Маҳалла гузарида икки нуроний киши ўтирибди. Улардан бири ниманидир сўзлар иккинчиси эса жим эшитарди…

ТИЛАНЧИ ЧОЛ ҲИКМАТЛАРИ

ОДАМИЙЛИК САБОҒИ
Нуронийлар гурунги ёхуд саҳифага сиғмаган ривоят
Қоғозга туширган — Шодмонқул Салом

Маҳалла гузарида икки нуроний киши ўтирибди. Улардан бири ниманидир сўзлар иккинчиси эса жим эшитарди. Чолларга салом бердим, ровий алик олди. Тингловчи назаримда эшитмади. Сўзловчи гапини давом эттирди: “Ҳамма жойда ва ҳамма замонларда бўлганидек гавжум бозор эди. Кенг саҳндаги устунларнинг бирига елка бериб ўтирадиган тиланчи чолга ҳам ҳамишагидек кўпчилик эътибор қилмас, кўнглига келгани бир-икки чақа ташлар, чолнинг “Одам бўл!” деган бўғиқ хитобига парво қилишмасди.

Чол эса бошқа қавмдошларига ўхшаб мўл-кўл дуо қилмас, ўткинчиларга ялиниб ёлвормас, аксинча, кирланиб кетган дўпписини олдига қўйганча жим ўтирарди. Бозорда кўпдан буён савдо қилувчи бир йигит бўлиб, у ҳам чолга кўникиб қолган, у билан қизиқмас, аҳён-аҳёнда унга садақа ташлаб ўтарди.

Бир яхши кунда унинг кўнглига келган савол ўзига қизиқ туюлди ва тушлик маҳалида дўконини ёпиб чол ўтирадиган томонга йўл олди. У доимгидек ҳазин қиёфада кўзларини бесабаб артиб-нетиб ўтирарди. Йигит унинг дўпписига танга ташлади ва одатий сўзларни эшитди: “Одам бўл!” Чол ҳатто йигитнинг юзига бош кўтариб қарамади ҳам.

Шунда йигит унинг қаршисига чўккалаб ўтирди ва қариянинг юзига сер солди. Улар бир-бирига тикилиб қолишди: йигит қизиқсиниб, чол бемаъно.

— Нега сен бошқаларга ўхшаб гапирмайсан, дуою илтижо қилмайсан? — чолдан сўради йигит.

Чол атрофга олазарак боқди ва ярашиқсиз тарзда кемтик оғзини очиб кулишга ҳаракат қилди. Йигит уни телбага йўйди ва ўрнидан қўзғалмоқчи эди. Чол ердаги дўпписини қўлига олиб, тангаларини ерга тўкди. Дўппини ушлаб, йигитга қисиқ кўзларини ўқдай қадаб деди:

— Буни жирканмасдан, ихлос билан кий!

Йигит унинг айтганини қилиб, дўппини бошига кияркан шу заҳоти ёнгинасида ниманингдир ириллаган товушини эшитди. Илкис ўрнидан туриб қараганида ириллаган нарса каттакон кулранг бўри эканини ва жондорнинг бамайлихотир бозор оралаб кетаётганини кўрди.

Бу ғаройиб ҳолдан ажабланиб турган йигитнинг кўзлари не ажабки, кўзойнак таққан, улкан димоғдор илонга тушди. Илон худди одам каби эмин-эркин вишиллаб бозор ораларди. Бул морнинг изида эса чиройли сават тишлаб, акиллаб бораётган итни ҳам кўрди савдогар йигит. Унинг бироз қўрқувга, хавотирга тўлиқ ҳайрати баттар ошган эди.

…новвот тарозилаётган тошбақани, ун сотаётган майнани, “Кеб қолинг, бахтингизни синаб кўринг” деб қичқираётган тулкини, ўроқ ясаб ўтирган темирчи йўлбарсни, унинг олдида қоп елкалаб тик турган қўйни, очиқроқ жойда тамаки тортиб турган бир жуфт каламушни ва яккам-дуккам одамларни ҳам кўрди савдогар йигит…

Шу пайт унинг тиззасида қаттиқ оғриқ турди. Бурилган эди бошидан дўпписи учиб тушди. Чол тиғли асо билан унинг тиззасига туртаётган эди. Чол тангаларини ердан олиб тағин дўпписига соларди. Йигит унга тиз чўкиб ёлвора бошлади.

— Мен кимман, одамманми йўқми, кимман, айтиб бер?

Чол жавоб бермади. Йигит унинг жимлигини ўзича тушунди ва дўппига яна танга ташлади. Мўйсафид эса тағин “Одам бўл!” деб хитоб қилди. Йигит энди кўзига ёш келгании ўзи ҳам илғамай гапга тушди.

— Жон ота, бир оғиз айт менинг кимлигимни. Мен шуни билайин, сени уйимга олиб кетиб ардоқлаб юраман, ўз отамдай кўраман…

— Одам бўл, одам бўл, одам бўл… — чол бошқа жавоб қилмади.

Бугун у бозордаги донишманд қария ҳам йўқ, унинг синоатига гувоҳ йигит ҳам. Аммо ўша ҳақиқатнинг мантиғи ҳамон амалда. Шундай эмасми?”.

Гузардаги нуроний тилидан бу қадим ривоятни эшитиб ўйланиб қолдим…

ЯХШИМИ,ЁМОНМИ?
Қоғозга туширган — Хуршид Даврон

Узоқ йиллар мен ҳам ана шу тиланчи чол ҳақида ҳамқишлоқ бободан бир ривоят  эшитганман.

Тонг-саҳар пайти бозорнинг ўзи ўрганган жойида, кирланиб кетган дўпписини ерга қўйганча, раста устунларининг бирига елка бериб ўтирган тиланчи чолнинг олдига бир йигит келиб сўрабди:

—   Ота, мен олис юртдан келдим. Айт-чи, бу шаҳарнинг одамлари ўзи қанақа, яхшими, ёмонми?

—  Аввал сен айт, — дебди тиланчи чол —  шаҳрингдаги одамлар қанақа эди, яхшимиди, ёмонмиди?

—  Эҳ,ота, мен айтмай, сен эшитма. Ўша шаҳар одамларидай муттаҳамларни кўрмаганман, бу ерларга ўшаларнинг дастидан қочиб келдим.

—  Овора бўпсан,бу ердаям худди ўшанақа одамлар яшайди. — деб ғамгин бош чайқабди тиланчи чол.

Йигитнинг ҳафсаласи пир бўлиб бозордан чиқиб кетибди.

Айни пешин пайти тиланчи чолнинг олдига бошқа бир йигит келиб сўрабди:

—   Ота, мен ҳозиргина қўшни юртдан келган карвондан тушдим. Иложи бўлса шаҳрингизга оиламни олиб келмоқчиман. Айт-чи, бу шаҳарнинг одамлари ўзи қанақа, яхшими, ёмонми?

—  Меҳмон, — дебди тиланчи чол бошини ҳам кўтармай, — ўша сен яшаган шаҳрингдаги одамлар қанақа эди, яхшимиди, ёмонмиди?

—  Зарурат бўлмаса шаҳримни тарк этмасдим. Чунки мен яшаган шаҳар аҳли жуда меҳрибон, саховатли ва меҳмондўст одамлар.

—  Куйинма,бу шаҳардаям худди ўшанақа меҳрибон, саховатли ва меҳмондўст одамлар яшайди. — деб бошини кўтариб йигитнинг кўзларига тикилибди тиланчи чол.

Бу гапни эшитган йигит хурсанд бўлганича бозордан чиқиб кетибди.

Ҳар икки суҳбатга гувоҳ бўлган  косиб  жаҳл билан  дўкончасидан бошини чиқариб тиланчи чолдан  сўрабди:

—  Бу нима қилиқ, бирига шаҳримизни ёмон дейсан, иккинчисига яхши дейсан? Қанақа одамсан ўзи?

— Ҳамшаҳар, — дебди тиланчи чол бошини ғамгин чайқаб. — Бирига шаҳримизда ёмон кўпаймасин, иккинчисига яхши кўпайсин деган ниятда ўша гапларни айтдим. Инсон ёмонлик изласа ёмонлик, яхшилик изласа яхшилик топади..

Узоқ йиллар ўтсаям бу ривоят ҳамиша эсимда

Uzoq yillar men ham ana shu tilanchi chol haqida hamqishloq bobodan bir rivoyatni eshitganman.

TILANCHI CHOL HIKMATLARI

ODAMIYLIK SABOG’I
Nuroniylar gurungi yoxud sahifaga sig’magan rivoyat
Qog’ozga tushirgan — Shodmonqul Salom

Mahalla guzarida ikki nuroniy kishi o’tiribdi. Ulardan biri nimanidir so’zlar ikkinchisi esa jim eshitardi.

Chollarga salom berdim, roviy alik oldi. Tinglovchi nazarimda eshitmadi. So’zlovchi gapini davom ettirdi: “Hamma joyda va hamma zamonlarda bo’lganidek gavjum bozor edi. Keng sahndagi ustunlarning birga yelka berib o’tiradigan tilanchi cholga ham hamishagidek ko’pchilik e’tibor qilmas, ko’ngliga kelgani bir-ikki chaqa tashlar, cholning “Odam bo’l!” degan bo’g’iq xitobiga parvo qilishmasdi.

Chol esa boshqa qavmdoshlariga o’xshab mo’l-ko’l duo qilmas, o’tkinchilarga yalinib yolvormas, aksincha, kirlanib ketgan do’ppisini oldiga qo’ygancha jim o’tirardi. Bozorda ko’pdan buyon savdo qiluvchi bir yigit bo’lib, u ham cholga ko’nikib qolgan, u bilan qiziqmas, ahyon-ahyonda unga sadaqa tashlab o’tardi.

Bir yaxshi kunda uning ko’ngliga kelgan savol o’ziga qiziq tuyuldi va tushlik mahalida do’konini yopib chol o’tiradigan tomonga yo’l oldi. U doimgidek hazin qiyofada ko’zlarini besabab artib-netib o’tirardi. Yigit uning do’ppisiga tanga tashladi va odatiy so’zlarni eshitdi: “Odam bo’l!” Chol hatto yigitning yuziga bosh ko’tarib qaramadi ham.

Shunda yigit uning qarshisiga cho’kkalab o’tirdi va qariyaning yuziga ser soldi. Ular bir-biriga tikilib qolishdi: yigit qiziqsinib, chol bema’no.

— Nega sen boshqalarga o’xshab gapirmaysan, duoyu iltijo qilmaysan? — choldan so’radi yigit.

Chol atrofga olazarak boqdi va yarashiqsiz tarzda kemtik og’zini ochib kulishga harakat qildi. Yigit uni telbaga yo’ydi va o’rnidan qo’zg’almoqchi edi. Chol yerdagi do’ppisini qo’liga olib, tangalarini yerga to’kdi. Do’ppini ushlab, yigitga qisiq ko’zlarini o’qday qadab dedi:

— Buni jirkanmasdan, ixlos bilan kiy!

Yigit uning aytganini qilib, do’ppini boshiga kiyarkan shu zahoti yonginasida nimaningdir irillagan tovushini eshitdi. Ilkis o’rnidan turib qaraganida irillagan narsa kattakon kulrang bo’ri ekanini va jondorning bamaylixotir bozor oralab ketayotganini ko’rdi.

Bu g’aroyib holdan ajablanib turgan yigitning ko’zlari ne ajabki, ko’zoynak taqqan, ulkan dimog’dor ilonga tushdi. Ilon xuddi odam kabi emin-erkin vishillab bozor oralardi. Bul morning izida esa chiroyli savat tishlab, akillab borayotgan itni ham ko’rdi savdogar yigit. Uning biroz qo’rquvga, xavotirga to’liq hayrati battar oshgan edi.

…novvot tarozilayotgan toshbaqani, un sotayotgan maynani, “Keb qoling, baxtingizni sinab ko’ring” deb qichqirayotgan tulkini, o’roq yasab o’tirgan temirchi yo’lbarsni, uning oldida qop yelkalab tik turgan qo’yni, ochiqroq joyda tamaki tortib turgan bir juft kalamushni va yakkam-dukkam odamlarni ham ko’rdi savdogar yigit…

Shu payt uning tizzasida qattiq og’riq turdi. Burilgan edi boshidan do’ppisi uchib tushdi. Chol tig’li aso bilan uning tizzasiga turtayotgan edi. Chol tangalarini yerdan olib tag’in do’ppisiga solardi. Yigit unga tiz cho’kib yolvora boshladi.

— Men kimman, odammanmi yo’qmi, kimman, aytib ber?

Chol javob bermadi. Yigit uning jimligini o’zicha tushundi va do’ppiga yana tanga tashladi. Mo’ysafid esa tag’in “Odam bo’l!” deb xitob qildi. Yigit endi ko’ziga yosh kelganii o’zi ham ilg’amay gapga tushdi.

— Jon ota, bir og’iz ayt mening kimligimni. Men shuni bilayin, seni uyimga olib ketib ardoqlab yuraman, o’z otamday ko’raman…

— Odam bo’l, odam bo’l, odam bo’l… — chol boshqa javob qilmadi.

Bugun u bozordagi donishmand qariya ham yo’q, uning sinoatiga guvoh yigit ham. Ammo o’sha haqiqatning mantig’i hamon amalda. Shunday emasmi?”.

Guzardagi nuroniy tilidan bu qadim rivoyatni eshitib o’ylanib qoldim…

YAXSHIMI,YOMONMI?
Qog’ozga tushirgan — Xurshid Davron

Uzoq yillar men ham ana shu tilanchi chol haqida hamqishloq bobodan bir rivoyatni eshitganman.

Tong-sahar payti bozorning o’zi o’rgangan joyida, kirlanib ketgan do’ppisini yerga qo’ygancha, rasta ustunlarining biriga yelka berib o’tirgan tilanchi cholning oldiga bir yigit kelib so’rabdi:

— Ota, men olis yurtdan keldim. Ayt-chi, bu shaharning odamlari o’zi qanaqa, yaxshimi, yomonmi?

— Avval sen ayt, — debdi tilanchi chol — o’sha shahringdagi odamlar qanaqa edi, yaxshimidi, yomonmidi?

— Eh,ota, men aytmay, sen eshitma. O’sha shahar odamlariday muttahamlarni ko’rmaganman, bu yerlarga o’shalarning dastidan qochib keldim.

— Ovora bo’psan,bu yerdayam xuddi o’shanaqa odamlar yashaydi. — deb g’amgin bosh chayqabdi tilanchi chol.

Yigitning hafsalasi pir bo’lib bozordan chiqib ketibdi.

Ayni peshin payti tilanchi cholning oldiga boshqa bir yigit kelib so’rabdi:

— Ota, men hozirgina qo’shni yurtdan kelgan karvondan tushdim. Iloji bo’lsa  shahringizga oilamni olib kelmoqchiman. Ayt-chi, bu shaharning odamlari o’zi qanaqa, yaxshimi, yomonmi?

— Mehmon, — debdi tilanchi chol boshini ham ko’tarmay, — o’sha sen yashagan shahringdagi odamlar qanaqa edi, yaxshimidi, yomonmidi?

— Zarurat bo’lmasa shahrimni tark etmasdim. Chunki men yashagan shahar ahli juda mehribon, saxovatli va mehmondo’st odamlar.

— Kuyinma,bu shahardayam xuddi o’shanaqa mehribon, saxovatli va mehmondo’st odamlar yashaydi. — deb boshini ko’tarib yigitning ko’zlariga tikilibdi tilanchi chol.

Bu gapni eshitgan yigit xursand bo’lganicha bozordan chiqib ketibdi.

Har ikki suhbatga guvoh bo’lgan  kosib  jahl bilan  do’konchasidan boshini chiqarib  tilanchi choldan  so’rabdi:

— Bu nima qiliq, biriga shahrimizni yomon deysan, ikkinchisiga yomon deysan? Qanaqa odamsan o’zi?

— Hamshahar, — debdi tilanchi chol boshini g’amgin chayqab. — Biriga shahrimizda yomon ko’paymasin, ikkinchisiga yaxshi ko’paysin degan niyatda o’sha gaplarni aytdim.

Inson yomonlik izlasa yomonlik, yaxshilik izlasa yaxshilik topadi..

Uzoq yillar o’tsayam bu rivoyat hamisha esimda