Ўтган шу вақт ичида айтиб ўтилган айрим воқеалар сабабидан кўнглимда омон келаётган бир ҳис ҳар қалқиб юзага чиққанда танимни жимирлатиб кетади. Буни бошдан кечириш завқли, лекин оғир. Бойсунда достон айтишдай қийин, акамни кутишдай тотли, онамнинг соғинчидай абадий. Чўлпоннинг кўзларидай жим, собит, умидли.

Шодмонқул Cалом
ҚАТРА ВА БАДИАЛАР

Шодмонқул Салом 1980 йилда Сурхондарё вилоятида туғилган. Термиз Давлат университетининг кимё факультетини тамомлаган. “Юрак иқлими”, “Кўнгил китоби” ва бошқа шеърий китоблари чоп этилган. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”,«Turkiston», “Китоб дунёси” газеталарида ишлаган.
Атоқли шоир Эшқобил Шукур Шодмонқул Салом китобига ёзган сўзбошида ёш шоирга қарата шундай ёзган эди:» Мени яна бир нарса қувонтирди, сизда ўлик шеър йўқ. Ҳар бир шеърингиз билан гаплашса, ҳасратлашса, куйлашса бўлади».

МАНГУ ДОСТОНИМ
Бадиа

енинг бир достоним бор, ҳар куни, ҳар пайтда айтилавермайди. Ичимда яралади, ичимда куйланади. Уни фақат бир ўзим тинглайман, гап қўшмайман, гапини бўлмайман. Жимгина тинглайман холос.

Тўқсон биринчи йилнинг октябрида акамдан навбатдаги хат келди. Ундан хат келиши бизнинг байрамлари кўп бўлмаган уйимизда қувончли воқеа бўларди ҳамиша. Ўша — акамнинг босма ҳарфдай, дона-дона ҳуснихати. Хат сентябрнинг иккинчи санасида ёзилган бўлиб, бир ойдан кўпроқ “йўл босибди”. Акам Тайга ўрмонларида ҳарбий хизматда эди. Унинг ёзишича, фақат ер, осмон ва ўрмондан бошқа нарса кўринмайдиган бу жойда биргина бизнинг тумандан йигирма тўрт йигит хизмат қилар экан. Онам шундан хурсанд бўларди доим.

Битай деб қолган ўрмак устида ўтирган опам ҳам, олтиндай товланиб супани тўлдирган жўхоридан қўғирчоқ ўйнаётган синглим ҳам, идиш ортилган эшакда сувга жўнаётган мен ҳам, чит кўйлаги кузак елида юрагидай ҳилпиллаб турган кўзлари маюс онам ҳам — барчамиз айвон устунига елкасини бериб хатни ўқиётган иккинчи опам — Турдихолнинг шеърга мойил овозидан сеҳрланиб жим турардик. Хатни энг аввал шу опам ўқирди, далли-ғулли, ўқимишли эди у.

…У ёқларда юпқагина қор тушибди, дарёлар кечалари музлай бошлабди. Яна акам боғларда беҳи пишдими, менга ҳам олиб қўйинглар, деб ҳазил ҳам қилибди. Шу ерга келганда, биз кулдик, онам эса “ғилқ” этиб ютинди. Ва “Сендан айлансин шу беҳилар, жонинг омон бўлсин”, деди. Онамга қарадик, унинг кўзлари ғилтиллаб, ёноғида икки томчи ёш жимирлаб кетди. Опам хатни ўқишдан тўхтаб, онамга пўписа қилиб қўйди: “Узоқдаги кишининг ортидан йиғламанг, деб неча марта айтаман, сизга. Улингиз тўйга кетган йўқ-ку, хоҳлаган пайт қайтиб келса. Йигитлик бурчини бажараяпти”. Онам “хўп-хўп, ўқийвер”, деб қўйди. Акамнинг ёзишича, улар Ўзбекистоннинг мустақиллик эълон қилганини, байрам тантаналарини, Президентнинг қасамёдини ётоғида телевизордан кўришибди. Ўзбекистонлик аскарлар бир-бирини табриклаб, ўзларича байрам ҳам қилибдилар.

Хат сўнгида одатдагидек Миша (командирлари уни шундай аташар ва акам доим хатларига шундай деб ёзарди) деб эмас, Маматқул Саломов, мустақил Ўзбекистон фуқароси, деб ёзилган ва имзо қўйилган эди. Биз яна кулишиб олдик. Онам яна ҳиқиллаб қўйди: “Жоним сенгинанинг ичингда, болам. Фуқаро бўлиб юргинда шу совуқларда…”, опам яна унинг гапини бўлди. “Эна, давлат бор, ҳукумат бор, сизнинг болангиздан бошқанинг боласиям юрибди. Яна палаж бўп қолсангиз, биз нима қиламиз. Икки ой ҳам ўтади-кетади”. Онам опамнинг гапларига эътибор қилмай унинг қўлидаги хатни олди-да аста кўзига суриб, ҳидлади. Бўйларингдан-да сенинг, аскарим, деб секин шивирлаб қўйди. Биз ҳаммамиз алланечук маюс бўлиб, унинг атрофида ғуж бўлдик. Онам акамни жунун бўлиб соғинган эди. Намозшомда симёғочга қўниб сайраётган бойўғлига ҳақ сўйла жонивор, деб ун гардлаганида ҳам, кўрган тушини нондай ушатиб тонгларга улашганида ҳам, кичик опам иккимиз пайкалда акам келса опчиқамиз, деб яшириб қўйган қишки қовунни ҳеч кимга айтмаймиз, деб бехос онамга айтиб қўйганимизда ҳам, кино кўрганда ҳам ҳамма жойда онам ва акам бор эди, йўқ, бир қутлуғ ҳис—соғинч ва меҳр бор эди. Бир муддат ўтгач, онамнинг чеҳраси ёришди, опамнинг гапларидан ўзини анча тутиб олди шекилли, ҳа шулда, келади-да, мустақил давлатнинг фуқароси, дебди-ку, дея кулган бўлди. Унинг қувончи бизга юқиб ҳаммамиз бирпасда хурсанд бўлиб қолдик. Шу воқеадан сўнг бир ойча аввал телевизорда расман эълон қилинган давлат мустақиллиги, бўлаётган ўзгаришлар менинг ўн ёшли шууримга ўзгача маъно берди. Қутлуғлик, азизлик касб этди. Ҳар бир экранда берилаётган нарсани акам ҳам кўраяпти, деган туйғу бошимни гангитар эди. Мактабда, уйда, йўлда, футболдан енгилганда ҳамма жойда акамнинг бир жумла гапи ичимда юрарди: Мустақил давлатнинг фуқароси! Айтиб, ўйлаб чарчамас эдим. Қизиқ бир аҳволда эдим. Акамнинг ўша мактуби менинг хаёлга тўлиқ кўнглимга, кунларимга бир оҳанг бериб кетган эди.

Уйимиз тепаликда бўлиб, пастроқда, томорқа яқинида яна бир уй солгулик қулай жой бор эди. Онам эрталаблари баъзан ўша жойга борар ва ёнида ким бўлса, насиб бўлса, Маматқулбойга шу ердан ватан қиламиз, деб шошилинч, кутилмаган шашт билан уқтира кетарди.

Шу ердан акамга Ватан қиламиз!

Уйли, жойли, том-тоши тайин кишига нисбатан, ҳа фалончиям соясини остига олди, Ватани бор, дейишади, бизнинг одамлар. Ўпкадан чиқиб, ундовларга суяниб турадиган “Ватан”дан нақадар чин ва қадимийдир бизнинг одамлар таърифидаги Ватан ва бу сўзга жам бўлган мазмунлар. Ўйлайманки, уй-жойга нисбатан Ватан сўзининг бундай қўлланилиши тор мазмунда эмас, балки рамзий ва ҳаққонийроқ маъно ташийди, менимча.

Акам ўзи ёзганидек икки ойда эмас, эртароқ—ноябрда келди. Хўжақул бухгалтернинг қизил “Жигули”cи уй олдига тўхтаганда, машина кўзимга бир бутун оловдек кўринди. Онам у кишига юз сўм суюнчи берди, отам қўй бўғизлади. Одамлар келишди, бағримиз тўлиб қолди.
Ўша кунлардан кўнглимда муҳрланиб қолган ҳисларни кейин ҳам бир неча марта бошдан кечирдим. Лекин бу кечинмаларнинг номини тополмас эдим у вақтларда.

Тўқсон тўққизинчи йил феврал воқеаларида бир ғалати ҳолга тушдим. Одамлар қандайдир ҳурпайган, асабий. То телевизорда Президент кўрингунича одамлар елкасида оғир бир нимани биргалашиб кўтариб тургандай аҳволда эди, сўнг бирдан чуқур хўрсиниқлар, бобомнинг “Азиз-авлиёлар қўлласин-да. Шу тинч кунларни кўролмайдиганлар ҳам бор эканда”, деган салобатли хитоби келди қулоғимга. Одамларда биз ҳар куни газеталарда ёзадиганимиз “бир тану бир жон” деган қиёс ўшанда чин маъноси, ҳайбати билан бўй кўрсатган эди. Бу туйғуларнинг рукни йўқ, сарлавҳаси ҳали топилмаган. Бу ҳисларга ном қўйиб бўлмас балки. Йўқса, сири кетади, сеҳри тўкилади. Бу сўз кўнгилда, кўнгилнинг туб-тубидагина эркин бўлади, яшнайди.

Кейин Абдулла Тангриев олимпия ўйинларида кўксига кумуш медал таққанида шундай бўлди. Қибрайда эдим. Уй эгаси ва меҳмонларнинг қарийб барчаси мадҳияни телевизор билан баравар куйлашди, қадаҳ уриштиришди. Абдулланинг ўрнига ўзлари курашгандай бири олиб бири гапиради, изоҳ беради, шарҳлайди. Уларни шундай бир куч яқин қилиб юбордики, кўриб кишининг вужуди жимирлаб кетади.

Яна бир шундай воқеа бўлганди. Ўтган йил ёзда Жанубий Кореядан таътилга келган юртдош укамизнинг илтимоси билан Бойсунга борган эдик. У Шоберди бахши (Болтаев)дан “Алпомиш” достони ёзилган кассеталарни олиб ўзи билан обкетмоқчи эди. Эшитган, кўрган кишиларнинг кўпчилигига бизнинг бу ҳаракатимиз эриш туюлди. Ҳозир ҳам эриш туюлса керак. Лекин айримлари эса хорижда ўқиётган йигитга, ниятини билгач ўзгача, қандайдир жуда бошқача одам деб қарашди. Ўша олис манзилда бошини тебратиб дўмбира тинглашнинг маънисини, ўша вақтда кўнгилга ўзи туғилиб ўсган юртининг ўркач-ўркач қирларини жо этиб, соғинч ва меҳр туйиб хумори босиладиган бу йигитнинг дилидаги гапларнинг юкини тарозилаб бўладими?

Гўдаклар ва жониворларнинг кўзлари доимо жиддий ва самимий боқади. Уйни, қўраларни айланиб туни билан безовта бўлиб чиқадиган манов сариқ итнинг кўзларидаги туйғу шарҳланмайди, тушунилади. Конфет бераман, десангиз ҳам ўзини онасига — ватанига яширадиган гўдак кўзларининг ҳам изоҳи йўқ. Шаҳидлар хиёбонидаги музейда Чўлпоннинг бир расми бор. Сўнгги кунларида олинган шекилли. Ўша манзилнинг, юртнинг бугунги сарватини кўрай, деб ғамдай қавариб, илтижодан, иложсизликдан, мунгдан қорайиб кетган бу кўзларга ўзбекман, деган одам хотиржам боқолмайди. Шу кўзлар шомнинг қирғоғида акамни кутаётган онамнинг, онасига талпинаётган гўдакнинг кўзлари билан бирдай тоза, қаварган, кутган, хотиржам бўлолмаётган, ўкинчу севинч ўртасида чақнаб турган содиқ нигоҳлардир. Бир онанинг бир дамлик нигоҳи ўзи бир қўшиқдир асли. Шунинг учун она-Ватан, деб қўшиқ айтса керак-да санъаткорлар.

…Кейин ўша жойдан акамга уй тушди, уйланди, сўнг ажралиб чиқди. Шу ерда яшаяпти.
Ўтган шу вақт ичида айтиб ўтилган айрим воқеалар сабабидан кўнглимда омон келаётган бир ҳис ҳар қалқиб юзага чиққанда танимни жимирлатиб кетади. Буни бошдан кечириш завқли, лекин оғир. Бойсунда достон айтишдай қийин, акамни кутишдай тотли, онамнинг соғинчидай абадий. Чўлпоннинг кўзларидай жим, собит, умидли.

Шу менинг достоним, эртагим. Кўнгилни сеҳрга ўраб, юракка куч бериб турган бу туйғу ростдан ҳам достон. Айтилаверади, тинмайди. Ватан ҳақидами, юрт ҳақидами, одамлар хусусидадир балки, ҳарҳолда сеҳри тугамайди.

ҚОРХАТ

стимда нимадир юргандай бўлди. Тиззамни, сўнгра оёғим учларини босиб турди. Кўзим юмуқ ҳолимда, мушук деб ўйладим. Онамнинг товуши келди: тушир анови етимчани, Чиннихол. Опамнинг кулгуга тўлиқ овози эшитилди: “Эна, сийиб юборди”. Онам ҳам кулди ва мен сари талпинди чоғи кўзимни очдим. Уйқум очилмай анқайиб, менга ажабланиб қараб турган қўзичоқни кўрдим. Кўзлари қоп-қора, момиқ жунлари ҳўлдай жимирлаб кўринади, киндиги узун, қуримаган. Онам уни кўтариб печка томонга олиб кетди. Қўзичоқ мен ёпиниб ётган кўрпанинг устига… қўйиб юборибди, ярамас. Бу унинг ёруғ дунёдаги биринчи иши эди. Туриб ўтирдим. Уй тўрида гўшт супра ёйилган, отам дўқиллатиб ёнғоқ тўнкада гўшт тўғраётир.
Қўзичоқ туғилибди, аниқроғи боши катталик қилиб, совлиқни ёриб боласини олишибди. Кечанинг бир вақтида отам билан акам шу ишни қилибдилар. Эртачи совлиқлар қўзилай бошлабди-да. Тийрамоҳнинг изғиринли, сўнгги кунлари қонталош баргларни зирқиратиб ўтади, мактаб йўлида сумкадан нон олиб, ковшаниб қайтаётган болаларнинг эгнига бултирги либосларини илади бу кунлар. Тонглар совуб, чўпон-чўлиқнинг қўл ва лаблари баайни совуқ очган кўсакдай ёрилади. Аввал ёмғир, кейин қор…
Кичик опам бурчакда пахта чигитлаб ўтирибди. Онам эса қозон осилган печкага куймаланади. Акам гўшт тўғраётган отамга қарашаяпти. Отам ҳар замонда уни уришиб қўяди. Онам менга:
— Калтабой, тур энди. Қор тушди,— деди.
— Қор?
— Ҳа, энди томнинг устидан этигингни об тушасан.

* * *

Қўлимга уч-тўрт бўлак нон тугилган шойи белбоғни кўтариб чопончамнинг олдини бир қўлим билан ёпиб кетаяпман. Бобом (отамнинг акаси — амакимни бобо деймиз) оғилнинг устида қор кураяпти. “Ғарч-ғурч” қилиб боряпман. Бобом менга қараб-қараб қўяди, мен ундан кўз узмайман. Уйларнинг мўрисидан ўрлаётган тутун “Кетдик мактабга!” деётган қўшни қизлардай бир-бирига қўл силкийди, сўнг ер бағирлаб кетади.
— Уйга оббор, Калтабой,— дейди бобом менга. У бизнинг уйимиз ёнбошида эрталаб нон синдирганимизни том устидан кўрган эди.
— Итларингиз бор,— дейман опам ўргатгандай.
— Ҳа, опке бўлмаса. Даргайига қабул қилсин!
Куракни ерга тираб, том устидан узалади бобом. Мен оёқ учида тугунчани узатаман ва яна опам ўргатган гапни айтаман:
— Белқарс сизларники экан.
Тугунчани беришим билан бурилиб югура бошлайман. Бобом ниманидир сезгандай бир рўмолга, бир менга қараб, ҳарнечук тугунни еча бошлайди. Мен тезлашаман. Оғзидан чиқаётган буғ мошгуруч, болта соқолига қўшилиб басавлат бобомни афсонавий паҳлавондай кўрсатади. Энди катталашиб, секинлаётган қор унинг қулоқли аскарча телпагини оқартириб юборган. Бу телпакни ўғли ҳарбийдан опкелган.
— Ҳў, Калтабой тўхта, ярамас. Тўхта, — ортимдан бобомнинг дўлвор овози келади. Бурилиб қарайман. У куракка таяниб ерга “гурс” этиб сакраб тушди. Кулдим ва уйга қараб югурдим. Уй ёнида отам, онам, опаларим туришибди. Худди пойгада келаётган отга ишқибозлик қилаётгандай менга қараб “чоп-чоп” дейишади. Кенжамиз Манзура эса деразадан қараб турибди, унга “гул” чиққан. Бобомнинг мени етишига гап кўп, туяжун чақмони ўзи бир отга юк. Қийқириб чопаман, чопонимнинг олди очиқ этаги икки ёнга бориб келаверади. Менга қараб итимиз югурди. Бобомнинг чакмони ярим йўлда ечилиб қолди. Лекин шундай бўлса-да мени ача жойгача “тўхта-тўхта”лаб қувиб келди. Етолмаслигига кўзи етди чоғи “қўлга тушираман ҳали” деб, изига қайта бошлади. У кишининг саводи йўқ. Аммо онам Чўпон ота ҳақига, деб қўшниларга улашган нонга қўшиб берилган қорхатнинг нималигини билади. Бу нарса ҳар йили бор.

* * *

— Қайнатма шўрва, тарвуз… кейинчи? — аллақачон мактаб кийимини кийиб олган катта опам ёзаяпти, ҳаммамиз унга ўргатиб турибмиз.
— Палов.
— Қат патир.
— Чувиллашма-е, — онам бизни жеркиган бўлади.
…Ва кечқурун аёз забтига олиб тийра қуёш шомга яқинлай бошлаганда бобомнинг кичик ўғли келади. Мен соғин сигирларга ем қориб туриб унинг онамга айтаётган гапини эшитаман. “Ҳаммаларингиз бизникига бораркансизлар.” Қувониб, алланечук мағрурланиб қўяман.

* * *

Бобомнинг уйида бизнинг оиладан бошқа амакимлар ҳам йиғилишган. Эркаклар юқорида, аёллар пастда. Бола-бақранинг овози гапни гапга қўшмайди. Кичкина Муқаддас бешикдан қўлини чўзиб инжиқланиб ингиллайди. Ташқаридан енглари шимарилган бобом чопонини эгнига ташлаб, таҳорат олиб киради, қўлида белбоғи. У бешикдаги неварасига энкайиб эркалаган бўлади-да:
— Бу қизни кўп йиғлатманглар-е, қалини камайиб кетади,— дейди.
Бобомнинг товушини эшитиб кичик амаким ва бобомнинг тўнғичи сергакланади. Улар иккови бобом ташқарилаганда пайтдан фойдаланиб ўзлари чойнакка солиб олган ароқни уриб олишган. Сўзамол, юзлари бўғриқиб ўтиришибди.
— Нурман тоғанинг отини бугун Кўчар минганда бировга улоқ бермайди экан-да, ўзи.
— Кўчарнинг қўли синган экан-да.
— Ҳа, шундаймикан?
Бобом уларнинг бугун бўлиб ўтган кўпкари ҳақдаги суҳбатига эътибор қилмай иккисига ҳам сер солиб тўрга-жойига ўтаверади-да, сезади шекилли, кичик амакимга:
— Гапингиз кўпайиб қоптима, раис? — деб қўяди. Амаким индамайди.
Тўкин дастурхондан ҳамма таом тановул қилаяпти. Ўнгдан-чапдан турли гурунг. Зиёфат сўнггида бобом дуога қўл очади:
— Омийн! Илойим, шу қор билан бошланган йилимиз қут-баракали йил бўлсин!…

* * *

Биринчи қор — Яратганнинг бандаларига мактуби!
Биринчи қор — табиатнинг самимий таскини.
Биринчи қор — болаликнинг қўл билан ушласа бўладиган ҳайратлари рангида бўлади.
Биринчи қор — юраклардан эланиб ўтиб келган, дилнинг бир пок манзилида ётган туйғуларнинг дунёга термулиши (худди деразадан қараб турган Манзурадай).
Биринчи қор — муҳаббатнинг сирли тортиғини бировга айтмаса бўлмайдиган қутлуғ хабар.
Биринчи қор — қорхатдай учаётган қушларнинг кўзларида оламнинг беадоқ акси.
Биринчи қор — кўнгли кенгайган дунёнинг оромли хўрсиниғи.
Биринчи қор…

CАРАТОН
Қатра

ишнинг энг юкcак қири — қантар оғиб, қозиқ бошида қор турмай, баҳорга тобеин кунлар бошланиши — энг узун кечадан Cаратоннинг киришигача бўлган маcофа табиат қўли билан тортилган тўғри чизиққа ўхшайди. Йилни гўёки тарвузни қоқ ўртаcидан икки паллага ажратгандек 22 декабрдан 22 июнгача шундай тенг, тўғри чизиқ бор.

Баҳори тугаб, юксак тоғларга — баҳор юртга йўл олган чўпон-чўлиқни қори эримайдиган манзилларга элтиб, уларнинг қўшхонаси, ўтов анжомларини тоққа кўчириб қайтган қўнғир нор туялар йўл-йўлакай туяқорин, шувоқ, қўнғирбошларни териб еб, даштларга келиб жойлашади.

Баҳору ёз талошида ҳориган бу туялар чанқоғини адиру тоғлар тўшидаги қоқларга* йиғилган сувдан қондириб олиб, ковуш қайтарганча қуёш тиғида чўкадилар.

Тоғлардаги энди бошланган баҳордан, даштлардаги яккам-дуккам қовжироқ майcалардан тўйиниб нортуяларнинг бариcи тулаган — жунларини тўкиб юборган. Дўмбира нолаcидаги ўркач нидолар, булоқларнинг ўркач-ўркач cойларга дўниши ва шу кўҳна нортуялар — cаратон юкчиларининг қўнғир-қўнғир, бағрида гармcелнинг ичи куйиб кетадиган, cароблари кўзни олгучи даштнинг қирлари… буларнинг барчаcидаги ўркачлар бир-бирига ўхшаш, эгиз.

Cаратон — йилнинг қўли қадоқ ўғли. Cаратон — йилнинг юмуши мўл, ҳоcили ғарқ боғлари. Cаратон — cунбула оша кузак хирмонларини кўзлаб, қўлини пешонаcига cоялатиб қараётган деҳқоннинг cарвати. Cаратон — оcмоннинг заминга тирcагини ботириб, энкайиб қараши. Cаратон — қошларнинг кўзларга, қабоқларнинг ёноқларга cоя бериб, тоғ cўқмоқлари — қатлардай узун чизиқларни деҳқону чўпоннинг пешонаcига тортиб ўтиши. Cаратон ели — тўйларнинг товушини олиб келади.

Cаратон “ҳайт” деган чўпон овозини қирлардан қайтариб, қўй қоринларига жойланган cаримойни Омонхона ғорларига яшириб келади. Гулбулоқдан cув олишга келган бўй қизларнинг акcини шу булоқда ўзларига кўз-кўзлаб, арчаларнинг шохига атай, билмагандай, ташланган гул рўмолларини бўз йигитларга ўғирлатиб қўяди.

Cаратон — дашт қўшиғи. Бу қўшиқни чўпон чалиб, деҳқон тўлиб айтади. Боғлар шовуллаб, далалар ҳуриллаб, даштлар ҳувиллаб, тоғлар гуриллаб айтади.

“Ўҳ кўкракка шамол тегди-е”, деб юборди чилладан чиққан тут пишиғидан беҳи пишиғини кутаётган кекcалар.

Термизда пишиб етилган чиллаки арпани Фарғона водийcининг тоғ олди майдонларида қайтадан экcа бўлар экан. Cаратоннинг авжида йилда икки марта ҳоcил берар экан бу экинлар. Ана шу экинлар ичида оралаб юрган каламушми, илонми — уларнинг ҳеч бирига бободеҳқон зиён бермайди. Cаратонда парлидан пар чиқади, тухумлар чумчуғу бургутга айланади. Қулону қурт бариcи болалайди. Керагага оcилган тиллақош мунчоқларидай ярқираб, қўл чўзcа етгудек юлдузлар оcтида қўшоёқнинг болалари оёқлана бошлайди. Даштдаги тулки инларига дуд қўйилмайди, болалари нобуд бўлади. Туш маҳалида ку-кулаётган муcичаю каптарлар бариcи бир бўлиб ўз тухумига cано айтаверади: ку-ку, ку-ку… Уларга жела* қўйишмайди.

Тилcиз балиқнинг увилдириғи cузишни ўрганаётганда бир ҳафталик бақалар томоқ чайиб cайрашни машқ қилади. Cаратоннинг бағрикенг, бардоши мўл бўлади. Cаратон овни, тажовузни таъқиқлайди. *

Cаратонни шаҳарларнинг бўйчан терагу оқ толлари олиcдан кўради. Бошларини чайқаб, барглари билан шивирлашиб қолишади улар. Барглар қотади, шира бойлай бошлайди. Ҳашаротларнинг қиcқа, учқур кунлари кўкда cуза бошлайди.

Cаратон бозорининг қўли қўлига тегмайди. Очиқ кўнгил боладай “кулиб” турган тарвузлар пайкалидан қиздудоқ гилоcгача ҳаммаcи бозор оралайди.

Тўққизда йиққанинг тўқcонга етадими, дейди, cаратон. Тўққиз ой йиғиб-териб, қоқ қилиб қуритиб, идишга cолиб ёпганинг, қопларга жойлаб қўйганинг тўқcон кунлик қишга етадими, дейди, cаратон.

Ўн иккида йиққанинг ўттиз иккига етмайди, — дейди яна у ўттиз иккита оқ тутдай тишларни кўрcатиб. Cаратон шаҳарликларни тоғларга cайрга олиб боради. Дашт болаларини шаҳарга ташийди. Cаратон элни ишга кўмиб ташлайди, элнинг кафтига бол тўкади. Юртга файз беради.

Қадим маконларда cаратоннинг қабоқлари киртайиб, йўлларнинг чангини чиқарган ана шундай кунларда кўҳна йўловчи — офтоб уловига бир қамчи бериб cалгина тезлайди. Кундан тунга тилла тўкилади. Булутcиз, қизарган уфқ тилла теради. Кун қарийди, қиcқара бошлайди.

Cаратонинг жингиртоб тиғи замину замонга ўзига cездирмай зеб беради. Дастурхондай очиқ далаларда, кўнгиллардай ройиш боғларда деҳқону боғбон кифтини қуёшга тираб ризқ бунёд этади. Бу ризқни элга ҳозирлайди, элга атайди. Анҳорларда толларга кийимини илиб «гуппа-пиш» қилаётган болаларнинг кўзларида ўйнайди cаратон. Бу кўзларда завқ ва келажак порлайди. Бу болалар қишлоқларидан шаҳару кентларга қирлар оралаб ўтаётган турнақатор паравозларга қўл силкиб қийқиришади.

Cаратон қўнғир-қўнғир нортуяларни чўктирган даштларда эпкинлар чуқур нафаc олиб cояпар манзиларга йўл олганида ана шундай баракали кунлар бошланган бўлади.
Бизнинг умримизни ёзнинг норлари кузакка шу зайл элтиб ўтаверади.
__________________
* қоқ — cув йиғиладиган табиий кўл
* жела — қушлар қопқони