Шодмонқул САЛОМ
ОНА ТИЛИ УЛУҒ КЕМАДИР
Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғатит-турк» асарида «тил» сўзининг тўртта маъноси айтилган. Шулардан бири «асир», «тутқун» мазмунида ҳам келади. Қизиқ, асирга тушган кишини «тил» деб атаганлар. «Тишим тилимни тутди», «Тилини тишлаб қолди», «Қора ўрада бир тулпор, бўшалса, ҳунари бор?» (қадимги топишмоқ), «Суяксиз тил суяк синдирар» сингари сўз ва ибора оҳангларидан тилнинг «асир»лиги сирини бироз тушуниш мумкин.
Ушбу маълумотларни Кошғарий минг йил бурун ўз фикру ўйларини баён этган тилда битяпмиз, Навоий улуғ бешликни яратган лафзда ўқияпмиз, Яссавий маъно ортган ҳикматлар карвонидан олиб улашаяпмиз, Лутфий ва Югнакий зебо этган шеърият тилида хатм қилиб турибмиз. Минг-минг йиллардан бери «Алпомиш»у «Гўрўғли» бўзлаган тилда бугун ҳам сўз айтиб турган миллатнинг вакилларимиз биз.
Турли тўлқинлар кўпирган тафаккур денгизида она тилимиз баайни олис йўл босиб, чайқалиб келаётган улуғ кемадир (Маҳмуд Кошғарий «луғат»ида «кема» – кiмi). Ривоятда айтилганидек, каламуш кемани кемириб тешса, илон кулча бўлиб ётиб унга кираётган сувни тўсади. Қалдирғоч эса бундан кема дарғасини огоҳ этади. Зотан, бу очун денгизи аро неча-неча кемалар йўлга чиқмади, қай бирлари ғарқ бўлиб кетмадилар.
Тил бир бинодир. Ватан қўрғонининг бир арки тил қуббаси ила муҳташамдир. Ҳар бир миллат вакили тил қўрғонининг аскаридир. Тилни миллат яратади, сўнгра миллат шу тил бағрида истиқомат қилади. Миллат йўқолиб кетишидан аввал, йўқликка маҳкум бўлган бу қавм тилини бой беради. Она тилимизнинг жуғрофий, ижтимоий-маданий асослари ҳам мустаҳкамдирки, юртимиз Буюк Ипак йўли чорраҳасида қарор топган. Шу сабабли ҳам тилимиз асрлар оша фақатгина бойиди, йўқотганидан топгани кўп бўлди.
Миллат дарахтининг ўқ томирларидан бири тилдир. Барчамиз шу улкан дарахтнинг салқинидамиз. Бугунги тезлашган дунёда бу дарахтнинг ҳар бир илдизу япроғини асрашга, умрини узайтирмоққа, миллий кенгликни янада кенгайтмоққа барчамиз масъулмиз. Аждодлардан мерос бу бисотни омон сақлаб, авлодларга етказиш эса кундалик заруратга, виждон ишига айланмоғи шарт.
Қуйидаги воқеликка асосланган қатралар халқ даҳосининг ботиндаги асл булоқларидан олинди. Ўйлаб топилмади, излаб топилди. Кузатилди, қиёсланди, асли ноаслга солиштирилди. Тоғдай уйилган қум-тупроқ орасидан кўзёшдеккина инжу топилганидек аста-секинлик билан йиғилди.
«ШОВУЛЛАМАНИНГ НАРЁҒИДА…»
Кўкибийнинг ҳаворида тўқсон олти бовли ўзбекнинг Қўнғирот уруғидан чиққан Эрманбой деган чорвадор бир бой яшар эди. Қўйининг ҳисобини биров билмасди, чўпонлари баҳорюртга кўчиш маҳалда сурувларни бу йил қирқ чиқарса, кейинги йил қирқ бир чиқарарди. Йилқиси уюрланиб юрар эди, бунинг сонини билиш учун барисини бир жойга йиғиш керак эди. Йилқи жонивор эркталаб келади, йилқибоқарлар бир жойга йиғолмай гаранг эдилар. «Йилқилар қанча?» дейишса, йилқичилар: «Шунча – Худонинг берганича, банданинг олганича!» деб қўяр эдилар.
Ана шу Эрманбойга тақдир олти ўғил берди. Тўрттаси ёлқи туғилди, иккита кенжаси эгиз бўлди. Ўғилларига Эрманбой шундай исм берди: Бойбўри, Бойқўзи, Бойкўл, Бойқамиш, эгизлари Пичоқбой ва Қайроқбой деб ном олди. Бойбўриси туғма тиш билан туғилган, Бойқўзиси чорвадан тўл олиш маҳалида бино бўлган, Бойкўли кузакда, кўл бўйида дунёга келган, Бойқамиши баҳорюртга кўчиш маҳали туғилганди, болани шошилинчда қамиш чийга ўраб олишгандилар. Эгизакларини эса бир тиғга бир қайроқ ҳамиша керак – ўз оти ўзи билан деб Пичоқбой, Қайроқбой қўйишганди.
Шул ўғлонлар вақти-вояга келиб камолга ета бошладилар. Эрманбой уларнинг тўнғичи Бойбўрини уйлантирди. Тўй бўлиб ўтди. Эндигина бир ҳафталик келиннинг фаҳм-фаросатини синамоқ ниятида Эрманбой аёлига гап солди:
– Кампир, келинингнинг тилини кўрдингми? Боллими, аччими?
Кампири ҳам ҳозиржавоблик билан шундай деди:
– Бойбобоси бир жонлини жонсиз қилсин-чи – кейин кўрамиз-да келиннинг тилини…
Эрманбой эрталаб даштга – чўпонлар қошига боришини айтиб, отланиб чиқиб кетди. Ўғиллар ҳам ҳар қайсиси ўз юмуши билан кетдилар. «Эркакка – эгар, аёлга – ўрмак»: уйда қайнона-келин қолишди.
…Эрманбой дашт айланди, чорвадан хабарлашди. Бош чўпонлари билан бу йилги куз-қиш ҳақида маслаҳат қурди. Отнинг бошини тушга яқин овулга қараб бурди. Ўтови кўринадиган қир устига чиқди-да, уйга қараб:
– Ҳов, кампир-ов! – деб овоз берди.
Ўтов ичида ўтирган келин-қайнона бойнинг чақираётганини эшитишди. Қайнона келинига: «Келин, қаранг-чи, анов чоли тушгур нима деётир?» – деди.
Уйдан бир қизил кўйлакли чиқди. Керага қошида кўриниш берди. Бой олисдан келинни таниди-да, тушгача ўйлаб пиширган гапини айтди:
– Қамишзорнинг нарёғида, кўккўлнинг берёғида бир қўзини бўри бўғизлаб кетибди. Пичоқ билан қайроқни тезда бировдан бериб юборинглар, қўзини ҳалоллаб олайлик!..
Келин уйга қайтди. Қайнона унга савол нигоҳини тикди. Бир муддат эрганак-эшик олдида оёқ илган келин уйга кириб шундай хабар берди:
– Шовулламанинг нарёғида, жилдираманинг берёғида бир манграмани увиллама бўғизлаб кетибди. Шунга бойбобом «кесама билан угамани бериб юборинглар», деяпти!
Келин ўтовга кириш асносида ўрнидан қўзғалган бойнинг кампири бу жавобни эшитиб жойига «таппа» ўтирди, енгилгина «воҳ» деб юборди. Бирпасдан сўнг ўзига келиб тилга кирди:
– Ҳай, майли, кетган мол бўлсин, келинжон. Қўтондан чиқибди, энди қозондан чиқмасин. Сиз уйда ўтиринг – чиллалисиз. Пичоқ билан қайроқни мен ўзим бериб келаман.
«Қирқ қулоқли қозонда қулуннинг эти қайнасин», дея кўкрак кериб юрган хирмондай бойбича тик тепага етиб боргунча пишнаб қолди. Қирқ отар қўйи бўлган бойнинг сурувига жондор ораласа-ю, шу ердаги ўнлаб чўпонларда пичоқ бўлмайдими? Ё бу хабарни етказишга бойнинг ўзидан бошқа одам йўқмикан? Бу каби саволлар ҳақида ўйлашга фурсат ва фаросат керак. Буни келин топа билган эди. Уйи кўриниб турган тепалик тумшуғида бой билан кампири юзма-юз бўлдилар. Ҳали бой гапирмай туриб кампир тилга кирди:
– Бул келин мени пичоқсиз сўйди, чол. Билгич экан, кўнглимдагидан ҳам зиёд чиқди. Энди бир жонлини жонсиз қилиб боринг, уятга қолмайлик…
Бой аёлидан келинининг жавобини тўлиқ эшитиб, хурсанд бўлиб изига қайтди ва сурувнинг олди бўлган бир қўчқорни бўғизлатиб, отга ўнгариб уйга йўл олди.
Тилимизда ҳар бир сўзнинг руҳий ўлчовда ўз вазни, ўз ҳарорати, босими, тоти бор. Бу сўзларнинг ҳар бирининг худди тирик инсон каби ўз ҳаёти, тарихи, жуғрофий, маънавий, сиёсий қисмати бор. Айрим сўзларимиз табаррук отага, баъзилари маъюс, меҳрибон онага, баъзилари катта акага, айримлари мунис сингилга, эркатой укага, тағин баъзилари эса меҳмонга, мусофирга ва бетоб қарияга ҳам ўхшайди. Буни ҳис этмоқ, қутлуғ билмоқ завқи эса ниҳоятда тотлидир.
Изоҳлар
*Келинларнинг эр томондагиларнинг исмини айтмаслик удуми ҳануз сақланган. «Кесама» – М. Кошғарийнинг «Девону луғотит-турк» асарида «кесасi» – кесадиган; «Угама» – «uгула» – эговла; «кэрoгy» – чодир; «бoрi» – бўри; «кol» – тўпланиб қолган сув; «қамiч» – қамиш; «бiчак» – пичоқ; «қаjiр» – қум. Қайир, қайрамоқ; қумқайроқ ва ҳоказо.
Шовуллама – қамишзор; жилдирама – сув манбаси, кўл; увиллама – бўри; манграма – қўй-қўзи.
Shodmonqul SALOM
ONA TILI ULUG’ KEMADIR
Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’atit-turk» asarida «til» so’zining to’rtta ma’nosi aytilgan. Shulardan biri «asir», «tutqun» mazmunida ham keladi. Qiziq, asirga tushgan kishini «til» deb ataganlar. «Tishim tilimni tutdi», «Tilini tishlab qoldi», «Qora o’rada bir tulpor, bo’shalsa, hunari bor?» (qadimgi topishmoq), «Suyaksiz til suyak sindirar» singari so’z va ibora ohanglaridan tilning «asir»ligi sirini biroz tushunish mumkin.
Ushbu ma’lumotlarni Koshg’ariy ming yil burun o’z fikru o’ylarini bayon etgan tilda bityapmiz, Navoiy ulug’ beshlikni yaratgan lafzda o’qiyapmiz, Yassaviy ma’no ortgan hikmatlar karvonidan olib ulashayapmiz, Lutfiy va Yugnakiy zebo etgan she’riyat tilida xatm qilib turibmiz. Ming-ming yillardan beri «Alpomish»u «Go’ro’g’li» bo’zlagan tilda bugun ham so’z aytib turgan millatning vakillarimiz biz.
Turli to’lqinlar ko’pirgan tafakkur dengizida ona tilimiz baayni olis yo’l bosib, chayqalib kelayotgan ulug’ kemadir (Mahmud Koshg’ariy «lug’at»ida «kema» – kimi). Rivoyatda aytilganidek, kalamush kemani kemirib teshsa, ilon kulcha bo’lib yotib unga kirayotgan suvni to’sadi. Qaldirg’och esa bundan kema darg’asini ogoh etadi. Zotan, bu ochun dengizi aro necha-necha kemalar yo’lga chiqmadi, qay birlari g’arq bo’lib ketmadilar.
Til bir binodir. Vatan qo’rg’onining bir arki til qubbasi ila muhtashamdir. Har bir millat vakili til qo’rg’onining askaridir. Tilni millat yaratadi, so’ngra millat shu til bag’rida istiqomat qiladi. Millat yo’qolib ketishidan avval, yo’qlikka mahkum bo’lgan bu qavm tilini boy beradi. Ona tilimizning jug’rofiy, ijtimoiy-madaniy asoslari ham mustahkamdirki, yurtimiz Buyuk Ipak yo’li chorrahasida qaror topgan. Shu sababli ham tilimiz asrlar osha faqatgina boyidi, yo’qotganidan topgani ko’p bo’ldi.
Millat daraxtining o’q tomirlaridan biri tildir. Barchamiz shu ulkan daraxtning salqinidamiz. Bugungi tezlashgan dunyoda bu daraxtning har bir ildizu yaprog’ini asrashga, umrini uzaytirmoqqa, milliy kenglikni yanada kengaytmoqqa barchamiz mas’ulmiz. Ajdodlardan meros bu bisotni omon saqlab, avlodlarga yetkazish esa kundalik zaruratga, vijdon ishiga aylanmog’i shart.
Quyidagi voqelikka asoslangan qatralar xalq dahosining botindagi asl buloqlaridan olindi. O’ylab topilmadi, izlab topildi. Kuzatildi, qiyoslandi, asli noaslga solishtirildi. Tog’day uyilgan qum-tuproq orasidan ko’zyoshdekkina inju topilganidek asta-sekinlik bilan yig’ildi.
«SHOVULLAMANING NARYOG’IDA…»
Ko’kibiyning havorida to’qson olti bovli o’zbekning Qo’ng’irot urug’idan chiqqan Ermanboy degan chorvador bir boy yashar edi. Qo’yining hisobini birov bilmasdi, cho’ponlari bahoryurtga ko’chish mahalda suruvlarni bu yil qirq chiqarsa, keyingi yil qirq bir chiqarardi. Yilqisi uyurlanib yurar edi, buning sonini bilish uchun barisini bir joyga yig’ish kerak edi. Yilqi jonivor erktalab keladi, yilqiboqarlar bir joyga yig’olmay garang edilar. «Yilqilar qancha?» deyishsa, yilqichilar: «Shuncha – Xudoning berganicha, bandaning olganicha!» deb qo’yar edilar.
Ana shu Ermanboyga taqdir olti o’g’il berdi. To’rttasi yolqi tug’ildi, ikkita kenjasi egiz bo’ldi. O’g’illariga Ermanboy shunday ism berdi: Boybo’ri, Boyqo’zi, Boyko’l, Boyqamish, egizlari Pichoqboy va Qayroqboy deb nom oldi. Boybo’risi tug’ma tish bilan tug’ilgan, Boyqo’zisi chorvadan to’l olish mahalida bino bo’lgan, Boyko’li kuzakda, ko’l bo’yida dunyoga kelgan, Boyqamishi bahoryurtga ko’chish mahali tug’ilgandi, bolani shoshilinchda qamish chiyga o’rab olishgandilar. Egizaklarini esa bir tig’ga bir qayroq hamisha kerak – o’z oti o’zi bilan deb Pichoqboy, Qayroqboy qo’yishgandi.
Shul o’g’lonlar vaqti-voyaga kelib kamolga yeta boshladilar. Ermanboy ularning to’ng’ichi Boybo’rini uylantirdi. To’y bo’lib o’tdi. Endigina bir haftalik kelinning fahm-farosatini sinamoq niyatida Ermanboy ayoliga gap soldi:
– Kampir, keliningning tilini ko’rdingmi? Bollimi, achchimi?
Kampiri ham hozirjavoblik bilan shunday dedi:
– Boybobosi bir jonlini jonsiz qilsin-chi – keyin ko’ramiz-da kelinning tilini…
Ermanboy ertalab dashtga – cho’ponlar qoshiga borishini aytib, otlanib chiqib ketdi. O’g’illar ham har qaysisi o’z yumushi bilan ketdilar. «Erkakka – egar, ayolga – o’rmak»: uyda qaynona-kelin qolishdi.
…Ermanboy dasht aylandi, chorvadan xabarlashdi. Bosh cho’ponlari bilan bu yilgi kuz-qish haqida maslahat qurdi. Otning boshini tushga yaqin ovulga qarab burdi. O’tovi ko’rinadigan qir ustiga chiqdi-da, uyga qarab:
– Hov, kampir-ov! – deb ovoz berdi.
O’tov ichida o’tirgan kelin-qaynona boyning chaqirayotganini eshitishdi. Qaynona keliniga: «Kelin, qarang-chi, anov choli tushgur nima deyotir?» – dedi.
Uydan bir qizil ko’ylakli chiqdi. Keraga qoshida ko’rinish berdi. Boy olisdan kelinni tanidi-da, tushgacha o’ylab pishirgan gapini aytdi:
– Qamishzorning naryog’ida, ko’kko’lning beryog’ida bir qo’zini bo’ri bo’g’izlab ketibdi. Pichoq bilan qayroqni tezda birovdan berib yuboringlar, qo’zini halollab olaylik!..
Kelin uyga qaytdi. Qaynona unga savol nigohini tikdi. Bir muddat erganak-eshik oldida oyoq ilgan kelin uyga kirib shunday xabar berdi:
– Shovullamaning naryog’ida, jildiramaning beryog’ida bir mangramani uvillama bo’g’izlab ketibdi. Shunga boybobom «kesama bilan ugamani berib yuboringlar», deyapti!
Kelin o’tovga kirish asnosida o’rnidan qo’zg’algan boyning kampiri bu javobni eshitib joyiga «tappa» o’tirdi, yengilgina «voh» deb yubordi. Birpasdan so’ng o’ziga kelib tilga kirdi:
– Hay, mayli, ketgan mol bo’lsin, kelinjon. Qo’tondan chiqibdi, endi qozondan chiqmasin. Siz uyda o’tiring – chillalisiz. Pichoq bilan qayroqni men o’zim berib kelaman.
«Qirq quloqli qozonda qulunning eti qaynasin», deya ko’krak kerib yurgan xirmonday boybicha tik tepaga yetib borguncha pishnab qoldi. Qirq otar qo’yi bo’lgan boyning suruviga jondor oralasa-yu, shu yerdagi o’nlab cho’ponlarda pichoq bo’lmaydimi? Yo bu xabarni yetkazishga boyning o’zidan boshqa odam yo’qmikan? Bu kabi savollar haqida o’ylashga fursat va farosat kerak. Buni kelin topa bilgan edi. Uyi ko’rinib turgan tepalik tumshug’ida boy bilan kampiri yuzma-yuz bo’ldilar. Hali boy gapirmay turib kampir tilga kirdi:
– Bul kelin meni pichoqsiz so’ydi, chol. Bilgich ekan, ko’nglimdagidan ham ziyod chiqdi. Endi bir jonlini jonsiz qilib boring, uyatga qolmaylik…
Boy ayolidan kelinining javobini to’liq eshitib, xursand bo’lib iziga qaytdi va suruvning oldi bo’lgan bir qo’chqorni bo’g’izlatib, otga o’ngarib uyga yo’l oldi.
Tilimizda har bir so’zning ruhiy o’lchovda o’z vazni, o’z harorati, bosimi, toti bor. Bu so’zlarning har birining xuddi tirik inson kabi o’z hayoti, tarixi, jug’rofiy, ma’naviy, siyosiy qismati bor. Ayrim so’zlarimiz tabarruk otaga, ba’zilari ma’yus, mehribon onaga, ba’zilari katta akaga, ayrimlari munis singilga, erkatoy ukaga, tag’in ba’zilari esa mehmonga, musofirga va betob qariyaga ham o’xshaydi. Buni his etmoq, qutlug’ bilmoq zavqi esa nihoyatda totlidir.
Izohlar
*Kelinlarning er tomondagilarning ismini aytmaslik udumi hanuz saqlangan. «Kesama» – M. Koshg’ariyning «Devonu lug’otit-turk» asarida «kesasi» – kesadigan; «Ugama» – «ugula» – egovla; «kerogy» – chodir; «bori» – bo’ri; «kol» – to’planib qolgan suv; «qamich» – qamish; «bichak» – pichoq; «qajir» – qum. Qayir, qayramoq; qumqayroq va hokazo.
Shovullama – qamishzor; jildirama – suv manbasi, ko’l; uvillama – bo’ri; mangrama – qo’y-qo’zi.
