uning nomi keyinchalik qahramonlik ramziga aylanib ketgan.
Rustamning dunyoga kelishi va unga ism qo’yilishi haqida Firdavsiy shunday hikoya qiladi: Zolning xotini Rudoba homilani g’oyat og’ir ko’taradi. Oy-kuni yaqinlashganda dard boshlanishi bilan hushidan ketadi. Sarosimaga tushgai Zol afsonaviy qush Simurg’ yordami bilan jarroh topib keladi. Jarroh onaning yonini kesib, bolani oladi. Hushiga kelgan Rudoba yonida g’oyat bo’lalik bolani ko’rib, xursan holda «Rustam!» deydi. Forsiyda bu so’z azobu darddak xalos bo’ldim, degan ma’noni anglatadi. Onaning og’zidan chiqqan ana shu birinchi so’zni o’g’ilga ism qilib qo’yadilar.
Navoiy bu yerda Husayn Boyqaroning muruvvatliligi va bahodirligini Rustamga qiyos qiladi.
2. Hotam — Abusafona Hotam ibni Abdulloh ibni Sa’di Toyi. Taxminan VI asr oxirlari VII asr avvallarida yashagan arab shoiri. Xalq orasida Xotamtoy nomi bilan mashhur. Uning bizgacha yetib kelgan bir qancha she’rlarini to’plab, arab adibi va xattot Rizqulloh Hassun 1872 yilda Londonda nashr etdirgan. Hotam haqida Sharqda juda ko’p afsonalar va rivoyatlar, qissa va dostonlar mavjud. Xotam nomi Saxovat ramziga aylanib ketgan. Bu yerda Navoiy Husayn Boyqaroni ham shoirlikda, ham saxovatda Hotamga o’xshatadi.
3. «Nasabnoma» — Husayn Boyqaroning shajarasi, tarjimai holi haqidagi asar. Navoiy asar muallifining nomini keltirmaydi.
4. Iso — payg’ambarlardan biri. Laqabi Masih. Diniy afsonalarda Iso o’z nafasi bilan o’lganlarni tiriltirish, ularga jon bag’ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan, deyiladi. Bu yerda shoir yor labi qarshisida obi hayot xijolatda ekanligi, nafasi Iso nafasidek jon bag’ishlovchi demoqchi bo’ladi.
5. Masiho — qarang: Iso, yuqoridagi izoh.
6. She’riy san’atda «tarjeh» bir narsani yoxud biror obrazni boshqa narsa yo obrazdan baland qo’yib ta’riflashni anglatadi. Bu baytda shoir o’z sevgilisi ko’zlarini nargis gulidan, og’zini g’unchadan afzal deb ta’riflaydi.
7. Nu’mon — arablardagi Toif shahri yaqinidagi daryoning nomi. Aftidan, shu yerlarda ungan lolaning rangi va undagi dog’ ta’rifga loyiq bo’lsa kerak.
8. «Tajohil ul-orif» she’riy san’at bo’lib, lug’aviy ma’nosi bilib bilmaslikka olishlikni anglatadi. She’riyatda shoir iztirobli, hayajonli lahzalarda o’zi o’ziga savol berib, javobda fikrlarini yanada teranlashtiradi, adoni ta’sirliroq qiladi. Bu baytda shoir yorning tabassumini g’unchaning ochilishi emas, loladagi dog’ emas uni mening ko’nglim qonatdi der ekan, ana shu san’atning bir ko’rinishini namoyon
etadi.
9. Bu baytda Husayn Boyqaro she’r san’atidagi «talmeh» (lug’. ma’nosi: yashin chaqnashi, ko’z qirini bir narsaga daf’atan qaratish demakdir)ni ishlatgan. Bu san’atda tarixiy shaxslar, voqia, qissa, afsonalarga va ulardagi personajlarga ishora qilmoqni anglatadi. Baytdagi Farhod va Majnunlar ana shunday qahramonlardandir.
10. Yaqiniy — qarang: ushbu kitob, 240-bet, 124-izoh.
11. Bu baytda ham «talmeh» san’ati ishlatilgai. Vomiq — «Vomiq va Azro» nomida 20 dan ziyod dostonlar mavjud. Asli yunonga borib taqaluvchi bu turkum dostonlardan ilk namunalar VI asrlarda uchraydi XI asrda fors shoiri Unsuriy «Vomiq va Azro» nomli doston yaratgan. (Vomiqning ma’nosi do’stlashuvchi, do’sti borni anglatadi, Azro esa bokira ma’shuqa deganidir). Keyinchalik ko’p shoirlar shu nomda doston yaratganlar. Bu dostonlarning mazmunida farqlar oz bo’lib, faqat birida Vomiq Yaman shohining o’g’li, Azro Hijoz hokimining qizi, boshqasida esa turli mamlakatlar hukmronlarining farzandlari sifatida qalamga olinadi.
12. «Bu she’rning qofiyasidan so’ngra «atv vovin» kalimaning asl harfi o’rnig’a tutulib, g’arib ixtiro’ qilibdur» — «atv vovi» «va» bog’lovchisini anglatadi. Baytda shoir «ey jafo tig’i, kel va majruh ko’ksumni yor»
deyish o’rniga «va»ni yor so’zidagi asosiy harflarga tutash yozgan. Navoiy buni ajoyib ixtiro’ deb baholaydi. Navoiyning “Favoyid ul-kibar” devonida xuddi shunday san’at ishlatilgan g’azal bor bo’lib, matlai shunday:
Ey sabo, ovvora ko’nglum istayu har yon boru,
Vodiyu tog’u biyobonlarni bir-bir axtaru.
13. «Majolis» so’ngidagi bu «Xilvat» deb berilmish ikki lavha: Husayn Boyqaro huzurida o’tadigan adabiy anjumanlar (Navoiy «Oliy majlis» deydi) haqida, ularda yangi she’rlar, badiiyat masalalari muhokama qilinishi haqida tasavvur yaratib beradi. Birinchi lavhada Navoiy Xusrav Dehlaviyning hindcha she’rlaridagi bir ma’no yomg’ir rishtasining nozik yorga madad bo’lganligi haqidagi Lutfiydan eshitgan hikoyat va unga e’tiroz bildirgan Husayn Boyqaromana bu bayt esa e’tiroz uyg’otmaydi, deb bir baytni keltiradi. Bu bayt Husayn Boyqaro devonidan topilmadi. Uning Navoiy ilk devonidagi bir g’azal tarkibida mavjudligiga bizning e’tiborimizni prof. H.Ne’matov tortdi. Faqat «Majolis»da «devorg’a» so’zi devonda «devorda» tarzida yozilgan.
Ikkinchi lavhada esa hisorlik yosh shoir Qabuliy g’azali bilan bog’liq bo’lib, shoir she’rida chiqmay qolgan bir baytni Navoiy yozib bergani va Husayn Boyqaro bu xolni darhol payqagani haqida so’z boradi. Bu lavha Husayn Boyqaro Navoiy she’riy uslubini naqadar puxta bilganligi, shuningdek, yosh iste’dodlarga marhamatli bo’lganligidan dalolat beradi.

Manba: http://navoi.natlib.uz