Адабий давраларда Франц Кафканинг “Жараён” романи ва “Отамга хат” эссеси устида баҳс очилгудек бўлса, албатта, таржимон Вафо Файзуллоҳ номи ҳам тилга олинади. Шу сабаб ҳам ҳассос шоир ва таржимон билан бўлиб ўтган адабий гурунгимиз шеърият, ижодий жараён ва ўзбек таржима мактабининг бугунги аҳволи атрофида кечгани табиий бир ҳолатдай, назаримизда.

ҲАЁТНИНГ ҲАР ЛАҲЗАСИ ТАШБЕҲ
Шоир Вафо Файзуллоҳ билан суҳбат
Сирожиддин Сотволдиев суҳбатлашди.

Чинакам адабиёт одами билан гурунглашиш ғоят завқли. Унинг кўнгилга тегмайдиган ростгўйлиги фикр кўзгусини биллурлайди. “Ҳут”, “Хабарсиз севинч”, “Мангу лаҳза”, “Жон йўли”, “Азалий ғусса” каби шеърий тўпламлари, “Чақмоқ ёруғи” китоби нозик дидли ўқувчилар кутубхонасидан ўрин олган Вафо Файзуллоҳ, бир қарашда, оддий ўзбек шоири. Агар Шарль Бодлер, Поль Верлен, Артур Рембо, Иосиф Бродский каби дунё шоирларининг адиб таржимасидаги шеърлари билан танишилса, бу камтарин қиёфа ҳайбати янада аниқ тасаввур қилинади. Борди-ю, хос адабий давраларда Франц Кафканинг “Жараён” романи ва “Отамга хат” эссеси устида баҳс очилгудек бўлса, албатта, таржимон Вафо Файзуллоҳ номи ҳам тилга олинади. Шу сабаб ҳам ҳассос шоир ва таржимон билан бўлиб ўтган адабий гурунгимиз шеърият, ижодий жараён ва ўзбек таржима мактабининг бугунги аҳволи атрофида кечгани табиий бир ҳолатдай, назаримизда.

— “Мангу лаҳза”, “Жон йўли”, “Азалий ғусса”… Китобларингиз номидаёқ илоҳий рангинлик бор. Келинг, “Азалий ғусса” тўғрисида гаплашсак. Бу ғуссага ўзингиз айтгандек, энг камида туғилмасингиздан сал илгарироқ ботгансиз ва “… афсуслар бўлсинки, бизнинг энг беадад машаққатимизнинг ҳам чегараси бор”. Чунки ҳар қандай изтироб унга исм қўйилгунига қадар яшайди, кейин янгиси, яна янгиси ўсиб чиқади (бу асл ижодкорга хос, менимча). Бугун ижод қилиш ўлим билан ёнма-ён яшашга ўхшаб қолган бир пайтда ғуссангизга ном қидиряпсиз, чоғи? Балки, аллақачон уқубатнинг бахт эканини сезиб қолгандирсиз?

— Балки шундайдир. Адабиёт ҳам, унинг энг максимал таъсир имконига эга, тобора ифодаси қийин туюлиб, жўн сўзлашувдан узоқлашиб бораётган шеърият ҳам инсоннинг ҳис-туйғуси ва фикри ошиғи. Унга қилинадиган буюк таъсирларни ўрганади. Ёзади, ўчиради. Бундай олганда ўрганилмаган жиҳат қолмагандай. “Ҳамма яхши шеърлар ёзиб бўлинган” (Ўлжас Сулаймон). Аслида бу фикр менга омманинг тобора адабиётдан, шеъриятдан чалғиши оқибатидай туюлади. Изланиш ва излашга дангаса омма минг марта чайналган нақлни қайтаришдан безмаган ҳолда чинакамига лаҳзадаги инсон оламининг гўзаллигини ҳис қилдирадиган янгиланиш, ҳузурланишдан қочмоқда.

Дунёнинг исми сўз! Дунёнинг маъносини Сўз очиб бераверади. Бу янгиланиш, нурланиш ва гўзаллашиш Қиёмат қадар бардавом. Одамга нарса ва жараёнлар очқичи, исми — Сўз берилгани эса башарга инъом этилган энг олий неъмат. Энг улуғ Зот томонидан эса у инсонга қилинган марҳамат. Назаримда, инсон топган исмлардан топмагани, маъноларнинг эса очганидан очмагани ҳали жуда ҳам кўп. Шоир буни ҳис қилиб тўлқинланади, ўртаниб соғинади ва бир умр ана шу гўзал ва ёруғ ҳақиқатга интилади; моддий дунёдаги (кўринар) нарсаларга истеъмолчи сифатида муносабатда бўлиб, уларнинг ботинига киролмаган омма ҳолига ўртаниб, маъноларнинг маъноларини кашф қилади. Моддий ва маънавий оламлардаги тафовут ва ўхшашликларни топади. Асл ҳақиқат эса илоҳийликдан келади. Рангин-рангин бўлиб келади. Бу он абадий сурур, унга етганча йўл азалий ғуссадан иборат бўлса, ажаб эмас.

— Ҳақиқий санъаткорнинг, миллатидан қатъи назар, озод умуминсоний қалби бўлмоғи керак. Шеърларингизда шундай қалб бор. Масалан, “Мени ҳамма-ҳамма алдади, Фақатгина қайғу англади…” ёки “Умрим дудуқланиб ўтаётган лаққи…”, “Тайёрман Исодек кетмоққа кўкка…”, “Нафасимнинг ранги қўзғал оёққа!” сатрларини олайлик. Мана яна бири — “Чайилган кўнглим билан кўкларда ўлсам”… Мен илғаб олганлар шу. Умуман, ғамнинг қувончию қайғунинг рангини англаган шоир негадир Янтоқ, Телба, Гунг, Одамови каби образлардан илҳом олаётгандек?

— Шоир учун ҳаётнинг ҳар лаҳзаси ташбеҳ! Аввало, бу ҳар бир халқнинг маънавий ҳаёти давомида шаклланади. Шу маънода элларнинг фикрлаш тарзида, дунёни тасаввур қилишларида бир-биридан кескин, ажабтовур ўзига хосликларни кузатиш мумкин. Улар ҳаётдан улгу олади ва ўз навбатида хаёлнинг парвози янги тушунча ва тасаввурлар кўз очишига туртки беради, доя бўлади. Ҳатто бу жараён реал кашфиётларга ҳам олиб бориши мумкин.

Мен баҳоли қудрат кузатиб, Европа ёки Америка фикрлаш ва образлаш тарзи билан Шарқники бутунлай бошқача эканини кўраман ва жумладан, ўзбек шеъриятидаги ана шу образлаш кўлвори ва даражаси шунақа шиддатли ва юқорики, асрлар оша шаклланган бу образлаш оламига ғарбликларнинг ўзи ҳам ҳавас қилиб, қатор фикрлар билдиришган, ўзлаштиришга уринишган. Бугунги шеъриятимиз вакиллари узилиш ва изланишлар билан қадимий туркий, халқона образлаш тарзи билан арабий ва форсий фикр ва ҳис ўзлаштиришлари қаторида, энди рус тили ва шеърияти орқали ғарбона шеър йўллари билан ҳам боғланган, шакл ва мазмунда ажиб жаҳоний ҳолни қарийб бир асрдан буён бошидан кечириб келади.

Менинг ғариб сатрларим ҳақидаги самимий фикрлар учун ташаккур. Уларнинг дунёга келишини тушунтиришим амримаҳол эса-да, шуни айтишим мумкинки, кўнгли ёнган шоир бир миллатдан кўра, инсониятга кўпроқ дахлдор бўлади. Чунки инсон кўнглини миллатларга ҳеч ҳам ажратиб бўлмайди. Ана шу кўнгил ҳар хил шароит ва қисматда жуда кўп ҳолатларни бошидан кечиради. Ҳассос санъаткор эса чин маънода уларни саралайди. У танлаган ана шу туйғу на макон, на замонга тегишли бўлмасдан, ғами билан абадиятга тегишли, кенглиги билан ҳамма инсоннинг қисмати, юрагини ўртаган ҳодиса бўлиши мумкин. Санъаткор эса ана шу нарсани бир сатри, бир ўхшатиши ё метафораси билан ҳам реал, ҳам рамзий маъноларда ҳис қилишга моҳир бўлади.

Юқорида сиз тилга олган сатрлар эса жуда шахсий кечинмалардан ва айни пайтдаги жамиятнинг инсонга муносабатидан ҳам чала-ярим кўз очган…

— Шеъриятда кўпдан бери яшаб келаётган баҳс: илҳомнинг ҳокими ақлми ё туйғу? “Шеърда ақл ҳаддан ташқари кўп бўлса, у ақл косасидан тошиб чиқади. Демак, ақл косасидан ташқаридаги ақл ақллилик эмас…” Эслашимча, бу фикр Иван Бунинга тегишли ва ҳамон долзарб. Чунки бугунги “адабий бозор”нинг сершовқин, кунбай эҳтиёжлардан “илҳомланувчи” тўдасига қўшилолмай, ўзи ва саноқли кўнгилдошлари учун қалам тебратаётган ҳақиқий шоирлар жуда оз. Уларнинг ижодида ақл кўп, шу важдан ҳам кам ўқилар, эҳтимол. Сиз ана шу “кам ўқиладиган”лар сафидасиз. Давримиз шеърхони эса туйғулари бўғзида “туғилувчан” шиғирларни танлаяпти. Балки шу сабаб шеъриятимизнинг янги авлодида қадриятлар мўрт, изтироблар сийқа кўринар?

— Шеър адабиётнинг энг қадимий жанри. Хаёл қилса бўладики, биринчи шоир Одам Атонинг шеърлари Ўзига тавалло ва момо Ҳаввога изҳор сифатида туғилган. Бу яратишда одамнинг ўзини англаши ва англамагандаги изтироби ва қувончи, ишқи лим-лим эди. У таъсирчан, таъсир қилувчан фикр ва таронадан барпо бўлгани шубҳасиз. У энг биринчи адабий уриниш ва тажриба сифатида оддий гап-сўзда имконсиз ғаройиб бир тасаввурни тиклаган, ҳузурбахш ҳолатни ҳосил қилган. Шу жараённи ақл ва ҳиснинг энг рост ва мард, қудратли лаҳзаси, деса бўлади ва бу онни ҳеч қачон қайтариш, иккинчи марта такрорлаш мумкин эмас. Ўзининг дардига ифода ва имкон излаган шоир бу азалий қоида эканини билади. Шунинг учун ранг-баранг ҳисларни ақл тутиб, битилган шеърларида ҳам шакли, ҳам мазмуни янгилиги билан кишини ҳайратга солади. Бу — ҳиснинг ҳам, ақлнинг ҳам адабий тараққиёти. Бироқ ўқувчида ҳам ана шу тараққиёт тўхтаб қолмаслиги керак.

Шеър адабиётнинг энг янги жанри… Шунинг учун ҳам Фурқат ёзган ғазалларни Чўлпон битиши мумкин эмасди. Ҳолбуки бугун ҳар иккиси шеъриятимизнинг мумтоз намунаси сифатида ичимизни қиздиради. Рост, уларнинг кўркида минг хил ўзига хос сабаблари бор. Бироқ бетакрорликнинг биринчи белгиси ақл ва ҳис рангинлигидир. Илм ва муҳитнинг бошқачалиги ва шу янги, ҳеч кутилмаган кайфиятда портлаган изҳорнинг самимийлиги янги бир олам эшигини ўқувчига очиб беради. Албатта, ҳақиқий шеър бировга ақл ўргатиш учун айтилмайди. Бу шеърнинг табиатига ёт, шоирнинг чинлигига нораво. Иван Буниннинг фикри шу ҳақда айтилганга ўхшайди. Лекин мен шеър ҳаддан “ақлли” бўлгани учун кам ўқиляпти, деган фикрга тушунмайман. Бундай бўлиши мумкин эмас. Фақат омманинг маънавий эҳтиёжи жуда ҳам жўнлашиб қолгани, жўнлаштирилаётгани айни ҳақиқат. Бунга адабий муҳитнинг карахтлиги, танқидчиликнинг ўлик бир ҳолдаги жимлиги ҳам сабабдир.
Адабий газеталаримиздаги аксарият муҳаррирлар тепса тебранмас, силлиқликни ўзларига маслак қилиб олишгани ачинарлидир. Улар шеър танлаганда ҳам унинг бадиий, самимий изҳорига эмас, сохта, йўқ ғоясига эътибор берадилар. Ёлғондакам, тамагир маддоҳликларни ўзларининг яшинқайтаргичи билишади. Шу боис умид қилса бўладиган ёшлар ичида ҳам кўплари ҳали шаклланмасдан, бир улуғ қадриятлар тўғрисида ёзишга маънавий ҳақлари бўлмасдан туриб, газеталар буюртмасига мос қофиябозликка ўтиб олишди. Ёки инсоннинг энг нозик ва муқаддас туйғуларини бозорга олиб чиқиб, чайқовчилик, олибсотарлик қилиб юришибди. Тўйдаги отарчидек кўнгил эмас, нафснинг хаёлларини бепарда ифодалаш пайидалар ва бозорлари олчи ҳам.

Нега танқидчилик бу ҳақда ҳеч нима демайди? Нега бу ҳақдаги мақолалар адабий нашрларда берилмайди. Шундай қилинганда давримиз шеърхони бир қадар тарбияланар, холис танлаш имкони ҳам яратилар, адабий дид чалинган хасталикларни эса чин шеърларнинг ўзи муолажа қилган бўларди.

— Гап айланиб, адабий танқидчиликка тақалар экан, “Чақмоқ ёруғи” китобингизни четлаб ўтолмаймиз, албатта. Назаримда, у тўла-тўкис фикр ёруғлиги ҳақида. Фикрлаётган инсон ўзидан ошиб бораверади. Худди “Лисону ут-тайр”даги Талаб, Ишқ, Маърифат, Истиғно, Тавҳид, Ҳайрат, Фақру фано водийларини кезган каби. Водийдан водийга ўтилгани сайин тафаккур тозаради, маҳдудликка чек қўйилади. Лекин “тўйдан тўйгача, азадан азагача” бўлиб қолган ҳаётимизда фикрлашга-да вақт йўқ. Маишатимиз тўкинликка тўкину, бироқ тафаккуримиз қашшоқ. Айтинг-чи, фикрчанликни тарбиялашда жаҳон адабиётининг аъло намуналари қандай ўрин тутади?

— Бугун ва бундан кейин иқтисодий кучи ёки сиёсий қудрати кучли давлат ва халқлар эмас, балки тафаккури зўрабор бўлганлар чинакам маънода кучли эканини англаб етиш янгилик бўлмай қолди. Дунёни фикр тараққий эттиради, инсонни фикрлаш салоҳиятигина тўғри йўл ва маънавий фаровон ҳаётга олиб боради. Фикрлаётган одам яшашни бошлаган одам. Фикрлаётган одам адолатни излаётган, ҳақиқатга сиғинган, тўғри қарор қила оладиган одам. Унинг олдига ҳеч бир тўсиқ қўйиб бўлмайди. Уни енгиб бўлмайди. Фикрлаб у Ҳақни танийди, ҳақиқатни англайди. Нима муҳим эканлигини, кимга топинишни, ҳаётини нимага тикишини жуда яхши билади. Ва аксинча, дунёда фикр дангасалигидан ортиқ разолатга ботиш бўлмаса керак. Шунинг учун жаҳон адабиётининг энг дурдона асарлари сарчашмаси бўлган муқаддас китобларда, аввало, одам боласи тафаккур қилишга астойдил даъват этиб келинган. Тафаккур қилмайсизларми, ақл юритмайсизларми, дея бандалар фикрлашга ундалган, огоҳлантирилган. Инчунин, Муқаддас китобимиз Қуръони каримда элликка яқин жойда тафаккурга, ақлни ишлатишга оид хитоблар келади. Фикр шуъласи, фикрсизлик балоси очиқ ва ташбеҳлар билан кўрсатилади.

Демак, фикр тарбиясини, аввало, маънавиятга оид китобларимиздан излаш керак. Масалан, тарихий меросимизнинг энг қадимийларидан “Авесто”нинг шоҳ ўгити “Эзгу сўз, эзгу амал, эзгу фикр” деб аталгани бежиз эмас-да. Ҳа, фикрлашни, аввало, эзгу фикрлашдан, унинг моҳиятини билишдан бошлашимиз керак экан.

Фикр тарбиясини Шарқ мумтоз адабиётининг дурдона асарлари мутолаасидан бошлаш мақсадга мувофиқ. Ҳазрат Навоийнинг “Хазоин ул-маоний” девонлари ва “Хамса”си, Аттор, Румий, Ҳофиз, Бедил ирфоний шеърияти, Фузулий ва Маҳтумқули юрак ёнар сўзининг ҳикматини уқибгина, кейин дунё адабиётининг энг сара, фикр уйғотар адабиётига юзланса бўлар. Чунки фикрлашга оид асар борки, фикр ва шакли янги, ифори оҳорли, маъноси гўзал ва таъсирли бўлса, у тараққиётга йўл очади. Бизни ҳур этади. Жаҳолатнинг устидан ғалабамизни таъминлайди.

— Вафо ака, бежиз жаҳон адабиёти хусусида сўз очмадим. Чунки фаолиятингизда таржимонлик алоҳида саҳифа. Кузатишларингизга таяниб, ўзбек таржимачилигининг бугунги ютуқлари ва кемтиклари ҳақида нима дея оласиз?

— Бугунги ўзбек таржимачилигининг ютуқлари, менимча, асар яратилган тилдан таржима қилиш кўпайди. Бу асл нусхадаги маъно ва шаклни, моҳият ифорини имкон қадар ўзга тилда ҳам беришнинг асосий имкониятларидан бири. Лекин уларнинг савияси қандай, таржима ҳам санъат экан, моҳирлик билан ўз тили имкониятларидан қандай фойдаланиляпти — буни бир китобхон, бир мутахассис сифатида кузатиб, бирор фикр айтиш керак бўлади. Назаримда, мен ўқиган кўпгина таржималарда ана шу маҳорат ва илҳом билан ўгириш етишмайди. Кейин ўз тилимизда яратилган ва таржима қилишга арзигулик асарларнинг ўгирилиши ундан-да ночор аҳволда. Буни яхшилаш учун миллат зиёлилари ҳар томонлама жон куйдириши, мумтоз ва долзарб бадиий асарларимиз қайси тилга ўгирилмоқчи бўлса, ўша тилнинг билимдонларини ҳам жалб этиш, ўзаро ҳамкорлик йўлга қўйилиши заруриятдир.

— Яна баъзи таржима асарларда мутаржимнинг муаллиф ва китобхон орасига бемақсад аралашуви кўзга ташланади. Бу асар қимматини пасайтиради, менимча. Ахир таржимон миллий ва диний қобиқлардан халос бўлиши керак эмасми?! Масалан, маъзур тутинг-у, Иосиф Бродскийнинг “Жон Доннинг маҳобатли манзумаси”даги бир мисрага келтирган изоҳингиз менга ортиқча кўринади негадир?

— Дунё маданияти ғаройиб нарса ва у ҳар бир миллий-диний тушунчалар тарғибидан холи яратилмайди. Уларнинг таъсири мана-ман деган дурдона асарларда ҳам ўз аксини топади. Баъзан тарғиб-тавсиф сифатида айтилган нотўғри қараш ўша машҳур асар сабаб дунё бўйлаб ёйилиши, кўпгина тушунмовчиликларга олиб келиши, ноҳақ қарашни тиқиштиришга сабаб бўлиши мумкин. Бундан ҳам хавфлиси ва ёмони бадиий асарда сингдирилган, кўрсатилган, бадиий ҳақиқат сифатида талқин қилинган ифодалар бошқа бир халқ, миллат, маданият вакилига туҳмат, ҳақорат бўлиши ҳам мумкин. Демак, асарда худди шундай маълумот, тушунча учраса, менимча, таржимон, албатта, асл матнга аралашмаган ҳолда, ўз изоҳини келтириши керак. Зеро, бусиз ўз қадриятларига путур етказган, ўз маданияти ва маънавиятига ҳурматсизлик қилган, қош қўяман, деб кўз чиқарган бўлади.

Масалан, ўтган асрнинг етмишинчи йиллари охирида италян шоири А.Дантенинг “Илоҳий комедия”си биринчи қисми рус тилидан маҳорат билан ўгирилган эди. Бу асар Европа Уйғониш адабиётининг дурдона асарларидан ҳисобланади. Бадиий обида, деса дегулик. Шунга қарамай, бу асар ўша давр насроний қарашлари асосида, Шарқ халқларига нисбатан менсимаслик руҳида, мазах ва киноя билан ёзилган бўлиб, баъзи ўринлари ҳатто очиқдан-очиқ улуғларимизга нисбатан ҳақоратомуз кўринишлардан иборат. Масалан, пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом, шарқлик буюк қомусий алломалар Ибн Сино, Ибн Рушд ва бошқалар дўзахда тасвирланади. Тўғри, асар таржима қилинган йиллар динсизлик айни кучайган, унга изоҳ бериш арининг уясига чўп суқиш билан баробар эди. Аммо энди мустақилмиз, ҳар қандай буюк асар бўлсин, унда бизнинг маданиятимизга ёт, ёлғон, камситилган тушунча бор экан, албатта, бунга асар охирида, албатта, изоҳ берилиши таржимоннинг миллий бурчи, хизматининг ажралмас қисмидир. Бу асар билан ўқувчи ўртасига тушиш, кераксиз аралашиш бўлмайди, балки ўқувчини тўғри йўлга қаратиш бўлади. Шу билан ҳам ёт маданиятларнинг, ғаразли тушунчаларнинг ёшлар онгига ўрнашишининг олди олинади.

Гоҳ атайин, гоҳ билмасдан шундай асарлар яратиладики, бошқа тилга таржима қилинар экан, унинг нуқсонли жойлари аниқ кўриниб қолади. Мисол учун, кейинчалик рус шеъриятининг қуёши деб кўкларга кўтарилган, вақтида эса тазйиқ ва таъқибларда яшаган рус шоири Александр Пушкин ўттиз ёшида, адашмасам, жанубга сургун қилинади. Рус подшолигининг мақсади уни марказдан узоқлаштириб, адабий фаолиятини сусайтириш эди. Бундан илҳомланган ва ўзини камситилган, ҳайдалган ҳисоблаган шоир яна ҳам ижодга берилади, ҳатто бу сургунни Муҳаммад алайҳиссаломнинг Маккадан Мадинага ҳижрат қилишига ўхшатади ва айни пайтда Қуръони каримни Аллоҳ нозил қилган тилдан эмас, балки ундан французчага, французчадан русчага қилинган ғариб таржимани мутолаа қилиб, беҳад таъсирланади ва ХI бўлимдан иборат шеър туркумига “Подражание Корана” деб ном қўяди. Бу асар нисбатан эркинлик шамоллари эса бошлаган, ўтган асрнинг саксонинчи йилларида таниқли шоиримиз Абдулла Шер томонидан “Қуръондан иқтибос” номи ила таржима қилинган эди. Бир қараганда, яхшигина ном топилган, фақат у пайтда изоҳни кўтармаган. Ўн беш, йигирма йиллар ўтиб, мен бу асарни русчада синчиклаб қайта-қайта ўқир эканман, билмадим, бугунги тушунчам билан унга, албатта, изоҳ керак, бу туркум билан танишган ўзбек ўқувчисигагина эмас, ҳатто рус ўқувчиси учун ҳам бу изоҳлар фойдадан холи бўлмайди, деган хаёлга бораман. Ўзбекча қўйилган ном ҳам қанчалик топилган бўлмасин, энди ўзини оқламайдигандай…

Иосиф Бродскийнинг “Жон Доннинг маҳобатли манзумаси”га келадиган бўлсак, ҳар хил маданият вакили бўлганимиз боис шундай изоҳ бериб ўтгим келди. Менимча, бу таржимоннинг диний, миллий қобиқлар орасида қолиши эмас, балки Ҳақнинг каломини банданикидан аъло кўришидир. Чунки Бродскийда мусавийлик ва исавийлик даҳрийлик билан қўшилиб кетган кайфиятлар озми-кўпми бўртиб кўзга ташланади… Балки шу кўнглимни ёққандир?!

— Ёниқ фикрлар учун раҳмат! Ижодда ҳамиша муваффақият ҳамроҳ бўлсин!

HAYOTNING HAR LAHZASI TASHBEH
Shoir Vafo Fayzulloh bilan suhbat
Sirojiddin Sotvoldiev suhbatlashdi.

Сhinakam adabiyot odami bilan gurunglashish g’oyat zavqli. Uning ko’ngilga tegmaydigan rostgo’yligi fikr ko’zgusini billurlaydi. “Hut”, “Xabarsiz sevinch”, “Mangu lahza”, “Jon yo’li”, “Azaliy g’ussa” kabi she’riy to’plamlari, “Chaqmoq yorug’i” kitobi nozik didli o’quvchilar kutubxonasidan o’rin olgan Vafo Fayzulloh, bir qarashda, oddiy o’zbek shoiri. Agar Sharl` Bodler, Pol` Verlen, Artur Rembo, Iosif Brodskiy kabi dunyo shoirlarining adib tarjimasidagi she’rlari bilan tanishilsa, bu kamtarin qiyofa haybati yanada aniq tasavvur qilinadi. Bordi-yu, xos adabiy davralarda Frants Kafkaning “Jarayon” romani va “Otamga xat” essesi ustida bahs ochilgudek bo’lsa, albatta, tarjimon Vafo Fayzulloh nomi ham tilga olinadi. Shu sabab ham hassos shoir va tarjimon bilan bo’lib o’tgan adabiy gurungimiz she’riyat, ijodiy jarayon va o’zbek tarjima maktabining bugungi ahvoli atrofida kechgani tabiiy bir holatday, nazarimizda.

— “Mangu lahza”, “Jon yo’li”, “Azaliy g’ussa”… Kitoblaringiz nomidayoq ilohiy ranginlik bor. Keling, “Azaliy g’ussa” to’g’risida gaplashsak. Bu g’ussaga o’zingiz aytgandek, eng kamida tug’ilmasingizdan sal ilgariroq botgansiz va “… afsuslar bo’lsinki, bizning eng beadad mashaqqatimizning ham chegarasi bor”. Chunki har qanday iztirob unga ism qo’yilguniga qadar yashaydi, keyin yangisi, yana yangisi o’sib chiqadi (bu asl ijodkorga xos, menimcha). Bugun ijod qilish o’lim bilan yonma-yon yashashga o’xshab qolgan bir paytda g’ussangizga nom qidiryapsiz, chog’i? Balki, allaqachon uqubatning baxt ekanini sezib qolgandirsiz?

— Balki shundaydir. Adabiyot ham, uning eng maksimal ta’sir imkoniga ega, tobora ifodasi qiyin tuyulib, jo’n so’zlashuvdan uzoqlashib borayotgan she’riyat ham insonning his-tuyg’usi va fikri oshig’i. Unga qilinadigan buyuk ta’sirlarni o’rganadi. Yozadi, o’chiradi. Bunday olganda o’rganilmagan jihat qolmaganday. “Hamma yaxshi she’rlar yozib bo’lingan” (O’ljas Sulaymon). Aslida bu fikr menga ommaning tobora adabiyotdan, she’riyatdan chalg’ishi oqibatiday tuyuladi. Izlanish va izlashga dangasa omma ming marta chaynalgan naqlni qaytarishdan bezmagan holda chinakamiga lahzadagi inson olamining go’zalligini his qildiradigan yangilanish, huzurlanishdan qochmoqda.

Dunyoning ismi so’z! Dunyoning ma’nosini So’z ochib beraveradi. Bu yangilanish, nurlanish va go’zallashish Qiyomat qadar bardavom. Odamga narsa va jarayonlar ochqichi, ismi — So’z berilgani esa basharga in’om etilgan eng oliy ne’mat. Eng ulug’ Zot tomonidan esa u insonga qilingan marhamat. Nazarimda, inson topgan ismlardan topmagani, ma’nolarning esa ochganidan ochmagani hali juda ham ko’p. Shoir buni his qilib to’lqinlanadi, o’rtanib sog’inadi va bir umr ana shu go’zal va yorug’ haqiqatga intiladi; moddiy dunyodagi (ko’rinar) narsalarga iste’molchi sifatida munosabatda bo’lib, ularning botiniga kirolmagan omma holiga o’rtanib, ma’nolarning ma’nolarini kashf qiladi. Moddiy va ma’naviy olamlardagi tafovut va o’xshashliklarni topadi. Asl haqiqat esa ilohiylikdan keladi. Rangin-rangin bo’lib keladi. Bu on abadiy surur, unga yetgancha yo’l azaliy g’ussadan iborat bo’lsa, ajab emas.

— Haqiqiy san’atkorning, millatidan qat’i nazar, ozod umuminsoniy qalbi bo’lmog’i kerak. She’rlaringizda shunday qalb bor. Masalan, “Meni hamma-hamma aldadi, Faqatgina qayg’u angladi…” yoki “Umrim duduqlanib o’tayotgan laqqi…”, “Tayyorman Isodek ketmoqqa ko’kka…”, “Nafasimning rangi qo’zg’al oyoqqa!” satrlarini olaylik. Mana yana biri — “Chayilgan ko’nglim bilan ko’klarda o’lsam”… Men ilg’ab olganlar shu. Umuman, g’amning quvonchiyu qayg’uning rangini anglagan shoir negadir Yantoq, Telba, Gung, Odamovi kabi obrazlardan ilhom olayotgandek?

— Shoir uchun hayotning har lahzasi tashbeh! Avvalo, bu har bir xalqning ma’naviy hayoti davomida shakllanadi. Shu ma’noda ellarning fikrlash tarzida, dunyoni tasavvur qilishlarida bir-biridan keskin, ajabtovur o’ziga xosliklarni kuzatish mumkin. Ular hayotdan ulgu oladi va o’z navbatida xayolning parvozi yangi tushuncha va tasavvurlar ko’z ochishiga turtki beradi, doya bo’ladi. Hatto bu jarayon real kashfiyotlarga ham olib borishi mumkin.

Men baholi qudrat kuzatib, Yevropa yoki Amerika fikrlash va obrazlash tarzi bilan Sharqniki butunlay boshqacha ekanini ko’raman va jumladan, o’zbek she’riyatidagi ana shu obrazlash ko’lvori va darajasi shunaqa shiddatli va yuqoriki, asrlar osha shakllangan bu obrazlash olamiga g’arbliklarning o’zi ham havas qilib, qator fikrlar bildirishgan, o’zlashtirishga urinishgan. Bugungi she’riyatimiz vakillari uzilish va izlanishlar bilan qadimiy turkiy, xalqona obrazlash tarzi bilan arabiy va forsiy fikr va his o’zlashtirishlari qatorida, endi rus tili va she’riyati orqali g’arbona she’r yo’llari bilan ham bog’langan, shakl va mazmunda ajib jahoniy holni qariyb bir asrdan buyon boshidan kechirib keladi.

Mening g’arib satrlarim haqidagi samimiy fikrlar uchun tashakkur. Ularning dunyoga kelishini tushuntirishim amrimahol esa-da, shuni aytishim mumkinki, ko’ngli yongan shoir bir millatdan ko’ra, insoniyatga ko’proq daxldor bo’ladi. Chunki inson ko’nglini millatlarga hech ham ajratib bo’lmaydi. Ana shu ko’ngil har xil sharoit va qismatda juda ko’p holatlarni boshidan kechiradi. Hassos san’atkor esa chin ma’noda ularni saralaydi. U tanlagan ana shu tuyg’u na makon, na zamonga tegishli bo’lmasdan, g’ami bilan abadiyatga tegishli, kengligi bilan hamma insonning qismati, yuragini o’rtagan hodisa bo’lishi mumkin. San’atkor esa ana shu narsani bir satri, bir o’xshatishi yo metaforasi bilan ham real, ham ramziy ma’nolarda his qilishga mohir bo’ladi.

Yuqorida siz tilga olgan satrlar esa juda shaxsiy kechinmalardan va ayni paytdagi jamiyatning insonga munosabatidan ham chala-yarim ko’z ochgan…

— She’riyatda ko’pdan beri yashab kelayotgan bahs: ilhomning hokimi aqlmi yo tuyg’u? “She’rda aql haddan tashqari ko’p bo’lsa, u aql kosasidan toshib chiqadi. Demak, aql kosasidan tashqaridagi aql aqllilik emas…” Eslashimcha, bu fikr Ivan Buninga tegishli va hamon dolzarb. Chunki bugungi “adabiy bozor”ning sershovqin, kunbay ehtiyojlardan “ilhomlanuvchi” to’dasiga qo’shilolmay, o’zi va sanoqli ko’ngildoshlari uchun qalam tebratayotgan haqiqiy shoirlar juda oz. Ularning ijodida aql ko’p, shu vajdan ham kam o’qilar, ehtimol. Siz ana shu “kam o’qiladigan”lar safidasiz. Davrimiz she’rxoni esa tuyg’ulari bo’g’zida “tug’iluvchan” shig’irlarni tanlayapti. Balki shu sabab she’riyatimizning yangi avlodida qadriyatlar mo’rt, iztiroblar siyqa ko’rinar?

— She’r adabiyotning eng qadimiy janri. Xayol qilsa bo’ladiki, birinchi shoir Odam Atoning she’rlari O’ziga tavallo va momo Havvoga izhor sifatida tug’ilgan. Bu yaratishda odamning o’zini anglashi va anglamagandagi iztirobi va quvonchi, ishqi lim-lim edi. U ta’sirchan, ta’sir qiluvchan fikr va taronadan barpo bo’lgani shubhasiz. U eng birinchi adabiy urinish va tajriba sifatida oddiy gap-so’zda imkonsiz g’aroyib bir tasavvurni tiklagan, huzurbaxsh holatni hosil qilgan. Shu jarayonni aql va hisning eng rost va mard, qudratli lahzasi, desa bo’ladi va bu onni hech qachon qaytarish, ikkinchi marta takrorlash mumkin emas. O’zining dardiga ifoda va imkon izlagan shoir bu azaliy qoida ekanini biladi. Shuning uchun rang-barang hislarni aql tutib, bitilgan she’rlarida ham shakli, ham mazmuni yangiligi bilan kishini hayratga soladi. Bu — hisning ham, aqlning ham adabiy taraqqiyoti. Biroq o’quvchida ham ana shu taraqqiyot to’xtab qolmasligi kerak.

She’r adabiyotning eng yangi janri… Shuning uchun ham Furqat yozgan g’azallarni Cho’lpon bitishi mumkin emasdi. Holbuki bugun har ikkisi she’riyatimizning mumtoz namunasi sifatida ichimizni qizdiradi. Rost, ularning ko’rkida ming xil o’ziga xos sabablari bor. Biroq betakrorlikning birinchi belgisi aql va his ranginligidir. Ilm va muhitning boshqachaligi va shu yangi, hech kutilmagan kayfiyatda portlagan izhorning samimiyligi yangi bir olam eshigini o’quvchiga ochib beradi. Albatta, haqiqiy she’r birovga aql o’rgatish uchun aytilmaydi. Bu she’rning tabiatiga yot, shoirning chinligiga noravo. Ivan Buninning fikri shu haqda aytilganga o’xshaydi. Lekin men she’r haddan “aqlli” bo’lgani uchun kam o’qilyapti, degan fikrga tushunmayman. Bunday bo’lishi mumkin emas. Faqat ommaning ma’naviy ehtiyoji juda ham jo’nlashib qolgani, jo’nlashtirilayotgani ayni haqiqat. Bunga adabiy muhitning karaxtligi, tanqidchilikning o’lik bir holdagi jimligi ham sababdir.
Adabiy gazetalarimizdagi aksariyat muharrirlar tepsa tebranmas, silliqlikni o’zlariga maslak qilib olishgani achinarlidir. Ular she’r tanlaganda ham uning badiiy, samimiy izhoriga emas, soxta, yo’q g’oyasiga e’tibor beradilar. Yolg’ondakam, tamagir maddohliklarni o’zlarining yashinqaytargichi bilishadi. Shu bois umid qilsa bo’ladigan yoshlar ichida ham ko’plari hali shakllanmasdan, bir ulug’ qadriyatlar to’g’risida yozishga ma’naviy haqlari bo’lmasdan turib, gazetalar buyurtmasiga mos qofiyabozlikka o’tib olishdi. Yoki insonning eng nozik va muqaddas tuyg’ularini bozorga olib chiqib, chayqovchilik, olibsotarlik qilib yurishibdi. To’ydagi otarchidek ko’ngil emas, nafsning xayollarini beparda ifodalash payidalar va bozorlari olchi ham.

Nega tanqidchilik bu haqda hech nima demaydi? Nega bu haqdagi maqolalar adabiy nashrlarda berilmaydi. Shunday qilinganda davrimiz she’rxoni bir qadar tarbiyalanar, xolis tanlash imkoni ham yaratilar, adabiy did chalingan xastaliklarni esa chin she’rlarning o’zi muolaja qilgan bo’lardi.

— Gap aylanib, adabiy tanqidchilikka taqalar ekan, “Chaqmoq yorug’i” kitobingizni chetlab o’tolmaymiz, albatta. Nazarimda, u to’la-to’kis fikr yorug’ligi haqida. Fikrlayotgan inson o’zidan oshib boraveradi. Xuddi “Lisonu ut-tayr”dagi Talab, Ishq, Ma’rifat, Istig’no, Tavhid, Hayrat, Faqru fano vodiylarini kezgan kabi. Vodiydan vodiyga o’tilgani sayin tafakkur tozaradi, mahdudlikka chek qo’yiladi. Lekin “to’ydan to’ygacha, azadan azagacha” bo’lib qolgan hayotimizda fikrlashga-da vaqt yo’q. Maishatimiz to’kinlikka to’kinu, biroq tafakkurimiz qashshoq. Ayting-chi, fikrchanlikni tarbiyalashda jahon adabiyotining a’lo namunalari qanday o’rin tutadi?

— Bugun va bundan keyin iqtisodiy kuchi yoki siyosiy qudrati kuchli davlat va xalqlar emas, balki tafakkuri zo’rabor bo’lganlar chinakam ma’noda kuchli ekanini anglab yetish yangilik bo’lmay qoldi. Dunyoni fikr taraqqiy ettiradi, insonni fikrlash salohiyatigina to’g’ri yo’l va ma’naviy farovon hayotga olib boradi. Fikrlayotgan odam yashashni boshlagan odam. Fikrlayotgan odam adolatni izlayotgan, haqiqatga sig’ingan, to’g’ri qaror qila oladigan odam. Uning oldiga hech bir to’siq qo’yib bo’lmaydi. Uni yengib bo’lmaydi. Fikrlab u Haqni taniydi, haqiqatni anglaydi. Nima muhim ekanligini, kimga topinishni, hayotini nimaga tikishini juda yaxshi biladi. Va aksincha, dunyoda fikr dangasaligidan ortiq razolatga botish bo’lmasa kerak. Shuning uchun jahon adabiyotining eng durdona asarlari sarchashmasi bo’lgan muqaddas kitoblarda, avvalo, odam bolasi tafakkur qilishga astoydil da’vat etib kelingan. Tafakkur qilmaysizlarmi, aql yuritmaysizlarmi, deya bandalar fikrlashga undalgan, ogohlantirilgan. Inchunin, Muqaddas kitobimiz Qur’oni karimda ellikka yaqin joyda tafakkurga, aqlni ishlatishga oid xitoblar keladi. Fikr shu’lasi, fikrsizlik balosi ochiq va tashbehlar bilan ko’rsatiladi.

Demak, fikr tarbiyasini, avvalo, ma’naviyatga oid kitoblarimizdan izlash kerak. Masalan, tarixiy merosimizning eng qadimiylaridan “Avesto”ning shoh o’giti “Ezgu so’z, ezgu amal, ezgu fikr” deb atalgani bejiz emas-da. Ha, fikrlashni, avvalo, ezgu fikrlashdan, uning mohiyatini bilishdan boshlashimiz kerak ekan.

Fikr tarbiyasini Sharq mumtoz adabiyotining durdona asarlari mutolaasidan boshlash maqsadga muvofiq. Hazrat Navoiyning “Xazoin ul-maoniy” devonlari va “Xamsa”si, Attor, Rumiy, Hofiz, Bedil irfoniy she’riyati, Fuzuliy va Mahtumquli yurak yonar so’zining hikmatini uqibgina, keyin dunyo adabiyotining eng sara, fikr uyg’otar adabiyotiga yuzlansa bo’lar. Chunki fikrlashga oid asar borki, fikr va shakli yangi, ifori ohorli, ma’nosi go’zal va ta’sirli bo’lsa, u taraqqiyotga yo’l ochadi. Bizni hur etadi. Jaholatning ustidan g’alabamizni ta’minlaydi.

— Vafo aka, bejiz jahon adabiyoti xususida so’z ochmadim. Chunki faoliyatingizda tarjimonlik alohida sahifa. Kuzatishlaringizga tayanib, o’zbek tarjimachiligining bugungi yutuqlari va kemtiklari haqida nima deya olasiz?

— Bugungi o’zbek tarjimachiligining yutuqlari, menimcha, asar yaratilgan tildan tarjima qilish ko’paydi. Bu asl nusxadagi ma’no va shaklni, mohiyat iforini imkon qadar o’zga tilda ham berishning asosiy imkoniyatlaridan biri. Lekin ularning saviyasi qanday, tarjima ham san’at ekan, mohirlik bilan o’z tili imkoniyatlaridan qanday foydalanilyapti — buni bir kitobxon, bir mutaxassis sifatida kuzatib, biror fikr aytish kerak bo’ladi. Nazarimda, men o’qigan ko’pgina tarjimalarda ana shu mahorat va ilhom bilan o’girish yetishmaydi. Keyin o’z tilimizda yaratilgan va tarjima qilishga arzigulik asarlarning o’girilishi undan-da nochor ahvolda. Buni yaxshilash uchun millat ziyolilari har tomonlama jon kuydirishi, mumtoz va dolzarb badiiy asarlarimiz qaysi tilga o’girilmoqchi bo’lsa, o’sha tilning bilimdonlarini ham jalb etish, o’zaro hamkorlik yo’lga qo’yilishi zaruriyatdir.

— Yana ba’zi tarjima asarlarda mutarjimning muallif va kitobxon orasiga bemaqsad aralashuvi ko’zga tashlanadi. Bu asar qimmatini pasaytiradi, menimcha. Axir tarjimon milliy va diniy qobiqlardan xalos bo’lishi kerak emasmi?! Masalan, ma’zur tuting-u, Iosif Brodskiyning “Jon Donning mahobatli manzumasi”dagi bir misraga keltirgan izohingiz menga ortiqcha ko’rinadi negadir?

— Dunyo madaniyati g’aroyib narsa va u har bir milliy-diniy tushunchalar targ’ibidan xoli yaratilmaydi. Ularning ta’siri mana-man degan durdona asarlarda ham o’z aksini topadi. Ba’zan targ’ib-tavsif sifatida aytilgan noto’g’ri qarash o’sha mashhur asar sabab dunyo bo’ylab yoyilishi, ko’pgina tushunmovchiliklarga olib kelishi, nohaq qarashni tiqishtirishga sabab bo’lishi mumkin. Bundan ham xavflisi va yomoni badiiy asarda singdirilgan, ko’rsatilgan, badiiy haqiqat sifatida talqin qilingan ifodalar boshqa bir xalq, millat, madaniyat vakiliga tuhmat, haqorat bo’lishi ham mumkin. Demak, asarda xuddi shunday ma’lumot, tushuncha uchrasa, menimcha, tarjimon, albatta, asl matnga aralashmagan holda, o’z izohini keltirishi kerak. Zero, busiz o’z qadriyatlariga putur yetkazgan, o’z madaniyati va ma’naviyatiga hurmatsizlik qilgan, qosh qo’yaman, deb ko’z chiqargan bo’ladi.

Masalan, o’tgan asrning yetmishinchi yillari oxirida italyan shoiri A.Dantening “Ilohiy komediya”si birinchi qismi rus tilidan mahorat bilan o’girilgan edi. Bu asar Yevropa Uyg’onish adabiyotining durdona asarlaridan hisoblanadi. Badiiy obida, desa degulik. Shunga qaramay, bu asar o’sha davr nasroniy qarashlari asosida, Sharq xalqlariga nisbatan mensimaslik ruhida, mazax va kinoya bilan yozilgan bo’lib, ba’zi o’rinlari hatto ochiqdan-ochiq ulug’larimizga nisbatan haqoratomuz ko’rinishlardan iborat. Masalan, payg’ambarimiz Muhammad alayhissalom, sharqlik buyuk qomusiy allomalar Ibn Sino, Ibn Rushd va boshqalar do’zaxda tasvirlanadi. To’g’ri, asar tarjima qilingan yillar dinsizlik ayni kuchaygan, unga izoh berish arining uyasiga cho’p suqish bilan barobar edi. Ammo endi mustaqilmiz, har qanday buyuk asar bo’lsin, unda bizning madaniyatimizga yot, yolg’on, kamsitilgan tushuncha bor ekan, albatta, bunga asar oxirida, albatta, izoh berilishi tarjimonning milliy burchi, xizmatining ajralmas qismidir. Bu asar bilan o’quvchi o’rtasiga tushish, keraksiz aralashish bo’lmaydi, balki o’quvchini to’g’ri yo’lga qaratish bo’ladi. Shu bilan ham yot madaniyatlarning, g’arazli tushunchalarning yoshlar ongiga o’rnashishining oldi olinadi.

Goh atayin, goh bilmasdan shunday asarlar yaratiladiki, boshqa tilga tarjima qilinar ekan, uning nuqsonli joylari aniq ko’rinib qoladi. Misol uchun, keyinchalik rus she’riyatining quyoshi deb ko’klarga ko’tarilgan, vaqtida esa tazyiq va ta’qiblarda yashagan rus shoiri Aleksandr Pushkin o’ttiz yoshida, adashmasam, janubga surgun qilinadi. Rus podsholigining maqsadi uni markazdan uzoqlashtirib, adabiy faoliyatini susaytirish edi. Bundan ilhomlangan va o’zini kamsitilgan, haydalgan hisoblagan shoir yana ham ijodga beriladi, hatto bu surgunni Muhammad alayhissalomning Makkadan Madinaga hijrat qilishiga o’xshatadi va ayni paytda Qur’oni karimni Alloh nozil qilgan tildan emas, balki undan frantsuzchaga, frantsuzchadan ruschaga qilingan g’arib tarjimani mutolaa qilib, behad ta’sirlanadi va XI bo’limdan iborat she’r turkumiga “Podrajanie Korana” deb nom qo’yadi. Bu asar nisbatan erkinlik shamollari esa boshlagan, o’tgan asrning saksoninchi yillarida taniqli shoirimiz Abdulla Sher tomonidan “Qur’ondan iqtibos” nomi ila tarjima qilingan edi. Bir qaraganda, yaxshigina nom topilgan, faqat u paytda izohni ko’tarmagan. O’n besh, yigirma yillar o’tib, men bu asarni ruschada sinchiklab qayta-qayta o’qir ekanman, bilmadim, bugungi tushuncham bilan unga, albatta, izoh kerak, bu turkum bilan tanishgan o’zbek o’quvchisigagina emas, hatto rus o’quvchisi uchun ham bu izohlar foydadan xoli bo’lmaydi, degan xayolga boraman. O’zbekcha qo’yilgan nom ham qanchalik topilgan bo’lmasin, endi o’zini oqlamaydiganday…

Iosif Brodskiyning “Jon Donning mahobatli manzumasi”ga keladigan bo’lsak, har xil madaniyat vakili bo’lganimiz bois shunday izoh berib o’tgim keldi. Menimcha, bu tarjimonning diniy, milliy qobiqlar orasida qolishi emas, balki Haqning kalomini bandanikidan a’lo ko’rishidir. Chunki Brodskiyda musaviylik va isaviylik dahriylik bilan qo’shilib ketgan kayfiyatlar ozmi-ko’pmi bo’rtib ko’zga tashlanadi… Balki shu ko’nglimni yoqqandir?!

— Yoniq fikrlar uchun rahmat! Ijodda hamisha muvaffaqiyat hamroh bo’lsin!