2 феврал – Жеймс Жойс таваллуд топган кун

Жеймс Жойснинг асарлари ўзига хос услуби ва матндаги бошқотирмалари, адабий мураккаблиги билан бошқа адиблар ижодидан кескин фарқ қилади. Унинг ижоди юзасидан баҳс-мунозаралар салкам юз йилдан буён тўхтовсиз давом этаётгани сабаби ҳам шунда.

ЖЕЙМС ЖОЙС
ЖАҲОН АДИБЛАРИ ҲАҚИДА

Сўнгги йилларда юртимизда адабиётга қаратилаётган эътибор натижасида жаҳоннинг кўплаб ёзувчи ва шоирлари ижодини ўқиш ва ўрганиш имкониятига эга бўлдик. Жаҳон тафаккурини янгилашга хизмат қилган, инсон қалби ва маънавиятини бойитадиган, дунё ҳақидаги тасаввуримизни кенгайтирадиган қатор бадиий асарларни ўзбек тилида мутолаа қиляпмиз. Хусусан, машҳур ирланд ёзувчиси Жеймс Жойснинг “Мусаввирнинг ёшликдаги шамойили” асарини моҳир таржимон Аҳмад Отабой, “Улисс” романини эса устоз таржимон Иброҳим Ғафуров она тилимизга ўгирди.

1982 йили ЮНЕСКО қарори билан Жеймс Жойс таваллудининг 100 йиллиги кенг нишонланиши адиб ижоди ва шахсининг жаҳон миқёсида яна бир бор эътирофи бўлди. Бугун унинг асарлари дунёнинг нуфузли олий ўқув юртлари, ўрта таълим масканларида ўрганилмоқда. Ўзбекистонда ҳам бу жараён кечмоқда. Филология фанлари номзоди Тилаволди Жўраевнинг олий ўқув юрти талабаларига мўлжалланган “Жеймс Жойс” рисоласи бу йўлдаги дастлабки қадамлардан бўлганди. Адиб ижодини янада чуқурроқ ўрганиш, таҳлил қилиш мунтазам давом этмоқда. Зеро, муаллиф бежиз шундай деб ёзмаган: “Очиғини айтсам, “Улисс”да матнни шундай бошқотирмалар билан тўлдирдимки, олиму тақризчилар, танқидчию адабиётшунослар жумбоқлар мағзини чақолмасдан умрларининг охиригача овораи жаҳон бўлсинлар”.

Жеймс Жойснинг асарлари ўзига хос услуби ва матндаги бошқотирмалари, адабий мураккаблиги билан бошқа адиблар ижодидан кескин фарқ қилади. Унинг ижоди юзасидан баҳс-мунозаралар салкам юз йилдан буён тўхтовсиз давом этаётгани сабаби ҳам шунда. Танқидчи ва адабиётшунослар унинг асарларини турли йўналишларда таҳлил қилиб, аксар ҳолларда бир-бирига бутунлай қарама-қарши хулосалар чиқаришаётир. Аслида, бу ҳам Жеймс Жойснинг ноёб истеъдод эгаси, улуғ ёзувчи эканига яна бир далилдир. Буюкларнинг фикри, дунёқараши ва орзу-умидлари билан танишиш ҳар доим мароқли. Уларнинг маҳорати ва ҳаётий тажрибаси билан яқиндан танишиш асарларини янада теранроқ англашга, тушунишга ёрдам беради. Шуларни эътиборга олиб, биз улуғ адиб билан суҳбатлардан бирини ҳамда унинг севиб ўқиган ёзувчилари ҳақидаги фикрларини журналхонларимизга ҳавола этмоқдамиз. Мазкур суҳбат адиб ижодини ўрганишга бағишлаб чоп этилаётган “James Joyce Broadsheet”, “James Joyce Literary Supplement”, “James Joyce Quarterly”, “Joyce Studies Annual” каби журналлардаги маълумотлар асосида журналист Мария Гладбих томонидан тайёрланган.

Ўйлаймизки, адибнинг энг машҳур асари “Улисс” ҳақидаги дунё олимларининг эътирофлари ва адибнинг адабиёт ҳақидаги ўткир мулоҳазалари журналхонлар учун қизиқарли бўлади.

“Ёзувчи бўлишдан аввал ўқувчи бўлиш керак”. Бу – аксиома. Зеро, Абдулла Қодирий таъкидлаганидек, “Ёзувчи бировни такрорлаб қўймаслик учун ҳам ўқиши керак”. Агар тарихга назар ташланса, кўплаб буюк адиблар мутолаа орқали маҳоратини оширганини кўриш мумкин. Жумладан, Жеймс Жойс ҳам.

Габриэле Д’Аннунцио. Француз адиби Флобердан кейин Толстой, Якобсон ва Д’Аннунцио яхши романлар ёзди.

Ганс-Кристиан Андерсен – Даниядаги энг яхши ёзувчи. Дунёда ундан яхши ёзадигани йўқ. Ҳеч ким Андерсенчалик тарихни болаларга яхши ҳикоя қилиб беролмайди. У – жаҳонда ноёбдир.

Стендаль асарлари Наполеон урушлари, яъни французлар дунёга ҳукмрон бўлган даврлар ҳақида. Унинг позицияси шундай. Бундан ташқари, унинг китоблари романтизмдан иборат, бироқ уларда муаллифнинг ҳис-туйғуси жуда кам. У ҳеч қачон сентиментализм руҳида шаклланмади.

Уильям Вордсворт барча инглиз шоирларидан кўра буюкроқ, ҳам даҳоликка лойиқ. Унинг оқпадар ўғил ҳақидаги китоби – “Экскурсия”ни ўқинг.

Даниэль Дефо асарлари менга жуда ёқади. Кутубхонасида ҳамма ёзувчиларнинг сайланма асарлари бўлиб, у барчасини охиригача ўқиб чиққан. Жумладан, Флобер, Бен Жонсон ва Ибсенни. У “Робинзон Крузо” асарини инглизларнинг “Улисс”и деб айтган эди.

Жон Донн ижоди Шекспир асарлари сингари жозибадор ва ўқишли. Агар бошқа асарлар билан солиштирилса, аминманки, француз шоирлари китобларининг сийқаси чиққани ойдинлашади. Жон Донн классицизм оқими ортидан эргашмаган даҳо. У ва Чосер “мўмин-қобил” одамларга қўшилмаган, ҳаётни севгувчи адиблар эди.

Аристотель менинг наздимда, ҳамма замонларнинг энг буюк мутафаккири. Унинг асарларида ҳамма нарсага аниқ ва оддий таъриф берилади. Кейинчалик эса унинг фикрлари асосида том-том китоблар ёзилди.

Эрнест Ҳемингуэй ҳаёт ва адабиёт орасидаги тафовутни камайтирди. Аслида, бу ишни барча ёзувчилар қилиши керак. Эрнест Ҳемингуэй ҳамма нарсани борича ёзди. Шунинг учун ҳам биз уни севамиз. У биз ёзувчиларни ёзган ва ҳали ёзишга улгурмаган ҳаётга олиб кирди.

Оноре де Бальзакнинг донғи ва маҳорати ўқувчини ушлаб туради, деб ўйлайман.

Данте. Италян адабиёти Дантедан бошланиб, Дантеда тугайди. Шунинг ўзи кифоя. Дантеда ҳамма нарса тикланиш руҳида. Мен Дантени Библияни севганчалик севаман. У руҳимни озиқлантиради. Қолган ҳаммаси даҳмаза.

Ги де Мопассан… Қизиқарли ва жонли… аммо унинг асарларини буюк ишлар деб айтмаган бўлардим.

Йоганн-Вольфганг Ҳёте. Кекса Фаустнинг ёшартирилиши менга ёқмайди.

Михаил Лермонтов. “Замонамиз қаҳрамони” асари жаҳонда менинг китобимга ўхшаган ягона асар. “Замонамиз қаҳрамони”нинг шафқатсиз тақдири менга китобимни эслатиб туради.

Александр Пушкин. Мен бир нарсани тушунолмайман: Пушкиннинг аскарлар, ёвуз одамлар, танти қаҳрамонлар ҳақидаги асарларидан қандай завқланиш мумкин? Пушкин болаларча яшади ва ёзди, шу тариқа ўлди ҳам.

Лев Толстой. Ҳамма даврларда ҳам адабиётга янгилик олиб кирганлар энг яхши ёзувчи деб тан олинган. Лев Толстой буюк адиб. Унинг асарлари ҳеч қачон ўлмайди. Чунки унинг елкасида доим боши бўлган.

Жек Лондонга қарши бирор гап айтолмайман. Чунки биз бир-биримиздан тубдан фарқ қиламиз.

Ҳомер барча аспектлар ва спецификаларни “Одиссея”да ифодалаб берган, шу жумладан, майда деталларни ҳам. У оддий сўзлардан фавқулодда маънолар чиқара олади. Ҳомернинг асарлари шу даражада ажойиб ёзилганки, улардан бир нечта ёзувчиларни топиш учун одам жуда ақлли бўлиши шарт эмас. Булар эртаклардек ажойиб ва бутун ер юзини бирдек боғлаб турадиган асарлардир. Уларни қайта ёзишнинг иложи йўқ. Ҳаммасидан кўра энг ажойиби ва кенг қамровлиси “Одиссея”дир. У “Ҳамлет”, “Дон Кихот”, “Илоҳий комедия”, “Фауст”дан ҳам буюкроқ ва ижтимоийроқ.

Антон Чехов адабиётга янгилик олиб кирди. Сиртдан қараганда, у биринчи драматург. Чехов кичкинагина деталлардан ҳам трагедия, комедия, характер ва ҳис-тўйғу ярата олади. Шунингдек, унинг асарларини ўқиганда пьесалар худди кўз очиб юмгунча тугаб қолгандек таассурот уйғотади. Чехов асарларида қаҳрамонлар доим кўзбўямачиликлардан ўзини тияди ва парда туширилади. Аммо, билингки, улар ҳис-туйғуни унутиб, янги кўзбўямачиликларни яратишади.

Марсель Пруст – аналитик натюрмортчи. У фақат герцогинялар ҳақида ёзади. Мени эса уларнинг хизматкорлари кўпроқ қизиқтирган.

Франческо Петрарка мени мафтун этолмаган, чунки унда интеллект етишмайди. У гўзаллик шайдоси, холос.

Фёдор Достоевский. Ўйлаб топилган қотилликни бўйнига оладиган Фёдор Достоевский қаҳрамонларидан кўра Руссонинг қандай қилиб кумуш қошиқчаларни ўғирлагани тўғрисидаги иқрорномасини эшитиш қизиқроқ.

Проспер Мериме асарлари қизиқарли, бироқ бу дуруст ёзувчи дегани эмас.

Кардинал Ньюменнинг насри юқори баҳоланган. Лекин Кардинал Ньюмен асарларини ўқиган одам ишониб бўлмайдиган нарсаларга дуч келавериб чарчайди.

Иван Тургенев асарларида психологик анализнинг илк кўриниши намоён бўлса-да, эскича йўсинда ёзилгани боис ғижирлаган эшикдек одамнинг жонига тегади. Мен унинг яхши одамлигини ёқтираман. Кучсиз севгидан кўра севмаган дуруст деганларидай. Шунинг учун Иван Тургеневни буюк ёзувчи деб тан ололмайман.

Ҳенрик Ибсен. Норвегиялик буюк адиб Ҳенрик Ибсеннинг асарларини ўқиб таъсирланган камина Жойс руҳонийликни ташлаб, адабиётга ўзини урди. Ва шунингдек, барча ҳаваскор ёзувчилардек кумирига мактуб ҳам ёзди:

“Университетда таҳсил олган йилларимда доим Сизнинг номингизни Ирландияда ҳаммага танитиш учун кўкларга кўтарардим. Ҳар доим Сизнинг драма тарихидаги ҳақиқий ўрнингизни одамларга кўрсатиш учун жон-жаҳдим билан курашдим. Сиз ҳеч қачон истеъдодингизни пеш қилиб халқ олдида обрўнгизни оширишга уринмагансиз, назаримда, инсон қадр-қиммати ҳам шунда. Қолаверса, сизнинг сатирангиз, драматик маҳоратингиз ва пьесаларингиздаги жозиб оҳангдорлик ҳар қанча мақтовга лойиқ. Сизнинг саркаш жасоратингиз эса ҳаёт сирларини билишга ундайди”.

Азим Рўзиев тайёрлаган

“Ёшлик”, 2016 йил 3-сон

2 FEVRAL – JEYMS JOYS TAVALLUD TOPGAN KUN

Jeyms Joysning asarlari o‘ziga xos uslubi va matndagi boshqotirmalari, adabiy murakkabligi bilan boshqa adiblar ijodidan keskin farq qiladi. Uning ijodi yuzasidan bahs-munozaralar salkam yuz yildan buyon to‘xtovsiz davom etayotgani sababi ham shunda.

JЕYMS JOYS
JAHON ADIBLARI HAQIDA

So‘nggi yillarda yurtimizda adabiyotga qaratilayotgan e’tibor natijasida jahonning ko‘plab yozuvchi va shoirlari ijodini o‘qish va o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Jahon tafakkurini yangilashga xizmat qilgan, inson qalbi va ma’naviyatini boyitadigan, dunyo haqidagi tasavvurimizni kengaytiradigan qator badiiy asarlarni o‘zbek tilida mutolaa qilyapmiz. Xususan, mashhur irland yozuvchisi Jeyms Joysning “Musavvirning yoshlikdagi shamoyili” asarini mohir tarjimon Ahmad Otaboy, “Uliss” romanini esa ustoz tarjimon Ibrohim G‘afurov ona tilimizga o‘girdi.

1982 yili YUNЕSKO qarori bilan Jeyms Joys tavalludining 100 yilligi keng nishonlanishi adib ijodi va shaxsining jahon miqyosida yana bir bor e’tirofi bo‘ldi. Bugun uning asarlari dunyoning nufuzli oliy o‘quv yurtlari, o‘rta ta’lim maskanlarida o‘rganilmoqda. O‘zbekistonda ham bu jarayon kechmoqda. Filologiya fanlari nomzodi Tilavoldi Jo‘rayevning oliy o‘quv yurti talabalariga mo‘ljallangan “Jeyms Joys” risolasi bu yo‘ldagi dastlabki qadamlardan bo‘lgandi. Adib ijodini yanada chuqurroq o‘rganish, tahlil qilish muntazam davom etmoqda. Zero, muallif bejiz shunday deb yozmagan: “Ochig‘ini aytsam, “Uliss”da matnni shunday boshqotirmalar bilan to‘ldirdimki, olimu taqrizchilar, tanqidchiyu adabiyotshunoslar jumboqlar mag‘zini chaqolmasdan umrlarining oxirigacha ovorai jahon bo‘lsinlar”.

Jeyms Joysning asarlari o‘ziga xos uslubi va matndagi boshqotirmalari, adabiy murakkabligi bilan boshqa adiblar ijodidan keskin farq qiladi. Uning ijodi yuzasidan bahs-munozaralar salkam yuz yildan buyon to‘xtovsiz davom etayotgani sababi ham shunda. Tanqidchi va adabiyotshunoslar uning asarlarini turli yo‘nalishlarda tahlil qilib, aksar hollarda bir-biriga butunlay qarama-qarshi xulosalar chiqarishayotir. Aslida, bu ham Jeyms Joysning noyob iste’dod egasi, ulug‘ yozuvchi ekaniga yana bir dalildir. Buyuklarning fikri, dunyoqarashi va orzu-umidlari bilan tanishish har doim maroqli. Ularning mahorati va hayotiy tajribasi bilan yaqindan tanishish asarlarini yanada teranroq anglashga, tushunishga yordam beradi. Shularni e’tiborga olib, biz ulug‘ adib bilan suhbatlardan birini hamda uning sevib o‘qigan yozuvchilari haqidagi fikrlarini jurnalxonlarimizga havola etmoqdamiz. Mazkur suhbat adib ijodini o‘rganishga bag‘ishlab chop etilayotgan “James Joyce Broadsheet”, “James Joyce Literary Supplement”, “James Joyce Quarterly”, “Joyce Studies Annual” kabi jurnallardagi ma’lumotlar asosida jurnalist Mariya Gladbix tomonidan tayyorlangan.

O‘ylaymizki, adibning eng mashhur asari “Uliss” haqidagi dunyo olimlarining e’tiroflari va adibning adabiyot haqidagi o‘tkir mulohazalari jurnalxonlar uchun qiziqarli bo‘ladi.

“Yozuvchi bo‘lishdan avval o‘quvchi bo‘lish kerak”. Bu – aksioma. Zero, Abdulla Qodiriy ta’kidlaganidek, “Yozuvchi birovni takrorlab qo‘ymaslik uchun ham o‘qishi kerak”. Agar tarixga nazar tashlansa, ko‘plab buyuk adiblar mutolaa orqali mahoratini oshirganini ko‘rish mumkin. Jumladan, Jeyms Joys ham.

Gabriele D’Annunsio. Fransuz adibi Floberdan keyin Tolstoy, Yakobson va D’Annunsio yaxshi romanlar yozdi.

Gans-Kristian Andersen – Daniyadagi eng yaxshi yozuvchi. Dunyoda undan yaxshi yozadigani yo‘q. Hech kim Andersenchalik tarixni bolalarga yaxshi hikoya qilib berolmaydi. U – jahonda noyobdir.

Stendal asarlari Napoleon urushlari, ya’ni fransuzlar dunyoga hukmron bo‘lgan davrlar haqida. Uning pozitsiyasi shunday. Bundan tashqari, uning kitoblari romantizmdan iborat, biroq ularda muallifning his-tuyg‘usi juda kam. U hech qachon sentimentalizm ruhida shakllanmadi.

Uilyam Vordsvort barcha ingliz shoirlaridan ko‘ra buyukroq, ham daholikka loyiq. Uning oqpadar o‘g‘il haqidagi kitobi – “Ekskursiya”ni o‘qing.

Daniel Defo asarlari menga juda yoqadi. Kutubxonasida hamma yozuvchilarning saylanma asarlari bo‘lib, u barchasini oxirigacha o‘qib chiqqan. Jumladan, Flober, Ben Jonson va Ibsenni. U “Robinzon Kruzo” asarini inglizlarning “Uliss”i deb aytgan edi.

Jon Donn ijodi Shekspir asarlari singari jozibador va o‘qishli. Agar boshqa asarlar bilan solishtirilsa, aminmanki, fransuz shoirlari kitoblarining siyqasi chiqqani oydinlashadi. Jon Donn klassitsizm oqimi ortidan ergashmagan daho. U va Choser “mo‘min-qobil” odamlarga qo‘shilmagan, hayotni sevguvchi adiblar edi.

Aristotel mening nazdimda, hamma zamonlarning eng buyuk mutafakkiri. Uning asarlarida hamma narsaga aniq va oddiy ta’rif beriladi. Keyinchalik esa uning fikrlari asosida tom-tom kitoblar yozildi.

Ernest Heminguey hayot va adabiyot orasidagi tafovutni kamaytirdi. Aslida, bu ishni barcha yozuvchilar qilishi kerak. Ernest Heminguey hamma narsani boricha yozdi. Shuning uchun ham biz uni sevamiz. U biz yozuvchilarni yozgan va hali yozishga ulgurmagan hayotga olib kirdi.

Onore de Balzakning dong‘i va mahorati o‘quvchini ushlab turadi, deb o‘ylayman.

Dante. Italyan adabiyoti Dantedan boshlanib, Danteda tugaydi. Shuning o‘zi kifoya. Danteda hamma narsa tiklanish ruhida. Men Danteni Bibliyani sevganchalik sevaman. U ruhimni oziqlantiradi. Qolgan hammasi dahmaza.

Gi de Mopassan… Qiziqarli va jonli… ammo uning asarlarini buyuk ishlar deb aytmagan bo‘lardim.

Yogann-Volfgang Hyote. Keksa Faustning yoshartirilishi menga yoqmaydi.

Mixail Lermontov. “Zamonamiz qahramoni” asari jahonda mening kitobimga o‘xshagan yagona asar. “Zamonamiz qahramoni”ning shafqatsiz taqdiri menga kitobimni eslatib turadi.

Aleksandr Pushkin. Men bir narsani tushunolmayman: Pushkinning askarlar, yovuz odamlar, tanti qahramonlar haqidagi asarlaridan qanday zavqlanish mumkin? Pushkin bolalarcha yashadi va yozdi, shu tariqa o‘ldi ham.

Lev Tolstoy. Hamma davrlarda ham adabiyotga yangilik olib kirganlar eng yaxshi yozuvchi deb tan olingan. Lev Tolstoy buyuk adib. Uning asarlari hech qachon o‘lmaydi. Chunki uning yelkasida doim boshi bo‘lgan.

Jek Londonga qarshi biror gap aytolmayman. Chunki biz bir-birimizdan tubdan farq qilamiz.

Homer barcha aspektlar va spetsifikalarni “Odisseya”da ifodalab bergan, shu jumladan, mayda detallarni ham. U oddiy so‘zlardan favqulodda ma’nolar chiqara oladi. Homerning asarlari shu darajada ajoyib yozilganki, ulardan bir nechta yozuvchilarni topish uchun odam juda aqlli bo‘lishi shart emas. Bular ertaklardek ajoyib va butun yer yuzini birdek bog‘lab turadigan asarlardir. Ularni qayta yozishning iloji yo‘q. Hammasidan ko‘ra eng ajoyibi va keng qamrovlisi “Odisseya”dir. U “Hamlet”, “Don Kixot”, “Ilohiy komediya”, “Faust”dan ham buyukroq va ijtimoiyroq.

Anton Chexov adabiyotga yangilik olib kirdi. Sirtdan qaraganda, u birinchi dramaturg. Chexov kichkinagina detallardan ham tragediya, komediya, xarakter va his-to‘yg‘u yarata oladi. Shuningdek, uning asarlarini o‘qiganda pyesalar xuddi ko‘z ochib yumguncha tugab qolgandek taassurot uyg‘otadi. Chexov asarlarida qahramonlar doim ko‘zbo‘yamachiliklardan o‘zini tiyadi va parda tushiriladi. Ammo, bilingki, ular his-tuyg‘uni unutib, yangi ko‘zbo‘yamachiliklarni yaratishadi.

Marsel Prust – analitik natyurmortchi. U faqat gersoginyalar haqida yozadi. Meni esa ularning xizmatkorlari ko‘proq qiziqtirgan.

Franchesko Petrarka meni maftun etolmagan, chunki unda intellekt yetishmaydi. U go‘zallik shaydosi, xolos.

Fyodor Dostoyevskiy. O‘ylab topilgan qotillikni bo‘yniga oladigan Fyodor Dostoyevskiy qahramonlaridan ko‘ra Russoning qanday qilib kumush qoshiqchalarni o‘g‘irlagani to‘g‘risidagi iqrornomasini eshitish qiziqroq.

Prosper Merime asarlari qiziqarli, biroq bu durust yozuvchi degani emas.

Kardinal Nyumenning nasri yuqori baholangan. Lekin Kardinal Nyumen asarlarini o‘qigan odam ishonib bo‘lmaydigan narsalarga duch kelaverib charchaydi.

Ivan Turgenev asarlarida psixologik analizning ilk ko‘rinishi namoyon bo‘lsa-da, eskicha yo‘sinda yozilgani bois g‘ijirlagan eshikdek odamning joniga tegadi. Men uning yaxshi odamligini yoqtiraman. Kuchsiz sevgidan ko‘ra sevmagan durust deganlariday. Shuning uchun Ivan Turgenevni buyuk yozuvchi deb tan ololmayman.

Henrik Ibsen. Norvegiyalik buyuk adib Henrik Ibsenning asarlarini o‘qib ta’sirlangan kamina Joys ruhoniylikni tashlab, adabiyotga o‘zini urdi. Va shuningdek, barcha havaskor yozuvchilardek kumiriga maktub ham yozdi:

“Universitetda tahsil olgan yillarimda doim Sizning nomingizni Irlandiyada hammaga tanitish uchun ko‘klarga ko‘tarardim. Har doim Sizning drama tarixidagi haqiqiy o‘rningizni odamlarga ko‘rsatish uchun jon-jahdim bilan kurashdim. Siz hech qachon iste’dodingizni pesh qilib xalq oldida obro‘ngizni oshirishga urinmagansiz, nazarimda, inson qadr-qimmati ham shunda. Qolaversa, sizning satirangiz, dramatik mahoratingiz va pyesalaringizdagi jozib ohangdorlik har qancha maqtovga loyiq. Sizning sarkash jasoratingiz esa hayot sirlarini bilishga undaydi”.

Azim Ro‘ziyev tayyorlagan

“Yoshlik”, 2016 yil 3-son