3 феврал — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод таваллудининг 70 йиллиги

   Баъзан ўйлаб қоламан: Тоғай ўзи учун муқаддас деб билган ва ўзидан бошқаларга сирлилигича қолган ички дунёсини асарларига, асарларидаги қаҳрамонлари дунёсига кўчириб улгурдими-йўқми?.. Бир нарса дейиш қийин… Ҳар қалай у ўзини ҳеч кимникига ўхшамаган асарлар яратиб қўйган ва яна шундай асарлар ёзишга қодир ёзувчи деб ҳисоблар, бунга заррача шак-шубҳаси йўқ эди…

ТОҒАЙ МУРОД ҲАҚИДА ХОТИРАЛАР

   Тоғай Мурод (Менгноров) 1948 йили Сурхондарё вилоятининг Денов тумани, Хўжасоат қишлогида туғилган. 1966—1972-йилларда Тошкент давлат дорилфунунининг журналистика факултетига ўқишга кирган. Абдулла Қодирий номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1994).

1972—1973-йилларда республика радиоси «Ватандошлар» таҳририятида бўлим муҳаррири бўлиб ишлаган, 1973—1974-йилларда ҳарбий хизматни ўтаган. 1976—1978-йилларда эса «Ўзбекистон физкултурачиси» рўзномасида таржимон, 1982—1984- йилларда «Фан ва турмуш» ойномасида бўлим муҳаррири бўлиб ишлади. 1985—1987 йилларда Москвадаги Жаҳон адабиёти олийгоҳида таҳсил олиб қайтди.

Асарлари: «Юлдузлар мангу ёнади» (1976 йил), «От кишнаган оқшом» (1979 йил), «Ойдинда юрган одамлар» (1980 йил), «Момо ер қўшиғи» (1985 йил) қиссалари, «Отамдан қолган далалар» (1993, ушбу асар асосида бадиий филм яратилган, 2001), «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» (2001) романлари.

Таржималари: Жек Лондоннинг «Бойнинг қизи» драмаси ва ҳикоялари, Э. Сетон-Томпсоннинг «Ёввойи йўрға» қиссаси.

Тоғай Мурод 2003 йилда вафот этган.

ТОҒАЙ МУРОДНИНГ СИРЛИ ОЛАМИ
Хуршид ДЎСТМУҲАММАД

Биз Тошкент Давлат университетининг журналистика факултетида ўқиган кезлар қуйи курс талабалари битирувчи факултетдошларга жуда ҳавасимиз келарди. Чунки улар ҳадемай таҳририятларга бориб қизғин ижодий фаолиятга киришиб кетишади, гуриллатиб мақолалар чиқариб, эл-юртга танилишади. Шу ўй-хаёлда орамизда, «Қайси курсда ижодни боплайдиганлар кўпроқ?» — деган савол ҳам айланишиб қоларди баъзан. Биздан бир йил муқаддам ўқишни битираётган курсда кимсан Эркин Аъзам, Ҳалима Худойбердиева, Усмон Азим сингари аҳли қалам бадиий адабиёт эшигини дадил очишга шай бўлиб, жамоатчиликка танилиб улгуришган эди. Бу ҳам «этмагандай», уларнинг сафида Тоғай Мурод пайдо бўлди! Аслида у ўқишни илгарироқ битираётган, лекин қандайдир можарога аралашиб, касрига бир йил «синф»дан қолдирилгани боис кейинги курсдагилар билан ўқишни битиришга мажбур бўлганди. Ким нима ташвишда-ю, биз «Эркин Аъзамлар курси янаям кучайиб кетганидан» хавотирдамиз! Хавотирда эдигу, Тоғай Муродни қарийб кўрмас эдик.

У дарсларга деярли қатнашмас, мабодо юзма-юз келиб қолганда ҳам Тоғай бошқалар билан ёлчитиб сўрашиб, салом-алик қилганини эслолмайман. Қўл олишган тақдирда ҳам оғиз очиб бир нарса демас, бош ирғаб қўя қоларди.

— У зўр ёзувчи! — деди сабоқдошимиз Ўрол Ўтаев, бундай ҳолатни ўзича шарҳлаб.

«Зўр ёзувчи бошқалар билан гаплашмайдими, ҳеч кимга қўшилмайдими?» — деган ўйга бордим-у, ўзим билан ўзим овора, Тоғайни унутиб ҳам юбордим.

Орадан йиллар ўтди, онда-сонда кўча-кўйда, аксарият Республика Радиоси уйи атрофларида (у ўша ерда ишлар эди) мутлақо тасодифан тўқнаш келиб қолганимизда салом-алигимиз жуда қисқа бўларди. Мен оддий журналист, Тоғай Мурод эса «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар» қиссалари билан ўзининг ҳақиқатда зўр ёзувчилигини исботлаб улгурган, бизга ўхшаш бошловчи ҳаваскорларга беписандлиги бежиз эмас-да, деб ўзимча унга тан бериб қўярдим ҳам. Ўтган асрнинг 70-80- йилларида адабиётга эрта кириб келган, битта-яримта китоби, беш-олтита шеъри ёки ҳикояси оғизга тушган тенгқурлар орасида дастлабки ижодий ютуқлар ортидан келган шон- шуҳратни кўтаришга анчайин «қийналган»лари ҳам бўлган. Четдан кузатган киши Тоғай Муродни ҳам кибру ҳавога берилган ўша тоифа вакилларига қўшиб юбориши ҳеч гап эмас эди.

Орадан яна қанча вақт ўтди, ёдимда йўқ, Тоғай Мурод «Фан ва турмуш» журнали таҳририятида пайдо бўлди! Мен ушбу таҳририятда етти-саккиз йилдан буён ишлаётган ходим сифатида бир нарсага имоним комил эдики, Тоғай Мурод учун «Фан ва турмуш» ҳам, жамоадаги муҳит ҳам мутлақо ёт эди! Нега, нима сабабдан?

Таҳририятда ички меҳнат интизоми қатъий йўлга қўйилган, журналнинг ҳар бир сони мундарижаси қатъий режа асосида шакллантирилар, фикр-мулоҳазалар, мақолаларни тайёрлаш, ҳатто юриш-туришимизгача, тушликка чиқиш-келишгача — ҳаммаси ёзилган- ёзилмаган қатъий тартибга солинган эди!

Шу ўринда ўзбек илмий-оммабоп журналистикаси хусусида тўхталишга тўғри келади. Илм-фан ютуқларини оммалаштириш ҳар қандай миллий журналистиканинг ниҳоятда муҳим ва ниҳоятда мураккаб йўналишларидан ҳисобланади. Бу борада бизда эътироф этилган журналистлар бармоқ билан саналадиган даражада оз. Ўзбек миллий журналистикасида «Фан ва турмуш» мактаби алоҳида мавқега, тажрибага эга. Анвар Муҳаммадқулов, Комилжон Холмуҳамедов, Ҳусниддин Нурмуҳамедов, Рустам Обид… Яна кимни эслаймиз?.. Раҳматли Ғайбулла ас-Саломнинг таржимашуносликка доир дарсликлари,қўлланмаларини варақлаб кўринг, бу соҳадан йироқ киши ҳам завқ билан ўқий бошлаганини сезмай қолади. Боиси, раҳматлик устозимиз «Фан ва турмуш» мактабини ўтаганлардан ҳисобланадилар! Бош муҳарриримиз, машҳур академик Ёлқин Тўрақулов фундаментал фан ютуқларини оддий кишилар тушунадиган даражада оммалаштириб беришимизни талаб қилар, бунинг учун катта-кичик олимлар келтирган мақолаларни қайта ишлагунимизча кам деганда беш-олтита адабиётни кўриб чиқишга, мутахассислар билан суҳбатлашишга, неча жилд қомусу маълумотномаларни титкилашга тўғри келар… шу талаб ва даражада ишлаш учун эса ҳозиргина мен айтган қатъий тартиб-интизомга риоя қилишга мажбур ва маҳкум эдик. Ўзимизнинг шу қадар одобли, интизомли эканимиздан, бош кўтармай ишлашимиздан фахрланар эдик, буни журналнинг кўплаб нуфузли муаллифлари ҳам эътироф этишарди. Бироқ бундай қатъиятлилик бир нарсада — бадиий ижод кишисининг ички эркинликлари қаричи билан ўлчаганда ўтакетган бемаънилик эди! Тасаввур қилинг, «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар»дек бетакрор асарларни яратиб қўйган Ёзувчи — мен мазкур қиссаларда акс этган муаллиф руҳидаги чексиз ҳурликни, бадиий тасвир симфониясини, ҳар қандай тан олинган адабий анъаналардан- да фарқланувчи ўзига хосликни, бетакрор жозибали оҳангни назарда тутяпман — ҳозиргина мен тасвирлашга ҳаракат қилган шарт-шароитга мослаша олмаслиги гўдак болага ҳам аён эди.

Лекин Тоғай Мурод ишга қабул қилинди. Торгина хонада, рўпарама-рўпара столда пешонамиз пешонага теккудек аҳволда бир йилдан ортиқроқ, ҳамхона-ҳамнафас бўлдик. Хонадаги ҳамкасблар билан бўладиган адабий гурунгларимиз доираси кенгайди. Тоғай Л.Толстой, Мопассан асарларидан кўп мисол келтирар, айниқса Э.Сетон- Томпсоннинг ҳайвонот дунёсига бағишланган ҳикояларини завқ-шавқ билан айтиб берар, уларни ўзбекчалаштиришга киришганидан гап очарди.

Тоғайга кўпроқ адабий-бадиий, ижтимоий йўналишдаги мақолаларни тайёрлашга беришарди. У ўзига топширилган мақолани жуда қийналиб ўқиб чиқар ва муқаррар ундан қониқмас эди. Кўпчилик муаллифларнинг «тили» ғализлигидан, мутлақо ўзбекча эмаслигидан тутақиб кетар, русчадан нўноқларча таржима натижасида урчиб бораётган чала ва сохта тил бу, дея хуноб бўлгани бўлган эди. Қўлёзмани кўтарганча хонада юришга тушар, «И, буни ёзганига қаранглар!» — деб «теша тегмаган» жумлаларни баралла ўқиб эшиттирар, кетидан яйраб кулиб ҳам қўяр эди. Сўнг, «Бу мақолани таҳрир қилиб бўлмайди», деган хулоса чиқарарди. Биз эсак, агар шу тахлит ёндашилса, аксарият муаллифларнинг мақоласи оммабоплик талабига жавоб бермаслигини, демак, улар журнал юзини кўрмаслигини янги ходимимизга уқтиришга уринардик. Бўяб-бежаб таҳрир қилинган асл нусхаларни кўрсатардик.

— Бундай таҳрир қилишда муаллифларни дангаса қилиб қўясизлар, хом-хатала мақола ёзади-да, сизларга ишониб ташлаб кетаверади, шу. Яхшиси, мақолани қайтариб бериб юбораман, бошқа иложи йўқ, — деб икки оёғини бир этикка тиқиб туриб оларди.

Биз эса унга тушунтиролмай жонимиз ҳалак: «Ҳай, барака топкур, журналга ҳеч қачон тайёр мақола келган эмас, сиз билан бизнинг вазифамиз ҳам битта — мақолани қайта ишлаб, тайёр ҳолга келтириш, вассалом!»

Шундан кейин Тоғай кифтини бир қисиб қўярди-да, вазиятни тушунгандай бўларди.

— Яхшиси, қайта ёзиб қўя қоламан! — дея мук тушиб ўтирганича бош кўтармай ишга киришиб кетар эди. Жисмонан бақувват эди, бутун вужуди билан мақолани қайта ёзишга киришиб кетарди. Умуман, Тоғай Мурод қўл учида ишламас эди, бир ишга киришдими, чалғимас, хонадаги гурунгларга ҳам қўшилмас, чор-атрофида нима гап, нима сўз — барини унутар эди. Биз ҳамхоналар суҳбатлашиб қоламиз, ҳазил- мутойиба қиламиз, хотираларга бериламиз, Тоғай гунг ва кар одамдек, уларнинг ҳеч бирига эътибор бермас, бу вақтда у ўзига топширилган мақоланинг руҳида, дунёсида яшаётган бўлар, бошлаган ишини бир ҳамлада ниҳоясига етказиб қўймаса, таҳрирга, тўғрироғи, «қайта ёзиш»га киришиш унинг учун турган-битгани азоб- уқубатга айланарди. Табиий, у нашрга тайёрлаган мақолалар бадиийлиги, тилининг ширадорлиги билан ажралиб турарди, ана шунда журнал раҳбарияти нима сабабдан Тоғай Муроддек таниқли ёзувчини ишга қабул қилганининг боисини тушунгандек бўлдим: ўша кезлар журналда эълон қилинадиган мақолаларнинг таъсирчанлигини, жозибасини янада ошириш зарурати туғилган, «Фан ва турмуш» саҳифаларида ўзгачароқ услуб, ўзгачароқ нафасга эҳтиёж туғилган эди! Бироқ Тоғай Мурод аксари илмий-оммабоп мақоланинг бадиий бўёғини қуюқлаштириб юборар, бу билан мақоланинг илмийлигига путур етиб қоларди. Илмий-оммабоп мақолада илмийлик ва оммабоплик мувозанатини сақлашдек мушкул муаммо яна ва яна тортишувларга сабаб бўларди.

Журналдаги иш тартибининг яна бир ўзига хослиги шунда эдики, ҳар бир мақола камида икки муҳаррир қўлидан ўтгачгина босмага рухсат этилар эди. Тоғай Мурод эса ўзи тайёрлаган мақоланинг қайта таҳрирга берилишини сира ҳазм қилолмас, қайта таҳрирда ўзгаришлар кўпайиб кетиши унинг иззат-нафсига тегарди. У қўлига қалам олиб ёздими, бас, бошқаларнинг маслаҳати билан унга ўзгартириш киритишга жуда қийналар эди. Умуман, Тоғай Мурод ниҳоятда кўнгли нозик, арзимас нарсага ҳам ранжиб қоладиган одам эди, лекин баҳслашганда айтган сўзидан қайтмас, аксари баҳсни бас қилиб, жим бўлиб қоларди-да, хийла фурсат ўтгач, тўсатдан ўрнидан туриб кетар ва боя тўхтаган баҳсни келган жойидан давом эттиришга тушарди. Шундай пайтларда мен уни жуда авайлаб, кўнглига оғир ботмайдиган сўзларни топиб, тушунтиришга ҳаракат қилардим ва ниятимга эришардим ҳам. Хусусан, у тайёрлаган мақоладаги айрим чалкаш, ноаниқ рақам ва маълумотларни манбалардан кўрсатиб аниқлик киритганда, Тоғай ёш боладай дув қизариб кетар, кетидан самимий жилмайиб қўйиб, «Ҳа, майли, ўзингиз тузатиб қўя қолинг», деб ён берарди.

Орадан бир йил ўтди, менинг тахминим тўғри чиқди, яъни Тоғай «Фан ва турмуш» муҳитини қабул қилолмади. Ишга келмай қоладиган кунлари кўпайди. Бундай интизомсизлик… йўқ, бундай ҳолатнинг аслида интизомсизлик эмаслигини фарқлаш учун Тоғай Мурод шахсини, Парвардигор унга ато этган феъл-атворни тушуниш керак эди! Бир йилдан ортиқроқ у билан бирга ишлаб, уни яқиндан кузатгачгина у ҳақдаги илгариги тасаввурим ўзгарди. Йўқ, Тоғай Мурод бошқаларга беписандликни, кибр-ҳавога берилишни ҳам билмас экан. У ўз дунёсида яшайдиган, ўша дунёсини сира тарк этолмайдиган, борди-ю, иттифоқо ўзини жисман ўраб турган муҳитга қайтгудай бўлса, албатта, кимгадир маъқул келмайдиган, ҳатто ғайритабиий муомала қилиб қўйиши аниқ эди. Шу боисдан ҳам у ҳушига келган ишни қилади, ҳушига келган одам билан гаплашади, қолган ҳаммаси унинг учун бекор. У ҳеч бир нарсада ўртача йўлни билмади, муроса кўчасига йўламади, ўзи билан ўзи яшади. Ҳар қандай муҳитга, ҳар қандай даврага сиғавермагани учун ҳам табиатига қарши бормади — ёлғизликдан паноҳ топди. Қизиғи, бу ёлғизлик дунёсини тиш-тирноғи билан «қўриқлар», ҳеч кимсани «ичкарига» йўлатмас ҳам эди. Баъзан ўйлаб қоламан: Тоғай ўзи учун муқаддас деб билган ва ўзидан бошқаларга сирлилигича қолган ички дунёсини асарларига, асарларидаги қаҳрамонлари дунёсига кўчириб улгурдими-йўқми?.. Бир нарса дейиш қийин… Ҳар қалай у ўзини ҳеч кимникига ўхшамаган асарлар яратиб қўйган ва яна шундай асарлар ёзишга қодир ёзувчи деб ҳисоблар, бунга заррача шак-шубҳаси йўқ эди. Ушбу ақидасида шу қадар қатъий эдики, ўзи ва асарлари тўғрисидаги на ижобий, на-да салбийроқ мулоҳазаларга кўпда қизиқавермасди ҳам. «Ким нима деб гапирибди, ким қандай тақриз ёзибди, деб ўтирсангиз, ижод қолиб кетади, ундай нарсаларга маҳлиё бўлмай, қўлдан келганича ёзавериш керак», дер эди.

Тоғай Муродни эслаганда, яна икки нарса хотирага келади. Бир куни суҳбат асносида, «Шукур Холмирзаевнинг ўн ҳикояси» деган ном остида китоб ёзишни ўйлаб юрибман, бу китоб Шукур аканинг энг сара ҳикоялари мисолида жаҳон ва ўзбек ҳикоячилиги ҳақидаги ҳикоялардан ташкил топади», деб ўйлаб юрган ниятимни айтиб қолдим.

— Яхши фикр, ёзинг! Шукур аканинг ҳикоялари бундай китобга арзийди! — деди Тоғай ниятимни маъқуллаб.

Кейинчалик онда-сонда учрашиб қолганимизда ҳар сафар: «Ҳикоялар ҳақидаги ҳикоялар битдими?» — деб ўша суҳбатни ёдимга солар эди.

Иккинчи ғалати ҳодиса пахта теримига ҳашарга борган кунларимизнинг бирида юз берди.

Тўсатдан Республика комфирқасининг раҳбари Шароф Рашидовнинг вафот этгани ҳақидаги хабар тарқалди. Тоғай, «Тошкентга бораман, дафн маросимида иштирок этаман», деб туриб олди. Рухсат бердик, Тоғай пойтахтга кетди. Бир кунга рухсат олган одам тўрт кунда қайтди. Пича кайфи бор экан, табиий, мартабали зотнинг дафн маросими хусусида гап очилди. Тоғай Мурод дафн маросими ҳақида гапириб бериб ўтирди-да, ҳамхоналаримиздан бирининг, марҳумни қаерга қўйишди, деган саволига ҳеч иккиланмай, «Чиғатой қабристонига», деб жавоб қайтарди.

Ўтирганлар ҳанг-манг бўлиб қолишди. Ахир дафн маросими Тошкентнинг қоқ марказида бўлиб ўтди-ку!

Ҳарчанд уқтиришга уринмайлик, Тоғай Мурод сўзидан қайтмади, нега мени уриб енгасизлар, ахир ўзим қатнашиб келдим-ку, Шароф акани Чиғатой қабристонига қўйишди, ишонмасанглар, Тошкентга борганда кўрасизлар, деб туриб олди. Орадан кўп ўтмай Тоғайнинг гапи ҳаётда ўз исботини топди…

Бу ҳодисани нима деб изоҳлаш мумкин: раҳматлик биродаримизнинг табиатида авлиёлик бор эдими ёки шунчаки бир тасодифми, буёғи Яратганга аён…

МЕН ЕР БИЛАН САЛОМ-АЛИК ҚИЛАМАН…
Норқобил ЖАЛИЛ

Биз учун ғайритабиий туюлувчи бу “салом-алик” Тоғай Муроднинг шиори эди ва у бир умр шунга амал қилиб яшади. Чунки у шундай феъл-аъмоли билан, қолаверса, ўзига хос ҳаёт тарзи билан бошқалардан ажралиб турарди. “Бу дунёда ўлиб бўлмайди” дея эрта башорат қилган ёзувчининг вафот этганига бир йилдан ошди. Лекин турли ижодий давраларда, ўқувчилар орасида унинг халқона ижоди, камтарона яшаб ўтган ҳаёти тез-тез эсланади. Мен ҳам суюкли адиб билан боғлиқ айрим ҳаётий ҳикояларни эслашга уриндим.

Биринчи қўнғироқ

Газетада ишлаб юрганимда бир топшириқ баҳонасида Тоғай аканикига қўнғироқ қилдим. Аёлини яқиндан танирдим-у, лекин ўзи билан ҳеч гаплашмагандим. Маъсума опа мен билан самимий сўрашгач, бироз жим қолди-да, жуда хокисор оҳангда: “Ўзбекистон овози”да ишлайдиган журналист укам сиз билан суҳбат қурмоқчи экан”, деди. Шунда у ёқдан: “Қайси бири, Норқобил кўп бўлса”, деган жавоб эшитилди. Менинг ҳам феълим ўзимга яраша бўлса-да, сабр қилиб турдим. Негаки, Тоғай аканинг қайсарлиги ҳақида кўп эшитгандим-у, бироқ телефонга келишидан аввалги “сўроқ”лари сал оғир ботди. Ниҳоят, телефонни кўтарди.

Қуюқ саломлашдим. У киши бўлса гапимни чўрт кесди:

— Қандай мавзуда суҳбат қилмоқчисиз ўзи?

Изоҳ бердим: “Ҳаёт, адабиёт ҳақида уч-тўртта саволларим бор эди. Қачон вақтингиз бор?” Трубкани қўли билан ёпди шекилли, овози паст эшитилди. “Маъсума, бу бола менданам қўполга ўхшайди-ку!” Сўнг “Эртага опанг шу томонга ўтармиш, айтиб юбораман”, деган гапининг орасидаги “опанг” дея сенсирагани негадир кўнглимни кўтарди.

Эртаси куни Маъсума опа келди. Узоқ гаплашдик. Тоғай ака мен ҳақимда обдон суриштирибди. “Агар бирор нарса ёзган бўлса, сендан бериб юборсин, ўқийин, кейин ўзи билан суҳбатлашаман”, дебди. Худди шу куни икки-учта шеърларимни кўчириб ўтиргандим, қўлига тутқаздим.

Пешиндан кейин яна қўнғироқ қилдим. Бу сафар Тоғай аканинг ўзи олди. Энди уйим, ота-онам, ўқишим ҳақида сўради ва “Онадан эрта етим қолган экансан-да, шеърингни ўқидим, мениям бошимдан бундай кунлар ўтган, ука. Қайси уруғдансан ўзи?” деб қолди. Жавобимни эшитиб: “Мени энам қўнғиротлардан, Деҳқонободнинг қайсидир қишлоғидан эди. Тоғаларим, холаларим тоғ ошиб эшакда бизникига келишарди, ҳозир узилиб кетдик, билмайман”, деди-да, ёзиб юборган саволларим маъқул бўлганини, эртага суҳбат тайёр бўлишини айтди…

Мукофот олган кун

Шу куни газетада навбатчи эдим. Бир кун аввал Тоғай Муродга Абдулла Қодирий номидаги Давлат мукофоти берилганини ўқиб, жуда суюндим.

Кеч бўлсаям уйига телефон қилдим. Одатдагидек, яна Маъсума опа трубкани кўтарди. Уйда меҳмонлар кўп экан шекилли, Тоғай акага “Укангиз сўраяпти”, дегач, у киши трубкани олди: “Майли, суҳбат чиқмаса чиқмас, сен ҳеч хижолат бўлма, мен хафамасман, китобга киритаман, келасанми уйга?” деб сўради. “Навбатчи эдим, бугун сал кечроқ қолаяпмиз” девдим, Тоғай аканинг бироз кайфи бор эканми, “Қўйсанг-чи навбатчилигингни, менам дежурлик қилганман газетда. “Ўзбекистон физкултурачиси” деган газет бўларди бир замонлар, бир марта уйга кетиб қолсам, эртаси куни чиқмай қолган, роса тўполон бўлган, Усмон Азимдан сўрасанг, айтиб беради. Хўп, келасанми-келмайсанми?” деган қатъи саволига жавобан бошқа куни боришимни айтдим.

Минг афсуски, бу орада неча йиллар ўтиб кетди. Тоғай ака билан кўришолмадик. Мен бораман деганимда, у кишини тополмадим, у киши уйига чорлаганида менинг ишим чиқиб қоларди.

Тоғай Муроднинг изи

Уч йилча аввал Деновга бордим. “Чағониён” газетаси тажрибаси ҳақида кўрсатув тайёрладик. Зойир Мамажонов гурунгимиз орасида бетоқат бўлаверди. Ниҳоят ёрилди: “Мен бугун Хўжасоатга бораман, деб одамларга ваъда берувдим. Қолаверса, қаҳрамон буваям сизларни кутаяпти. Гуллаган кетмонини кўрсатмоқчи…”.

Хўжасоат Тоғай аканинг қишлоғи. Денов қайдаю Хўжасоат қаёқда?! Бу журналист ўзи нима деяпти, деб ўйладим. Охири ўзи гап очиб қолди: “Тоғай мен билан тўн кийишмаган бўлса-да, энг қадрдон ва дилдош жўрам. У ўқиган мактаб ҳақида “Чағониён”га бирон мақола ёзмоқчийдим. Бу ишниям белига тепдиларинг. Майли энди, кейин бораман. Кетдикми Собир Раҳимовга?” дея деновлик Ўзбекистон Қаҳрамони Иброҳим Файзуллаев даласига чорлади.

Катта бир тепалик ёнидан ўтаётганимизда Зойир ака ҳайдовчининг елкасига қарсиллатиб уриб: “Тўхта, тўхта ошна, манави, қишлоқда туғилиб қишлоқни унутганларга бир Тоғай Муроднинг далаларини кўрсатайин, — деб қолди. — Қани, тепага чиқиб, бир Деновни томоша қилинглар. Ҳув, нариги тарафдан Хўжасоат ҳам кўринади. Тоғай билан бу ерларни қанча айланганмиз. Лекин шундай роман ёзаётганини ҳеч сездирмаган. Гап-гап билан бўлиб ҳар замонда “Нима ёзаяпсиз, жўра?” деб сўрасам, “Ўқийсиз ҳали, Сурхону Қашқанинг, Фарғонаю Хоразмнинг елкасидан кетмони тушмаган, пешонаси бир умр шўр бўлиб келган ДЕҲҚОНИ ҳақида ёзаяпман”, деб қўярди”.

Хуллас, ўша куни Иброҳим Файзуллаевнинг даласига сал кечикиб бордик. Гап орасида яна Тоғай Мурод ҳақида сўз очилди. Иброҳим ака жўшиб кетди: “Қойилман Тоғайга. “Отамдан қолган далалар”ини ўқиб мендай дийдаси қаттиқ одам ҳам тўйиб йиғладим. Нега денглар-да? Ахир, шундай кунлар ҳаммамизнинг бошимиздан ўтмаганмиди? Асли ҳис қилиш керак экан. Тўғри, бошқаларам деҳқоннинг оғир ҳаёти ва меҳнати ҳақида ёзган. Нимасидандир кўнглим тўлмаган-да. Тоғайди китобини ўқиб, суюндим, бор экан-ку марди, деб юрибман ҳалиям.

Бир нарсани айтай сизга. Мен етмишдан ошдим, бутун умрим далада кечди. Ота-бувам ҳам кенгликларда яшаб ўтган. Лекин Тоғай Мурод мени, сизни, бутун халқнинг дардини, армонини достон қипти, қўшиқ қипти, отасига раҳмат. Лоф эмас, ҳаммаси чин, мени ҳайрон қолдирган нарса, у қаердан шунча гапни, воқеаларни топган экан-а!”

Зойир ака бўлса қаҳрамоннинг гапини эшитиб, эгат оралаб кетиб қолди. Ёнимизга қайтиб келгач, сўрадим: “Нима, ўзларига тегиб кетдими Ибройим аканинг гаплари, охиригача эшитмадингиз, ахир, сизам катта ёзувчи эдингиз-ку”, дегандим, доим ҳар қандай гапни ҳазилга бурадиган чўрткесар Зойир Мамажонов бу гал босиқлик билан сўзлай кетди: “Менам Тоғайнинг романини бир кечада ўқиб чиқдим, бир кечада… керак бўлса, юз йиллик, икки юз йиллик халқимизнинг армонлари кўз олдимдан ўтди. Биламан, бу романни ёзиш Тоғай учун осон кечмаган. Неча ўн йиллардан бери тайёргарлик кўрган экан у. Халқимизга ҳайкал қўяман деса, кулардим. Бир ҳайкал бўлса, шунча бўлар-да. Шу романни ўқигач, неча кунлаб ўзимга келолмадим. Қаерга бормайин, қайси пайкалга кирмайин, ким билан гаплашмайин, Тоғайнинг ўша гаплари қулоғим остида жаранглаб тураверади”. Тоғай Муроднинг маъракасида Зойир Мамажонов яна оғир армон билан шундай деб қолди: “Энди унинг китобини ўқий десам, юрагим бетламаяпти. Нега десангиз, унинг ёзганлари ҳаммаси ҳақиқат ва энди ҳар эгатда, ҳар пайкалда, керак бўлса, ҳар бир қишлоқда Тоғайнинг изини кўргандай бўлавераман. Кимдир айтибди, ундан бирон зурёд қолмади-я, деб. Тан олайлик, ахир, Тоғай Муроддан қолган ёдгорликни нима билан ўлчаб бўлади?”

Сўнгги қўнғироқ

Тоғай Мурод билан ўн йил орасида кўп бора суҳбатлашдик. Гоҳи жуда банд ёки кайфияти бўлмаса гапни қисқароқ қилиб: “Яна телефон қиларсан”, деб қўярди. Аввалига бу муомаласи менга сал эриш ҳам туюларди. Кейин кўникиб кетдим ва аксинча, ўзимнинг руҳим тушса ё айримларнинг тилёғламаликларию майда гап-сўзларидан дилгир бўлиб қолсам, ҳеч иккиланмай Тоғай акага қўнғироқ қилардим. У киши бўлса, менинг дардларимни бўлмай эшитарди.

У киши билан сўнгги марта, ўлимидан бир ҳафтача аввал гаплашдик. Уйида ёлғиз ўзи экан. Менимча, зерикиброқ турган эканми, ё кайфияти чоғмиди, билмадим, бир соатча сўзлашдик. Мен эса хижолат бўлиб гап орасида: “Ака, узр энди, вақтингизни олдим”, десам ҳам негадир ҳеч хайрлашгиси келмади. Ўша куни мен ҳам нимадандир қаттиқ сиқилиб, Тоғай акага дардларимни айтиб бердим. Шунда у киши: “Эсингдами, бундан саккиз йилча аввал сенга бир гапни айтувдим. Яна такрорлайман, у қулоғинггаям, бу қулоғинггаям қуйиб ол, ҳали эслаб юрасан, акам бекорга бу гапларни айтмаган экан, деб. Мен билан ҳам, сен билан ҳам ошнам, дўстим, оғам деб ўпишиб, қучоқлашиб кўришади ва сал нарига бориб изимиздан минг хил фисқу фасод, иғво тарқатишади. Парво қилма, ундайлар билан ўчакишиб ўтирма, қўявер. Ўзингга ишон. Яна бир гапни айтайин, одам аҳён-аҳён бўлса-да, ўзи билан ўзи гаплашиб, дардлашиб туриши керак экан. Қачонки майда-чуйда гап-сўзларга ўралашиб қолган бўлсанг, ўзинг ҳам майда одамга айланасан. Бир шеърингда “Олти йил яшадим Ёлғизлик билан”, деб ёзибсан-ку. Биз ҳаммамиз қисматнинг одамларимиз. Нимадир ёзаман, яратаман, деб қишлоқдан кечиб келганмиз. У ёқда сену менга кўз тикиб ўтирган қанча қоракўзлар бор. Шуларнинг юзини ерга қаратмайлик…”. дея узоқ насиҳат қилди.

Барибир ҳайрон бўлдим. Нега кам гапирадиган, устига-устак салом-алик тугар-тугамас: “Нима гап ўзи, бирон нарса ёзаяпсанми? Уйлар тинчми?” дея гапни қисқа қиладиган Тоғай ака бунчалик очилиб кетди, дея ажабландим ҳам. Ким билади, балки раҳматли ўзига мени яқин олиб кўнглидаги бор ҳайрату ҳаяжонларини ўша куни тўккандир.

Бир ҳафтадан сўнг…

Кузатиш

Ўшанда май ойининг адоғи эди. Эрта тонгдаёқ Тоғай ака яшайдиган уй ёни одамларга тўлиб кетди. Маҳалла оқсоқоли марҳумнинг яқинларини шошилтирарди: “Тез бўлинглар, кун ёришиб келяпти, Чиғатойдаям кутишяпти бизларни”. Сирожиддин Саййиднинг мунгли овозини эшитдим: “Ёлғизгина синглиси кеча кечқурун йўлга чиққан экан, бирпасгина кутайлик…”. Каттаю кичик аввал бир-бирига, кейин соатига қарайди. Ниҳоят…

Тоғай Мурод ўз уйи остонасидан қўлма-қўл бўлди. Ўнлаб машиналару автобуслар лиқ тўлди. Сўзсиз, оғир нигоҳларим билан карвонни кузатаман. Назаримда, шу куни таниган-танимаган, билган-билмаган одамлар бир-бирига яқин, оға-инидек бўлиб қолгандай.

Чиғатой қабристонига етиб келганимизда бу ёқдаям таъзияга келганларнинг адоғи кўринмади. Жаноза ўқилди. Тумонат одам жўр бўлиб “Раҳматлик яхши инсон эди”, дея овоз берди. Қабрига тупроқ тортилаётганида кимдир “аввал яқинлари ташласин” деганди, бирданига юзлаб қўллар белкуракларга ёпишди…

АБАДИЯТ
Вафо ФАЙЗУЛЛОҲ

Одам нега дунёга келади? Одам нега дунёдан кетади? Унинг турғун манзили қаер?

Биров ҳақида ўйлашнинг ўзи даҳшат, кўнгилни оғритади, юзини кўриш мусибат. Ҳаққа кўрсатма, деб тавалло қиласан. Бошқа бир киши эса беихтиёр хаёлингга кириб келаверади. Ўз-ўзингдан у ҳақида гапириб юборасан. Туйқус эслаб қоласан. Ҳозир нима қилаётган экан, деб ўйлаб ўйингга етолмайсан… Сен ҳаво олаётган борлиқдан унинг ҳам нафас олаётгани мўъжизадай туюлади. Унга юрак сирларингни айтгинг, орзуларингни ўртоқлашгинг келади. Ҳеч бир бетаъма унга ҳурматинг ошади, меҳру муҳаббатинг кучаяди… Ҳолбуки, беайб Парвардигор, ҳаммамиз ҳам хом сут эмган банда… Барибир, инсон билан инсоннинг яшаши, эътиқоди, аъмоли ер билан осмон қадар фарқ қилар, фарқ қилаверар экан…

Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари боши. Толибман. Эндигина кўз очган «Ёшлик» журналини қолдирмай ўқиб бораман. Тенгқурлар билан унда чиққан ҳар бир янги асар ҳақида дарсда, ётоқ ва ижарахонада талашиб-тортишиб, ўзимизча баҳосини берган бўламиз. Унча-мунча асар кўнглимиз кўчасига киролмайди. Мабодо бирортаси маъқул келса, у қаторида асар муаллифи шахси ҳақида ҳам билишга қизиқамиз.

Шундай кунларнинг бирида «Ёшлик»нинг янги сонида чиққан бир асарни ўқидим. Бир ўтиришда. «От кишнаган оқшом». Бир кўнглим ёришди. Сўнг муаллифи кимлигига қарадим. Тоғай Мурод. Асар янги, муаллифи янги… лекин менинг хотирамда дарров «Алпомиш» жонланди, «Гўрўғли» тушди. Хаёлимга зумда «Кунтуғмиш», «Равшан» келди… Рост, Зиёдулла кал, Зиёдулла чавандоз Алпомиш ҳам, Гўрўғли ҳам эмасди. Улар олдида нимжон ва тўпори, жимжилоқчаларидай ҳам келмасди. Барибир улар қабатида тургандай, буям отини елдириб келиб, мен ҳам шу ёвқур аждоднинг кенжа вакилиман, дегандай бўлди… Чин, Алпомиш жуда ҳам севимли, у аллақачон миллат тимсолига айланган эди, бироқ «От кишнаган оқшом» менга яқин, Зиёдулла чавандоз замонимга яқин, қишлоғимга ўзи ва оти мендан ҳам яқин эди… У отамга, оти отамнинг отига жудаям ўхшарди. Қишлоғимни, ота-онамни соғинганимни ҳис қилдим.

Улардан ҳам кўпроқ отамнинг отини учирганларимни орзиқиб эсладим… Ҳозир ҳам «чу», дея учиргим келди…

Шундан бу асар, унинг муаллифи кўнглимга ўрнашиб қолди. Ҳавойи ва ўжар назаримга тушди. Кўп ўтмай «Шарқ юлдузи» журналида «Ойдинда юрган одамлар» қиссаси чиқди. Ҳиссиётлари тоза бу қиссани йиғим бўғзимга тиқилиб, ютоқиб, севиб ўқидим. Шу асар боис «ойдин» деган сўзни яхши кўриб қолдим. Ойдиндаги мамлакат кўнглим кўзига кўринди. Бу мамлакатнинг одамлари менга танишдай эди. Лекин бошқа бир маъвода, бошқа бир муҳитда истиқомат қилардилар. Жазирама қуёш ҳам, қоп- қоронғу зулмат ҳам Ойдинда юрганларга дориёлмасди. Қоплон ва Оймомога ҳурматим, ҳайратим бўлакча бўлди. Шўро котиби, Қиммат момо, ҳисобчига нафратим бўлакча бўлди. Ўша йилларда ёзилиб, йўқолиб кетган бир машқимнинг хотирада қолган икки сатри тилимда айланади:

Аҳай-аҳай, кўзларингдан кўзим ўргулсин,
Ўн еттига, ўн еттига кирмаган ёрим…

Ўшанда дўсту устозларимнинг кулгисига қолган бу икки сатр «Ойдинда юрган одамлар»нинг ажиб таъсирида кўнглимдан мавжланиб чиққан. Унда буни билмаган,сезмаган, ўзим билан ўзим овора бўлсам бордир, лекин энди «аҳай-аҳай» сўзиданоқ бу хаёлий ва тоза ҳайқириқни «Ойдинда юрган одамлар» қалбидан олганим ва ўша ғўр ва тўпори, мусаффо кунларимда илк очилган чечакдай ушлаганимга иқрорман…

Шундан бошлаб мен Тоғай Мурод — Менгнор бобо наслининг асарларига бефарқ қараёлмадим. Адабиёт ҳаққи, шеърият ҳаққи, бу асарларнинг жонли сўзи, маънодор иборалари мени ўзига асир этди. Бу сўзларни хаёлимда белгиладим, бу ибораларни кўнглим ила қайтардим. Бу мақол ва нақлларни ўз изоҳли луғатимда ёзиб-ёзиб қўйдим. Лекин барибир бир йўқолган жигаримнинг дарагини эшитгандай уларга тўймадим. Топиб йўқотиб қўядигандай ўзимни ночор, ғариб сездим, афтода ҳис қилдим.

Бир инсон, бир миллат вакили сифатида бу асарларда кўтарилган масала, муаммо, ғоялар жон жойимдан ушлади. Бу кишилар, бу туйғулар, бу кечмишларни бошқалар билан солиштиришга, шу билан ўзбекнинг бўйини ўлчашга уриндим. Тоғай Мурод шахсига, адибнинг қандай ижод қилишига қизиқишим ҳам шу қадар кучли эди. Қизиғи, ҳассос ижоди каби Тоғай аканинг феъл-атвори айрича, бетакрор кўринарди. ХХ асрнинг сўнгги чораги нодир асарларнинг яралишига қараганда, адабий баҳс-мунозара, бақириқ-чақириқларга бой бўлди. Даҳрий, яна мустамлака бир жамиятда ёзарларнинг аксарияти, юпанчи ва суянчи, ҳатто эътиқоди деб адабиётни билар, «ишонч қалъа»си тимсолида Ёзувчилар уюшмасига бораверар, ҳеч нарса қилмаганида ҳам шу ерда кўнглидагини айтиб- айтиб, адабий даҳолигини, куюнчаклигини намойиш қиларди. Лекин мен бирор марта ҳам бу давраларга Тоғай Муроднинг қўшилганини кўрмаганман. У аллақачон адабиётни ҳар қанақа уюшган давралар эмас, ёлғиз одам, иқтидорли ва дардли инсон кўнгил қони билан яратишини англаган эди чоғи. Бироқ мен тенги кўпчилик ҳаваскорлар, адабиётнинг жайдари ихлосмандлари анча-мунча истеъдодли шоир-ёзувчилар қаторида гўзал асарлар муаллифи Тоғай Муроднинг ҳам суҳбатини эшитишни, адабиёт, адабий ҳаёт ҳақида юракдаги гапларини, самимий дил изҳорларини тинглашни жуда ҳам орзу қилардим. Лекин бунга қатора йигирма йил давомида бирор марта ҳам муваффақ бўлолмадим. Ўзига эса узоқдан бир марта тўсатдан кўзим тушган. У уюшма кунботаридаги ёзлик чойхонада бир таниши билан чойлашиб ўтирарди. Чойхона аллақачон бузилиб, у ерлар текисланиб кетди, ҳар қалай тераклар бор, балки тераклар уни бу ерда кўрганини эслар балким, лекин бир устувор ишончим борки, инсон бўлса, инсоният яшаверса, ўзбек бўлса, Ўзбекистон барқ ураверса, кўнгил бўлса, кўнгил ҳурлигича қолса, инсон адабиётга интилиб, ўзига дўсти ҳабиб излар экан, Тоғай Мурод асарларига дўст топилади. Унинг мардона ва очиқ кўнгли билан учрашилаверади, иншооллоҳ.

Мен Тоғай Мурод қазосини олисларда эшитдим. Унинг қадами етган, сўзи етган, адабиётга меҳри элтган жойларда эшитиб, кўнглим эзилди, битта армоним кўпайди. Таомларимиздан бошқа ҳеч нарсамизга қизиқмай қўйган дунё Тоғай Мурод асарларини ўқиса, унинг кўнглида режа бўлиб қолган маъсум оламлари билан танишса эди… қирғиз каби ўзбекнинг ҳам чўнг муҳаббати ила беҳузур кўнглида йўқотган умидни топгандай бир лаҳза бўлса-да, ҳаётга ишончи ортади.

* * *

Тоғай Мурод эллик беш йил умр кўрибди. «Мен Хўжасоатда дунёни кўрдим», деб ёзади оқин адиб. Тошкентда бу бевафо дунёдан … юз ўгирди. Чиғатойда ётибди, унинг мардона қалби, чинакам ҳаёти Сурхонда, Хўжасоат қирларида ётмоққа ҳақдор кўз очган эди. У Э. Сетон-Томпсоннинг «Одамзот учун ернинг фарқи нима? Ўлсам, мени ўша қирларимга кўминг», деган сўзларини келтириб, «Васият бажо келтирилди», деб ёзган. Ҳар бир жаҳоншумул адибнинг мухлиси у кўз очган тупроқни тамоман бошқача тасаввур этади. Бу тупроқни зиёрат қилмоқ истайди.

Михаил Шолоховнинг шундай романтик ўқувчиларидан бири Донга келиб, тап-тақир даштни кўриб, ғалати аҳволга тушган экан. Аммо Шолохов асарларини ўқиган китобхон гўзал ва серунум Дон далалари билан қайта-қайта учрашиб, ҳайратланарли манзараларни бир умр унутолмайди.

Адиб қалби ва у туғилган тупроқ ўртаси тилсимли бир боғлиқлик, ижодий барака, фақат адибнинг юрак кўзи кўра оладиган қадрдон гўзаллик ястаниб ётган бўлади. Бунинг кашфи фақат чинакам ёзувчилар битигида кўз очади. Тоғай Мурод ҳам ана шунақа ўз тупроғини севган, севдира олган аломат ёзувчи эди.

Унинг асарлари кўз очган саналарга қарайман: илк ҳикояси «Бобоси билан набираси» 1966 йили ёзилган. Демак, айни ўн саккиз баҳорга тўғри келар экан. Сўнгги асари — «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романига 1998 йил — нақд эллик ёшнинг устида нуқта қуйилган. Ҳисобланса, ўттиз икки йиллик ҳайрат ва муҳаббат, илҳом ва меҳнатнинг ҳузури бизга қолди, завқи ва дарди ўзбекнинг, инсониятнинг мулки бўлди… Мен Тоғай Мурод хонадонида бўлмаганман, нашр этилмай ётган ёхуд бошлаб қўйган асарларидан хабарсизман. Лекин бўлиши керак. Кўнглидагисини эса эҳе-э… ҳисоблаб бўладими? Бетизгин бир ҳарислик билан асарлари, улар яратилган йиллар рўйхати кўз олдимдан ўтади. Тўртта ҳикоя. Тўрттагина-я… «Бобоси билан набираси», «Кузнинг бир кунида», «Ку-ку- ку», «Эр-хотин», (150 дан ортиқ ҳикоялар ёзган Жек Лондон бор-йўғи 40 ёшга кириб- кирмаган.)

Тоғай Мурод олами ҳикояларга сиғмади. Бахши боболарнинг қони тортди — у достонларда очилди, хусусан, достонмонанд қиссаларида ўзини тўкди.

1976 йили «Юлдузлар мангу ёнади»;
1979 йили «От кишнаган оқшом»;
1980 йили «Ойдинда юрган одамлар»;
1985 йили «Момо-Ер қўшиғи» қиссаси туғилиб, бу жанр имкониятларини кенгайтирди. Катта адабиётнинг энг баланд чўққиси роман, эпос, эпопея…

Не бир ҳикоя усталари унинг уфқларини тасаввур қилолмайди, не бир қиссанавислар, 500 бетдан кўпроқ қоғоз қоралайди-ю, барибир роман ҳавоси, роман фикри, роман қамрови ва роман юки… асарларида анқонинг уруғи бўлади. Романга қўл уриб, бош айланиб қолиш, чалажон асар қоралаб, ижодий мағлубиятга учраш ҳам гўё истеъдод даражасини белгилайди…

Тоғай Мурод «Отамдан қолган далалар» романини 1986-1991 йилларда, ўттиз саккиз ёшида бошлаб, қирқ учида битирди. Кейинги романи ҳам тўрт йилда туғилди. 1994-98 йиллар. «Бу дунёда ўлиб бўлмайди». ХХ аср биринчи ярмида романларга жуда эрта қўл урилган (Шолохов йигирма-йигирма беш ёшида, Қодирий «Ўткан кунлар»ни ўттиз ёши теварагида). Камолотнинг кечикишими, ХХ асрнинг иккинчи ярмида бу чўққига чиқиш ёши анча улғайди. Габриел Гарсиа Маркес «Юз йил танҳоликда» романига қирқ ёшдан ҳатлабгина олти ойда адоғига етказди. Яна бир Нобел мукофоти соҳиби италян адиби Умберто Эко эса яна ўн йилга кечикиб, эллик ёшга етибгина илк романини ёзди. Чингиз Айтматов ўзининг энг бақувват асари, тўнғич романини эса эллик бир ёшини тўлдириб бошлади ва тўрт ойда — 1979 йил декабри ва 1980 йил март оралиғида долғали илҳом билан ёзди-қўйди… Худди шу руҳий жараённи қирқ-эллик ёшлар орасида Тоғай Мурод ҳам бошидан кечирган эди.

Тоғай Муроднинг яна тўрт-бештагина ўтли ва фақат ўзига хос мақолаларини ҳам эсламасдан бўлмайди. «Газетага интервю», «Э.Сетон-Томпсон китобига сўзбошим»,

«Ёш қаламкашларга тилакларим», «Ёзувчилар уюшмасининг олтмиш йиллигига тўйхат», «Мен».

Ўлимигача ўзи эълон қилган асарлари ҳажми… 918 бет. Кичик муқояса — Лев Толстойнинг битта «Анна Каренина» романи ҳажмидан 110 бет кам бўлган бутун умрлик ижод. Ёхуд етти энг зўр Шарқ шоирининг энг нимжонидан ҳам кучсизман, деб иқрор бўлган, Ғарбнинг биринчи ёки иккинчи рақамли шоири Иоганн Волфганг Гётенинг 133 жилдлик асарларининг уч китоби ҳажмича асар қолдирган… ўзбек адиби… Мен бунда фақат ҳажмни назарда тутмадим. Балки маънан моҳияти кўлвор ва чўнг ижодкорларнинг жаҳоний ижодларига Тоғай Мурод битикларини хаёлан солиштиргим келди.

Хайрият, шу ўзбаки ижодни бемалол жаҳоншумул адиблар асарлари билан солиштириб, ютуқ ва камчиликларини кўрса бўлади. Севинтирадигани, бунақа катта меҳнат қилиб, ижодни эътиқод даражасига кўтариб қалам тебратган адиблар дунё бўйича ҳам унчалик кўп эмас. Ўзбекда эса жуда оз.

Чингиз Айтматов асарлари етти жилдлиги русча нашр сўзбошисида академик Рустан Раҳмоналиев Айтматов машҳурлигини Навоийга солиштириб, дейдики: «Алишер Навоийдан кейин 500 йил ўтиб, туркий халқлар орасидан фақат Чингиз Айтматов ижодигина адабиёт Олимпига кўтарила олди, жаҳоншумул шуҳрат қозонди».

Қай маънодадир адолатли баҳо. Навоий жаҳоншумуллиги, Навоийнинг бутун туркий халқлар фахри эканлиги, уларнинг ўзи томонидан эътироф этилаётганлиги бу ижоднинг ўлмаслиги, қамровдорлиги исботи. Аммо Навоийга руҳоний аъмол, илҳомий санъат, маърифий хазина жиҳатидан Айтматовнинг тенглашиши мумкин эмас. Ҳар қалай туркий қалб, шарқона юракли Айтматовнинг жаҳон халқлари қалбларини тўлқинлантиргани бизни-да севинтиради. Не тонгки, Айтматов ижодига хос гўзал кўнгил, самимий меҳр, инсонсеварлик, жониворпарварлик Тоғай Мурод ижодида ҳам ёрқин кўзга ташланиб, киши қалбини забт этади, туйғуларини сел қилади. Одамийликдан сабоқ беради. Мана, унинг «От кишнаган оқшом» қиссаси. Отга муносабат инсонга қадрдон бир жиҳат. Минг йиллардан буён буюк кўчишу ҳар хил зафарли-зафарсиз юришлари, умуман, тирикчилиги отсиз ўтмаган туркийлар, ўзидан олислашиб бораётган дўсти-ҳамкорини ўйлаганда, отга меҳрибонлик билан ёндашиб келади. Шу жиҳатдан Тоғай Муроднинг бу мавзуга мурожаати тасодиф ҳам эмас, янгилик ҳам деб бўлмайди: ўзига хослиги эса шу мавзудаги асарлар мисолида кўринади. Канада адиби Эрнест Сетон-Томпсоннинг «Ёввойи йўрға» асари ва қирғиз ёзувчиси Чингиз Айтматовнинг «Алвидо, Гулсари» қиссаларини дунёнинг миллион- миллион китобхонлари мутолаа қилишган, тақдирлашган.

«Ёввойи йўрға»да отни тўлақонли жонивор сифатида билиб оламиз. Э.Сетон- Томпсоннинг олим ақли, адиб қалби руҳлантириб сабоқ беради.

«Алвидо, Гулсари»да Айтматов жуда кўп инсоний изтиробларини Гулсари мисолида, Гулсарига муносабат шаклида ўртага ташлайди. Отнинг ўлими бир дўстни йўқотиш янглиғ инсоннинг қилмишига, жониворларга пасткаш муносабатига кўзгу солади. Собиқ халқлар қамоқхонаси юпун йўқсили каби фаол от образида энг ижтимоий, долзарб муаммоларни ҳал қилиб, қизилларга мос буюртмани адо этгандай. Аммо «Алвидо, Гулсари»даги қалб фарёди, тор қобиқларни ёриб, ниҳоятда ичкин дарди билан инсон ва жонивор ўртасидаги меҳр кўпригини кашф қилади. Ноодил жамият талотўпида қурбон бўлган жафокаш табиат латиф дил билан очиқ кўрсатилади. Бу мотам кўнгилга чандиқ солади. «Мен унинг кўзига кўмдим ўзимни…» деб ёзганди «Чингиз Айтматов» номли шеърида ҳассос шоиримиз Рауф Парфи. Бу сатрда умрли фожиа — ўлаётган отнинг кўзи жисман тирик одамга қабр бўлиши мумкинлиги кўрсата олинган.

«Алвидо, Гулсари»дан ўн икки йил ўтиб ёзилган «От кишнаган оқшом»даги от эса яна бир «отларда кузатилмаган» фожианинг кўзини очади. Отнинг инсонга ачиниши. Отнинг инсонга ёрдамга отилиши.

Биз нега Бойчиборни минг йиллардан буён жигаримизни севгандек севиб келамиз? Ахир у эмасми, Алпомишни қалмоқлар чоҳидан олиб чиққан? Ахир у эмасми, туёғига михлар қоқилганига қарамай тўқсон алпнинг отидан ўзиб, Барчиннинг номусини асраб қолган? Умрга, умрларга татийдиган бу икки яхшиликни унутиб бўладими? Эрк ва номус — ҳаёт- мамот масаласи. Тирик юриб эрксиз бўлиш — ўлгандан баттар. Омон қолган ҳолда ор-номуснинг топталиши янада шармандали ўлим. Демак, Бойчибор битта Алпомишнинг эмас, бутун ўзбекнинг миллий биродари, биродарликнинг ибратлиси экан. Тоғай Мурод ўша қадимий биродарликни Бўзтарлон тимсолида яна биттага кўпайтирди. Гўё тўрт-беш минг йил кейин Тарлон Бойчиборнинг авлоди бўлиб, Алпомишнинг авлоди Зиёдулла чавандозга кўмакка келади. Инсонни инсондан, яхшини ёмондан ҳимоя қилади. Одам одамга бегона, одам одамга лоқайд, одам одамни таловчи, одам одамга ўлим соғинганда асл одам ҳаётни ва яна ҳаётни раво кўради. Бу ҳиммат Толстой, Э.Сетон-Томпсон, Айтматов асарларида ҳам қай даражададир акс этган, аммо у Тоғай Мурод асарининг шоҳ байти, жон томири, айтмоқчи бўлган биринчи ўриндаги гапидир.

Айтматовнинг Гулсарисига биз ачинсак, Танабой куюнса, дунёдаги тоза кўнгилли, меҳрибон кишилар ҳамдард бўлса, Тоғай Муроднинг Тарлони Зиёдулла чавандозга, бизга, Тоғай Муродга, ХХ аср кишиларига ва умуман, бундан кейинги ўзлигини деб йиғлаётган ва ёки ана шу ўзлигини, инсонлигини унутаёзган инсониятга ачинади.

Аслида жами кишилар маънан ака-ука, ҳаммаси Одам Ато билан Момо Ҳавонинг зурриёти. Айниқса, мўмин — мўминга биродар. Лекин ўзидан кетган дунё, ўзинигина ўйлаб қолган ХХ аср кишиси, бу биродарликни унутган, унутаёзган…

Қолаверса, мустамлака, қул миллатнинг афтода, ўсал аҳволи бундан-да ночор. Адиб ўз самимиятининг чўққисидан туриб неки жони бор экан, неки жонивор экан, мана, кўринг, у бизга биродар, яхшилигимизга меҳр-муҳаббат, мардоналик билан лаббай дегувчи эканлигини ёниб изҳор этади. Энг таъсирчан кўнгил йўлида қўшиқ қилиб, тарона қилиб бизга, сизга уқтиради.

Иймони бутун ўзбек энг қалтис вазиятда ҳалол, мард, вафодор бўлишни Қиёмат соатидаги биродарликка менгзайди. Шу билан қалб ва юракка, онгга мурожаат этади. Келгусида ҳар нарсанинг муқаррар оқибати борлигини эслатади. Қўшиқдай жон-жонимизга оқиб кирган асар «…қиёматли биродарим…» нидоси билан якунланяпти. Умидли, ўкинчли нидо… Қиёматда ҳеч ким ҳеч кимни ўйламас, фақат ўзи фароғатга эришадими ё мусибатга йўлиқадими, шунинг фикри хаёлида бўлар экан. Оқин адиб, ёниқ шоир, маърифатли қалб жониворни ўшанда ҳам ташлаб кетмайдиган, ёрдамга отиладиган, дўстини ўйлайдиган деб алқамоқда.

Ана шу туйғу бизни меҳрлантиради, илитади, таскин, умид беради, ҳушёрликка чақиради. Ғаламисликдан қутулиш йўлини кўрсатгандай бўлади. Энг катта маърифат — шу! Асл санъатга жон берган, асрлар оша яшашга имкон туғдирган маърифат — шу!

Тоғай аканинг биров билан гап сотишга вақти бўлмади. Минбарларни уриб, сўзбозлик қилишни эса ҳеч ҳам хоҳламади. Аммо онасига-да бегона Мерсо* сифатларни теварак- атрофда учратганидан, унинг юрак ўртар асарларида уларга инсоф тилади. «Одам кетмас бўлиб кетаётганда бормаган одам одамми?» гапи унинг шундайларга очиқ нафрати, илон пўст ташлаб юборадиган даражада аччиқ, кескир қилиб айтилган.

Мен нега «От кишнаган оқшом» қиссасини ўқиган 83-йилдан буён Тоғай Муродга ҳурматим ошиб борди? Бу унинг қалби ниҳоятда гўзал эканлигидан. Юраги довюраклигидан. Ана шу юрак ва қалбни у асарларига кўчириб ўтказа олган. Шу боис ҳам Тоғай Мурод инсонда энг яхши фазилатларни кўпиртирмай, самимий тарзда мадҳ этади. Энг ёмон қабоҳатларни эса юзингда кўзинг борми, демай фош этади, жар солади.

Ўзимча дейман, Аллоҳ ҳалол луқмали, адолатпеша, ғариб турмуш адибларига кескир ва таъсирчан сўз бериб, бу гўзал сўзларни то қиёмат қадар башарнинг ибратномаси қилиб, улар толеини саодатманд этаркан.

Ўтган куни ҳам, кеча ҳам, бугун ҳам ёзувчиси кўп эл-элатмиз. Лекин хўб асарларимиз, зўр шеърларимиз нега кам? Чунки фидойиларимиз кам.

Тоғай Мурод адиб бўламан, деб Тошкентга келган эди, арбоб, раҳбар, сиёсатчи, вазир, сарой мирзоси бўлиб кўтарилмади. Нафсга сотилмади, амалга қул бўлмади, замонга, тузумга ялтоқланмади. Мен бундай метин иродали, қатъий сўзли, қатъий амалли адиб, фақат ёзувчилигини қилган, қилганда ҳам ёниб-куйиб, бошқа ҳеч нарсани ўйламай, энди дурдона бўлиб қолган асарларни яратган ўзбек ёзувчисини кейинги чорак асрда бошқа кўрмадим.

Бир адабий йиғинда домла Мирмуҳсин (Аллоҳ раҳматига олган бўлсин) айтган дўлвор гапни эслайман: «Бир сафар йўлда Тоғайни кўриб қолдим: ўнтача оби нонни кўтариб олганча уйга кетаётган экан… Шу нонларни еб, бу зўр романни битибди-да…» Бир қараганда, бу гапнинг адабий асар яралишига ҳеч қандай дахли йўқдай туюлади. Аслида асл факт бу! Ҳа, Тоғай Мурод фақат нон билангина чекланди, ёғли паловлар, катта амаллар, мўмай пул хаёлида асарлар битмади, ҳалол, камтарин ризққа қаноат қилди ва сўзга собит бўлиб мардона яшашда, истеъдоду фидойиликда қисматдошларидан ўтди.

* * *

Қўшиқ ҳеч қачон тинмас экан, кўнгил ҳеч қачон ўлмайди!

Мен «Юлдузлар мангу ёнади»ни Тоғай Муроднинг икки қиссаси мутолаасидан кейин эшитиб, излаб-истаб ўқиганман. Номидан тортиб сўнгги нуқтасигача, хаёлидан бошлаб, дақиқ шаклигача руҳи фавқулодда ёрқин асар.

«Ҳар банданинг кўкда ўз юлдузи бўлади, ошна. Шу юлдузнинг ёнгани шу банданинг ёнганидир. Шу юлдузнинг сўнгани шу банданинг сўнганидир.

Йўқ, ошна, йўқ!

Юлдузим ҳали ёнади! Давраларим ҳали давом этади! Невараларим давраларида:

— Ё бобомнинг пири! — дея айқириб-айқириб олиша беради. Юлдузим мангу ёнади!»

Бу сўнгсўз аслида ҳикмат, марднинг, кўнглида дўсти ва ёри борнинг умрлик фалсафаси. Юлдуз нур уяси, нур жойи! Кичкина юлдуз кўз! Жуда катта юлдуз, ҳеч қачон сўнмайдиган юлдуз — инсон кўнгли! Унинг мардлиги, меҳрибонлиги, муҳаббати, содиқлиги, дўстлиги ана шу кўзнинг, ана шу кўнгил юлдузининг нурлари. Бу нурдан бебаҳра киши сўқир, шу юлдузга хиёнат қилгандан эса тақдир ўч олади. Қисмат унинг кўзини кўр қилади, юлдузини сўндиради…

Оқин адиб китобхонни завқлантиради! Оқил адиб инсонни ибратлантиради.

«Юлдузлар мангу ёнади» қиссасида ҳам ана шу ибрат, ана шу яқинликнинг нишонида туради, қалбида яшайди.

Дарҳақиқат, Бўри ва Насимнинг икки қутбдаги кечмиши, лекин ёнма-ён яшаётгани кўпчиликнинг ҳаёти эмасми? Бири ишқли, мард, енгиб-энгилиб яшаса-да, асл аъмолига содиқ, кўзи очиқ, қалби очиқ — юлдузи мангу ёнади! Бошқаси — номард, қалби қора, кўзидан олдин қалби сўқир. Сўқир кўнгил, сўқир кўз. Кўзсиз, юлдузсиз. Ҳолбуки, гўзал аёлнинг эри, паст-баланд давранинг ғолиби…

«Юлдузлар мангу ёнади» асарининг қиммати — тасвирда бетараф, адолатли қолган ҳолда мағзидан, туб-тубдан адолатга, ҳақиқатга хизмат қилишидир. Муқаддас каломда буюк Зот «Ҳеч кимга зарра мисолича зулм қилинмас, ҳаммаси ўз ёмонлигидан», деб огоҳлантиради. Бунинг бир тасдиғи Бўри ва Насим полвонларнинг қисмати. Одам шундан таъсирланади. Одам шундан ўзини жиддийроқ ўйлайди. Фақат ҳақиқий асарлардагина ана шундай дурдона, ноёб ва керакли ҳикмат бўлади!

«Юлдузлар мангу ёнади» асарининг бош ҳикмати — ким дўстга хиёнат қилса, инсонларни алдаса, унинг алдови охир-оқибат ўзининг қисматига кўчади, ҳақиқатга айланади, сен нимани сўзда ўзингга раво кўрсанг, Ҳақ сенга буни қисмат қилиб беради, деб ҳайқиради.

Бўри қиёматли дўсти деб билган тенгдошига юрагини очади: «Насим ошна, бир гап айтсам, бировга айтмайсанми? Ошна, Момоқиз яхши, эшитяпсанми, яхши…»

Сўзни эъзозлашини — кўча-кўйда эшитадиганимиз «яхши кўраман», демаяпти.

«Момоқиз яхши», демоқда. Бу жуда ҳам кам тилга чиқадиган, тилда ҳам ўзига муносиб сўз топиши жуда қийин кўнгил нидоси. (Демак, ичимизда ифодаси тилда, сўзда йўқ жуда кўп азиз туйғу ва хаёллар яшайди).

«— Ўзинг айтабер (жавобнинг қўпол ва ҳиссизлигини — В.Ф.)

— Қўрқаман-да, Насим ошна. (Ҳа, севги изҳори шунақа ҳам даҳшатли ҳодисаки, паҳлавонларнинг-да оёғи қалт-қалт титрайди, юраги хонасидан чиқиб кетай дейди, юраги тўхтаб қолай дейди.) Сен билмайсан, неча марталаб айтаман, дедим, бўлмади. Кўзига кўзим тушиб қолса… гаранг бўп қоламан. Ҳалиям айтаман, деб бориб, нима дейишимни билмай қайтиб келдим. Насим ошна, сен менинг қиёматли ошнамсан-ку, сен айт».

Насим эса омонатга хиёнат қилди, каззоб бўлди.

«— Бўри, мен гапларингни оқизмай-томизмай айтдим. Бўри ошнамга сенсиз кундуз ҳам қоронғу, дедим.

— Уҳ, бормисан, ошна! У нима деди?

— Жўра, у, бети қурсин, деб қўл силтади. Сенга кўнгли йўқ экан, жўра. Ишонмаяпсанми? Мана, Қиблага қараб айтаман: агар ёлғон айтсам кўр бўлайин».

Бу ёлғони ҳам иш бермасдан… Бўри жаҳл устида ўзи бориб, дилидагини айтиб қўядиганини кўргач: «Бўри, мен сени алдаб эдим», дейди. Лекин ёлғонга ишониб, дарз кетган юрак кейинги рост иқрорни ҳам тингламайдиган бўлади. Номард, хиёнаткорлар эса тинчимайдилар, сувни лойқалатиб, отни қамчилаганлари қамчилаган.

«— Момоқиз, Бўри сенга бир гап айтаман, деб юрибди.

— Биламан, айтолмаяпти.

— Момоқиз, у менга кўнгилини ёрди, тайин айт, деди.

— Ўзимга айтишга уялган гапни сенга асло айтмас.

(Энг муборак, покиза хушхабарни номардлар, кўролмаслар, кўнгилсизлар, ишқсизлар қандай нопок кўринишга келтиришларини.)

— Айтишга бет чидамайдиган гап-да, Момоқиз. Айтайинми, нима деди? Момоқиз билан… ўйнагим келяпти. Қўйнига кираман, деди.

— Ё пирим, чини билан шундай дедими?

— Алдасам, кўр бўлайин.

— Унда, Бўрининг бетига қарамаганим бўлсин! Бетини мурдашўй кўрсин».

Йиллар ўтиб, сўз тақдир бўлди. Сўз чинакам қисматга эврилди. Сўз отилган ўқ янглиғ Насимнинг кўзини тешиб ўтди. Қалбининг ўртасига ўрнашди. Иймонсиз ўз сўзи билан ўз бурдига, табиатига, ёруғ инсоний руҳиятига қасд қилди.

Шунинг учун севган кишилар бахтсиз! Кўнглини бой берган, кўнглидагини айтолмай, нажотсиз, бўғилган туради: «Бировга айтма, жонивор, ҳай анови қирда бир қиз бор, шу қиз менинг кўнглим эди… Қиёматли ошнам кўнглимга чанг солди! Уҳ, кўргулик.

…Қиёматли ошнангдан шу иш келганидан кейин ўзгалардан нима умиду нима хайр…»

Одамзотнинг бошқа мавжудотлардан битта жуда бетимсол афзаллиги бор. У Аллоҳ таоло томонидан кўнгилли қилиб яратилган. Тоғай Мурод асарларининг жони кўнглида. У сўнгги имкониятдан туриб, ана шу кўнгилнинг ҳолатини тадқиқ этади.

Расулуллоҳ (с.а.в.) бир ҳадиси шарифларида шундай марҳамат қиладилар: «Инсон танасида бир нарса борки, у касалга чалинса, бутун аъзолар касал, у соғ бўлса жами аъзолар соғ бўлади. У қалбдир». Хаста қалб барча қинғирликларнинг уяси, соғлом-софдил, мард, оқил кўнгил бутун яхшиликларнинг булоғи, ҳаёт яраларининг малҳамидир.

Одам кўнгилга, кўнгил одамга эврилгани учун ҳам соғиниб, мана бу юрак иқрорига дил ташлайверасиз: «Ошна, Момоқиз ҳамон кўз олдимдан кетмайди…

Одамда покдомон туйғулар кўп бўлади, сўнмас туйғулар кўп бўлади… Аммо биринчи… биринчи кўнгил.

Насим ошна, мен биринчи кўнгилдан иффатлисини кўрмадим, биринчи кўнгилдан сўнмасини кўрмадим».

Юракнинг тўридагина қолиб, фақат юракка айтадиган бу армонли муножотни юракдангина ҳис қиламиз. У жуда ҳам покиза, у жуда ҳам юксак. Ҳаётнинг бош сўзи Қодирийнинг Отабегида шу хислат борлиги боис, у қачонлардан буён ардоқланади. Ундай бўлгимиз келади. Худди шу даражадаги инсоний севги «Юлдузлар мангу ёнади» қиссасида Бўри полвон тимсолида дунёни кўрган. Фақат бу ишқ достони Отабекникига қараганда фожиали ва армонли, хотираси тирик, руҳи қатл этилган ишқ, ундан Ёдгор қолмаган…

* * *

Аллоҳ одамни яратиб, унинг кўксига жонни жойламоқчи бўлди. Аммо бундан жон бўйин товлади. Мен юксакман, хор ва кир, паст мавжудотнинг ичига кирмайман, деди. Шунда Парвардигор уни илоҳий куй билан авраган эди, жон шоду хуррамлик ила Одамнинг кўксига жойлашди… (Рабғузийда келади)

Одамнинг жони ана шунақа оҳанги бор лаҳзада фароғат топади, ҳамма нарсани қилмоққа чоғланади, улғаяди, пасткаш, майда, ночор, ҳайвоний туйғулар ундан чекинади. Эҳтимол, шунинг учун оддий сўзлар куйланганида маъно кашф этади, манзара бўлади. Кўнгилни мутаассир қилади, уни мавжлантиради. Бир қадар жасур, журъатли, эзгу, одамохун, мунис қилади. Тасаввурни кенгайтиради, тахайюлга олам-олам майдон, шахсга эрк, қанот беради. Бекордан-бекорга ҳофизи қуръонларга ўз овози билан муқаддас Каломни зийнатлаш буюрилмаган.

Шунинг учун ҳам ҳофизи даврон ҳазрат Навоийнинг «Излаганлар излаганни саҳрои балодан изласин» мисрасини ёниб куйлаганда ғазал матни маъноларидан-да кенгроқ, қиёмат-қойим тасвири юракни ёриб, ҳаёт жаҳонномасидан ўтаверади.

Бу фазилат адабиётнинг донғил йўли насрда ноёблашиб, кам кузатиладиган бўлди. Ғарбда бунга чучмал, ортиқча нарса деб қарайдиганлар катта куч. Ва шунинг учун ҳам ХИХ, ХХ аср Ғарб, Амриқо насрининг сўзи совуқ, руҳни эзади. Кўнгил билан ҳисоблашганда Жойс, Кафка, Фолкнер, Камю каби жаҳоншумул ёзувчиларнинг насри қанча зўр бўлгани билан тинка-мадорингизни қуритиб, нафасингизни қисади. Сўзда ҳаво истайсиз, жумлада коинотни соғинасиз. Битикда куй, оҳанг, шеърият нашъасига очлик сезилади. Ҳартугул бу борада Ғарбга нисбатан Шарқнинг имкони ҳам, эҳтиёжи ҳам тош босади.

Узоққа боришга ҳожат йўқ, биринчи романчимиз Абдулла Қодирий асарларидаги ичкин оҳанг, мансур шеърият насрига куч, имконият, парвоз ва осмон ҳадя этган. Бу мусиқа, шеърият руҳи Чингиз Айтматов насрида ҳам мавжланади. Унинг илк асарларидан машҳур «Жамила» қиссаси даставвал «Куй» деб аталган.

Тоғай Мурод насри ҳам ана шундай шоирона. Унинг сўзи шеърият руҳи билан суғорилган. Бежиз адибнинг онаси «Сен шоир бўлмагунча, мен ўлмайман», деб мардона тилак билдирмаган экан. Тоғай Мурод асарлари туғма, куйланган сўз. Гиря қилинган наср. Ҳар бир имлоси, сўз қурилиши шеърий, ҳатто шеърий сатрлари, ўйноқи термалари, ташвиқ ва тароналари борки, бир йўла ҳам насрдан, ҳам назмдан баҳраманд бўламиз.

* * *

«Юлдузлар мангу ёнади» қиссасининг бир ўрнидаги эврилиш боисига ақл жавоб тополмайди. Бўри полвондай вазмин, паҳлавон кишининг Тамарахоним олдига келиб, тарона қилганда, ўзини билмай, ақли ҳушини йўқотиб, белбоғини ечиб гўзаллик ва қўшиқ пойига тўшайди. Ҳақиқатан ҳам куй, қўшиқ куйланаётган ҳолат фавқулодда ҳолат, чўққидаги харсангни кучли довул жарга қулатиши ҳеч гап эмасдай, одам руҳиятини ағдар-тўнтар қилишга кучи етади. Етук асарнинг одамни лол этадиган лаҳзаларни кашф этадиган синоатларидан биттаси бу.

«От кишнаган оқшом» асарининг ҳикоянавис қаҳрамони Зиёдулла кал — Зиёдулла чавандоз аслида ўланчи, бахши, ҳатто ҳаётда дўмбира сайратар оқин бир одам. У куйлаб-куйлаб, овозим етмай қолганда, дўмбира сотиб олдим деб, ўзининг ожизлигидан маъюс тортади. Бироқ бўлак ҳунарлари ўтмаганда достон айтиб одамнинг назарига тушишга уринади. Рости ҳам, куйлай билиш одамнинг кўрки, оламни жалб қила билишгина эмас, уни ўйлашга даъват қилиш ҳамдир.

«От кишнаган оқшом» қиссасининг услуби ҳам, руҳияти ҳам «Ўв, биродарлар», деб бошлаган илк иссиқ ҳароратли сўздан бошланиб, олис ва яқин замонга, чигал ва осойиш муҳитга бизни ҳайқириқ билан олиб кириб, жониворларга-да етказиб: «Аё Тарлон, сен менинг қиёматли биродаримсан!» деганча авжи сусаймай, савти юксалиб борган драматик, фожиий, ҳофизаси жуда кўлвор улуғ достондир.

Назаримда, ана шу достонларнинг энг сараси, энг оригинали, энг дардкашию энг ҳамдарди, таронаси, сўзи, муножоти энг баланди «Ойдинда юрган одамлар» қиссасидир. Ундаги сўз, шеър, терма, ибораларнинг аксарияти ҳаётда бир марта айтилиб, бир умрга татийдиган қўшиқ матнидай туюлади. Бу қўшиқдаги инсон дарди дунёни кўриш назари, бу теградаги эътиқоди, амали ниҳоятда ўзбекона, халқнинг энг мардона фазилатларидан тикланиб, бир қўшиқ, бир дунё таассуротини беради.

Хусусан, «Ойдинда юрган одамлар» қиссасидаги аёлга сир эркак дунёси, эркакка тилсим аёл, қиз олами ҳиссий, фикрий басират кўзи билан чизиладики, ўзбекнинг ўзбекдан бошқа ҳис қилиш жуда қийин ор-номуси, бахт ва бахтсизлиги, ҳайвоний ва илоҳий феъл-атвори тиниқдан-тиниқ кўз очгандир.

«Ойдинда юрган одамлар» қўшиқ билан бошланиб, қўшиқ билан адоғига етган. Бу қўшиқ нақорати ҳар баҳор янгича келадигандай кўнглимизни умид ва янгиликка ўрайди. Унутилган ривоятларни фақатгина Айтматов ўз асарларида жонлантириб наср хаёлини, наср имкониятларини назм мавжлари билан кенгайтирмаган экан. Тоғай Муроднинг ривояти — қўшиқ ичида қўшиқлари, асар ичида асарлари хаёл ва ҳаётни, олам ва одамни, мозий ва келажакни бир нуқтада жамлаб тамаддундан қисилаётганимизда шарқона санъат обиҳаёти билан руҳимизни яйратади.

«Асл қўшиқ турганда мухаммас қўшиққа йўл бўлсин? Асл қўшиққа тараф йўқ!» Шу жумлада бутун борлиғи билан ошиқнинг қўшиққа, маъшуқанинг асл қўшиққа эврилганига гувоҳ бўламиз. Бунчалик гўзал ўхшатиш қилинганини қайси насрий асарда учратгансиз? Қўшиқ, асл қўшиқ. Улар айтган қўшиқлар дунёни гўзаллаштиради, дарди армони, осмони билан… Рост! Қўшиқ ҳеч қачон тинмас экан, кўнгил ҳеч қачон ўлмайди! Шоир адибнинг кўнгли шаҳиддир!

* * *

Асарлари назарга тушган адиб шахси ҳам эътиборда бўлади. Сўзи — адибнинг ўзи! Ўзи — адибнинг сўзи. Юлдузли онларда бу ўзликнинг басират кўзи очилади. Юракдаги кўзи чарақлайди. Лекин ўзи билан сўзи икки қутб эканлигини кўриб, ёқа ушлайсан. Азалий Қонун ўзгариб, сўз вақтинча алдаш ва вақтдан ютиш учун изғиб юрган фирибгар бўлдими? Ёлғон, ёлғон, фақат ёлғон сўзланаверади… Алдовлар ошкор бўладиган кун — Қиёматда бир-биримизнинг юзимизга қандай қарар эканмиз?! Кўзимиз кўзимизга тушганда чеҳрамиз ёриша оладими?!

Тоғай Мурод ростгўй эди. Хато бўлса-да, дилидагини тилига чиқарувчи эди. Меҳрини ҳам, нафратини ҳам тап тортмай билдиргувчи эди. Бу асарларининг ҳароратидан сезилади.

Адиб аввало сўзида туриши керак. Сўзга муносабати унинг шахсига ойна. Шоир Шукур Қурбоннинг бир хотираси ҳеч эсимдан чиқмайди: «Мен Тоғай билан шаҳарнинг бир чеккасидаги ижарахона эшиги олдида кечга яқин учрашмоқчи бўлдим. Аммо боролмадим. Вой, бу Афандини… Балки Шукур келиб қолар, деб ваъдалашган жойимизда тонггача мени кутибди».

Радиода ишлаб юрганимда Шукур акага таклиф қилдим: Тоғай Мурод билан бир суҳбат қилиб бермайсизми?

Шукур Қурбон олдимда адибнинг хонадонига сим қоқди. Туппа-тузук ҳол-аҳвол сўрашишди. Аммо радио учун суҳбатлашиш таклифини айтиши билан гўшакнинг у томонидан Шукур ака кутмаган бир довул эсиб, суҳбатдошнинг узун, қалин қошлари янада ўсиб кўз устига тушгандай бўлди. Бошини кўтарганда, юзи қизариб, кайфияти бутунлай ўзгариб кетганди. Гўшакдан эса тутақиб кетган бир овоз нафратини баралла айтаётгани эшитиларди. Биз ҳайрон бўлдик. Ҳатто Тоғай акадан бир оз хафа ҳам бўлдик.

Кейинчалик Маъсума опадан эшитсам, радионинг ўша пайтдаги бошлиғи «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романи қўлёзмасини олганча, «Мен ўқимагунимча эфирга берилмайди», дея уч-тўрт ой судраб, адибнинг гўзал ва ҳақгўй сўзини ерга урмоқчи бўлади… Асл адиб мард бўлади. Номарднинг амали, кучидан ҳайиқиб ўтирмайди. Ҳамиша рост сўзини айтади. Тоғай Мурод асарлари йиллаб ётса-да, рост гапидан қайтмади, амалдорларга қуллуқ қилмади, улардан қўрқмади. Бу фазилатсиз асл адиб ҳеч қачон ўзини намоён эта олмайди. Қўрқоқ адибнинг сўзи эса сариқ чақага арзимайди!

«Ойдинда юрган одамлар» қиссасининг қаҳрамони Қоплон: «Асл гаплар кўнгилда бўлади. Тилга чиқса ёлғон бўлади», дейди. Бу ниҳоятда қалби пок, меҳр-муҳаббати бетаъма кишининг самимий қараши. Бу — Тоғай аканинг ўз қараши. Шу билан одамни, миллатни қандай севиш кераклиги сирини очган. Одам муҳаббатсиз яшолмайди. Муҳаббатини изҳор этолмасдан ҳам яшолмайди. Тоғай Мурод асарлари ана шу муҳаббат бунёдидир. Шу муҳаббат изҳорининг хушбўй чаманзоридир. Қалбдан қалбга айтиш йўлини топган, шу боис рост ва ёниқ кўнгил покликлари кўнгилни мафтун этади. Кўнгилни асир қилади. Адибга бошқа ҳеч бир шону шуҳрат, мартаба ва мақтов керак эмаслигини ўзим гувоҳ бир воқеа мисолида ҳам айтишнинг ўрни келди.

1993 йилда Ёзувчилар уюшмасида «Ёшлик» журналида эндигина чиққан Тоғай Муроднинг «Отамдан қолган далалар» романи муносабати билан бир тадбир ўтказиладиган бўлди. Кеча кутилмаган тарзда бошланди. Уни очмоқчи деб ўйлаганимиз таниқли бир адибимиз минбардан туриб: «Тоғайникига ўхшаган асарни биз ҳам ёза оламиз, ёзганмиз ҳам…» деди-да, даврани бошқариш ўрнига йиғилишни ташлаб, жўнаб қолди. У гўё шу билан йиғилишни «байкот» қилган, ҳамма тарқаб кетади деб ўйлаган, балки бу асар гаплашишга арзимайди, менинг фикрим шу, демоқчи бўлганди…

Аммо ундан бошқа ҳеч ким кетмади, бир зумлик карахтликдан кейин давра қайта жонланди, минбарда айтилиши учун фикрлар кетидан фикрлар навбатга турди. Аммо бу самимий юрак сўзларини маҳаллийчилигини енга олмаган, худбин ва ўзига бино қўйган ёзувчимиз эшитмагани каби Тоғай Муроднинг ўзи ҳам эшитгани йўқ. У йиғилишга таклиф этилганига қарамай келмаганди.

Тоғай ака рост гапни айтиб, эътиқодини баралла изҳор қилиб, дўст орттирган каби душманларини ҳам шундан кўпайтирганга ўхшайди. Чин дўстлари, ўзбек китобхони балки унга холис далда берган бўлса бордир, аммо моддий ёрдам беришни хаёлига ҳам келтирмагани аниқ, аммо сўнгги нуқтагача қайси содиқ ва вафодор дўсти унинг олдида турган экан… билмадим. Аммо душманлари инсонни шунчалик сева олиши ва миллатни шу даражада яхши билишини кўролмай куйиб-пишдилар-эй…

Энди ўша кибрли адибимиз «биз ҳам ёзганмиз» деган «Отамдан қолган далалар» ҳақидаги луқмаси ҳақиқатдан ҳам адолатданми? Афсуски, ўзбек турмушини бор-бўйи билан кўрсатишга уринган, имконияти энг улуғ жанр — роман дегулик асарлар адабиётимизда жуда оз. Қодирийнинг икки романи — икки юз йил наридаги ҳаёт мисолида чинакам ўзбекона фожиадан баҳс этади. Аммо унинг бош қаҳрамони Отабек савдогар, Анвар — мирзо, ХХ асрда энг узоқ давр зулмга маҳкум ўзбек қишлоғи, ўзбек деҳқони тақдири эса…

Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романи унинг маънавий давомчиси, акс томони — янги шароитда Отабекнинг Мирёқубга эврилиши таассуротини ҳам уйғотади… Қодирий билан мусобақалашиб, ҳам ўн йил кейинги ўрганиш ва ўзлаштиришларни қўшиб Чўлпон реализмда бир қадам олға босган, кучайган психология, конкретлашган хаёлот орқали ўзбек романига янгиликлар киритган, уни шафқатсиз ва рангин ҳаётга яқинлаштирган эди… Аммо унинг иккинчи қисми қани? Беихтиёр хаёлга романчилигимиз йўлида янги довон — шу ўртада битилган «Сароб» келади-ю, тасвири, руҳшунослиги билан мафтун этса- да, ғояси дилга ғашлик солиб, миллий дард билан яшаганини ҳис қилмаймиз. Ундаги миллат дарди сиёсат ўлиги тагида кўмиб ташланган, гўё ўзбеклик сароб, у Саидийнинг ўлими, янада тўғрироғи, уни қатл этишга ҳукм этади.

Бу чўнг юрак ҳасрат кейин Ойбек дилига из солди. «Қутлуғ қон», «Навоий»… Улар ўзига хос, яхши романлар. Аммо ундаги ҳаёт… исканжага олинган, хуружлар тазйиқида қисилган манфур сиёсат қиличи тепасида нимага индамаса, «марҳамат қилса», шу тасвирга кўчган, холос…

Фақат 1988 йили ёруғлик юзини кўрган Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Лолазор» романида ХХ аср совет даври ўзбек ҳаёти нафаси уфуради. Бу асардагина эллик йил ўтиб, Чўлпондан кейин услуб ва сўзда ўзбек романида янгилик қилишга уриниш сезилади. Жиддий романларимизнинг «Лолазор» ҳажман энг кўламдори. Унда тирик, яшаган анча- мунча кишиларнинг ҳаёт каби бетакрор образи, қисмати, ўтмиши ва келажаги бор… Аммо бу асар ҳам миллатнинг катта қисми ҳақида эмас, балки ижтимоий ва маънавий ҳаётида қандайдир из солган, доғ қолдирган зиёлилар қатламини баҳоли қудрат тадқиқ этади…

Ва ниҳоят «Отамдан қолган далалар» романининг кўз очиши… Биз қулликка маҳкум этилган етмиш йил давомида ўзбекнинг манглайига ёзиб қўйилган битта ҳалол, эзилган ҳунари қолган эди — деҳқонлик. Биз ким бўлмайлик, қаерда туғилиб, қаерда яшамайлик, деҳқон, Ўзбекистон пахтазор эди. Деҳқонча ўйлардик, пахтанинг бўйича келарди фикрларимизнинг бўйи. Қулдоримиз ҳам пахта, ёлғон ифтихоримиз ҳам пахта…

Шаҳарда, дастгоҳ олдида ишласак ҳам, об-ҳаво яхши, йил ёғинли, серҳосил келсин, деб дуо қилар эдик. Аксариятимиз пахта дарди билан оғриб, шу дард билан қийратилаётган эдик. Аммо бу мавзуни ким романига биринчи марта тўлақонли асос қилиб олди? Тоғай Мурод. Ким ўша миллий руҳдаги, миллий дарди янгроқ ўзбекни, ХХ асрда қул бўлиб, қалбини йўқотган, ўзини бой берган ўзбек образини тиклаб бера олди? «Мен ўзбекка ҳайкал қўяман», деб бу ишга мардона бел боғлаган Тоғай Муроднинг Деҳқонқули тирик одам бўлди, ўзбекнинг дардидан нафас олди.

Албатта, «Отамдан қолган далалар», «Лолазор» романи каби полифоник эмас, турли услублардан, икки хил воқеа йўналиши ва шунга яраша тасвирлари мароми йўқ, ғарбона санъаткорликдан ҳам холи асар. Бироқ «Лолазор»да кўринмаган жуда кўп ўзбекона хусусиятлар бўртиб, таъсирлантириб кўзга ташланади.

Бир пайтлар Қодирий «Обид кетмон» повестини ёзиш ниятида от минганча деҳқонлар ҳаётини ўрганган эди. Аммо «Обид кетмон» шўро мафкурасининг буюртма асари бўлгани боис ҳам муваффақиятли чиқмади. Бироқ кўп адиблар стол қучоқлаб, асар ёзишни «дўндирган» замонда «Обид кетмон» тажрибаси — Қодирий ибрати Тоғай Муродга сабоқ бўлган, қолаверса, Обид кетмон номи Жамолиддин кетмон номини топишда Жамолиддин кетмон образини хаёлан тасаввур қилишга туртки бергандай туюлади.

Тоғай ака «Отамдан қолган далалар» романини ўтириб эмас, юриб ишлаб, Тошкентда эмас, Сурхонда ёзди. Туғма ижодкорликни, деҳқонча ижодкорликни яна тиклади.

Нега бизда бошқа ҳамма ишни йиғиштириб, ёзувчими ёзувчилигини қиладиган адиб йўқ даражада? Шу боис иқтидор бўлгани ҳолда ёзгани шунга яраша адиб кам, йўқ ҳисоби. Адиб Олёша ҳикматидагидек, ёзувчилик қисмат, ҳаёт-мамот даражасига етгандагина мўъжиза яратади…

…Ўзим ҳам ўн уч ёшдан пахтадаги ҳамма ишларни қилганман. Ҳатто самолёт дори сепадиган далада байроқ кўтариб турганман. Аммо булар инсон ҳаётига ҳалокатли эканлиги, одамни ўлдириш, энг армонли дардларга дучор қилиши мумкинлигини ўшанда қаердан билибман? Деҳқонқулнинг мактабдан пахтага чиқиши, дўсти Зиёднинг ўлими боғлиқ эпизодлар билан тўқнашганимдан кейин кўзларимдан тирқираб ёш чиқиб кетди. Мени ҳам ҳамқишлоқларим, қаттол тузум билиб-билмай ўлимга маҳкум этганини ҳис қилганимдаги даҳшатга тушганларим… Худо сақлабди, Худо! Худди шундай қанча- қанча Зиёдлар-чи? Пушти куйиб, ўзи ногирон, ҳеч қаерга исми сиғмаган бошқалар-чи?!

Оқин адиб Тоғай Мурод «Отамдан қолган далалар» романида қарийб чорак асрлик ўзбеклар ҳаётининг энг оғир чоғларини бор бўйи билан очади. Қаранг, боболаримиз ким эди? — Жамолиддин кетмон? Ақраб қўрбоши? Биз ким бўлдик? — Деҳқонқул! Бу бизнинг болалик ва катталик замонимиздаги оталик сийрати, ўзбекча майдалашиш, руҳан адо бўлиш манзаралари эмасми? Рости, ҳозиргача ўзбек деҳқони, деҳқонқуллик психологияси жиддий очилган «Отамдан қолган далалар» романидан ўтадиган бирор-бир жиддий асар ўқимадим…

Мен Тоғай Муроднинг «Отамдан қолган далалар» романини ўқисам, қишлоққа боргандай, ўзим терлаб ишлаган далаларимни кўргандай бўламан… Йиллар, замонлар ўтди, у одамлар кетди, кетмоқда, далалар қолгани каби «Отамдан қолган далалар» ҳам яшаяпти, яшайверади!

* * *

…Баҳор адоқлади. Кўклам оёғини чўзди. Қани кўксига гул-чечак таққан кунлар? Қани кўнгилга гўзал, алвон қадаҳ тутган лолалар? Пана-пастқамларда кечикиб очилган охирги лолақизғалдоқлар… Излаганда йўқ эди, энди одамлар тирикчиликларига уриб кетганда йўлга интизор қарайди. Жовдирабгина. Эрта-индин улар ҳам қовжирайди. Эрта-индин кўклам хаёли-да хотирадан кўтарилишга тушади. Нима қолади бизга… нима қолади биздан?..

«Задар, — дейди «Лўли» филмида бир бағри ёниқ киши давраларига кириб келган алп йигитга, — дилингда борини сўйла, Задар, сен кетсанг, сўзинг биз билан яшайди!»

Рост гап! Кўзда яшаш имкони бор. Ҳақиқатнинг абадияти сўзда. Меҳру муҳаббатнинг, вафо ва садоқатнинг умри узоқлиги сўзда. Шу боисми момо ва боболарнинг дили чўғида пишиб, бизга етган сўзларнинг ажабтовур довюраклиги, ғаройиб оқиллиги, тасвирга сиғмас сийрати, аломат сеҳри, синоати бор. Чинакам шоир уларга ёниқ умр ато этади. Ҳақиқий адиб асарида улар бор қудратини намоён этади. Кўнгил шоҳлиги тахтига ўтиради.

Сўз ғам-ғусса, шод-хуррамлигини рационал айтишга имкон беради. Сўз одамларни уйғотадиган якка-ягона қўнғироқдир… Сўзлар бедор бўлади.

…Дарвоқе, оқин адиб, бахши шоир Тоғай Муроднинг илк ҳикоясидан сўнгги романи охирги жумласигача тилимиз балоғати, сўзимиз нафосатини кузатиш, томоша қилиб, мароқланиш мумкин. Тоғай Мурод миллатнинг боқий қадриятлари — инсонлик ўрни, ажиб урф-одатлари ҳимояси учун қанча хизмат қилган бўлса, унинг тили софлиги, жилоси, оҳанги учун бундан кам бўлмаган қатъийлик билан курашди.

У сўзларни заргар каби тўплар экан, ҳар бир ҳудуднинг сўзлари ўша жой одамларининг қалб коди — қулфи дили эканлигини исботлади. Шу боис шева сўзлар, лаҳжавий иборалар чирой ё безак учунгина эмас, руҳиятнинг очқичи бўлиб ёзганларига кирди. Хуржундан тушиб қолган тиллалар — сўзларни хазинага қайтарди.

Унинг насридаги ихчамлик хаёли кенг шеърият лўндалигидир. У тасвирда жуда кўп сўз кетадиган ҳолатни халқона бир ибора билан бериб, тасвири тасаввурга йўл очувчи шоир бўла олди. Унинг сўзлари бахшиёна сўзлар, куйловчи сўзлар. Руҳияти кенг, маъноси бепоён сўзлар…

Тоғай Мурод тузган жумлалар, айтган фикрларининг катта қисми ҳикмат бўлиб таваллуд топади. Машғулотлари маърифатгўйлик. Улар Тоғай Мурод мақоллари.

Билмадим, балки тажриба сифатида ўзини оқлар, балки уриниш деб баҳоланар, у сўзлар яратди. Ва ХХ аср ўзбек адабиётида бунчалик бўртиб кўзга ташланмас лисоний ўзгаришлар, лисоний экспромтлар қилди. Аксарияти китобхонни завқлантиради, эътиборини тортади. Қуруқ тилда ёзишга ўрганганларнинг ғашини келтиради…

Адиб бошқа тиллар тажовузида қисилган, эзилган адабий тилимиз дарди билан нафас олди. Даҳрий, худосиз жамият сургун қилган, бадарға этган, қатл-қатағон қилмоқчи бўлган тақводор сўзларни, ботини ёруғ, умри узоқ сўзларнинг ҳимоячиси, дўсти, ҳабиби каби асарларига олиб кирди. Бундан туркий ҳиссиётимиз жўш уради, туркиёна эркчи руҳиятимиз ҳаволанади.

«Юлдузлар мангу ёнади» қиссасининг бошида бир атама келади: «тўй хўжаси». Буни бошқа ном билан ҳам атаса бўладими? Мумкиндай. Матн мазмунига ҳеч қанақа путур етмайди. Аммо бу атама асар руҳи учун зарур. Миллатнинг асл эътиқодини эслатиш учун керак. У эллик йилдан буён оқ калтак, қора калтак қилинган «хўжа» сўзини олиб кириб, одамнинг фитрий идеалига эътиборни қаратади. Тоғай Муроднинг ишлатган аксарият рангдор, сермаъно сўзлари ана шу бош маъно учун хизмат қилади. Инсоннинг ўзлигини эсга солади. Дунёга нега келганлигини билдириб қўяди. Бу жуда катта ҳиммат. Бошқа бир асл адиб, ҳақиқатгўй шоирга туртки бериши билан янаям муҳим.

Худди шундай унинг асарлари орқали қалбга ўрнашган «ит йиқилиш», «қони тортди»,«обтова», «чиғана», «ғужмоқи буғдой», «ҳанги», «чайла», «халачўп», «гардкам», «чориқ», «чўнқайма», «уччога», «аччиқ шапалоқ», «аёлбоз»,«эркакзот», «чалдеворхона», «моча», «жуҳуди атлас», «дилбузар», «узанги йўлдошлар» каби минглаб тилимизда бор, лекин жуда кам ишлатиладиган бўлиб қолган тарзи аломат сўзлар, иборалар, назаримда, қафасда кенгликни, шаҳарда қишлоқни, мустамлакада мустақиллик хаёлини беради.

Тоғай Мурод сўзларининг имкони кенг. Калтафаҳм қарашлар сиқувида тожигу арабий деб ёзувда қўймай, халқ тилида барҳаёт кўпгина шева сўзлар — аслида тилимизни қувватлантириб, захирадаги аскардай адабий тилда ишсиз қолган уста сўзларга, лаҳжавий ибораларга меҳрли, қадрдон муносабатда бўлади. Уларнинг юлдуздай ёруғ, чўғ каби тафтли эканлигини кўрсатади. Бир маъносида қолган, аслида кўп маъноли сўзларнинг навбатдаги икки, учинчи, аслида аслига яқин маъноларини ишга солади. «Дўржи», «эб-эй»,«шуйтиб-шуйтиб», «эмчакдош», «пошикаста», «бинойи», «мом», «мояк поянаги», «кади», «ҳамсоя-қўллар», «туз-намак», «галагов», «хушрўй», «мурдашўй», «хайла», «даст кўтармоқ», «лоппи», «говкалла», «домангир»,«ҳароммағиз», «тенгсариб», «бадрабхона», «чалпак», «сағир», «бузмакор»,«макиён», «айнам», «аззанча», «вахшимор» каби юзлаб сўзлар келадики, бири асрлар давомида аждодлар ўй-хаёлини кўтариб юрганлар, баъзиларини адиб озгина ишлов бериб, асл маънога хизмат қилдирган. Мисол учун, «Вахшивор»ни адиб «Вахшимор» деб тўғрилаб, маъноси асл аждаҳо илонлар макони эканлигини тиклайди…

Ҳолбуки, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»га кирмаган неча минглаб сўзларимиз йўқолиб боряпти, истеъмолдан чиқиб, унутилиб кетяпти. Нега уларни асраб қолмаяпмиз? Нега бошқа миллатларда аллақачон шаклланган, ўтмишда ўзимизда ҳам бўлган луғатлар тузмаймиз? Ахир, энди ҳеч ким бунга монелик қилолмайди-ку. Тилимизнинг бор кучи, сўзлари йиғилиб, китобларга муҳрлаб қўйилса, бундан фақат ютамиз. Ахир ҳар бир сўзда, ҳар бир миллатнинг фақат унинг ўзига хос руҳий жараёнлари, ижтимоий-иқтисодий ҳаёти яшайди.

Тоғай Мурод асарларининг ўзи бир луғат. Уни тўплаб, шарҳлаб, чуқур изоҳлаб нашр қилинса, кўпгина унутилган сўзларимиз ёхуд воҳа ва водийларимиздагина ишлатилиб, маҳаллий бўлиб қолаёзган сўзларимиз адабий тилимиз хазинасини бойитиб, тилимизнинг кучига куч қўшади. Яна бир жиддий омил — адиб ясаган янги сўзлар тилимиз тароватига ёт, ҳуснига доғ, талаффузига беўхшов ажнабий сўзлар ўрнига тушиб, бу оғриқни муолажа қилиши турган гап. Мана, айримлари (Луғат тарзида келтирдик, кейингиси Тоғай Муродники).

Керосин — ер мойи;Шамол тўсувчи — елпана; Зажигалка — ёндиргич; Шампун — сочсовун; Папка — жуздон;Доска — битик тахта;Сеялка — уруғ сепгич;Лаб бўёқ — лолаб ва ҳоказо.

…Худди шундай, Тоғай Мурод сўзлаб туриб, сўзларни қайтара туриб, воқеа ҳаяжонини кучайтиради. Кўзларнинг маънодорлигини оширади. Сўзлар такрорлангани сари эзмалик қилмайди, балки қўшиқнинг нақорати, ғазалнинг шоҳ байти бир ички мусиқа мавжида маъно устига маъно, тасаввур қатига тасаввур индиради. Бироқ Тоғай Мурод ифодада кўпинча одатий ҳолларни синдиради, қонуний деб қаралган аслида маъносиз қотиб қолган сифатлашларни бузади. Шу боис бу ҳаракатлар бошқача жозиба касб этади, ғаройиб жаранглайди. Эҳтимол кимгадир эриш туюлиши ҳам мумкин.. Мутолаада ёд бўлиб қолган айрим ифодалардан: (ўйлади эмас) хаёлланди, қамчи (кўтарди эмас) ҳаволатди, (шўхлик қилмоқ эмас) шўхлашмоқ, (қайлиғиникига борди эмас) — қайлиқлаб борди каби бу гапларнинг кесими ўзгарганига гувоҳ бўламиз. Фазилатли томони ҳаракат — образли тасаввурга, ташбеҳга айланган, сўз лўндалашган. Янги шаклда янги маъно шундай — Тоғай Мурод насрида туғилади.

Ҳатто Тоғай Мурод матнда кўпинча –га қўшимчасини тушириб қолдиради. Бу бошда ўринсиздай туюлади. Кишини дудуқлантиради. Нега бундай йўл тутди экан? Асл қандайдир қонунни адиб тикламоқчи бўлган? Мен бунинг нималигига ақлим етмади. Фақат шахс ўй-фикри, қаҳрамонлар хатти-ҳаракатини тил билан эмас, дил билан, қалб билан ўқишга одатландим… Китоб ўқиётиб қочган, ўзи билан ўзи гоҳи андармон бўлиб қоладиган хаёлим ҳушёрлашди. Бунақа матн тузиш эса ўзбек насрида учрамаган адабий ҳодиса.

Бир замондоши Абдулла Қодирийни шоирликни ҳавас қилиб, шоир бўлмай қолган, деган экан. Бу Қодирий насридаги шеърият мавжи ҳақидаги фикр ҳам. Қодирий эса шоир эди.

Чунки Қодирий, Айтматов каби жуда катта қалбли адиблар асарларида сочилган минглаб туйғулар, юксак романтик хаёллар катта шоирларда ҳам сийрак учрайди. Шоирлик сўзни сўзга уриштириб, қофия қилиш эмас. Шоирлик — чинакам маънодаги ҳислар ва туйғуларни уйғотиш, инсоннинг жўшқин, ғамгин хаёлига эрк беришдир. У ижодкор қалбининг миқёси билан белгиланади.

Ҳар қандай шоирда адиблик истеъдоди бўлади. Лекин жуда камдан-кам адибда шоирлик иқтидори юзага чиқади. Тоғай Мурод ҳам худди шундай ижодкорлар сирасидан. Унинг ижоди том маънода шоирона. Мардона шеърият руҳи билан суғорилган.

Айниқса, унинг қиссаларида шеърларда-да кам учрайдиган сийрак фавқулодда ташбеҳлар гурас-гурас учрайди.

«Баҳор подасидан сут ҳиди келди…» Наср сифатида бу гапни шунчаки ўқийсиз. Аммо бу назм ўрнида киши қалбини сарҳуш қилади. Тасаввурни ишга солади. Ҳис-ақл биргаликда сўзлар ортидаги манзаралардан кўп ва хўп тасвирларни кўриб, руҳланади.

Ўзимнинг тасаввуримдан бир улуш:

Баҳор подаси — булутлар. Аммо баҳорда икки хил булутлар рўй кўрсатади. Бирдан осмонда кўриниб, ана-мана дегунча осмонни қоплаб олиб, сел қўйиб беради. Улар яйловга эндигина етиб, ўт-ўланга ёпириладиган қўй-қўзининг ўзгинаси. Баҳор подаси, ҳолбуки, сут ҳидини оқ булутлар эсга солади. Демак, биргина шеърий жумла — ташбеҳ Тоғай Мурод насри майдонини кенгайтириб ташлайди. Китобхон хаёлот уфқини очади. Икки, уч хил манзараларни бир йўла томоша қилишга имкон беради. Замин ва осмонга кўприк солади. Табиат ва жамият, инсон ва борлиқни сўз билан, шеър билан узвийлигини кашф этади. Кашф этиб тўлқинлантиради.

Адиб насридаги бундай сатрларни мен шеърдай ўқийман. Улардан шеърдек руҳланаман.

Уккағар қирлар ҳамон юксак-юксак… Қишдан чопар келди.

Бу каби ташбеҳ, тасвир, баланд тўхтамлар энг қалтис муносабат нуқталарида, шунчаки ҳеч ҳам айтиб бўлмас ҳаёт шафқатсизликларини ҳам нафис, ҳам гўзал, ҳам орифона, ҳам дангал айтади-қўяди. Жуда дағал, фавқулодда фожиа, кутилмаган эврилишлар ҳам ҳеч кимда шубҳа уйғотмайдиган халқона тарзда кифти келтирилиб айтилар экан, бу чидовсиз воқелик дилбар йўсинда ҳам ақлга, ҳам ҳисга босимни бўлиб ташлайди. Дард шавқ ботинида туради. Мусибатнинг гўзал, бетакрор ифодаси эзилганга руҳ, тик боқиш имконини беради. Негадир Тоғай Мурод қаҳрамонлари оғир, фавқулодда лаҳзада

«элкасидан нафас олади». Зиёдулла чавандоз отдан, Бўри полвон одамдан ҳеч қачон йиқилмайди — балки «юлдуз санайди». Чунки жўнгина «йиқилди» сўзида «юлдуз санаш» ҳолатининг реализми ва романтикаси қаердан бўлсин…

Тоғай ака табиатнинг ниҳоятда нозик кузатувчисидир. Аммо табиат шаклларини беҳудадан-беҳуда шунчаки ёзиб ўтирмайди. Қоғозни, қаламни асрайди, китобхон вақтини ундан ҳам. Лекин баъзида бир жараён шакли билан икки жараённи тасаввур қилдиртиради. «Ари уяси кунгабоқардай бўлди». Худди шу хабардан кейинги аксарият ўқувчи бу икки дунёдаги шаклан ўхшашликни сезиб қолади ва хотирасида нақшланади.

Ана шундай бир дунё ҳолатининг иккинчисига кўчиши, катталашиши моддий оламнинг ҳислашиши, ҳиссиётларни моддийлаштирилиши Тоғай Мурод сўзи, олами, тасвирини юза, ўрта чуқур қатламларини ҳосил қилади. Ҳам прозаик, ҳам поетик асар сифатида мутолаа қилишга имкон яратади.

Эл чеҳраси чечак бўлди, эл кўнгли кўклам бўлди. Отамиз баҳор оралади.

Отамиз қирларга сиғмай қолди.

Ҳикмат айтиш шоиру адибларнинг ҳаммасига ҳам насиб этмайди. Кўп адиблар воқеа андармони, кўп шоирнинг чираниши кайфият ҳаяжонидан ортмайди. Маърифат, ибрат сифатида улардан ўрганиш, юракка нақшлаб қўйиш қийин. Тоғай Мурод насрида ақллилик қилишни хаёлига келтирмаган кишиларнинг оддий гапи гоҳида ҳикматдай қуйма. Инсонга ҳақ йўлни кўрсатади, аччиқ, шафқатсиз ҳақиқатларни айтишдан қочмайди. Ана шу фазли билан янада қудратли, таъсирчан, дилбар, қадрдон бўлади.

«Эркакмисан — оёғида тик турган эркак билан олиш!» Қанчалик адолатли ҳакамнинг гапи.

«Ўз аслига тортмаган, ўз аслини унутган одам одам эмас!»

Хўш, қандай қилиб одам бўлиш мумкин? «Одам бўламан десангиз, эл гапига парво қилманг, аммо бепарво-да бўлманг».

Демак, адабиёт ҳеч нарса ўргатмайди, деганлар адашади. Балки тасвир танлови, қаҳрамонларнинг рост ўй-хаёлига кўра яхшиликдан дарс бериши мумкин. Шунчаки бетараф асар бўлиши мумкин эмас. Тафаккурда бетарафлик йўқ. Ё маърифат, ё жаҳолат. Боши бутун донишманд адибгина асл қарашларни ақллиликни даъво қилмай маълум қилади. Ўқувчисини тарбиялайди. Китобхонини ўқитади. Шунинг учун ҳам Тоғай Мурод қаҳрамонлари донишманд миллатдошлар каби фикрчан кишилар, улар хаёлпараст эмас, фикри бутун одамлар. Оламга, теваракка тўғри, одил, маърифатли фикр сочадилар. Бу одамларнинг оддий қизиқиши замирида инсон усталиги, унинг меҳнати мўъжизаси ётибди. Мана, Зиёдулла калнинг фикрига қаранг: «Биродарлар, ёмон гап ракетадан тез юради, яхши гап тошбақадан секин юради». Шу теран қараши билан у дунёнинг манаман деган олимлари — ракета ихтирочиларидан ҳам муҳимроқ фикр, ҳақиқатни кашф қилади. Инсон ичкарисидаги тезлик ўлчови, яъни жаҳолат ва маърифатнинг тезлигини адашмай ўлчайди.

Руҳшунослик инсон қалбини ниҳоятда нозик англашдир. Тоғай Мурод ҳикматларида ана шу теран руҳшунослик, покиза бир ички кўз бор.

«Чин гаплар кўнгилда бўлади». Тоза кўнгил ҳақида бундан ошириб яна нима дейиш мумкин? Аллоҳнинг каломи ҳақ! Аллоҳ ҳеч нарсангизга қарамайди. Фақатгина қалбингизга қарайди. Бу бир-биримизга муносабатда мезон бўлиши керак!

«Бўйдоқнинг ақли икки кўзида бўлади».

«Одам умидини йўқотиб тамом бўлади».

Тоғай Мурод ўгитлари, ҳикматлари икки дунё оралаб, бу ёлғончи дунё ҳудудларидан-да чиқиб кетган.

«Асл инсоннинг баҳосини ўлим беради». «Бу дунёга келдингми? Энди яша. Тишни тишга қўйиб яша. Муштни тугиб-тугиб яша! Чидаб-чидаб яша! Яшашни чидаганга чиқарган. Бу дунёда ўлиб бўлмайди»!»

Армонсиз адиб, армонли инсон Тоғай Муродни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин! Бу миллат, бу тил бор экан, қиёмат қадар дийдорлашув, руҳият суҳбати, юрак гурунги давом этаверади. Дунёларда ўлим йўқ. Бир оламдан иккинчисига кўчиш бор, холос. Сафарингиз бехатар бўлсин, Тоғай ака! Омин!

TOG‘AY MUROD HAQIDA XOTIRALAR

Tog‘ay Murod (Mengnorov) 1948 yili Surxondaryo viloyatining Denov tumani, Xo‘jasoat qishlogida tug‘ilgan. 1966—1972-yillarda Toshkent davlat dorilfununining jurnalistika fakultetiga o‘qishga kirgan. Abdulla Qodiriy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1994).

1972—1973-yillarda respublika radiosi «Vatandoshlar» tahririyatida bo‘lim muharriri bo‘lib ishlagan, 1973—1974-yillarda harbiy xizmatni o‘tagan. 1976—1978-yillarda esa «O‘zbekiston fizkulturachisi» ro‘znomasida tarjimon, 1982—1984- yillarda «Fan va turmush» oynomasida bo‘lim muharriri bo‘lib ishladi. 1985—1987 yillarda Moskvadagi Jahon adabiyoti oliygohida tahsil olib qaytdi.

Asarlari: «Yulduzlar mangu yonadi» (1976 yil), «Ot kishnagan oqshom» (1979 yil), «Oydinda yurgan odamlar» (1980 yil), «Momo yer qo‘shig‘i» (1985 yil) qissalari, «Otamdan qolgan dalalar» (1993, ushbu asar asosida badiiy film yaratilgan, 2001), «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» (2001) romanlari.

Tarjimalari: Jek Londonning «Boyning qizi» dramasi va hikoyalari, E. Seton-Tompsonning «Yovvoyi yo‘rg‘a» qissasi.

Tog‘ay Murod 2003 yilda vafot etgan.

TOG‘AY MURODNING SIRLI OLAMI
Xurshid Do‘stmuhammad

Biz Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakultetida o‘qigan kezlar quyi kurs talabalari bitiruvchi fakultetdoshlarga juda havasimiz kelardi. Chunki ular hademay tahririyatlarga borib qizg‘in ijodiy faoliyatga kirishib ketishadi, gurillatib maqolalar chiqarib, el-yurtga tanilishadi. Shu o‘y-xayolda oramizda, «Qaysi kursda ijodni boplaydiganlar ko‘proq?» — degan savol ham aylanishib qolardi ba’zan. Bizdan bir yil muqaddam o‘qishni bitirayotgan kursda kimsan Erkin A’zam, Halima Xudoyberdiyeva, Usmon Azim singari ahli qalam badiiy adabiyot eshigini dadil ochishga shay bo‘lib, jamoatchilikka tanilib ulgurishgan edi. Bu ham «etmaganday», ularning safida Tog‘ay Murod paydo bo‘ldi! Aslida u o‘qishni ilgariroq bitirayotgan, lekin qandaydir mojaroga aralashib, kasriga bir yil «sinf»dan qoldirilgani bois keyingi kursdagilar bilan o‘qishni bitirishga majbur bo‘lgandi. Kim nima tashvishda-yu, biz «Erkin A’zamlar kursi yanayam kuchayib ketganidan» xavotirdamiz! Xavotirda edigu, Tog‘ay Murodni qariyb ko‘rmas edik.

U darslarga deyarli qatnashmas, mabodo yuzma-yuz kelib qolganda ham Tog‘ay boshqalar bilan yolchitib so‘rashib, salom-alik qilganini eslolmayman. Qo‘l olishgan taqdirda ham og‘iz ochib bir narsa demas, bosh irg‘ab qo‘ya qolardi.

— U zo‘r yozuvchi! — dedi saboqdoshimiz O‘rol O‘tayev, bunday holatni o‘zicha sharhlab.

«Zo‘r yozuvchi boshqalar bilan gaplashmaydimi, hech kimga qo‘shilmaydimi?» — degan o‘yga bordim-u, o‘zim bilan o‘zim ovora, Tog‘ayni unutib ham yubordim.

Oradan yillar o‘tdi, onda-sonda ko‘cha-ko‘yda, aksariyat Respublika Radiosi uyi atroflarida (u o‘sha yerda ishlar edi) mutlaqo tasodifan to‘qnash kelib qolganimizda salom-aligimiz juda qisqa bo‘lardi. Men oddiy jurnalist, Tog‘ay Murod esa «Ot kishnagan oqshom», «Oydinda yurgan odamlar» qissalari bilan o‘zining haqiqatda zo‘r yozuvchiligini isbotlab ulgurgan, bizga o‘xshash boshlovchi havaskorlarga bepisandligi bejiz emas-da, deb o‘zimcha unga tan berib qo‘yardim ham. O‘tgan asrning 70-80- yillarida adabiyotga erta kirib kelgan, bitta-yarimta kitobi, besh-oltita she’ri yoki hikoyasi og‘izga tushgan tengqurlar orasida dastlabki ijodiy yutuqlar ortidan kelgan shon- shuhratni ko‘tarishga anchayin «qiynalgan»lari ham bo‘lgan. Chetdan kuzatgan kishi Tog‘ay Murodni ham kibru havoga berilgan o‘sha toifa vakillariga qo‘shib yuborishi hech gap emas edi.

Oradan yana qancha vaqt o‘tdi, yodimda yo‘q, Tog‘ay Murod «Fan va turmush» jurnali tahririyatida paydo bo‘ldi! Men ushbu tahririyatda yetti-sakkiz yildan buyon ishlayotgan xodim sifatida bir narsaga imonim komil ediki, Tog‘ay Murod uchun «Fan va turmush» ham, jamoadagi muhit ham mutlaqo yot edi! Nega, nima sababdan?

Tahririyatda ichki mehnat intizomi qat’iy yo‘lga qo‘yilgan, jurnalning har bir soni mundarijasi qat’iy reja asosida shakllantirilar, fikr-mulohazalar, maqolalarni tayyorlash, hatto yurish-turishimizgacha, tushlikka chiqish-kelishgacha — hammasi yozilgan- yozilmagan qat’iy tartibga solingan edi!

Shu o‘rinda o‘zbek ilmiy-ommabop jurnalistikasi xususida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. Ilm-fan yutuqlarini ommalashtirish har qanday milliy jurnalistikaning nihoyatda muhim va nihoyatda murakkab yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Bu borada bizda e’tirof etilgan jurnalistlar barmoq bilan sanaladigan darajada oz. O‘zbek milliy jurnalistikasida «Fan va turmush» maktabi alohida mavqega, tajribaga ega. Anvar Muhammadqulov, Komiljon Xolmuhamedov, Husniddin Nurmuhamedov, Rustam Obid… Yana kimni eslaymiz?.. Rahmatli G‘aybulla as-Salomning tarjimashunoslikka doir darsliklari,qo‘llanmalarini varaqlab ko‘ring, bu sohadan yiroq kishi ham zavq bilan o‘qiy boshlaganini sezmay qoladi. Boisi, rahmatlik ustozimiz «Fan va turmush» maktabini o‘taganlardan hisoblanadilar! Bosh muharririmiz, mashhur akademik Yolqin To‘raqulov fundamental fan yutuqlarini oddiy kishilar tushunadigan darajada ommalashtirib berishimizni talab qilar, buning uchun katta-kichik olimlar keltirgan maqolalarni qayta ishlagunimizcha kam deganda besh-oltita adabiyotni ko‘rib chiqishga, mutaxassislar bilan suhbatlashishga, necha jild qomusu ma’lumotnomalarni titkilashga to‘g‘ri kelar… shu talab va darajada ishlash uchun esa hozirgina men aytgan qat’iy tartib-intizomga rioya qilishga majbur va mahkum edik. O‘zimizning shu qadar odobli, intizomli ekanimizdan, bosh ko‘tarmay ishlashimizdan faxrlanar edik, buni jurnalning ko‘plab nufuzli mualliflari ham e’tirof etishardi. Biroq bunday qat’iyatlilik bir narsada — badiiy ijod kishisining ichki erkinliklari qarichi bilan o‘lchaganda o‘taketgan bema’nilik edi! Tasavvur qiling, «Ot kishnagan oqshom», «Oydinda yurgan odamlar»dek betakror asarlarni yaratib qo‘ygan Yozuvchi — men mazkur qissalarda aks etgan muallif ruhidagi cheksiz hurlikni, badiiy tasvir simfoniyasini, har qanday tan olingan adabiy an’analardan- da farqlanuvchi o‘ziga xoslikni, betakror jozibali ohangni nazarda tutyapman — hozirgina men tasvirlashga harakat qilgan shart-sharoitga moslasha olmasligi go‘dak bolaga ham ayon edi.

Lekin Tog‘ay Murod ishga qabul qilindi. Torgina xonada, ro‘parama-ro‘para stolda peshonamiz peshonaga tekkudek ahvolda bir yildan ortiqroq, hamxona-hamnafas bo‘ldik. Xonadagi hamkasblar bilan bo‘ladigan adabiy gurunglarimiz doirasi kengaydi. Tog‘ay L.Tolstoy, Mopassan asarlaridan ko‘p misol keltirar, ayniqsa E.Seton- Tompsonning hayvonot dunyosiga bag‘ishlangan hikoyalarini zavq-shavq bilan aytib berar, ularni o‘zbekchalashtirishga kirishganidan gap ochardi.

Tog‘ayga ko‘proq adabiy-badiiy, ijtimoiy yo‘nalishdagi maqolalarni tayyorlashga berishardi. U o‘ziga topshirilgan maqolani juda qiynalib o‘qib chiqar va muqarrar undan qoniqmas edi. Ko‘pchilik mualliflarning «tili» g‘alizligidan, mutlaqo o‘zbekcha emasligidan tutaqib ketar, ruschadan no‘noqlarcha tarjima natijasida urchib borayotgan chala va soxta til bu, deya xunob bo‘lgani bo‘lgan edi. Qo‘lyozmani ko‘targancha xonada yurishga tushar, «I, buni yozganiga qaranglar!» — deb «tesha tegmagan» jumlalarni baralla o‘qib eshittirar, ketidan yayrab kulib ham qo‘yar edi. So‘ng, «Bu maqolani tahrir qilib bo‘lmaydi», degan xulosa chiqarardi. Biz esak, agar shu taxlit yondashilsa, aksariyat mualliflarning maqolasi ommaboplik talabiga javob bermasligini, demak, ular jurnal yuzini ko‘rmasligini yangi xodimimizga uqtirishga urinardik. Bo‘yab-bejab tahrir qilingan asl nusxalarni ko‘rsatardik.

— Bunday tahrir qilishda mualliflarni dangasa qilib qo‘yasizlar, xom-xatala maqola yozadi-da, sizlarga ishonib tashlab ketaveradi, shu. Yaxshisi, maqolani qaytarib berib yuboraman, boshqa iloji yo‘q, — deb ikki oyog‘ini bir etikka tiqib turib olardi.

Biz esa unga tushuntirolmay jonimiz halak: «Hay, baraka topkur, jurnalga hech qachon tayyor maqola kelgan emas, siz bilan bizning vazifamiz ham bitta — maqolani qayta ishlab, tayyor holga keltirish, vassalom!»

Shundan keyin Tog‘ay kiftini bir qisib qo‘yardi-da, vaziyatni tushunganday bo‘lardi.

— Yaxshisi, qayta yozib qo‘ya qolaman! — deya muk tushib o‘tirganicha bosh ko‘tarmay ishga kirishib ketar edi. Jismonan baquvvat edi, butun vujudi bilan maqolani qayta yozishga kirishib ketardi. Umuman, Tog‘ay Murod qo‘l uchida ishlamas edi, bir ishga kirishdimi, chalg‘imas, xonadagi gurunglarga ham qo‘shilmas, chor-atrofida nima gap, nima so‘z — barini unutar edi. Biz hamxonalar suhbatlashib qolamiz, hazil- mutoyiba qilamiz, xotiralarga berilamiz, Tog‘ay gung va kar odamdek, ularning hech biriga e’tibor bermas, bu vaqtda u o‘ziga topshirilgan maqolaning ruhida, dunyosida yashayotgan bo‘lar, boshlagan ishini bir hamlada nihoyasiga yetkazib qo‘ymasa, tahrirga, to‘g‘rirog‘i, «qayta yozish»ga kirishish uning uchun turgan-bitgani azob- uqubatga aylanardi. Tabiiy, u nashrga tayyorlagan maqolalar badiiyligi, tilining shiradorligi bilan ajralib turardi, ana shunda jurnal rahbariyati nima sababdan Tog‘ay Muroddek taniqli yozuvchini ishga qabul qilganining boisini tushungandek bo‘ldim: o‘sha kezlar jurnalda e’lon qilinadigan maqolalarning ta’sirchanligini, jozibasini yanada oshirish zarurati tug‘ilgan, «Fan va turmush» sahifalarida o‘zgacharoq uslub, o‘zgacharoq nafasga ehtiyoj tug‘ilgan edi! Biroq Tog‘ay Murod aksari ilmiy-ommabop maqolaning badiiy bo‘yog‘ini quyuqlashtirib yuborar, bu bilan maqolaning ilmiyligiga putur yetib qolardi. Ilmiy-ommabop maqolada ilmiylik va ommaboplik muvozanatini saqlashdek mushkul muammo yana va yana tortishuvlarga sabab bo‘lardi.

Jurnaldagi ish tartibining yana bir o‘ziga xosligi shunda ediki, har bir maqola kamida ikki muharrir qo‘lidan o‘tgachgina bosmaga ruxsat etilar edi. Tog‘ay Murod esa o‘zi tayyorlagan maqolaning qayta tahrirga berilishini sira hazm qilolmas, qayta tahrirda o‘zgarishlar ko‘payib ketishi uning izzat-nafsiga tegardi. U qo‘liga qalam olib yozdimi, bas, boshqalarning maslahati bilan unga o‘zgartirish kiritishga juda qiynalar edi. Umuman, Tog‘ay Murod nihoyatda ko‘ngli nozik, arzimas narsaga ham ranjib qoladigan odam edi, lekin bahslashganda aytgan so‘zidan qaytmas, aksari bahsni bas qilib, jim bo‘lib qolardi-da, xiyla fursat o‘tgach, to‘satdan o‘rnidan turib ketar va boya to‘xtagan bahsni kelgan joyidan davom ettirishga tushardi. Shunday paytlarda men uni juda avaylab, ko‘ngliga og‘ir botmaydigan so‘zlarni topib, tushuntirishga harakat qilardim va niyatimga erishardim ham. Xususan, u tayyorlagan maqoladagi ayrim chalkash, noaniq raqam va ma’lumotlarni manbalardan ko‘rsatib aniqlik kiritganda, Tog‘ay yosh boladay duv qizarib ketar, ketidan samimiy jilmayib qo‘yib, «Ha, mayli, o‘zingiz tuzatib qo‘ya qoling», deb yon berardi.

Oradan bir yil o‘tdi, mening taxminim to‘g‘ri chiqdi, ya’ni Tog‘ay «Fan va turmush» muhitini qabul qilolmadi. Ishga kelmay qoladigan kunlari ko‘paydi. Bunday intizomsizlik… yo‘q, bunday holatning aslida intizomsizlik emasligini farqlash uchun Tog‘ay Murod shaxsini, Parvardigor unga ato etgan fe’l-atvorni tushunish kerak edi! Bir yildan ortiqroq u bilan birga ishlab, uni yaqindan kuzatgachgina u haqdagi ilgarigi tasavvurim o‘zgardi. Yo‘q, Tog‘ay Murod boshqalarga bepisandlikni, kibr-havoga berilishni ham bilmas ekan. U o‘z dunyosida yashaydigan, o‘sha dunyosini sira tark etolmaydigan, bordi-yu, ittifoqo o‘zini jisman o‘rab turgan muhitga qaytguday bo‘lsa, albatta, kimgadir ma’qul kelmaydigan, hatto g‘ayritabiiy muomala qilib qo‘yishi aniq edi. Shu boisdan ham u hushiga kelgan ishni qiladi, hushiga kelgan odam bilan gaplashadi, qolgan hammasi uning uchun bekor. U hech bir narsada o‘rtacha yo‘lni bilmadi, murosa ko‘chasiga yo‘lamadi, o‘zi bilan o‘zi yashadi. Har qanday muhitga, har qanday davraga sig‘avermagani uchun ham tabiatiga qarshi bormadi — yolg‘izlikdan panoh topdi. Qizig‘i, bu yolg‘izlik dunyosini tish-tirnog‘i bilan «qo‘riqlar», hech kimsani «ichkariga» yo‘latmas ham edi. Ba’zan o‘ylab qolaman: Tog‘ay o‘zi uchun muqaddas deb bilgan va o‘zidan boshqalarga sirliligicha qolgan ichki dunyosini asarlariga, asarlaridagi qahramonlari dunyosiga ko‘chirib ulgurdimi-yo‘qmi?.. Bir narsa deyish qiyin… Har qalay u o‘zini hech kimnikiga o‘xshamagan asarlar yaratib qo‘ygan va yana shunday asarlar yozishga qodir yozuvchi deb hisoblar, bunga zarracha shak-shubhasi yo‘q edi. Ushbu aqidasida shu qadar qat’iy ediki, o‘zi va asarlari to‘g‘risidagi na ijobiy, na-da salbiyroq mulohazalarga ko‘pda qiziqavermasdi ham. «Kim nima deb gapiribdi, kim qanday taqriz yozibdi, deb o‘tirsangiz, ijod qolib ketadi, unday narsalarga mahliyo bo‘lmay, qo‘ldan kelganicha yozaverish kerak», der edi.

Tog‘ay Murodni eslaganda, yana ikki narsa xotiraga keladi. Bir kuni suhbat asnosida, «Shukur Xolmirzayevning o‘n hikoyasi» degan nom ostida kitob yozishni o‘ylab yuribman, bu kitob Shukur akaning eng sara hikoyalari misolida jahon va o‘zbek hikoyachiligi haqidagi hikoyalardan tashkil topadi», deb o‘ylab yurgan niyatimni aytib qoldim.

— Yaxshi fikr, yozing! Shukur akaning hikoyalari bunday kitobga arziydi! — dedi Tog‘ay niyatimni ma’qullab.

Keyinchalik onda-sonda uchrashib qolganimizda har safar: «Hikoyalar haqidagi hikoyalar bitdimi?» — deb o‘sha suhbatni yodimga solar edi.

Ikkinchi g‘alati hodisa paxta terimiga hasharga borgan kunlarimizning birida yuz berdi.

To‘satdan Respublika komfirqasining rahbari Sharof Rashidovning vafot etgani haqidagi xabar tarqaldi. Tog‘ay, «Toshkentga boraman, dafn marosimida ishtirok etaman», deb turib oldi. Ruxsat berdik, Tog‘ay poytaxtga ketdi. Bir kunga ruxsat olgan odam to‘rt kunda qaytdi. Picha kayfi bor ekan, tabiiy, martabali zotning dafn marosimi xususida gap ochildi. Tog‘ay Murod dafn marosimi haqida gapirib berib o‘tirdi-da, hamxonalarimizdan birining, marhumni qayerga qo‘yishdi, degan savoliga hech ikkilanmay, «Chig‘atoy qabristoniga», deb javob qaytardi.

O‘tirganlar hang-mang bo‘lib qolishdi. Axir dafn marosimi Toshkentning qoq markazida bo‘lib o‘tdi-ku!

Harchand uqtirishga urinmaylik, Tog‘ay Murod so‘zidan qaytmadi, nega meni urib yengasizlar, axir o‘zim qatnashib keldim-ku, Sharof akani Chig‘atoy qabristoniga qo‘yishdi, ishonmasanglar, Toshkentga borganda ko‘rasizlar, deb turib oldi. Oradan ko‘p o‘tmay Tog‘ayning gapi hayotda o‘z isbotini topdi…

Bu hodisani nima deb izohlash mumkin: rahmatlik birodarimizning tabiatida avliyolik bor edimi yoki shunchaki bir tasodifmi, buyog‘i Yaratganga ayon…

MЕN YER BILAN SALOM-ALIK QILAMAN…
Norqobil Jalil

Biz uchun g‘ayritabiiy tuyuluvchi bu “salom-alik” Tog‘ay Murodning shiori edi va u bir umr shunga amal qilib yashadi. Chunki u shunday fe’l-a’moli bilan, qolaversa, o‘ziga xos hayot tarzi bilan boshqalardan ajralib turardi. “Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi” deya erta bashorat qilgan yozuvchining vafot etganiga bir yildan oshdi. Lekin turli ijodiy davralarda, o‘quvchilar orasida uning xalqona ijodi, kamtarona yashab o‘tgan hayoti tez-tez eslanadi. Men ham suyukli adib bilan bog‘liq ayrim hayotiy hikoyalarni eslashga urindim.

Birinchi qo‘ng‘iroq

Gazetada ishlab yurganimda bir topshiriq bahonasida Tog‘ay akanikiga qo‘ng‘iroq qildim. Ayolini yaqindan tanirdim-u, lekin o‘zi bilan hech gaplashmagandim. Ma’suma opa men bilan samimiy so‘rashgach, biroz jim qoldi-da, juda xokisor ohangda: “O‘zbekiston ovozi”da ishlaydigan jurnalist ukam siz bilan suhbat qurmoqchi ekan”, dedi. Shunda u yoqdan: “Qaysi biri, Norqobil ko‘p bo‘lsa”, degan javob eshitildi. Mening ham fe’lim o‘zimga yarasha bo‘lsa-da, sabr qilib turdim. Negaki, Tog‘ay akaning qaysarligi haqida ko‘p eshitgandim-u, biroq telefonga kelishidan avvalgi “so‘roq”lari sal og‘ir botdi. Nihoyat, telefonni ko‘tardi.

Quyuq salomlashdim. U kishi bo‘lsa gapimni cho‘rt kesdi:

— Qanday mavzuda suhbat qilmoqchisiz o‘zi?

Izoh berdim: “Hayot, adabiyot haqida uch-to‘rtta savollarim bor edi. Qachon vaqtingiz bor?” Trubkani qo‘li bilan yopdi shekilli, ovozi past eshitildi. “Ma’suma, bu bola mendanam qo‘polga o‘xshaydi-ku!” So‘ng “Ertaga opang shu tomonga o‘tarmish, aytib yuboraman”, degan gapining orasidagi “opang” deya sensiragani negadir ko‘nglimni ko‘tardi.

Ertasi kuni Ma’suma opa keldi. Uzoq gaplashdik. Tog‘ay aka men haqimda obdon surishtiribdi. “Agar biror narsa yozgan bo‘lsa, sendan berib yuborsin, o‘qiyin, keyin o‘zi bilan suhbatlashaman”, debdi. Xuddi shu kuni ikki-uchta she’rlarimni ko‘chirib o‘tirgandim, qo‘liga tutqazdim.

Peshindan keyin yana qo‘ng‘iroq qildim. Bu safar Tog‘ay akaning o‘zi oldi. Endi uyim, ota-onam, o‘qishim haqida so‘radi va “Onadan erta yetim qolgan ekansan-da, she’ringni o‘qidim, meniyam boshimdan bunday kunlar o‘tgan, uka. Qaysi urug‘dansan o‘zi?” deb qoldi. Javobimni eshitib: “Meni enam qo‘ng‘irotlardan, Dehqonobodning qaysidir qishlog‘idan edi. Tog‘alarim, xolalarim tog‘ oshib eshakda biznikiga kelishardi, hozir uzilib ketdik, bilmayman”, dedi-da, yozib yuborgan savollarim ma’qul bo‘lganini, ertaga suhbat tayyor bo‘lishini aytdi…

Mukofot olgan kun

Shu kuni gazetada navbatchi edim. Bir kun avval Tog‘ay Murodga Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti berilganini o‘qib, juda suyundim.

Kech bo‘lsayam uyiga telefon qildim. Odatdagidek, yana Ma’suma opa trubkani ko‘tardi. Uyda mehmonlar ko‘p ekan shekilli, Tog‘ay akaga “Ukangiz so‘rayapti”, degach, u kishi trubkani oldi: “Mayli, suhbat chiqmasa chiqmas, sen hech xijolat bo‘lma, men xafamasman, kitobga kiritaman, kelasanmi uyga?” deb so‘radi. “Navbatchi edim, bugun sal kechroq qolayapmiz” devdim, Tog‘ay akaning biroz kayfi bor ekanmi, “Qo‘ysang-chi navbatchiligingni, menam dejurlik qilganman gazetda. “O‘zbekiston fizkulturachisi” degan gazet bo‘lardi bir zamonlar, bir marta uyga ketib qolsam, ertasi kuni chiqmay qolgan, rosa to‘polon bo‘lgan, Usmon Azimdan so‘rasang, aytib beradi. Xo‘p, kelasanmi-kelmaysanmi?” degan qat’i savoliga javoban boshqa kuni borishimni aytdim.

Ming afsuski, bu orada necha yillar o‘tib ketdi. Tog‘ay aka bilan ko‘risholmadik. Men boraman deganimda, u kishini topolmadim, u kishi uyiga chorlaganida mening ishim chiqib qolardi.

Tog‘ay Murodning izi

Uch yilcha avval Denovga bordim. “Chag‘oniyon” gazetasi tajribasi haqida ko‘rsatuv tayyorladik. Zoyir Mamajonov gurungimiz orasida betoqat bo‘laverdi. Nihoyat yorildi: “Men bugun Xo‘jasoatga boraman, deb odamlarga va’da beruvdim. Qolaversa, qahramon buvayam sizlarni kutayapti. Gullagan ketmonini ko‘rsatmoqchi…”.

Xo‘jasoat Tog‘ay akaning qishlog‘i. Denov qaydayu Xo‘jasoat qayoqda?! Bu jurnalist o‘zi nima deyapti, deb o‘yladim. Oxiri o‘zi gap ochib qoldi: “Tog‘ay men bilan to‘n kiyishmagan bo‘lsa-da, eng qadrdon va dildosh jo‘ram. U o‘qigan maktab haqida “Chag‘oniyon”ga biron maqola yozmoqchiydim. Bu ishniyam beliga tepdilaring. Mayli endi, keyin boraman. Ketdikmi Sobir Rahimovga?” deya denovlik O‘zbekiston Qahramoni Ibrohim Fayzullayev dalasiga chorladi.

Katta bir tepalik yonidan o‘tayotganimizda Zoyir aka haydovchining yelkasiga qarsillatib urib: “To‘xta, to‘xta oshna, manavi, qishloqda tug‘ilib qishloqni unutganlarga bir Tog‘ay Murodning dalalarini ko‘rsatayin, — deb qoldi. — Qani, tepaga chiqib, bir Denovni tomosha qilinglar. Huv, narigi tarafdan Xo‘jasoat ham ko‘rinadi. Tog‘ay bilan bu yerlarni qancha aylanganmiz. Lekin shunday roman yozayotganini hech sezdirmagan. Gap-gap bilan bo‘lib har zamonda “Nima yozayapsiz, jo‘ra?” deb so‘rasam, “O‘qiysiz hali, Surxonu Qashqaning, Farg‘onayu Xorazmning yelkasidan ketmoni tushmagan, peshonasi bir umr sho‘r bo‘lib kelgan DЕHQONI haqida yozayapman”, deb qo‘yardi”.

Xullas, o‘sha kuni Ibrohim Fayzullayevning dalasiga sal kechikib bordik. Gap orasida yana Tog‘ay Murod haqida so‘z ochildi. Ibrohim aka jo‘shib ketdi: “Qoyilman Tog‘ayga. “Otamdan qolgan dalalar”ini o‘qib menday diydasi qattiq odam ham to‘yib yig‘ladim. Nega denglar-da? Axir, shunday kunlar hammamizning boshimizdan o‘tmaganmidi? Asli his qilish kerak ekan. To‘g‘ri, boshqalaram dehqonning og‘ir hayoti va mehnati haqida yozgan. Nimasidandir ko‘nglim to‘lmagan-da. Tog‘aydi kitobini o‘qib, suyundim, bor ekan-ku mardi, deb yuribman haliyam.

Bir narsani aytay sizga. Men yetmishdan oshdim, butun umrim dalada kechdi. Ota-buvam ham kengliklarda yashab o‘tgan. Lekin Tog‘ay Murod meni, sizni, butun xalqning dardini, armonini doston qipti, qo‘shiq qipti, otasiga rahmat. Lof emas, hammasi chin, meni hayron qoldirgan narsa, u qayerdan shuncha gapni, voqealarni topgan ekan-a!”

Zoyir aka bo‘lsa qahramonning gapini eshitib, egat oralab ketib qoldi. Yonimizga qaytib kelgach, so‘radim: “Nima, o‘zlariga tegib ketdimi Ibroyim akaning gaplari, oxirigacha eshitmadingiz, axir, sizam katta yozuvchi edingiz-ku”, degandim, doim har qanday gapni hazilga buradigan cho‘rtkesar Zoyir Mamajonov bu gal bosiqlik bilan so‘zlay ketdi: “Menam Tog‘ayning romanini bir kechada o‘qib chiqdim, bir kechada… kerak bo‘lsa, yuz yillik, ikki yuz yillik xalqimizning armonlari ko‘z oldimdan o‘tdi. Bilaman, bu romanni yozish Tog‘ay uchun oson kechmagan. Necha o‘n yillardan beri tayyorgarlik ko‘rgan ekan u. Xalqimizga haykal qo‘yaman desa, kulardim. Bir haykal bo‘lsa, shuncha bo‘lar-da. Shu romanni o‘qigach, necha kunlab o‘zimga kelolmadim. Qayerga bormayin, qaysi paykalga kirmayin, kim bilan gaplashmayin, Tog‘ayning o‘sha gaplari qulog‘im ostida jaranglab turaveradi”. Tog‘ay Murodning ma’rakasida Zoyir Mamajonov yana og‘ir armon bilan shunday deb qoldi: “Endi uning kitobini o‘qiy desam, yuragim betlamayapti. Nega desangiz, uning yozganlari hammasi haqiqat va endi har egatda, har paykalda, kerak bo‘lsa, har bir qishloqda Tog‘ayning izini ko‘rganday bo‘laveraman. Kimdir aytibdi, undan biron zuryod qolmadi-ya, deb. Tan olaylik, axir, Tog‘ay Muroddan qolgan yodgorlikni nima bilan o‘lchab bo‘ladi?”

So‘nggi qo‘ng‘iroq

Tog‘ay Murod bilan o‘n yil orasida ko‘p bora suhbatlashdik. Gohi juda band yoki kayfiyati bo‘lmasa gapni qisqaroq qilib: “Yana telefon qilarsan”, deb qo‘yardi. Avvaliga bu muomalasi menga sal erish ham tuyulardi. Keyin ko‘nikib ketdim va aksincha, o‘zimning ruhim tushsa yo ayrimlarning tilyog‘lamaliklariyu mayda gap-so‘zlaridan dilgir bo‘lib qolsam, hech ikkilanmay Tog‘ay akaga qo‘ng‘iroq qilardim. U kishi bo‘lsa, mening dardlarimni bo‘lmay eshitardi.

U kishi bilan so‘nggi marta, o‘limidan bir haftacha avval gaplashdik. Uyida yolg‘iz o‘zi ekan. Menimcha, zerikibroq turgan ekanmi, yo kayfiyati chog‘midi, bilmadim, bir soatcha so‘zlashdik. Men esa xijolat bo‘lib gap orasida: “Aka, uzr endi, vaqtingizni oldim”, desam ham negadir hech xayrlashgisi kelmadi. O‘sha kuni men ham nimadandir qattiq siqilib, Tog‘ay akaga dardlarimni aytib berdim. Shunda u kishi: “Esingdami, bundan sakkiz yilcha avval senga bir gapni aytuvdim. Yana takrorlayman, u qulog‘inggayam, bu qulog‘inggayam quyib ol, hali eslab yurasan, akam bekorga bu gaplarni aytmagan ekan, deb. Men bilan ham, sen bilan ham oshnam, do‘stim, og‘am deb o‘pishib, quchoqlashib ko‘rishadi va sal nariga borib izimizdan ming xil fisqu fasod, ig‘vo tarqatishadi. Parvo qilma, undaylar bilan o‘chakishib o‘tirma, qo‘yaver. O‘zingga ishon. Yana bir gapni aytayin, odam ahyon-ahyon bo‘lsa-da, o‘zi bilan o‘zi gaplashib, dardlashib turishi kerak ekan. Qachonki mayda-chuyda gap-so‘zlarga o‘ralashib qolgan bo‘lsang, o‘zing ham mayda odamga aylanasan. Bir she’ringda “Olti yil yashadim Yolg‘izlik bilan”, deb yozibsan-ku. Biz hammamiz qismatning odamlarimiz. Nimadir yozaman, yarataman, deb qishloqdan kechib kelganmiz. U yoqda senu menga ko‘z tikib o‘tirgan qancha qorako‘zlar bor. Shularning yuzini yerga qaratmaylik…”. deya uzoq nasihat qildi.

Baribir hayron bo‘ldim. Nega kam gapiradigan, ustiga-ustak salom-alik tugar-tugamas: “Nima gap o‘zi, biron narsa yozayapsanmi? Uylar tinchmi?” deya gapni qisqa qiladigan Tog‘ay aka bunchalik ochilib ketdi, deya ajablandim ham. Kim biladi, balki rahmatli o‘ziga meni yaqin olib ko‘nglidagi bor hayratu hayajonlarini o‘sha kuni to‘kkandir.

Bir haftadan so‘ng…

Kuzatish

O‘shanda may oyining adog‘i edi. Erta tongdayoq Tog‘ay aka yashaydigan uy yoni odamlarga to‘lib ketdi. Mahalla oqsoqoli marhumning yaqinlarini shoshiltirardi: “Tez bo‘linglar, kun yorishib kelyapti, Chig‘atoydayam kutishyapti bizlarni”. Sirojiddin Sayyidning mungli ovozini eshitdim: “Yolg‘izgina singlisi kecha kechqurun yo‘lga chiqqan ekan, birpasgina kutaylik…”. Kattayu kichik avval bir-biriga, keyin soatiga qaraydi. Nihoyat…

Tog‘ay Murod o‘z uyi ostonasidan qo‘lma-qo‘l bo‘ldi. O‘nlab mashinalaru avtobuslar liq to‘ldi. So‘zsiz, og‘ir nigohlarim bilan karvonni kuzataman. Nazarimda, shu kuni tanigan-tanimagan, bilgan-bilmagan odamlar bir-biriga yaqin, og‘a-inidek bo‘lib qolganday.

Chig‘atoy qabristoniga yetib kelganimizda bu yoqdayam ta’ziyaga kelganlarning adog‘i ko‘rinmadi. Janoza o‘qildi. Tumonat odam jo‘r bo‘lib “Rahmatlik yaxshi inson edi”, deya ovoz berdi. Qabriga tuproq tortilayotganida kimdir “avval yaqinlari tashlasin” degandi, birdaniga yuzlab qo‘llar belkuraklarga yopishdi…

ABADIYAT
Vafo Fayzulloh

Odam nega dunyoga keladi? Odam nega dunyodan ketadi? Uning turg‘un manzili qayer?

Birov haqida o‘ylashning o‘zi dahshat, ko‘ngilni og‘ritadi, yuzini ko‘rish musibat. Haqqa ko‘rsatma, deb tavallo qilasan. Boshqa bir kishi esa beixtiyor xayolingga kirib kelaveradi. O‘z-o‘zingdan u haqida gapirib yuborasan. Tuyqus eslab qolasan. Hozir nima qilayotgan ekan, deb o‘ylab o‘yingga yetolmaysan… Sen havo olayotgan borliqdan uning ham nafas olayotgani mo‘’jizaday tuyuladi. Unga yurak sirlaringni aytging, orzularingni o‘rtoqlashging keladi. Hech bir beta’ma unga hurmating oshadi, mehru muhabbating kuchayadi… Holbuki, beayb Parvardigor, hammamiz ham xom sut emgan banda… Baribir, inson bilan insonning yashashi, e’tiqodi, a’moli yer bilan osmon qadar farq qilar, farq qilaverar ekan…

O‘tgan asrning saksoninchi yillari boshi. Tolibman. Endigina ko‘z ochgan «Yoshlik» jurnalini qoldirmay o‘qib boraman. Tengqurlar bilan unda chiqqan har bir yangi asar haqida darsda, yotoq va ijaraxonada talashib-tortishib, o‘zimizcha bahosini bergan bo‘lamiz. Uncha-muncha asar ko‘nglimiz ko‘chasiga kirolmaydi. Mabodo birortasi ma’qul kelsa, u qatorida asar muallifi shaxsi haqida ham bilishga qiziqamiz.

Shunday kunlarning birida «Yoshlik»ning yangi sonida chiqqan bir asarni o‘qidim. Bir o‘tirishda. «Ot kishnagan oqshom». Bir ko‘nglim yorishdi. So‘ng muallifi kimligiga qaradim. Tog‘ay Murod. Asar yangi, muallifi yangi… lekin mening xotiramda darrov «Alpomish» jonlandi, «Go‘ro‘g‘li» tushdi. Xayolimga zumda «Kuntug‘mish», «Ravshan» keldi… Rost, Ziyodulla kal, Ziyodulla chavandoz Alpomish ham, Go‘ro‘g‘li ham emasdi. Ular oldida nimjon va to‘pori, jimjiloqchalariday ham kelmasdi. Baribir ular qabatida turganday, buyam otini yeldirib kelib, men ham shu yovqur ajdodning kenja vakiliman, deganday bo‘ldi… Chin, Alpomish juda ham sevimli, u allaqachon millat timsoliga aylangan edi, biroq «Ot kishnagan oqshom» menga yaqin, Ziyodulla chavandoz zamonimga yaqin, qishlog‘imga o‘zi va oti mendan ham yaqin edi… U otamga, oti otamning otiga judayam o‘xshardi. Qishlog‘imni, ota-onamni sog‘inganimni his qildim.

Ulardan ham ko‘proq otamning otini uchirganlarimni orziqib esladim… Hozir ham «chu», deya uchirgim keldi…

Shundan bu asar, uning muallifi ko‘nglimga o‘rnashib qoldi. Havoyi va o‘jar nazarimga tushdi. Ko‘p o‘tmay «Sharq yulduzi» jurnalida «Oydinda yurgan odamlar» qissasi chiqdi. Hissiyotlari toza bu qissani yig‘im bo‘g‘zimga tiqilib, yutoqib, sevib o‘qidim. Shu asar bois «oydin» degan so‘zni yaxshi ko‘rib qoldim. Oydindagi mamlakat ko‘nglim ko‘ziga ko‘rindi. Bu mamlakatning odamlari menga tanishday edi. Lekin boshqa bir ma’voda, boshqa bir muhitda istiqomat qilardilar. Jazirama quyosh ham, qop- qorong‘u zulmat ham Oydinda yurganlarga doriyolmasdi. Qoplon va Oymomoga hurmatim, hayratim bo‘lakcha bo‘ldi. Sho‘ro kotibi, Qimmat momo, hisobchiga nafratim bo‘lakcha bo‘ldi. O‘sha yillarda yozilib, yo‘qolib ketgan bir mashqimning xotirada qolgan ikki satri tilimda aylanadi:

Ahay-ahay, ko‘zlaringdan ko‘zim o‘rgulsin,
O‘n yettiga, o‘n yettiga kirmagan yorim…

O‘shanda do‘stu ustozlarimning kulgisiga qolgan bu ikki satr «Oydinda yurgan odamlar»ning ajib ta’sirida ko‘nglimdan mavjlanib chiqqan. Unda buni bilmagan,sezmagan, o‘zim bilan o‘zim ovora bo‘lsam bordir, lekin endi «ahay-ahay» so‘zidanoq bu xayoliy va toza hayqiriqni «Oydinda yurgan odamlar» qalbidan olganim va o‘sha g‘o‘r va to‘pori, musaffo kunlarimda ilk ochilgan chechakday ushlaganimga iqrorman…

Shundan boshlab men Tog‘ay Murod — Mengnor bobo naslining asarlariga befarq qarayolmadim. Adabiyot haqqi, she’riyat haqqi, bu asarlarning jonli so‘zi, ma’nodor iboralari meni o‘ziga asir etdi. Bu so‘zlarni xayolimda belgiladim, bu iboralarni ko‘nglim ila qaytardim. Bu maqol va naqllarni o‘z izohli lug‘atimda yozib-yozib qo‘ydim. Lekin baribir bir yo‘qolgan jigarimning daragini eshitganday ularga to‘ymadim. Topib yo‘qotib qo‘yadiganday o‘zimni nochor, g‘arib sezdim, aftoda his qildim.

Bir inson, bir millat vakili sifatida bu asarlarda ko‘tarilgan masala, muammo, g‘oyalar jon joyimdan ushladi. Bu kishilar, bu tuyg‘ular, bu kechmishlarni boshqalar bilan solishtirishga, shu bilan o‘zbekning bo‘yini o‘lchashga urindim. Tog‘ay Murod shaxsiga, adibning qanday ijod qilishiga qiziqishim ham shu qadar kuchli edi. Qizig‘i, hassos ijodi kabi Tog‘ay akaning fe’l-atvori ayricha, betakror ko‘rinardi. XX asrning so‘nggi choragi nodir asarlarning yaralishiga qaraganda, adabiy bahs-munozara, baqiriq-chaqiriqlarga boy bo‘ldi. Dahriy, yana mustamlaka bir jamiyatda yozarlarning aksariyati, yupanchi va suyanchi, hatto e’tiqodi deb adabiyotni bilar, «ishonch qal’a»si timsolida Yozuvchilar uyushmasiga boraverar, hech narsa qilmaganida ham shu yerda ko‘nglidagini aytib- aytib, adabiy daholigini, kuyunchakligini namoyish qilardi. Lekin men biror marta ham bu davralarga Tog‘ay Murodning qo‘shilganini ko‘rmaganman. U allaqachon adabiyotni har qanaqa uyushgan davralar emas, yolg‘iz odam, iqtidorli va dardli inson ko‘ngil qoni bilan yaratishini anglagan edi chog‘i. Biroq men tengi ko‘pchilik havaskorlar, adabiyotning jaydari ixlosmandlari ancha-muncha iste’dodli shoir-yozuvchilar qatorida go‘zal asarlar muallifi Tog‘ay Murodning ham suhbatini eshitishni, adabiyot, adabiy hayot haqida yurakdagi gaplarini, samimiy dil izhorlarini tinglashni juda ham orzu qilardim. Lekin bunga qatora yigirma yil davomida biror marta ham muvaffaq bo‘lolmadim. O‘ziga esa uzoqdan bir marta to‘satdan ko‘zim tushgan. U uyushma kunbotaridagi yozlik choyxonada bir tanishi bilan choylashib o‘tirardi. Choyxona allaqachon buzilib, u yerlar tekislanib ketdi, har qalay teraklar bor, balki teraklar uni bu yerda ko‘rganini eslar balkim, lekin bir ustuvor ishonchim borki, inson bo‘lsa, insoniyat yashaversa, o‘zbek bo‘lsa, O‘zbekiston barq uraversa, ko‘ngil bo‘lsa, ko‘ngil hurligicha qolsa, inson adabiyotga intilib, o‘ziga do‘sti habib izlar ekan, Tog‘ay Murod asarlariga do‘st topiladi. Uning mardona va ochiq ko‘ngli bilan uchrashilaveradi, inshoolloh.

Men Tog‘ay Murod qazosini olislarda eshitdim. Uning qadami yetgan, so‘zi yetgan, adabiyotga mehri eltgan joylarda eshitib, ko‘nglim ezildi, bitta armonim ko‘paydi. Taomlarimizdan boshqa hech narsamizga qiziqmay qo‘ygan dunyo Tog‘ay Murod asarlarini o‘qisa, uning ko‘nglida reja bo‘lib qolgan ma’sum olamlari bilan tanishsa edi… qirg‘iz kabi o‘zbekning ham cho‘ng muhabbati ila behuzur ko‘nglida yo‘qotgan umidni topganday bir lahza bo‘lsa-da, hayotga ishonchi ortadi.

* * *

Tog‘ay Murod ellik besh yil umr ko‘ribdi. «Men Xo‘jasoatda dunyoni ko‘rdim», deb yozadi oqin adib. Toshkentda bu bevafo dunyodan … yuz o‘girdi. Chig‘atoyda yotibdi, uning mardona qalbi, chinakam hayoti Surxonda, Xo‘jasoat qirlarida yotmoqqa haqdor ko‘z ochgan edi. U E. Seton-Tompsonning «Odamzot uchun yerning farqi nima? O‘lsam, meni o‘sha qirlarimga ko‘ming», degan so‘zlarini keltirib, «Vasiyat bajo keltirildi», deb yozgan. Har bir jahonshumul adibning muxlisi u ko‘z ochgan tuproqni tamoman boshqacha tasavvur etadi. Bu tuproqni ziyorat qilmoq istaydi.

Mixail Sholoxovning shunday romantik o‘quvchilaridan biri Donga kelib, tap-taqir dashtni ko‘rib, g‘alati ahvolga tushgan ekan. Ammo Sholoxov asarlarini o‘qigan kitobxon go‘zal va serunum Don dalalari bilan qayta-qayta uchrashib, hayratlanarli manzaralarni bir umr unutolmaydi.

Adib qalbi va u tug‘ilgan tuproq o‘rtasi tilsimli bir bog‘liqlik, ijodiy baraka, faqat adibning yurak ko‘zi ko‘ra oladigan qadrdon go‘zallik yastanib yotgan bo‘ladi. Buning kashfi faqat chinakam yozuvchilar bitigida ko‘z ochadi. Tog‘ay Murod ham ana shunaqa o‘z tuprog‘ini sevgan, sevdira olgan alomat yozuvchi edi.

Uning asarlari ko‘z ochgan sanalarga qarayman: ilk hikoyasi «Bobosi bilan nabirasi» 1966 yili yozilgan. Demak, ayni o‘n sakkiz bahorga to‘g‘ri kelar ekan. So‘nggi asari — «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romaniga 1998 yil — naqd ellik yoshning ustida nuqta quyilgan. Hisoblansa, o‘ttiz ikki yillik hayrat va muhabbat, ilhom va mehnatning huzuri bizga qoldi, zavqi va dardi o‘zbekning, insoniyatning mulki bo‘ldi… Men Tog‘ay Murod xonadonida bo‘lmaganman, nashr etilmay yotgan yoxud boshlab qo‘ygan asarlaridan xabarsizman. Lekin bo‘lishi kerak. Ko‘nglidagisini esa ehe-e… hisoblab bo‘ladimi? Betizgin bir harislik bilan asarlari, ular yaratilgan yillar ro‘yxati ko‘z oldimdan o‘tadi. To‘rtta hikoya. To‘rttagina-ya… «Bobosi bilan nabirasi», «Kuzning bir kunida», «Ku-ku- ku», «Er-xotin», (150 dan ortiq hikoyalar yozgan Jek London bor-yo‘g‘i 40 yoshga kirib- kirmagan.)

Tog‘ay Murod olami hikoyalarga sig‘madi. Baxshi bobolarning qoni tortdi — u dostonlarda ochildi, xususan, dostonmonand qissalarida o‘zini to‘kdi.

1976 yili «Yulduzlar mangu yonadi»;
1979 yili «Ot kishnagan oqshom»;
1980 yili «Oydinda yurgan odamlar»;
1985 yili «Momo-Yer qo‘shig‘i» qissasi tug‘ilib, bu janr imkoniyatlarini kengaytirdi. Katta adabiyotning eng baland cho‘qqisi roman, epos, epopeya…

Ne bir hikoya ustalari uning ufqlarini tasavvur qilolmaydi, ne bir qissanavislar, 500 betdan ko‘proq qog‘oz qoralaydi-yu, baribir roman havosi, roman fikri, roman qamrovi va roman yuki… asarlarida anqoning urug‘i bo‘ladi. Romanga qo‘l urib, bosh aylanib qolish, chalajon asar qoralab, ijodiy mag‘lubiyatga uchrash ham go‘yo iste’dod darajasini belgilaydi…

Tog‘ay Murod «Otamdan qolgan dalalar» romanini 1986-1991 yillarda, o‘ttiz sakkiz yoshida boshlab, qirq uchida bitirdi. Keyingi romani ham to‘rt yilda tug‘ildi. 1994-98 yillar. «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi». XX asr birinchi yarmida romanlarga juda erta qo‘l urilgan (Sholoxov yigirma-yigirma besh yoshida, Qodiriy «O‘tkan kunlar»ni o‘ttiz yoshi tevaragida). Kamolotning kechikishimi, XX asrning ikkinchi yarmida bu cho‘qqiga chiqish yoshi ancha ulg‘aydi. Gabriyel Garsia Markes «Yuz yil tanholikda» romaniga qirq yoshdan hatlabgina olti oyda adog‘iga yetkazdi. Yana bir Nobel mukofoti sohibi italyan adibi Umberto Eko esa yana o‘n yilga kechikib, ellik yoshga yetibgina ilk romanini yozdi. Chingiz Aytmatov o‘zining eng baquvvat asari, to‘ng‘ich romanini esa ellik bir yoshini to‘ldirib boshladi va to‘rt oyda — 1979 yil dekabri va 1980 yil mart oralig‘ida dolg‘ali ilhom bilan yozdi-qo‘ydi… Xuddi shu ruhiy jarayonni qirq-ellik yoshlar orasida Tog‘ay Murod ham boshidan kechirgan edi.

Tog‘ay Murodning yana to‘rt-beshtagina o‘tli va faqat o‘ziga xos maqolalarini ham eslamasdan bo‘lmaydi. «Gazetaga intervyu», «E.Seton-Tompson kitobiga so‘zboshim»,

«Yosh qalamkashlarga tilaklarim», «Yozuvchilar uyushmasining oltmish yilligiga to‘yxat», «Men».

O‘limigacha o‘zi e’lon qilgan asarlari hajmi… 918 bet. Kichik muqoyasa — Lev Tolstoyning bitta «Anna Karenina» romani hajmidan 110 bet kam bo‘lgan butun umrlik ijod. Yoxud yetti eng zo‘r Sharq shoirining eng nimjonidan ham kuchsizman, deb iqror bo‘lgan, G‘arbning birinchi yoki ikkinchi raqamli shoiri Iogann Volfgang Gyotening 133 jildlik asarlarining uch kitobi hajmicha asar qoldirgan… o‘zbek adibi… Men bunda faqat hajmni nazarda tutmadim. Balki ma’nan mohiyati ko‘lvor va cho‘ng ijodkorlarning jahoniy ijodlariga Tog‘ay Murod bitiklarini xayolan solishtirgim keldi.

Xayriyat, shu o‘zbaki ijodni bemalol jahonshumul adiblar asarlari bilan solishtirib, yutuq va kamchiliklarini ko‘rsa bo‘ladi. Sevintiradigani, bunaqa katta mehnat qilib, ijodni e’tiqod darajasiga ko‘tarib qalam tebratgan adiblar dunyo bo‘yicha ham unchalik ko‘p emas. O‘zbekda esa juda oz.

Chingiz Aytmatov asarlari yetti jildligi ruscha nashr so‘zboshisida akademik Rustan Rahmonaliyev Aytmatov mashhurligini Navoiyga solishtirib, deydiki: «Alisher Navoiydan keyin 500 yil o‘tib, turkiy xalqlar orasidan faqat Chingiz Aytmatov ijodigina adabiyot Olimpiga ko‘tarila oldi, jahonshumul shuhrat qozondi».

Qay ma’nodadir adolatli baho. Navoiy jahonshumulligi, Navoiyning butun turkiy xalqlar faxri ekanligi, ularning o‘zi tomonidan e’tirof etilayotganligi bu ijodning o‘lmasligi, qamrovdorligi isboti. Ammo Navoiyga ruhoniy a’mol, ilhomiy san’at, ma’rifiy xazina jihatidan Aytmatovning tenglashishi mumkin emas. Har qalay turkiy qalb, sharqona yurakli Aytmatovning jahon xalqlari qalblarini to‘lqinlantirgani bizni-da sevintiradi. Ne tongki, Aytmatov ijodiga xos go‘zal ko‘ngil, samimiy mehr, insonsevarlik, jonivorparvarlik Tog‘ay Murod ijodida ham yorqin ko‘zga tashlanib, kishi qalbini zabt etadi, tuyg‘ularini sel qiladi. Odamiylikdan saboq beradi. Mana, uning «Ot kishnagan oqshom» qissasi. Otga munosabat insonga qadrdon bir jihat. Ming yillardan buyon buyuk ko‘chishu har xil zafarli-zafarsiz yurishlari, umuman, tirikchiligi otsiz o‘tmagan turkiylar, o‘zidan olislashib borayotgan do‘sti-hamkorini o‘ylaganda, otga mehribonlik bilan yondashib keladi. Shu jihatdan Tog‘ay Murodning bu mavzuga murojaati tasodif ham emas, yangilik ham deb bo‘lmaydi: o‘ziga xosligi esa shu mavzudagi asarlar misolida ko‘rinadi. Kanada adibi Ernest Seton-Tompsonning «Yovvoyi yo‘rg‘a» asari va qirg‘iz yozuvchisi Chingiz Aytmatovning «Alvido, Gulsari» qissalarini dunyoning million- million kitobxonlari mutolaa qilishgan, taqdirlashgan.

«Yovvoyi yo‘rg‘a»da otni to‘laqonli jonivor sifatida bilib olamiz. E.Seton- Tompsonning olim aqli, adib qalbi ruhlantirib saboq beradi.

«Alvido, Gulsari»da Aytmatov juda ko‘p insoniy iztiroblarini Gulsari misolida, Gulsariga munosabat shaklida o‘rtaga tashlaydi. Otning o‘limi bir do‘stni yo‘qotish yanglig‘ insonning qilmishiga, jonivorlarga pastkash munosabatiga ko‘zgu soladi. Sobiq xalqlar qamoqxonasi yupun yo‘qsili kabi faol ot obrazida eng ijtimoiy, dolzarb muammolarni hal qilib, qizillarga mos buyurtmani ado etganday. Ammo «Alvido, Gulsari»dagi qalb faryodi, tor qobiqlarni yorib, nihoyatda ichkin dardi bilan inson va jonivor o‘rtasidagi mehr ko‘prigini kashf qiladi. Noodil jamiyat taloto‘pida qurbon bo‘lgan jafokash tabiat latif dil bilan ochiq ko‘rsatiladi. Bu motam ko‘ngilga chandiq soladi. «Men uning ko‘ziga ko‘mdim o‘zimni…» deb yozgandi «Chingiz Aytmatov» nomli she’rida hassos shoirimiz Rauf Parfi. Bu satrda umrli fojia — o‘layotgan otning ko‘zi jisman tirik odamga qabr bo‘lishi mumkinligi ko‘rsata olingan.

«Alvido, Gulsari»dan o‘n ikki yil o‘tib yozilgan «Ot kishnagan oqshom»dagi ot esa yana bir «otlarda kuzatilmagan» fojianing ko‘zini ochadi. Otning insonga achinishi. Otning insonga yordamga otilishi.

Biz nega Boychiborni ming yillardan buyon jigarimizni sevgandek sevib kelamiz? Axir u emasmi, Alpomishni qalmoqlar chohidan olib chiqqan? Axir u emasmi, tuyog‘iga mixlar qoqilganiga qaramay to‘qson alpning otidan o‘zib, Barchinning nomusini asrab qolgan? Umrga, umrlarga tatiydigan bu ikki yaxshilikni unutib bo‘ladimi? Erk va nomus — hayot- mamot masalasi. Tirik yurib erksiz bo‘lish — o‘lgandan battar. Omon qolgan holda or-nomusning toptalishi yanada sharmandali o‘lim. Demak, Boychibor bitta Alpomishning emas, butun o‘zbekning milliy birodari, birodarlikning ibratlisi ekan. Tog‘ay Murod o‘sha qadimiy birodarlikni Bo‘ztarlon timsolida yana bittaga ko‘paytirdi. Go‘yo to‘rt-besh ming yil keyin Tarlon Boychiborning avlodi bo‘lib, Alpomishning avlodi Ziyodulla chavandozga ko‘makka keladi. Insonni insondan, yaxshini yomondan himoya qiladi. Odam odamga begona, odam odamga loqayd, odam odamni talovchi, odam odamga o‘lim sog‘inganda asl odam hayotni va yana hayotni ravo ko‘radi. Bu himmat Tolstoy, E.Seton-Tompson, Aytmatov asarlarida ham qay darajadadir aks etgan, ammo u Tog‘ay Murod asarining shoh bayti, jon tomiri, aytmoqchi bo‘lgan birinchi o‘rindagi gapidir.

Aytmatovning Gulsarisiga biz achinsak, Tanaboy kuyunsa, dunyodagi toza ko‘ngilli, mehribon kishilar hamdard bo‘lsa, Tog‘ay Murodning Tarloni Ziyodulla chavandozga, bizga, Tog‘ay Murodga, XX asr kishilariga va umuman, bundan keyingi o‘zligini deb yig‘layotgan va yoki ana shu o‘zligini, insonligini unutayozgan insoniyatga achinadi.

Aslida jami kishilar ma’nan aka-uka, hammasi Odam Ato bilan Momo Havoning zurriyoti. Ayniqsa, mo‘min — mo‘minga birodar. Lekin o‘zidan ketgan dunyo, o‘zinigina o‘ylab qolgan XX asr kishisi, bu birodarlikni unutgan, unutayozgan…

Qolaversa, mustamlaka, qul millatning aftoda, o‘sal ahvoli bundan-da nochor. Adib o‘z samimiyatining cho‘qqisidan turib neki joni bor ekan, neki jonivor ekan, mana, ko‘ring, u bizga birodar, yaxshiligimizga mehr-muhabbat, mardonalik bilan labbay deguvchi ekanligini yonib izhor etadi. Eng ta’sirchan ko‘ngil yo‘lida qo‘shiq qilib, tarona qilib bizga, sizga uqtiradi.

Iymoni butun o‘zbek eng qaltis vaziyatda halol, mard, vafodor bo‘lishni Qiyomat soatidagi birodarlikka mengzaydi. Shu bilan qalb va yurakka, ongga murojaat etadi. Kelgusida har narsaning muqarrar oqibati borligini eslatadi. Qo‘shiqday jon-jonimizga oqib kirgan asar «…qiyomatli birodarim…» nidosi bilan yakunlanyapti. Umidli, o‘kinchli nido… Qiyomatda hech kim hech kimni o‘ylamas, faqat o‘zi farog‘atga erishadimi yo musibatga yo‘liqadimi, shuning fikri xayolida bo‘lar ekan. Oqin adib, yoniq shoir, ma’rifatli qalb jonivorni o‘shanda ham tashlab ketmaydigan, yordamga otiladigan, do‘stini o‘ylaydigan deb alqamoqda.

Ana shu tuyg‘u bizni mehrlantiradi, ilitadi, taskin, umid beradi, hushyorlikka chaqiradi. G‘alamislikdan qutulish yo‘lini ko‘rsatganday bo‘ladi. Eng katta ma’rifat — shu! Asl san’atga jon bergan, asrlar osha yashashga imkon tug‘dirgan ma’rifat — shu!

Tog‘ay akaning birov bilan gap sotishga vaqti bo‘lmadi. Minbarlarni urib, so‘zbozlik qilishni esa hech ham xohlamadi. Ammo onasiga-da begona Merso* sifatlarni tevarak- atrofda uchratganidan, uning yurak o‘rtar asarlarida ularga insof tiladi. «Odam ketmas bo‘lib ketayotganda bormagan odam odammi?» gapi uning shundaylarga ochiq nafrati, ilon po‘st tashlab yuboradigan darajada achchiq, keskir qilib aytilgan.

Men nega «Ot kishnagan oqshom» qissasini o‘qigan 83-yildan buyon Tog‘ay Murodga hurmatim oshib bordi? Bu uning qalbi nihoyatda go‘zal ekanligidan. Yuragi dovyurakligidan. Ana shu yurak va qalbni u asarlariga ko‘chirib o‘tkaza olgan. Shu bois ham Tog‘ay Murod insonda eng yaxshi fazilatlarni ko‘pirtirmay, samimiy tarzda madh etadi. Eng yomon qabohatlarni esa yuzingda ko‘zing bormi, demay fosh etadi, jar soladi.

O‘zimcha deyman, Alloh halol luqmali, adolatpesha, g‘arib turmush adiblariga keskir va ta’sirchan so‘z berib, bu go‘zal so‘zlarni to qiyomat qadar basharning ibratnomasi qilib, ular toleini saodatmand etarkan.

O‘tgan kuni ham, kecha ham, bugun ham yozuvchisi ko‘p el-elatmiz. Lekin xo‘b asarlarimiz, zo‘r she’rlarimiz nega kam? Chunki fidoyilarimiz kam.

Tog‘ay Murod adib bo‘laman, deb Toshkentga kelgan edi, arbob, rahbar, siyosatchi, vazir, saroy mirzosi bo‘lib ko‘tarilmadi. Nafsga sotilmadi, amalga qul bo‘lmadi, zamonga, tuzumga yaltoqlanmadi. Men bunday metin irodali, qat’iy so‘zli, qat’iy amalli adib, faqat yozuvchiligini qilgan, qilganda ham yonib-kuyib, boshqa hech narsani o‘ylamay, endi durdona bo‘lib qolgan asarlarni yaratgan o‘zbek yozuvchisini keyingi chorak asrda boshqa ko‘rmadim.

Bir adabiy yig‘inda domla Mirmuhsin (Alloh rahmatiga olgan bo‘lsin) aytgan do‘lvor gapni eslayman: «Bir safar yo‘lda Tog‘ayni ko‘rib qoldim: o‘ntacha obi nonni ko‘tarib olgancha uyga ketayotgan ekan… Shu nonlarni yeb, bu zo‘r romanni bitibdi-da…» Bir qaraganda, bu gapning adabiy asar yaralishiga hech qanday daxli yo‘qday tuyuladi. Aslida asl fakt bu! Ha, Tog‘ay Murod faqat non bilangina cheklandi, yog‘li palovlar, katta amallar, mo‘may pul xayolida asarlar bitmadi, halol, kamtarin rizqqa qanoat qildi va so‘zga sobit bo‘lib mardona yashashda, iste’dodu fidoyilikda qismatdoshlaridan o‘tdi.

* * *

Qo‘shiq hech qachon tinmas ekan, ko‘ngil hech qachon o‘lmaydi!

Men «Yulduzlar mangu yonadi»ni Tog‘ay Murodning ikki qissasi mutolaasidan keyin eshitib, izlab-istab o‘qiganman. Nomidan tortib so‘nggi nuqtasigacha, xayolidan boshlab, daqiq shakligacha ruhi favqulodda yorqin asar.

«Har bandaning ko‘kda o‘z yulduzi bo‘ladi, oshna. Shu yulduzning yongani shu bandaning yonganidir. Shu yulduzning so‘ngani shu bandaning so‘nganidir.

Yo‘q, oshna, yo‘q!

Yulduzim hali yonadi! Davralarim hali davom etadi! Nevaralarim davralarida:

— Yo bobomning piri! — deya ayqirib-ayqirib olisha beradi. Yulduzim mangu yonadi!»

Bu so‘ngso‘z aslida hikmat, mardning, ko‘nglida do‘sti va yori borning umrlik falsafasi. Yulduz nur uyasi, nur joyi! Kichkina yulduz ko‘z! Juda katta yulduz, hech qachon so‘nmaydigan yulduz — inson ko‘ngli! Uning mardligi, mehribonligi, muhabbati, sodiqligi, do‘stligi ana shu ko‘zning, ana shu ko‘ngil yulduzining nurlari. Bu nurdan bebahra kishi so‘qir, shu yulduzga xiyonat qilgandan esa taqdir o‘ch oladi. Qismat uning ko‘zini ko‘r qiladi, yulduzini so‘ndiradi…

Oqin adib kitobxonni zavqlantiradi! Oqil adib insonni ibratlantiradi.

«Yulduzlar mangu yonadi» qissasida ham ana shu ibrat, ana shu yaqinlikning nishonida turadi, qalbida yashaydi.

Darhaqiqat, Bo‘ri va Nasimning ikki qutbdagi kechmishi, lekin yonma-yon yashayotgani ko‘pchilikning hayoti emasmi? Biri ishqli, mard, yengib-engilib yashasa-da, asl a’moliga sodiq, ko‘zi ochiq, qalbi ochiq — yulduzi mangu yonadi! Boshqasi — nomard, qalbi qora, ko‘zidan oldin qalbi so‘qir. So‘qir ko‘ngil, so‘qir ko‘z. Ko‘zsiz, yulduzsiz. Holbuki, go‘zal ayolning eri, past-baland davraning g‘olibi…

«Yulduzlar mangu yonadi» asarining qimmati — tasvirda betaraf, adolatli qolgan holda mag‘zidan, tub-tubdan adolatga, haqiqatga xizmat qilishidir. Muqaddas kalomda buyuk Zot «Hech kimga zarra misolicha zulm qilinmas, hammasi o‘z yomonligidan», deb ogohlantiradi. Buning bir tasdig‘i Bo‘ri va Nasim polvonlarning qismati. Odam shundan ta’sirlanadi. Odam shundan o‘zini jiddiyroq o‘ylaydi. Faqat haqiqiy asarlardagina ana shunday durdona, noyob va kerakli hikmat bo‘ladi!

«Yulduzlar mangu yonadi» asarining bosh hikmati — kim do‘stga xiyonat qilsa, insonlarni aldasa, uning aldovi oxir-oqibat o‘zining qismatiga ko‘chadi, haqiqatga aylanadi, sen nimani so‘zda o‘zingga ravo ko‘rsang, Haq senga buni qismat qilib beradi, deb hayqiradi.

Bo‘ri qiyomatli do‘sti deb bilgan tengdoshiga yuragini ochadi: «Nasim oshna, bir gap aytsam, birovga aytmaysanmi? Oshna, Momoqiz yaxshi, eshityapsanmi, yaxshi…»

So‘zni e’zozlashini — ko‘cha-ko‘yda eshitadiganimiz «yaxshi ko‘raman», demayapti.

«Momoqiz yaxshi», demoqda. Bu juda ham kam tilga chiqadigan, tilda ham o‘ziga munosib so‘z topishi juda qiyin ko‘ngil nidosi. (Demak, ichimizda ifodasi tilda, so‘zda yo‘q juda ko‘p aziz tuyg‘u va xayollar yashaydi).

«— O‘zing aytaber (javobning qo‘pol va hissizligini — V.F.)

— Qo‘rqaman-da, Nasim oshna. (Ha, sevgi izhori shunaqa ham dahshatli hodisaki, pahlavonlarning-da oyog‘i qalt-qalt titraydi, yuragi xonasidan chiqib ketay deydi, yuragi to‘xtab qolay deydi.) Sen bilmaysan, necha martalab aytaman, dedim, bo‘lmadi. Ko‘ziga ko‘zim tushib qolsa… garang bo‘p qolaman. Haliyam aytaman, deb borib, nima deyishimni bilmay qaytib keldim. Nasim oshna, sen mening qiyomatli oshnamsan-ku, sen ayt».

Nasim esa omonatga xiyonat qildi, kazzob bo‘ldi.

«— Bo‘ri, men gaplaringni oqizmay-tomizmay aytdim. Bo‘ri oshnamga sensiz kunduz ham qorong‘u, dedim.

— Uh, bormisan, oshna! U nima dedi?

— Jo‘ra, u, beti qursin, deb qo‘l siltadi. Senga ko‘ngli yo‘q ekan, jo‘ra. Ishonmayapsanmi? Mana, Qiblaga qarab aytaman: agar yolg‘on aytsam ko‘r bo‘layin».

Bu yolg‘oni ham ish bermasdan… Bo‘ri jahl ustida o‘zi borib, dilidagini aytib qo‘yadiganini ko‘rgach: «Bo‘ri, men seni aldab edim», deydi. Lekin yolg‘onga ishonib, darz ketgan yurak keyingi rost iqrorni ham tinglamaydigan bo‘ladi. Nomard, xiyonatkorlar esa tinchimaydilar, suvni loyqalatib, otni qamchilaganlari qamchilagan.

«— Momoqiz, Bo‘ri senga bir gap aytaman, deb yuribdi.

— Bilaman, aytolmayapti.

— Momoqiz, u menga ko‘ngilini yordi, tayin ayt, dedi.

— O‘zimga aytishga uyalgan gapni senga aslo aytmas.

(Eng muborak, pokiza xushxabarni nomardlar, ko‘rolmaslar, ko‘ngilsizlar, ishqsizlar qanday nopok ko‘rinishga keltirishlarini.)

— Aytishga bet chidamaydigan gap-da, Momoqiz. Aytayinmi, nima dedi? Momoqiz bilan… o‘ynagim kelyapti. Qo‘yniga kiraman, dedi.

— Yo pirim, chini bilan shunday dedimi?

— Aldasam, ko‘r bo‘layin.

— Unda, Bo‘rining betiga qaramaganim bo‘lsin! Betini murdasho‘y ko‘rsin».

Yillar o‘tib, so‘z taqdir bo‘ldi. So‘z chinakam qismatga evrildi. So‘z otilgan o‘q yanglig‘ Nasimning ko‘zini teshib o‘tdi. Qalbining o‘rtasiga o‘rnashdi. Iymonsiz o‘z so‘zi bilan o‘z burdiga, tabiatiga, yorug‘ insoniy ruhiyatiga qasd qildi.

Shuning uchun sevgan kishilar baxtsiz! Ko‘nglini boy bergan, ko‘nglidagini aytolmay, najotsiz, bo‘g‘ilgan turadi: «Birovga aytma, jonivor, hay anovi qirda bir qiz bor, shu qiz mening ko‘nglim edi… Qiyomatli oshnam ko‘nglimga chang soldi! Uh, ko‘rgulik.

…Qiyomatli oshnangdan shu ish kelganidan keyin o‘zgalardan nima umidu nima xayr…»

Odamzotning boshqa mavjudotlardan bitta juda betimsol afzalligi bor. U Alloh taolo tomonidan ko‘ngilli qilib yaratilgan. Tog‘ay Murod asarlarining joni ko‘nglida. U so‘nggi imkoniyatdan turib, ana shu ko‘ngilning holatini tadqiq etadi.

Rasululloh (s.a.v.) bir hadisi shariflarida shunday marhamat qiladilar: «Inson tanasida bir narsa borki, u kasalga chalinsa, butun a’zolar kasal, u sog‘ bo‘lsa jami a’zolar sog‘ bo‘ladi. U qalbdir». Xasta qalb barcha qing‘irliklarning uyasi, sog‘lom-sofdil, mard, oqil ko‘ngil butun yaxshiliklarning bulog‘i, hayot yaralarining malhamidir.

Odam ko‘ngilga, ko‘ngil odamga evrilgani uchun ham sog‘inib, mana bu yurak iqroriga dil tashlayverasiz: «Oshna, Momoqiz hamon ko‘z oldimdan ketmaydi…

Odamda pokdomon tuyg‘ular ko‘p bo‘ladi, so‘nmas tuyg‘ular ko‘p bo‘ladi… Ammo birinchi… birinchi ko‘ngil.

Nasim oshna, men birinchi ko‘ngildan iffatlisini ko‘rmadim, birinchi ko‘ngildan so‘nmasini ko‘rmadim».

Yurakning to‘ridagina qolib, faqat yurakka aytadigan bu armonli munojotni yurakdangina his qilamiz. U juda ham pokiza, u juda ham yuksak. Hayotning bosh so‘zi Qodiriyning Otabegida shu xislat borligi bois, u qachonlardan buyon ardoqlanadi. Unday bo‘lgimiz keladi. Xuddi shu darajadagi insoniy sevgi «Yulduzlar mangu yonadi» qissasida Bo‘ri polvon timsolida dunyoni ko‘rgan. Faqat bu ishq dostoni Otabeknikiga qaraganda fojiali va armonli, xotirasi tirik, ruhi qatl etilgan ishq, undan Yodgor qolmagan…

* * *

Alloh odamni yaratib, uning ko‘ksiga jonni joylamoqchi bo‘ldi. Ammo bundan jon bo‘yin tovladi. Men yuksakman, xor va kir, past mavjudotning ichiga kirmayman, dedi. Shunda Parvardigor uni ilohiy kuy bilan avragan edi, jon shodu xurramlik ila Odamning ko‘ksiga joylashdi… (Rabg‘uziyda keladi)

Odamning joni ana shunaqa ohangi bor lahzada farog‘at topadi, hamma narsani qilmoqqa chog‘lanadi, ulg‘ayadi, pastkash, mayda, nochor, hayvoniy tuyg‘ular undan chekinadi. Ehtimol, shuning uchun oddiy so‘zlar kuylanganida ma’no kashf etadi, manzara bo‘ladi. Ko‘ngilni mutaassir qiladi, uni mavjlantiradi. Bir qadar jasur, jur’atli, ezgu, odamoxun, munis qiladi. Tasavvurni kengaytiradi, taxayyulga olam-olam maydon, shaxsga erk, qanot beradi. Bekordan-bekorga hofizi qur’onlarga o‘z ovozi bilan muqaddas Kalomni ziynatlash buyurilmagan.

Shuning uchun ham hofizi davron hazrat Navoiyning «Izlaganlar izlaganni sahroi balodan izlasin» misrasini yonib kuylaganda g‘azal matni ma’nolaridan-da kengroq, qiyomat-qoyim tasviri yurakni yorib, hayot jahonnomasidan o‘taveradi.

Bu fazilat adabiyotning dong‘il yo‘li nasrda noyoblashib, kam kuzatiladigan bo‘ldi. G‘arbda bunga chuchmal, ortiqcha narsa deb qaraydiganlar katta kuch. Va shuning uchun ham XIX, XX asr G‘arb, Amriqo nasrining so‘zi sovuq, ruhni ezadi. Ko‘ngil bilan hisoblashganda Joys, Kafka, Folkner, Kamyu kabi jahonshumul yozuvchilarning nasri qancha zo‘r bo‘lgani bilan tinka-madoringizni quritib, nafasingizni qisadi. So‘zda havo istaysiz, jumlada koinotni sog‘inasiz. Bitikda kuy, ohang, she’riyat nash’asiga ochlik seziladi. Hartugul bu borada G‘arbga nisbatan Sharqning imkoni ham, ehtiyoji ham tosh bosadi.

Uzoqqa borishga hojat yo‘q, birinchi romanchimiz Abdulla Qodiriy asarlaridagi ichkin ohang, mansur she’riyat nasriga kuch, imkoniyat, parvoz va osmon hadya etgan. Bu musiqa, she’riyat ruhi Chingiz Aytmatov nasrida ham mavjlanadi. Uning ilk asarlaridan mashhur «Jamila» qissasi dastavval «Kuy» deb atalgan.

Tog‘ay Murod nasri ham ana shunday shoirona. Uning so‘zi she’riyat ruhi bilan sug‘orilgan. Bejiz adibning onasi «Sen shoir bo‘lmaguncha, men o‘lmayman», deb mardona tilak bildirmagan ekan. Tog‘ay Murod asarlari tug‘ma, kuylangan so‘z. Girya qilingan nasr. Har bir imlosi, so‘z qurilishi she’riy, hatto she’riy satrlari, o‘ynoqi termalari, tashviq va taronalari borki, bir yo‘la ham nasrdan, ham nazmdan bahramand bo‘lamiz.

* * *

«Yulduzlar mangu yonadi» qissasining bir o‘rnidagi evrilish boisiga aql javob topolmaydi. Bo‘ri polvonday vazmin, pahlavon kishining Tamaraxonim oldiga kelib, tarona qilganda, o‘zini bilmay, aqli hushini yo‘qotib, belbog‘ini yechib go‘zallik va qo‘shiq poyiga to‘shaydi. Haqiqatan ham kuy, qo‘shiq kuylanayotgan holat favqulodda holat, cho‘qqidagi xarsangni kuchli dovul jarga qulatishi hech gap emasday, odam ruhiyatini ag‘dar-to‘ntar qilishga kuchi yetadi. Yetuk asarning odamni lol etadigan lahzalarni kashf etadigan sinoatlaridan bittasi bu.

«Ot kishnagan oqshom» asarining hikoyanavis qahramoni Ziyodulla kal — Ziyodulla chavandoz aslida o‘lanchi, baxshi, hatto hayotda do‘mbira sayratar oqin bir odam. U kuylab-kuylab, ovozim yetmay qolganda, do‘mbira sotib oldim deb, o‘zining ojizligidan ma’yus tortadi. Biroq bo‘lak hunarlari o‘tmaganda doston aytib odamning nazariga tushishga urinadi. Rosti ham, kuylay bilish odamning ko‘rki, olamni jalb qila bilishgina emas, uni o‘ylashga da’vat qilish hamdir.

«Ot kishnagan oqshom» qissasining uslubi ham, ruhiyati ham «O‘v, birodarlar», deb boshlagan ilk issiq haroratli so‘zdan boshlanib, olis va yaqin zamonga, chigal va osoyish muhitga bizni hayqiriq bilan olib kirib, jonivorlarga-da yetkazib: «Ayo Tarlon, sen mening qiyomatli birodarimsan!» degancha avji susaymay, savti yuksalib borgan dramatik, fojiiy, hofizasi juda ko‘lvor ulug‘ dostondir.

Nazarimda, ana shu dostonlarning eng sarasi, eng originali, eng dardkashiyu eng hamdardi, taronasi, so‘zi, munojoti eng balandi «Oydinda yurgan odamlar» qissasidir. Undagi so‘z, she’r, terma, iboralarning aksariyati hayotda bir marta aytilib, bir umrga tatiydigan qo‘shiq matniday tuyuladi. Bu qo‘shiqdagi inson dardi dunyoni ko‘rish nazari, bu tegradagi e’tiqodi, amali nihoyatda o‘zbekona, xalqning eng mardona fazilatlaridan tiklanib, bir qo‘shiq, bir dunyo taassurotini beradi.

Xususan, «Oydinda yurgan odamlar» qissasidagi ayolga sir erkak dunyosi, erkakka tilsim ayol, qiz olami hissiy, fikriy basirat ko‘zi bilan chiziladiki, o‘zbekning o‘zbekdan boshqa his qilish juda qiyin or-nomusi, baxt va baxtsizligi, hayvoniy va ilohiy fe’l-atvori tiniqdan-tiniq ko‘z ochgandir.

«Oydinda yurgan odamlar» qo‘shiq bilan boshlanib, qo‘shiq bilan adog‘iga yetgan. Bu qo‘shiq naqorati har bahor yangicha keladiganday ko‘nglimizni umid va yangilikka o‘raydi. Unutilgan rivoyatlarni faqatgina Aytmatov o‘z asarlarida jonlantirib nasr xayolini, nasr imkoniyatlarini nazm mavjlari bilan kengaytirmagan ekan. Tog‘ay Murodning rivoyati — qo‘shiq ichida qo‘shiqlari, asar ichida asarlari xayol va hayotni, olam va odamni, moziy va kelajakni bir nuqtada jamlab tamaddundan qisilayotganimizda sharqona san’at obihayoti bilan ruhimizni yayratadi.

«Asl qo‘shiq turganda muxammas qo‘shiqqa yo‘l bo‘lsin? Asl qo‘shiqqa taraf yo‘q!» Shu jumlada butun borlig‘i bilan oshiqning qo‘shiqqa, ma’shuqaning asl qo‘shiqqa evrilganiga guvoh bo‘lamiz. Bunchalik go‘zal o‘xshatish qilinganini qaysi nasriy asarda uchratgansiz? Qo‘shiq, asl qo‘shiq. Ular aytgan qo‘shiqlar dunyoni go‘zallashtiradi, dardi armoni, osmoni bilan… Rost! Qo‘shiq hech qachon tinmas ekan, ko‘ngil hech qachon o‘lmaydi! Shoir adibning ko‘ngli shahiddir!

* * *

Asarlari nazarga tushgan adib shaxsi ham e’tiborda bo‘ladi. So‘zi — adibning o‘zi! O‘zi — adibning so‘zi. Yulduzli onlarda bu o‘zlikning basirat ko‘zi ochiladi. Yurakdagi ko‘zi charaqlaydi. Lekin o‘zi bilan so‘zi ikki qutb ekanligini ko‘rib, yoqa ushlaysan. Azaliy Qonun o‘zgarib, so‘z vaqtincha aldash va vaqtdan yutish uchun izg‘ib yurgan firibgar bo‘ldimi? Yolg‘on, yolg‘on, faqat yolg‘on so‘zlanaveradi… Aldovlar oshkor bo‘ladigan kun — Qiyomatda bir-birimizning yuzimizga qanday qarar ekanmiz?! Ko‘zimiz ko‘zimizga tushganda chehramiz yorisha oladimi?!

Tog‘ay Murod rostgo‘y edi. Xato bo‘lsa-da, dilidagini tiliga chiqaruvchi edi. Mehrini ham, nafratini ham tap tortmay bildirguvchi edi. Bu asarlarining haroratidan seziladi.

Adib avvalo so‘zida turishi kerak. So‘zga munosabati uning shaxsiga oyna. Shoir Shukur Qurbonning bir xotirasi hech esimdan chiqmaydi: «Men Tog‘ay bilan shaharning bir chekkasidagi ijaraxona eshigi oldida kechga yaqin uchrashmoqchi bo‘ldim. Ammo borolmadim. Voy, bu Afandini… Balki Shukur kelib qolar, deb va’dalashgan joyimizda tonggacha meni kutibdi».

Radioda ishlab yurganimda Shukur akaga taklif qildim: Tog‘ay Murod bilan bir suhbat qilib bermaysizmi?

Shukur Qurbon oldimda adibning xonadoniga sim qoqdi. Tuppa-tuzuk hol-ahvol so‘rashishdi. Ammo radio uchun suhbatlashish taklifini aytishi bilan go‘shakning u tomonidan Shukur aka kutmagan bir dovul esib, suhbatdoshning uzun, qalin qoshlari yanada o‘sib ko‘z ustiga tushganday bo‘ldi. Boshini ko‘targanda, yuzi qizarib, kayfiyati butunlay o‘zgarib ketgandi. Go‘shakdan esa tutaqib ketgan bir ovoz nafratini baralla aytayotgani eshitilardi. Biz hayron bo‘ldik. Hatto Tog‘ay akadan bir oz xafa ham bo‘ldik.

Keyinchalik Ma’suma opadan eshitsam, radioning o‘sha paytdagi boshlig‘i «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romani qo‘lyozmasini olgancha, «Men o‘qimagunimcha efirga berilmaydi», deya uch-to‘rt oy sudrab, adibning go‘zal va haqgo‘y so‘zini yerga urmoqchi bo‘ladi… Asl adib mard bo‘ladi. Nomardning amali, kuchidan hayiqib o‘tirmaydi. Hamisha rost so‘zini aytadi. Tog‘ay Murod asarlari yillab yotsa-da, rost gapidan qaytmadi, amaldorlarga qulluq qilmadi, ulardan qo‘rqmadi. Bu fazilatsiz asl adib hech qachon o‘zini namoyon eta olmaydi. Qo‘rqoq adibning so‘zi esa sariq chaqaga arzimaydi!

«Oydinda yurgan odamlar» qissasining qahramoni Qoplon: «Asl gaplar ko‘ngilda bo‘ladi. Tilga chiqsa yolg‘on bo‘ladi», deydi. Bu nihoyatda qalbi pok, mehr-muhabbati beta’ma kishining samimiy qarashi. Bu — Tog‘ay akaning o‘z qarashi. Shu bilan odamni, millatni qanday sevish kerakligi sirini ochgan. Odam muhabbatsiz yasholmaydi. Muhabbatini izhor etolmasdan ham yasholmaydi. Tog‘ay Murod asarlari ana shu muhabbat bunyodidir. Shu muhabbat izhorining xushbo‘y chamanzoridir. Qalbdan qalbga aytish yo‘lini topgan, shu bois rost va yoniq ko‘ngil pokliklari ko‘ngilni maftun etadi. Ko‘ngilni asir qiladi. Adibga boshqa hech bir shonu shuhrat, martaba va maqtov kerak emasligini o‘zim guvoh bir voqea misolida ham aytishning o‘rni keldi.

1993 yilda Yozuvchilar uyushmasida «Yoshlik» jurnalida endigina chiqqan Tog‘ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar» romani munosabati bilan bir tadbir o‘tkaziladigan bo‘ldi. Kecha kutilmagan tarzda boshlandi. Uni ochmoqchi deb o‘ylaganimiz taniqli bir adibimiz minbardan turib: «Tog‘aynikiga o‘xshagan asarni biz ham yoza olamiz, yozganmiz ham…» dedi-da, davrani boshqarish o‘rniga yig‘ilishni tashlab, jo‘nab qoldi. U go‘yo shu bilan yig‘ilishni «baykot» qilgan, hamma tarqab ketadi deb o‘ylagan, balki bu asar gaplashishga arzimaydi, mening fikrim shu, demoqchi bo‘lgandi…

Ammo undan boshqa hech kim ketmadi, bir zumlik karaxtlikdan keyin davra qayta jonlandi, minbarda aytilishi uchun fikrlar ketidan fikrlar navbatga turdi. Ammo bu samimiy yurak so‘zlarini mahalliychiligini yenga olmagan, xudbin va o‘ziga bino qo‘ygan yozuvchimiz eshitmagani kabi Tog‘ay Murodning o‘zi ham eshitgani yo‘q. U yig‘ilishga taklif etilganiga qaramay kelmagandi.

Tog‘ay aka rost gapni aytib, e’tiqodini baralla izhor qilib, do‘st orttirgan kabi dushmanlarini ham shundan ko‘paytirganga o‘xshaydi. Chin do‘stlari, o‘zbek kitobxoni balki unga xolis dalda bergan bo‘lsa bordir, ammo moddiy yordam berishni xayoliga ham keltirmagani aniq, ammo so‘nggi nuqtagacha qaysi sodiq va vafodor do‘sti uning oldida turgan ekan… bilmadim. Ammo dushmanlari insonni shunchalik seva olishi va millatni shu darajada yaxshi bilishini ko‘rolmay kuyib-pishdilar-ey…

Endi o‘sha kibrli adibimiz «biz ham yozganmiz» degan «Otamdan qolgan dalalar» haqidagi luqmasi haqiqatdan ham adolatdanmi? Afsuski, o‘zbek turmushini bor-bo‘yi bilan ko‘rsatishga uringan, imkoniyati eng ulug‘ janr — roman degulik asarlar adabiyotimizda juda oz. Qodiriyning ikki romani — ikki yuz yil naridagi hayot misolida chinakam o‘zbekona fojiadan bahs etadi. Ammo uning bosh qahramoni Otabek savdogar, Anvar — mirzo, XX asrda eng uzoq davr zulmga mahkum o‘zbek qishlog‘i, o‘zbek dehqoni taqdiri esa…

Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani uning ma’naviy davomchisi, aks tomoni — yangi sharoitda Otabekning Miryoqubga evrilishi taassurotini ham uyg‘otadi… Qodiriy bilan musobaqalashib, ham o‘n yil keyingi o‘rganish va o‘zlashtirishlarni qo‘shib Cho‘lpon realizmda bir qadam olg‘a bosgan, kuchaygan psixologiya, konkretlashgan xayolot orqali o‘zbek romaniga yangiliklar kiritgan, uni shafqatsiz va rangin hayotga yaqinlashtirgan edi… Ammo uning ikkinchi qismi qani? Beixtiyor xayolga romanchiligimiz yo‘lida yangi dovon — shu o‘rtada bitilgan «Sarob» keladi-yu, tasviri, ruhshunosligi bilan maftun etsa- da, g‘oyasi dilga g‘ashlik solib, milliy dard bilan yashaganini his qilmaymiz. Undagi millat dardi siyosat o‘ligi tagida ko‘mib tashlangan, go‘yo o‘zbeklik sarob, u Saidiyning o‘limi, yanada to‘g‘rirog‘i, uni qatl etishga hukm etadi.

Bu cho‘ng yurak hasrat keyin Oybek diliga iz soldi. «Qutlug‘ qon», «Navoiy»… Ular o‘ziga xos, yaxshi romanlar. Ammo undagi hayot… iskanjaga olingan, xurujlar tazyiqida qisilgan manfur siyosat qilichi tepasida nimaga indamasa, «marhamat qilsa», shu tasvirga ko‘chgan, xolos…

Faqat 1988 yili yorug‘lik yuzini ko‘rgan Murod Muhammad Do‘stning «Lolazor» romanida XX asr sovet davri o‘zbek hayoti nafasi ufuradi. Bu asardagina ellik yil o‘tib, Cho‘lpondan keyin uslub va so‘zda o‘zbek romanida yangilik qilishga urinish seziladi. Jiddiy romanlarimizning «Lolazor» hajman eng ko‘lamdori. Unda tirik, yashagan ancha- muncha kishilarning hayot kabi betakror obrazi, qismati, o‘tmishi va kelajagi bor… Ammo bu asar ham millatning katta qismi haqida emas, balki ijtimoiy va ma’naviy hayotida qandaydir iz solgan, dog‘ qoldirgan ziyolilar qatlamini baholi qudrat tadqiq etadi…

Va nihoyat «Otamdan qolgan dalalar» romanining ko‘z ochishi… Biz qullikka mahkum etilgan yetmish yil davomida o‘zbekning manglayiga yozib qo‘yilgan bitta halol, ezilgan hunari qolgan edi — dehqonlik. Biz kim bo‘lmaylik, qayerda tug‘ilib, qayerda yashamaylik, dehqon, O‘zbekiston paxtazor edi. Dehqoncha o‘ylardik, paxtaning bo‘yicha kelardi fikrlarimizning bo‘yi. Quldorimiz ham paxta, yolg‘on iftixorimiz ham paxta…

Shaharda, dastgoh oldida ishlasak ham, ob-havo yaxshi, yil yog‘inli, serhosil kelsin, deb duo qilar edik. Aksariyatimiz paxta dardi bilan og‘rib, shu dard bilan qiyratilayotgan edik. Ammo bu mavzuni kim romaniga birinchi marta to‘laqonli asos qilib oldi? Tog‘ay Murod. Kim o‘sha milliy ruhdagi, milliy dardi yangroq o‘zbekni, XX asrda qul bo‘lib, qalbini yo‘qotgan, o‘zini boy bergan o‘zbek obrazini tiklab bera oldi? «Men o‘zbekka haykal qo‘yaman», deb bu ishga mardona bel bog‘lagan Tog‘ay Murodning Dehqonquli tirik odam bo‘ldi, o‘zbekning dardidan nafas oldi.

Albatta, «Otamdan qolgan dalalar», «Lolazor» romani kabi polifonik emas, turli uslublardan, ikki xil voqea yo‘nalishi va shunga yarasha tasvirlari maromi yo‘q, g‘arbona san’atkorlikdan ham xoli asar. Biroq «Lolazor»da ko‘rinmagan juda ko‘p o‘zbekona xususiyatlar bo‘rtib, ta’sirlantirib ko‘zga tashlanadi.

Bir paytlar Qodiriy «Obid ketmon» povestini yozish niyatida ot mingancha dehqonlar hayotini o‘rgangan edi. Ammo «Obid ketmon» sho‘ro mafkurasining buyurtma asari bo‘lgani bois ham muvaffaqiyatli chiqmadi. Biroq ko‘p adiblar stol quchoqlab, asar yozishni «do‘ndirgan» zamonda «Obid ketmon» tajribasi — Qodiriy ibrati Tog‘ay Murodga saboq bo‘lgan, qolaversa, Obid ketmon nomi Jamoliddin ketmon nomini topishda Jamoliddin ketmon obrazini xayolan tasavvur qilishga turtki berganday tuyuladi.

Tog‘ay aka «Otamdan qolgan dalalar» romanini o‘tirib emas, yurib ishlab, Toshkentda emas, Surxonda yozdi. Tug‘ma ijodkorlikni, dehqoncha ijodkorlikni yana tikladi.

Nega bizda boshqa hamma ishni yig‘ishtirib, yozuvchimi yozuvchiligini qiladigan adib yo‘q darajada? Shu bois iqtidor bo‘lgani holda yozgani shunga yarasha adib kam, yo‘q hisobi. Adib Olyosha hikmatidagidek, yozuvchilik qismat, hayot-mamot darajasiga yetgandagina mo‘’jiza yaratadi…

…O‘zim ham o‘n uch yoshdan paxtadagi hamma ishlarni qilganman. Hatto samolyot dori sepadigan dalada bayroq ko‘tarib turganman. Ammo bular inson hayotiga halokatli ekanligi, odamni o‘ldirish, eng armonli dardlarga duchor qilishi mumkinligini o‘shanda qayerdan bilibman? Dehqonqulning maktabdan paxtaga chiqishi, do‘sti Ziyodning o‘limi bog‘liq epizodlar bilan to‘qnashganimdan keyin ko‘zlarimdan tirqirab yosh chiqib ketdi. Meni ham hamqishloqlarim, qattol tuzum bilib-bilmay o‘limga mahkum etganini his qilganimdagi dahshatga tushganlarim… Xudo saqlabdi, Xudo! Xuddi shunday qancha- qancha Ziyodlar-chi? Pushti kuyib, o‘zi nogiron, hech qayerga ismi sig‘magan boshqalar-chi?!

Oqin adib Tog‘ay Murod «Otamdan qolgan dalalar» romanida qariyb chorak asrlik o‘zbeklar hayotining eng og‘ir chog‘larini bor bo‘yi bilan ochadi. Qarang, bobolarimiz kim edi? — Jamoliddin ketmon? Aqrab qo‘rboshi? Biz kim bo‘ldik? — Dehqonqul! Bu bizning bolalik va kattalik zamonimizdagi otalik siyrati, o‘zbekcha maydalashish, ruhan ado bo‘lish manzaralari emasmi? Rosti, hozirgacha o‘zbek dehqoni, dehqonqullik psixologiyasi jiddiy ochilgan «Otamdan qolgan dalalar» romanidan o‘tadigan biror-bir jiddiy asar o‘qimadim…

Men Tog‘ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar» romanini o‘qisam, qishloqqa borganday, o‘zim terlab ishlagan dalalarimni ko‘rganday bo‘laman… Yillar, zamonlar o‘tdi, u odamlar ketdi, ketmoqda, dalalar qolgani kabi «Otamdan qolgan dalalar» ham yashayapti, yashayveradi!

* * *

…Bahor adoqladi. Ko‘klam oyog‘ini cho‘zdi. Qani ko‘ksiga gul-chechak taqqan kunlar? Qani ko‘ngilga go‘zal, alvon qadah tutgan lolalar? Pana-pastqamlarda kechikib ochilgan oxirgi lolaqizg‘aldoqlar… Izlaganda yo‘q edi, endi odamlar tirikchiliklariga urib ketganda yo‘lga intizor qaraydi. Jovdirabgina. Erta-indin ular ham qovjiraydi. Erta-indin ko‘klam xayoli-da xotiradan ko‘tarilishga tushadi. Nima qoladi bizga… nima qoladi bizdan?..

«Zadar, — deydi «Lo‘li» filmida bir bag‘ri yoniq kishi davralariga kirib kelgan alp yigitga, — dilingda borini so‘yla, Zadar, sen ketsang, so‘zing biz bilan yashaydi!»

Rost gap! Ko‘zda yashash imkoni bor. Haqiqatning abadiyati so‘zda. Mehru muhabbatning, vafo va sadoqatning umri uzoqligi so‘zda. Shu boismi momo va bobolarning dili cho‘g‘ida pishib, bizga yetgan so‘zlarning ajabtovur dovyurakligi, g‘aroyib oqilligi, tasvirga sig‘mas siyrati, alomat sehri, sinoati bor. Chinakam shoir ularga yoniq umr ato etadi. Haqiqiy adib asarida ular bor qudratini namoyon etadi. Ko‘ngil shohligi taxtiga o‘tiradi.

So‘z g‘am-g‘ussa, shod-xurramligini ratsional aytishga imkon beradi. So‘z odamlarni uyg‘otadigan yakka-yagona qo‘ng‘iroqdir… So‘zlar bedor bo‘ladi.

…Darvoqe, oqin adib, baxshi shoir Tog‘ay Murodning ilk hikoyasidan so‘nggi romani oxirgi jumlasigacha tilimiz balog‘ati, so‘zimiz nafosatini kuzatish, tomosha qilib, maroqlanish mumkin. Tog‘ay Murod millatning boqiy qadriyatlari — insonlik o‘rni, ajib urf-odatlari himoyasi uchun qancha xizmat qilgan bo‘lsa, uning tili sofligi, jilosi, ohangi uchun bundan kam bo‘lmagan qat’iylik bilan kurashdi.

U so‘zlarni zargar kabi to‘plar ekan, har bir hududning so‘zlari o‘sha joy odamlarining qalb kodi — qulfi dili ekanligini isbotladi. Shu bois sheva so‘zlar, lahjaviy iboralar chiroy yo bezak uchungina emas, ruhiyatning ochqichi bo‘lib yozganlariga kirdi. Xurjundan tushib qolgan tillalar — so‘zlarni xazinaga qaytardi.

Uning nasridagi ixchamlik xayoli keng she’riyat lo‘ndaligidir. U tasvirda juda ko‘p so‘z ketadigan holatni xalqona bir ibora bilan berib, tasviri tasavvurga yo‘l ochuvchi shoir bo‘la oldi. Uning so‘zlari baxshiyona so‘zlar, kuylovchi so‘zlar. Ruhiyati keng, ma’nosi bepoyon so‘zlar…

Tog‘ay Murod tuzgan jumlalar, aytgan fikrlarining katta qismi hikmat bo‘lib tavallud topadi. Mashg‘ulotlari ma’rifatgo‘ylik. Ular Tog‘ay Murod maqollari.

Bilmadim, balki tajriba sifatida o‘zini oqlar, balki urinish deb baholanar, u so‘zlar yaratdi. Va XX asr o‘zbek adabiyotida bunchalik bo‘rtib ko‘zga tashlanmas lisoniy o‘zgarishlar, lisoniy ekspromtlar qildi. Aksariyati kitobxonni zavqlantiradi, e’tiborini tortadi. Quruq tilda yozishga o‘rganganlarning g‘ashini keltiradi…

Adib boshqa tillar tajovuzida qisilgan, ezilgan adabiy tilimiz dardi bilan nafas oldi. Dahriy, xudosiz jamiyat surgun qilgan, badarg‘a etgan, qatl-qatag‘on qilmoqchi bo‘lgan taqvodor so‘zlarni, botini yorug‘, umri uzoq so‘zlarning himoyachisi, do‘sti, habibi kabi asarlariga olib kirdi. Bundan turkiy hissiyotimiz jo‘sh uradi, turkiyona erkchi ruhiyatimiz havolanadi.

«Yulduzlar mangu yonadi» qissasining boshida bir atama keladi: «to‘y xo‘jasi». Buni boshqa nom bilan ham atasa bo‘ladimi? Mumkinday. Matn mazmuniga hech qanaqa putur yetmaydi. Ammo bu atama asar ruhi uchun zarur. Millatning asl e’tiqodini eslatish uchun kerak. U ellik yildan buyon oq kaltak, qora kaltak qilingan «xo‘ja» so‘zini olib kirib, odamning fitriy idealiga e’tiborni qaratadi. Tog‘ay Murodning ishlatgan aksariyat rangdor, serma’no so‘zlari ana shu bosh ma’no uchun xizmat qiladi. Insonning o‘zligini esga soladi. Dunyoga nega kelganligini bildirib qo‘yadi. Bu juda katta himmat. Boshqa bir asl adib, haqiqatgo‘y shoirga turtki berishi bilan yanayam muhim.

Xuddi shunday uning asarlari orqali qalbga o‘rnashgan «it yiqilish», «qoni tortdi»,«obtova», «chig‘ana», «g‘ujmoqi bug‘doy», «hangi», «chayla», «xalacho‘p», «gardkam», «choriq», «cho‘nqayma», «uchchoga», «achchiq shapaloq», «ayolboz»,«erkakzot», «chaldevorxona», «mocha», «juhudi atlas», «dilbuzar», «uzangi yo‘ldoshlar» kabi minglab tilimizda bor, lekin juda kam ishlatiladigan bo‘lib qolgan tarzi alomat so‘zlar, iboralar, nazarimda, qafasda kenglikni, shaharda qishloqni, mustamlakada mustaqillik xayolini beradi.

Tog‘ay Murod so‘zlarining imkoni keng. Kaltafahm qarashlar siquvida tojigu arabiy deb yozuvda qo‘ymay, xalq tilida barhayot ko‘pgina sheva so‘zlar — aslida tilimizni quvvatlantirib, zaxiradagi askarday adabiy tilda ishsiz qolgan usta so‘zlarga, lahjaviy iboralarga mehrli, qadrdon munosabatda bo‘ladi. Ularning yulduzday yorug‘, cho‘g‘ kabi taftli ekanligini ko‘rsatadi. Bir ma’nosida qolgan, aslida ko‘p ma’noli so‘zlarning navbatdagi ikki, uchinchi, aslida asliga yaqin ma’nolarini ishga soladi. «Do‘rji», «eb-ey»,«shuytib-shuytib», «emchakdosh», «poshikasta», «binoyi», «mom», «moyak poyanagi», «kadi», «hamsoya-qo‘llar», «tuz-namak», «galagov», «xushro‘y», «murdasho‘y», «xayla», «dast ko‘tarmoq», «loppi», «govkalla», «domangir»,«harommag‘iz», «tengsarib», «badrabxona», «chalpak», «sag‘ir», «buzmakor»,«makiyon», «aynam», «azzancha», «vaxshimor» kabi yuzlab so‘zlar keladiki, biri asrlar davomida ajdodlar o‘y-xayolini ko‘tarib yurganlar, ba’zilarini adib ozgina ishlov berib, asl ma’noga xizmat qildirgan. Misol uchun, «Vaxshivor»ni adib «Vaxshimor» deb to‘g‘rilab, ma’nosi asl ajdaho ilonlar makoni ekanligini tiklaydi…

Holbuki, «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»ga kirmagan necha minglab so‘zlarimiz yo‘qolib boryapti, iste’moldan chiqib, unutilib ketyapti. Nega ularni asrab qolmayapmiz? Nega boshqa millatlarda allaqachon shakllangan, o‘tmishda o‘zimizda ham bo‘lgan lug‘atlar tuzmaymiz? Axir, endi hech kim bunga monelik qilolmaydi-ku. Tilimizning bor kuchi, so‘zlari yig‘ilib, kitoblarga muhrlab qo‘yilsa, bundan faqat yutamiz. Axir har bir so‘zda, har bir millatning faqat uning o‘ziga xos ruhiy jarayonlari, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti yashaydi.

Tog‘ay Murod asarlarining o‘zi bir lug‘at. Uni to‘plab, sharhlab, chuqur izohlab nashr qilinsa, ko‘pgina unutilgan so‘zlarimiz yoxud voha va vodiylarimizdagina ishlatilib, mahalliy bo‘lib qolayozgan so‘zlarimiz adabiy tilimiz xazinasini boyitib, tilimizning kuchiga kuch qo‘shadi. Yana bir jiddiy omil — adib yasagan yangi so‘zlar tilimiz tarovatiga yot, husniga dog‘, talaffuziga beo‘xshov ajnabiy so‘zlar o‘rniga tushib, bu og‘riqni muolaja qilishi turgan gap. Mana, ayrimlari (Lug‘at tarzida keltirdik, keyingisi Tog‘ay Murodniki).

Kerosin — yer moyi;Shamol to‘suvchi — yelpana; Zajigalka — yondirgich; Shampun — sochsovun; Papka — juzdon;Doska — bitik taxta;Seyalka — urug‘ sepgich;Lab bo‘yoq — lolab va hokazo.

…Xuddi shunday, Tog‘ay Murod so‘zlab turib, so‘zlarni qaytara turib, voqea hayajonini kuchaytiradi. Ko‘zlarning ma’nodorligini oshiradi. So‘zlar takrorlangani sari ezmalik qilmaydi, balki qo‘shiqning naqorati, g‘azalning shoh bayti bir ichki musiqa mavjida ma’no ustiga ma’no, tasavvur qatiga tasavvur indiradi. Biroq Tog‘ay Murod ifodada ko‘pincha odatiy hollarni sindiradi, qonuniy deb qaralgan aslida ma’nosiz qotib qolgan sifatlashlarni buzadi. Shu bois bu harakatlar boshqacha joziba kasb etadi, g‘aroyib jaranglaydi. Ehtimol kimgadir erish tuyulishi ham mumkin.. Mutolaada yod bo‘lib qolgan ayrim ifodalardan: (o‘yladi emas) xayollandi, qamchi (ko‘tardi emas) havolatdi, (sho‘xlik qilmoq emas) sho‘xlashmoq, (qaylig‘inikiga bordi emas) — qayliqlab bordi kabi bu gaplarning kesimi o‘zgarganiga guvoh bo‘lamiz. Fazilatli tomoni harakat — obrazli tasavvurga, tashbehga aylangan, so‘z lo‘ndalashgan. Yangi shaklda yangi ma’no shunday — Tog‘ay Murod nasrida tug‘iladi.

Hatto Tog‘ay Murod matnda ko‘pincha –ga qo‘shimchasini tushirib qoldiradi. Bu boshda o‘rinsizday tuyuladi. Kishini duduqlantiradi. Nega bunday yo‘l tutdi ekan? Asl qandaydir qonunni adib tiklamoqchi bo‘lgan? Men buning nimaligiga aqlim yetmadi. Faqat shaxs o‘y-fikri, qahramonlar xatti-harakatini til bilan emas, dil bilan, qalb bilan o‘qishga odatlandim… Kitob o‘qiyotib qochgan, o‘zi bilan o‘zi gohi andarmon bo‘lib qoladigan xayolim hushyorlashdi. Bunaqa matn tuzish esa o‘zbek nasrida uchramagan adabiy hodisa.

Bir zamondoshi Abdulla Qodiriyni shoirlikni havas qilib, shoir bo‘lmay qolgan, degan ekan. Bu Qodiriy nasridagi she’riyat mavji haqidagi fikr ham. Qodiriy esa shoir edi.

Chunki Qodiriy, Aytmatov kabi juda katta qalbli adiblar asarlarida sochilgan minglab tuyg‘ular, yuksak romantik xayollar katta shoirlarda ham siyrak uchraydi. Shoirlik so‘zni so‘zga urishtirib, qofiya qilish emas. Shoirlik — chinakam ma’nodagi hislar va tuyg‘ularni uyg‘otish, insonning jo‘shqin, g‘amgin xayoliga erk berishdir. U ijodkor qalbining miqyosi bilan belgilanadi.

Har qanday shoirda adiblik iste’dodi bo‘ladi. Lekin juda kamdan-kam adibda shoirlik iqtidori yuzaga chiqadi. Tog‘ay Murod ham xuddi shunday ijodkorlar sirasidan. Uning ijodi tom ma’noda shoirona. Mardona she’riyat ruhi bilan sug‘orilgan.

Ayniqsa, uning qissalarida she’rlarda-da kam uchraydigan siyrak favqulodda tashbehlar guras-guras uchraydi.

«Bahor podasidan sut hidi keldi…» Nasr sifatida bu gapni shunchaki o‘qiysiz. Ammo bu nazm o‘rnida kishi qalbini sarhush qiladi. Tasavvurni ishga soladi. His-aql birgalikda so‘zlar ortidagi manzaralardan ko‘p va xo‘p tasvirlarni ko‘rib, ruhlanadi.

O‘zimning tasavvurimdan bir ulush:

Bahor podasi — bulutlar. Ammo bahorda ikki xil bulutlar ro‘y ko‘rsatadi. Birdan osmonda ko‘rinib, ana-mana deguncha osmonni qoplab olib, sel qo‘yib beradi. Ular yaylovga endigina yetib, o‘t-o‘langa yopiriladigan qo‘y-qo‘zining o‘zginasi. Bahor podasi, holbuki, sut hidini oq bulutlar esga soladi. Demak, birgina she’riy jumla — tashbeh Tog‘ay Murod nasri maydonini kengaytirib tashlaydi. Kitobxon xayolot ufqini ochadi. Ikki, uch xil manzaralarni bir yo‘la tomosha qilishga imkon beradi. Zamin va osmonga ko‘prik soladi. Tabiat va jamiyat, inson va borliqni so‘z bilan, she’r bilan uzviyligini kashf etadi. Kashf etib to‘lqinlantiradi.

Adib nasridagi bunday satrlarni men she’rday o‘qiyman. Ulardan she’rdek ruhlanaman.

Ukkag‘ar qirlar hamon yuksak-yuksak… Qishdan chopar keldi.

Bu kabi tashbeh, tasvir, baland to‘xtamlar eng qaltis munosabat nuqtalarida, shunchaki hech ham aytib bo‘lmas hayot shafqatsizliklarini ham nafis, ham go‘zal, ham orifona, ham dangal aytadi-qo‘yadi. Juda dag‘al, favqulodda fojia, kutilmagan evrilishlar ham hech kimda shubha uyg‘otmaydigan xalqona tarzda kifti keltirilib aytilar ekan, bu chidovsiz voqelik dilbar yo‘sinda ham aqlga, ham hisga bosimni bo‘lib tashlaydi. Dard shavq botinida turadi. Musibatning go‘zal, betakror ifodasi ezilganga ruh, tik boqish imkonini beradi. Negadir Tog‘ay Murod qahramonlari og‘ir, favqulodda lahzada

«elkasidan nafas oladi». Ziyodulla chavandoz otdan, Bo‘ri polvon odamdan hech qachon yiqilmaydi — balki «yulduz sanaydi». Chunki jo‘ngina «yiqildi» so‘zida «yulduz sanash» holatining realizmi va romantikasi qayerdan bo‘lsin…

Tog‘ay aka tabiatning nihoyatda nozik kuzatuvchisidir. Ammo tabiat shakllarini behudadan-behuda shunchaki yozib o‘tirmaydi. Qog‘ozni, qalamni asraydi, kitobxon vaqtini undan ham. Lekin ba’zida bir jarayon shakli bilan ikki jarayonni tasavvur qildirtiradi. «Ari uyasi kungaboqarday bo‘ldi». Xuddi shu xabardan keyingi aksariyat o‘quvchi bu ikki dunyodagi shaklan o‘xshashlikni sezib qoladi va xotirasida naqshlanadi.

Ana shunday bir dunyo holatining ikkinchisiga ko‘chishi, kattalashishi moddiy olamning hislashishi, hissiyotlarni moddiylashtirilishi Tog‘ay Murod so‘zi, olami, tasvirini yuza, o‘rta chuqur qatlamlarini hosil qiladi. Ham prozaik, ham poyetik asar sifatida mutolaa qilishga imkon yaratadi.

El chehrasi chechak bo‘ldi, el ko‘ngli ko‘klam bo‘ldi. Otamiz bahor oraladi.

Otamiz qirlarga sig‘may qoldi.

Hikmat aytish shoiru adiblarning hammasiga ham nasib etmaydi. Ko‘p adiblar voqea andarmoni, ko‘p shoirning chiranishi kayfiyat hayajonidan ortmaydi. Ma’rifat, ibrat sifatida ulardan o‘rganish, yurakka naqshlab qo‘yish qiyin. Tog‘ay Murod nasrida aqllilik qilishni xayoliga keltirmagan kishilarning oddiy gapi gohida hikmatday quyma. Insonga haq yo‘lni ko‘rsatadi, achchiq, shafqatsiz haqiqatlarni aytishdan qochmaydi. Ana shu fazli bilan yanada qudratli, ta’sirchan, dilbar, qadrdon bo‘ladi.

«Erkakmisan — oyog‘ida tik turgan erkak bilan olish!» Qanchalik adolatli hakamning gapi.

«O‘z asliga tortmagan, o‘z aslini unutgan odam odam emas!»

Xo‘sh, qanday qilib odam bo‘lish mumkin? «Odam bo‘laman desangiz, el gapiga parvo qilmang, ammo beparvo-da bo‘lmang».

Demak, adabiyot hech narsa o‘rgatmaydi, deganlar adashadi. Balki tasvir tanlovi, qahramonlarning rost o‘y-xayoliga ko‘ra yaxshilikdan dars berishi mumkin. Shunchaki betaraf asar bo‘lishi mumkin emas. Tafakkurda betaraflik yo‘q. Yo ma’rifat, yo jaholat. Boshi butun donishmand adibgina asl qarashlarni aqllilikni da’vo qilmay ma’lum qiladi. O‘quvchisini tarbiyalaydi. Kitobxonini o‘qitadi. Shuning uchun ham Tog‘ay Murod qahramonlari donishmand millatdoshlar kabi fikrchan kishilar, ular xayolparast emas, fikri butun odamlar. Olamga, tevarakka to‘g‘ri, odil, ma’rifatli fikr sochadilar. Bu odamlarning oddiy qiziqishi zamirida inson ustaligi, uning mehnati mo‘’jizasi yotibdi. Mana, Ziyodulla kalning fikriga qarang: «Birodarlar, yomon gap raketadan tez yuradi, yaxshi gap toshbaqadan sekin yuradi». Shu teran qarashi bilan u dunyoning manaman degan olimlari — raketa ixtirochilaridan ham muhimroq fikr, haqiqatni kashf qiladi. Inson ichkarisidagi tezlik o‘lchovi, ya’ni jaholat va ma’rifatning tezligini adashmay o‘lchaydi.

Ruhshunoslik inson qalbini nihoyatda nozik anglashdir. Tog‘ay Murod hikmatlarida ana shu teran ruhshunoslik, pokiza bir ichki ko‘z bor.

«Chin gaplar ko‘ngilda bo‘ladi». Toza ko‘ngil haqida bundan oshirib yana nima deyish mumkin? Allohning kalomi haq! Alloh hech narsangizga qaramaydi. Faqatgina qalbingizga qaraydi. Bu bir-birimizga munosabatda mezon bo‘lishi kerak!

«Bo‘ydoqning aqli ikki ko‘zida bo‘ladi».

«Odam umidini yo‘qotib tamom bo‘ladi».

Tog‘ay Murod o‘gitlari, hikmatlari ikki dunyo oralab, bu yolg‘onchi dunyo hududlaridan-da chiqib ketgan.

«Asl insonning bahosini o‘lim beradi». «Bu dunyoga keldingmi? Endi yasha. Tishni tishga qo‘yib yasha. Mushtni tugib-tugib yasha! Chidab-chidab yasha! Yashashni chidaganga chiqargan. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi»!»

Armonsiz adib, armonli inson Tog‘ay Murodni Alloh rahmatiga olgan bo‘lsin! Bu millat, bu til bor ekan, qiyomat qadar diydorlashuv, ruhiyat suhbati, yurak gurungi davom etaveradi. Dunyolarda o‘lim yo‘q. Bir olamdan ikkinchisiga ko‘chish bor, xolos. Safaringiz bexatar bo‘lsin, Tog‘ay aka! Omin!

Tog’ay Murod. Tanlangan asarlar. 1-jild by Khurshid Davron on Scribd