Она тилимиздаги ҳар бир сўз ўз тарихига эга. Сўзнинг тарихи ва моҳиятини ҳис қилиш тилнинг руҳини ҳис қилиш демакдир. Сўз –хазина. Хазина бўлганда ҳам миллат хазинасидир. Тилни авайлаб асраш ундаги ҳар бир сўзни асрашдан бошланади.

Эшқобил Шукур
СЎЗ СИРИ

Эшқобил Шукур Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Боймоқли қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини битирган (1984). Илк шеърлар тўплами — «Юракни ўрганиш» (1984). Шундан сўнг унинг «Сочлари сумбул-сумбул» (1988), «Тунги гуллар» (1989), «Яшил қушлар» (1995), «Ҳамал айвони» (2003) шеърий китоблари ва 2005 йилда «Кўҳна боғ ривоятлари» насрий китоби нашр этилган. «Нақшбанд», «Ибтидо хатоси» каби достонлари, «Насойим ул-муҳаббатга сайр» туркуми, шунингдек, «Оқибат оқшоми», «Дунёнинг кўчиши» каби қиссалари ҳам бор.

Она тилимиздаги ҳар бир сўз ўз тарихига эга. Сўзнинг тарихи ва моҳиятини ҳис қилиш тилнинг руҳини ҳис қилиш демакдир. Сўз –хазина. Хазина бўлганда ҳам миллат хазинасидир. Тилни авайлаб асраш ундаги ҳар бир сўзни асрашдан бошланади.

“КАМБАҒАЛ”НИНГ “БАҒАЛ”И НИМА?

“Камбағал деган сўзни кўп ишлатамиз. Бу сўз иштирокида тилимизда мақол ва иборалар ҳам кўп. “Камбағални туянинг устида ит қопади”, “Камбағалнинг ови юрса ҳам, дови юрмас”, “Камбағалнинг бир тўйгани – бой бўлгани” каби ўнлаб мақолларимиз бор. Хўш, “камбағал” сўзининг асл илдизи қандай маънони англатади?

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “камбағал” сўзи форсий ва арабий бўлиб, қашшоқ, йўқсил маъноларини англатади дейилган. “Камбағал” сўзидаги тожикча “кам” сўзининг маъноси бизга тушунарли. Хўш, унда “бағал” дегани нима? “Навоий асарлари луғати”да “бағал” форсийдан дейилиб, “қўлтиқ”, “қўйин” маъноларини англатиши таъкидланган. Ўз-ўзидан савол туғилади: Хўш, камлик ва қашшоқликнинг қўйинга нима алоқаси бор экан?

Бундан қуйидагича хулосага келиш мумкин. Азалдан одам бир нарсани яширмоқчи бўлса, қўйнига тиққан. “Қўйнида нони борнинг қорни тўқ” деган мақол ҳам бор. “Қўйин чўнтаги” деган махсус чўнтак ҳам борки, ҳар ким зарур ҳужжатлари ё пулини шу чўнтакка солган. Шунингдек тилимизда “Қўйни-қўнжи тўла” деган ибора ўзига тўқ одамга нисбатан ишлатилган.

Эҳтимол, “бағал” сўзининг бошқа маъноси ҳам бордир. Лекин бизнинг билганимиз шу.
Шу ўринда “камбағал” сўзининг туркий тилдаги ифодаси ҳақида икки оғиз сўз. “Қашшоқ” сўзи оддий камбағални эмас, ўта камбағални англатади. Бироқ, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”ида камбағал “чиғай” сўзи билан ифодаланган. “Ҳалал дунйа қазған чиғайқа ула” (Ҳалол дунё топиб, камбағалга улаш) дейди шоир. Маҳмуд Кошғарий ҳам “чиғай” сўзи камбағални билдиришини айтиб ўтган ва “кöңӱл кiмiң болса қалї jоқ чиғай” (“кўнгли оч камбағал киши”) деган мисолни келтириб ўтади Алишер Навоий ҳам бу сўздан фойдаланган:

Тиндурур бою чиғайни ҳокими равшан замир,
Уйни ёрутмас кўсов ўн қатла ёритсанг ани.

Маҳмуд Кошғарий “Қїрқ йїлқа тэгiн баj чїғаj тӱзlӓнӱр”, яъни, “Қирқ йилда бой билан камбағал тенглашади” деган мақолда “чиғай” сўзини қўллаган.

Муҳтарам олимимиз Солиҳ Муталлибов “ХI аср тилида камбағал маъносида, асосан, чиғай сўзи қўлланган” деган фикрни айтган

ҚАРҒИШ АСЛИ ҚОРАЛАШМИ?

Ўзбек халқ оғзаки ижодида қарғиш кичик бир жанр даражасига етган десак муболаға бўлмайди. Фақат улар етарли даражада тўпланмаган, сочилиб ётибди. Муҳаббат бор жойда алқаш бўлгани каби, нафрат бор жойда қарғиш ҳам бор. Қарғишни биз асосан лаънатлаш маъносида тушунамиз. Манбалар ҳам бу сўзнинг асосини шу мазмундаги илдизга олиб бориб тақайдилар. “Туркий тиллар этимологик луғати”да ҳам бу сўз илдизидаги “қар”, “кар”, “қара” сўзлари лаънатлаш, орқадан зарба бериш, ғийбат, ҳақорат маъноларида келади дейилган.

Менимча, “қарғиш” сўзининг илдизида “қора” сўзи бор. Чунки, қадимдан гўрни “қора ўрин”, фожиани “қора кун”, толесизликни “бахти қора” каби аташлар бизда бўлган. Ҳозиргача барча ёмонликларга “қора” сўзи аралашиб келади. “Туркий тиллар этимологик луғати”да фақат бир ўринда “қарғиш” сўзининг илдизи “қорага бўяш” маъносида изоҳланган.

Алишер Навоий “Фарҳод ва Ширин” достонида “Қулоғим ёлқибон эл қарғишидин” деган мисрани битган. Мисрадаги “ёлқибон” сўзи “батанг қилмоқ”, “қулоқни чарчатмоқ”, тилимиздаги бир ибора билан айтганда, “қулоқни еб қўймоқ” маъносини англатади.

БЕЛБОҒ ВА БЕЛҚАРС

Жанубий вилоятларимизда белбоғни белқарс дейишади. Лекин уларнинг бир-биридан фарқи бор. Белбоғ доим, хоҳлаган вақтда белга боғланадиган мато. Белқарс эса тўйларда, тантанали кунларда куёвлар, қудалар, ҳурматли кишиларнинг белига боғланади. Белбоғ оддий матодан ҳам бўлиши мумкин, белқарс эса, қиммат матолардан тикилади, махсус безаклар ва нақшлар билан безалади. Бу қадимий сўз ҳам изоҳли луғатимизга кирмай қолган.

Белбоғ маъносидаги “белқарс” сўзидаги “бел” ҳаммамизга маълум. Хўш, унда “қарс” қандай маънони англатади? “Бел”га “қарс” сўзи қандай қўшилиб қолган? Маҳмуд Кошғарий изоҳига кўра, “қарс” сўзи “туя ёки қўй жунидан қилинган кийим” мазмунини англатади. Демак, “белқарс” белга боғлаш учун махсус тикилган ё тўқилган кийим қисми маъносида келади.

ЭМАКЛАШ – МЕҲНАТ ҚИЛИШМИ?

“Эмаклаш” феълининг маъносини ҳаммамиз биламиз. Дустаман тушиб қўл ёрдамида бутун гавдани судраб бориш, аниқроғи дустаман ётиб юриш. Икки қўл кафти ва икки тизза билан ҳаракатланиш ҳам шу сўз билан ифодаланади. Бу анча қийин иш. Хўш, нега бу ҳолатни эмаклади, эмгаклади деймиз? Маҳмуд Кошғарий “э м г ӓ к” сўзини меҳнат ва машаққат маъноларини англатади деб изоҳлаган. “Эмгӓнди” сўзи “қийналди” мазмунини билдирган.
Ҳақиқатан ҳам эмаклаётган одам қийналади, машаққат чекади. Фақат қўлга таяниб бутун гавдани ҳаракатга келтириш осон эмас. Демак, “эмаклади”, “эмгаклади” сўзлари қийналди, меҳнат қилди, машаққат чекди маъноларидан келиб чиққан. “Алишер Навоий асарлари луғати”да ҳам “эмгак” сўзи “машаққат, кулфат” маъносида изоҳланган. “Не ажаб сорғорса юз, еткан сойи эмгак менга” дейди Навоий. Давр ўтиши билан “эмгак” сўзининг “кулфат” маъноси истеъмолдан чиққан, “меҳнат” маъноси кейинги замонларгача сақланиб қолган. Миртемир ёзади:

Сен учун даланинг чокини сўкдик,
Бола ўстиргандек эмгаклар тўкдик.

Тилимизда “эмгакчи” деган сўз “меҳнатчи”, “меҳнат қилувчи” маъносида келади.

ЙИЛҚИ

Отлар подасини “йилқи”, “жилқи” деймиз. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да “йилқи” сўзи “Туркий тиллар этимологик луғати”га кўра “бир жойга тўпла” маъносини англатган -йыл феълига -қы қўшимчаси қўшилиши билан ясалган, деб изоҳланган. Шарқшунос А. Вамбери “йилқи” сўзидаги -йыл ўзагини “-йығыл” феълининг қисқаргани деган фаразни айтади. Маҳмуд Кошғарийда “йилқи” сўзи “jїлқї” – “тўрт оёқли ҳайвон” маъносида келади, дейилган. От подаси маъносида эмас, умуман тўрт оёқли ҳайвонлар маъносида. Негадир Алишер Навоийда ҳам бу қадимий сўзга дуч келмадим, балки бордир. “Муҳокамат ул луғатайн”да ҳам отларнинг тури ва ёши ҳақида сўз боради, лекин “йилқи” сўзи ишлатилмайди. Шу ўринда яна бир тахмин: Ғани Абдураҳмонов ва Алибек Рустамовнинг “Қадимги туркий тил” китобида айтилишича, “ёл” сўзи қадимги тилимизда “йил” шаклида бўлган. Йилқи ёлли бўлади. Қолаверса, тилимизда от ясовчи “-қу” (“-қи”) ва “-ғу” қўшимчалари бўлган. Бу бир тахмин. Лекин, асосий манбаларда йилқи сўзи “йылқы” шаклида берилган.

Тилимизда “Йилқи – молнинг пошшоси, туя молнинг қашқаси”, “Тўқсон тўқай йилқиси бор” каби мақол ва иборалар мўл. Юсуф Хос Ҳожиб “йилқи” сўзини бошқача ишлатган:

Асл кишилар икки турлидир, кўргин,
Бири – бег, бири – доно, кишилар боши,
Бундан бошқа барчаси йилқи саналади.

Юсуф Хос Ҳожиб ўқимаган, уқмаган билимсизларни шундай таърифлайди:

Уқушсиз кишилар қамуғ йылқы-ул.

Яъни,

Заковатсиз кишилар тугал йилқидир.

Бу ўринда “йилқи” сўзи пода маъносида келаяпти. Бу Кошғарийнинг “тўрт оёқли ҳайвон” мазмунидаги изоҳига яқин.

ЎПИШ, ҲЎПЛАШ, ЎПКА ВА ЎПҚОН

Ўпиш, ҳўплаш, ўпқон, ўпка… Хўш бу сўзларни нима бир-бирига боғлаб туради? Уларда қандай яқинлик бор?

Шавкат Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да шундай гап бор: “Қадимги туркий тилда, масалан ич томонга торт” маъносини англатган оп – (ўп) феълидан “бўса ол” маъносини англатган öп (ўп) феъли … унли товушининг юмшоқлиги билан фарқланган”. Бу таъкид менда бошқа бир мулоҳазани уйғотди.

“Туркий тиллар этимологик луғати”да оп сўзи еб қўймоқ, комига тортмоқ, ямламай ютмоқ маъноларини ҳам англатади дейилган. Бу маъноларда ҳам барибир “ичга тортиш” мазмуни бор. Одам сувни ҳўплаганда ҳам ичига тортади. Ўпишда ҳам шу ҳолат сезилади. Ўпқон сувни тортиб кетадиган ер остидаги кўринмас чуқурлик, гирдоб дегани. Демак, ўпқонда ҳам ичига тортиш маъноси бор. Нафас олиш аъзоси – ўпка ҳам нафасни ичига тортади.

Шунингдек тилимизда сакраш, ҳатлаш пайтида айтиладиган “Ҳўп!” деган ундов сўзи бор. Аслида сакраётган одам “Ҳўп!” деб нафасни ичига тортиб олади-да, сўнг сакрайди. Бунда ҳам нафасни ичга тортиш, кучни ичга йиғиш маъноси бор.

Манба: “Маънавий ҳаёт” журнали 2019 йил, 3-сон.

Яна шу мавзуда:
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (1)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (2)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (3)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (4)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (5)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (6)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (7)

Ona tilimizdagi har bir so’z o’z tarixiga ega. So’zning tarixi va mohiyatini his qilish tilning ruhini his qilish demakdir. So’z –xazina. Xazina bo’lganda ham millat xazinasidir. Tilni avaylab asrash undagi har bir so’zni asrashdan boshlanadi.

Eshqobil Shukur
SO’Z SIRI

  Eshqobil Shukur Surxondaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumanidagi Boymoqli qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini bitirgan (1984). Ilk she’rlar to’plami — «Yurakni o’rganish» (1984). Shundan so’ng uning «Sochlari sumbul-sumbul» (1988), «Tungi gullar» (1989), «Yashil qushlar» (1995), «Hamal ayvoni» (2003) she’riy kitoblari va 2005 yilda «Ko’hna bog’ rivoyatlari» nasriy kitobi nashr etilgan. «Naqshband», «Ibtido xatosi» kabi dostonlari, «Nasoyim ul-muhabbatga sayr» turkumi, shuningdek, «Oqibat oqshomi», «Dunyoning ko’chishi» kabi qissalari ham bor.

Ona tilimizdagi har bir so’z o’z tarixiga ega. So’zning tarixi va mohiyatini his qilish tilning ruhini his qilish demakdir. So’z –xazina. Xazina bo’lganda ham millat xazinasidir. Tilni avaylab asrash undagi har bir so’zni asrashdan boshlanadi.

“KAMBAG’AL”NING “BAG’AL”I NIMA?

“Kambag’al degan so’zni ko’p ishlatamiz. Bu so’z ishtirokida tilimizda maqol va iboralar ham ko’p. “Kambag’alni tuyaning ustida it qopadi”, “Kambag’alning ovi yursa ham, dovi yurmas”, “Kambag’alning bir to’ygani – boy bo’lgani” kabi o’nlab maqollarimiz bor. Xo’sh, “kambag’al” so’zining asl ildizi qanday ma’noni anglatadi?

“O’zbek tilining izohli lug’ati”da “kambag’al” so’zi forsiy va arabiy bo’lib, qashshoq, yo’qsil ma’nolarini anglatadi deyilgan. “Kambag’al” so’zidagi tojikcha “kam” so’zining ma’nosi bizga tushunarli. Xo’sh, unda “bag’al” degani nima? “Navoiy asarlari lug’ati”da “bag’al” forsiydan deyilib, “qo’ltiq”, “qo’yin” ma’nolarini anglatishi ta’kidlangan. O’z-o’zidan savol tug’iladi: Xo’sh, kamlik va qashshoqlikning qo’yinga nima aloqasi bor ekan?

Bundan quyidagicha xulosaga kelish mumkin. Azaldan odam bir narsani yashirmoqchi bo’lsa, qo’yniga tiqqan. “Qo’ynida noni borning qorni to’q” degan maqol ham bor. “Qo’yin cho’ntagi” degan maxsus cho’ntak ham borki, har kim zarur hujjatlari yo pulini shu cho’ntakka solgan. Shuningdek tilimizda “Qo’yni-qo’nji to’la” degan ibora o’ziga to’q odamga nisbatan ishlatilgan.

Ehtimol, “bag’al” so’zining boshqa ma’nosi ham bordir. Lekin bizning bilganimiz shu.
Shu o’rinda “kambag’al” so’zining turkiy tildagi ifodasi haqida ikki og’iz so’z. “Qashshoq” so’zi oddiy kambag’alni emas, o’ta kambag’alni anglatadi. Biroq, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”ida kambag’al “chig’ay” so’zi bilan ifodalangan. “Halal dunya qazg’an chig’ayqa ula” (Halol dunyo topib, kambag’alga ulash) deydi shoir. Mahmud Koshg’ariy ham “chig’ay” so’zi kambag’alni bildirishini aytib o’tgan va “köңӱl kimiң bolsa qalї joq chig’ay” (“ko’ngli och kambag’al kishi”) degan misolni keltirib o’tadi Alisher Navoiy ham bu so’zdan foydalangan:

Tindurur boyu chig’ayni hokimi ravshan zamir,
Uyni yorutmas ko’sov o’n qatla yoritsang ani.

Mahmud Koshg’ariy “Qїrq yїlqa tegin baj chїg’aj tӱzlӓnӱr”, ya’ni, “Qirq yilda boy bilan kambag’al tenglashadi” degan maqolda “chig’ay” so’zini qo’llagan.

Muhtaram olimimiz Solih Mutallibov “XI asr tilida kambag’al ma’nosida, asosan, chig’ay so’zi qo’llangan” degan fikrni aytgan

QARG’ISh ASLI QORALAShMI?

O’zbek xalq og’zaki ijodida qarg’ish kichik bir janr darajasiga yetgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Faqat ular yetarli darajada to’planmagan, sochilib yotibdi. Muhabbat bor joyda alqash bo’lgani kabi, nafrat bor joyda qarg’ish ham bor. Qarg’ishni biz asosan la’natlash ma’nosida tushunamiz. Manbalar ham bu so’zning asosini shu mazmundagi ildizga olib borib taqaydilar. “Turkiy tillar etimologik lug’ati”da ham bu so’z ildizidagi “qar”, “kar”, “qara” so’zlari la’natlash, orqadan zarba berish, g’iybat, haqorat ma’nolarida keladi deyilgan.

Menimcha, “qarg’ish” so’zining ildizida “qora” so’zi bor. Chunki, qadimdan go’rni “qora o’rin”, fojiani “qora kun”, tolesizlikni “baxti qora” kabi atashlar bizda bo’lgan. Hozirgacha barcha yomonliklarga “qora” so’zi aralashib keladi. “Turkiy tillar etimologik lug’ati”da faqat bir o’rinda “qarg’ish” so’zining ildizi “qoraga bo’yash” ma’nosida izohlangan.

Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida “Qulog’im yolqibon el qarg’ishidin” degan misrani bitgan. Misradagi “yolqibon” so’zi “batang qilmoq”, “quloqni charchatmoq”, tilimizdagi bir ibora bilan aytganda, “quloqni yeb qo’ymoq” ma’nosini anglatadi.

BELBOG’ VA BELQARS

Janubiy viloyatlarimizda belbog’ni belqars deyishadi. Lekin ularning bir-biridan farqi bor. Belbog’ doim, xohlagan vaqtda belga bog’lanadigan mato. Belqars esa to’ylarda, tantanali kunlarda kuyovlar, qudalar, hurmatli kishilarning beliga bog’lanadi. Belbog’ oddiy matodan ham bo’lishi mumkin, belqars esa, qimmat matolardan tikiladi, maxsus bezaklar va naqshlar bilan bezaladi. Bu qadimiy so’z ham izohli lug’atimizga kirmay qolgan.

Belbog’ ma’nosidagi “belqars” so’zidagi “bel” hammamizga ma’lum. Xo’sh, unda “qars” qanday ma’noni anglatadi? “Bel”ga “qars” so’zi qanday qo’shilib qolgan? Mahmud Koshg’ariy izohiga ko’ra, “qars” so’zi “tuya yoki qo’y junidan qilingan kiyim” mazmunini anglatadi. Demak, “belqars” belga bog’lash uchun maxsus tikilgan yo to’qilgan kiyim qismi ma’nosida keladi.

EMAKLASh – MEHNAT QILIShMI?

“Emaklash” fe’lining ma’nosini hammamiz bilamiz. Dustaman tushib qo’l yordamida butun gavdani sudrab borish, aniqrog’i dustaman yotib yurish. Ikki qo’l kafti va ikki tizza bilan harakatlanish ham shu so’z bilan ifodalanadi. Bu ancha qiyin ish. Xo’sh, nega bu holatni emakladi, emgakladi deymiz? Mahmud Koshg’ariy “e m g ӓ k” so’zini mehnat va mashaqqat ma’nolarini anglatadi deb izohlagan. “Emgӓndi” so’zi “qiynaldi” mazmunini bildirgan.
Haqiqatan ham emaklayotgan odam qiynaladi, mashaqqat chekadi. Faqat qo’lga tayanib butun gavdani harakatga keltirish oson emas. Demak, “emakladi”, “emgakladi” so’zlari qiynaldi, mehnat qildi, mashaqqat chekdi ma’nolaridan kelib chiqqan. “Alisher Navoiy asarlari lug’ati”da ham “emgak” so’zi “mashaqqat, kulfat” ma’nosida izohlangan. “Ne ajab sorg’orsa yuz, yetkan soyi emgak menga” deydi Navoiy. Davr o’tishi bilan “emgak” so’zining “kulfat” ma’nosi iste’moldan chiqqan, “mehnat” ma’nosi keyingi zamonlargacha saqlanib qolgan. Mirtemir yozadi:

Sen uchun dalaning chokini so’kdik,
Bola o’stirgandek emgaklar to’kdik.

Tilimizda “emgakchi” degan so’z “mehnatchi”, “mehnat qiluvchi” ma’nosida keladi.

YILQI

Otlar podasini “yilqi”, “jilqi” deymiz. “O’zbek tilining etimologik lug’ati”da “yilqi” so’zi “Turkiy tillar etimologik lug’ati”ga ko’ra “bir joyga to’pla” ma’nosini anglatgan -yыl fe’liga -qы qo’shimchasi qo’shilishi bilan yasalgan, deb izohlangan. Sharqshunos A. Vamberi “yilqi” so’zidagi -yыl o’zagini “-yыg’ыl” fe’lining qisqargani degan farazni aytadi. Mahmud Koshg’ariyda “yilqi” so’zi “jїlqї” – “to’rt oyoqli hayvon” ma’nosida keladi, deyilgan. Ot podasi ma’nosida emas, umuman to’rt oyoqli hayvonlar ma’nosida. Negadir Alisher Navoiyda ham bu qadimiy so’zga duch kelmadim, balki bordir. “Muhokamat ul lug’atayn”da ham otlarning turi va yoshi haqida so’z boradi, lekin “yilqi” so’zi ishlatilmaydi. Shu o’rinda yana bir taxmin: G’ani Abdurahmonov va Alibek Rustamovning “Qadimgi turkiy til” kitobida aytilishicha, “yol” so’zi qadimgi tilimizda “yil” shaklida bo’lgan. Yilqi yolli bo’ladi. Qolaversa, tilimizda ot yasovchi “-qu” (“-qi”) va “-g’u” qo’shimchalari bo’lgan. Bu bir taxmin. Lekin, asosiy manbalarda yilqi so’zi “yыlqы” shaklida berilgan.

Tilimizda “Yilqi – molning poshshosi, tuya molning qashqasi”, “To’qson to’qay yilqisi bor” kabi maqol va iboralar mo’l. Yusuf Xos Hojib “yilqi” so’zini boshqacha ishlatgan:

Asl kishilar ikki turlidir, ko’rgin,
Biri – beg, biri – dono, kishilar boshi,
Bundan boshqa barchasi yilqi sanaladi.

Yusuf Xos Hojib o’qimagan, uqmagan bilimsizlarni shunday ta’riflaydi:

Uqushsiz kishilar qamug’ yыlqы-ul.

Ya’ni,

Zakovatsiz kishilar tugal yilqidir.

Bu o’rinda “yilqi” so’zi poda ma’nosida kelayapti. Bu Koshg’ariyning “to’rt oyoqli hayvon” mazmunidagi izohiga yaqin.

O’PISh, HO’PLASh, O’PKA VA O’PQON

O’pish, ho’plash, o’pqon, o’pka… Xo’sh bu so’zlarni nima bir-biriga bog’lab turadi? Ularda qanday yaqinlik bor?

Shavkat Rahmatullayevning “O’zbek tilining etimologik lug’ati”da shunday gap bor: “Qadimgi turkiy tilda, masalan ich tomonga tort” ma’nosini anglatgan op – (o’p) fe’lidan “bo’sa ol” ma’nosini anglatgan öp (o’p) fe’li … unli tovushining yumshoqligi bilan farqlangan”. Bu ta’kid menda boshqa bir mulohazani uyg’otdi.

“Turkiy tillar etimologik lug’ati”da op so’zi yeb qo’ymoq, komiga tortmoq, yamlamay yutmoq ma’nolarini ham anglatadi deyilgan. Bu ma’nolarda ham baribir “ichga tortish” mazmuni bor. Odam suvni ho’plaganda ham ichiga tortadi. O’pishda ham shu holat seziladi. O’pqon suvni tortib ketadigan yer ostidagi ko’rinmas chuqurlik, girdob degani. Demak, o’pqonda ham ichiga tortish ma’nosi bor. Nafas olish a’zosi – o’pka ham nafasni ichiga tortadi.

Shuningdek tilimizda sakrash, hatlash paytida aytiladigan “Ho’p!” degan undov so’zi bor. Aslida sakrayotgan odam “Ho’p!” deb nafasni ichiga tortib oladi-da, so’ng sakraydi. Bunda ham nafasni ichga tortish, kuchni ichga yig’ish ma’nosi bor.

Manba: “Ma’naviy hayot” jurnali 2019 yil, 3-son.

Yana shu mavzuda:
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (1)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (2)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (3)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (4)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (5)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (6)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (7)