Таниқли адиб Жеймс Жойснинг «Дублинликлар» туркумига кирган «Eveline» ҳикоясини Алишер Отабоев ва Мунира Норова таржимасида тақдим этмоқдамиз. Ҳар икки мутаржим аслиятдан фойдаланган. Солиштиринг, хулоса қилинг.
Жеймс Жойс
EVELINE
Бир ҳикоянинг икки таржимаси
Жеймс Жойс (James Augustine Alosius Joyce, 1882 -1941) Ирландиянинг Дублин шаҳрида туғилган, Дублин университетини тугатган. Ўн йил мобайнида Триеста ва Цюрихда тиллардан дарс берган. Сўнг қолган умрининг деярли асосий қисмини Парижда яшаб ўтказган. Парижни олмон қўшинлари босиб олгач, Швейцарига йўл олган ва у ерда вафот қилган. 1914 йилда “Дублинликлар” номли ҳикоялар китоби чоп этилган. “Қувғиндилар” пьесаси Мюнхенда (1918) ва Лондонда (1926) саҳналаштирилган. “Мусаввирнинг ёшликдаги сурати” қиссаси 1914-1915 йиллар мобайнида “Эготист” журналида чоп этилган. 1915 йилда Қироллик Бадиий Жамғармасининг грантига сазовор бўлган.
Жеймс Жойсни дунёга танитган машҳур асари шаклан инқилобий асар бўлган “Улисс” романи эди. Асарни ўшандаёқ Э.Хэмингуэй, Т.С.Элиот ва Арнольд Беккет юксак баҳолаган эдилар. Кафка, Пруст ва Жойсни ҳақли равишда “ХХ аср насрий адабиёт уммонининг учта кити” деб баҳолашганди.
1982 йили ЮНЕСКО қарори билан ирланд реалистик адабиётининг классиги Жеймс Жойс таваллудининг 100 йиллиги бутун дунёда кенг нишонланди. Адибнинг “Дублинликлар” номли ҳикоялар тўплами, “Мусаввирнинг ёшликдаги шамойили” ва “Улисс” романлари аллақачон юзлаб халқлар тилларига, шу жумладан таниқли мутаржим Иброҳим Ғафуров томонидан ўзбек тилига таржима қилинган.
ЭВЕЛИН
Инглиз тилидан Алишер Отабоев таржимаси
Эвелин дераза олдида шом қоронғуси кўчани қандай забт этаётганига қараб ўтирарди. У боши билан дераза пардасига суялиб олган, димоғи чанг босган газлама ҳидини туярди. У чарчаганди.
Кўчадан бир неча йўловчи ўтди. Охирги уйда яшайдиган киши ҳам уйи томон кетди. Эвелин унинг семон йўлкада тўқиллатиб қадам ташлаганини, кейин эса янги қизил уйлар олдидаги тошқол тўшалган йўлакни шитирлатиб ўтганини эшитди. Илгарилари бу жойлар яланглик эди. Улар ҳар куни кечқурун шу эгасиз бўш ялангликда бошқа болалар билан ўйнашарди. Кейин белфастлик бир киши бу жойни сотиб олиб, уч-тўртта уй қурдирди. Ялтироқ томли, ғиштдан ясалган қизил рангли бинолар уларнинг пастқам кулранг кулбаларига ўхшамайди. Кўчанинг болалари — Дэвинлар, Уотерлар, Даннлар, кичкина Кео майриқ, Эвелин ва унинг ака-укалари, сингиллари шу ялангликда бирга ўйнашарди. Лекин Эрнест ўйинга қўшилмасди, унинг бўйи чўзилиб қолганди. Отаси тоғолчадан ясаб олган таёғини кўтариб, нуқул болаларни ялангликда қуваларди. Лекин ҳар сафар кичкина Кео сергак туриб, отасига тақлид қилиб қичқириб унинг келаётганини билдиришга улгурарди. Барибир, ўшанда ҳартугул яхши яшашарди. Ўша пайтлари отаси ҳозиргидек баджаҳл эмас, онаси ҳам тирик эди. Ҳаммаси ўтиб кетди. Эвелин ҳам, ака-ука ва сингиллари ҳам вояга етди, онаси вафот этди. Тиззи Данн ҳам ўлди, Уотерлар эса Англияга қайтиб кетишди. Ҳамма нарса омонат. Энди Эвелин ҳам бошқаларга ўхшаб уйидан кетмоқчи.
Уй! У хонага разм солиб, бунча чанг қаердан кираркан, деб ажабланди, шунча йиллардан буён ҳар ҳафта чангини артиб, тозалаб қўядиган, кўзига сингиб қолган буюмларга қаради. Бир куни уларни ташлаб кетиши хаёлига ҳам келмаганди, балки энди бу буюмларни ҳеч қачон кўрмас. Ахир, шунча йиллар ўтиб ҳам, у бузуқ мусиқа асбоби устида, авлиё Маргарита-Мария Алакокнинг1 номига битилган шаҳодатномаларнинг рангли тошбосма лавҳаси ёнида осиғлиқ — сарғайиб кетган суратдаги руҳонийнинг исм-шарифини билолгани йўқ. Руҳоний отасининг мактабдош дўсти эди. Отаси ҳар гал келган меҳмонга суратни кўрсатиб беписанд оҳангда: “У ҳозир Мелбурнда”, деб қўярди.
Эвелин уйини ташлаб кетишга рози бўлди. Бироқ бу ақлданми? У вазиятни ҳар тарафлама ўйлаб кўришга уринди. Уйида, нима бўлганда ҳам, бошпанаси бор, ейдиган нони беминнат, атрофида умр бўйи бирга яшаб келаётган жигарлари бор. Тўғри, уйда ҳам, ишда ҳам тинмай азият чекишга мажбур, албатта. Дўкондагилар унинг бегона бир йигит билан қочиб кетганини билишса нима дейишаркан? Аҳмоқ экан, дейишса керак; кейин эълон бериб, ўрнига бошқа одам топишади. Мисс Гэйвен хурсанд бўлади. У доим Эвелиндан айб қидиради, айниқса, кимдир эшитиб турган бўлса.
“Мисс Ҳил, кутиб турган хонимларни кўрмаяпсизми?”
“Тезроқ қаранг, Мисс Ҳил” қабилида туртиб қўяди.
Эвелин дўкондан кетаётганига афсусланмайди.
Унинг янги уйида, олисдаги номаълум мамлакатда ҳаммаси бошқача бўлади. Кейин у — Эвелин турмушга чиқади. Одамлар унга ҳурмат билан мурожаат қиладиган бўлишади. Унга онасига муомала қилгандек қўпол муомала қилишмайди. Ўн тўққиздан ошганига қарамай, ҳатто ҳозир ҳам Эвелин баъзан отасининг қош-қовоғидан қўрқади. Юрагининг тез уриб кетадиган бўлиб қолганига ҳам шу сабаб эканини у билади. Болалигида отаси уни, у қиз бола бўлгани учун, Гарри ва Эрнестни калтаклагандек қаттиқ калтакламасди, лекин охирги пайтлари отаси марҳум онасининг ҳурмати ҳаққи уни урмаётганини таъкидлаб, пўписа қила бошлади. Ҳозир Эвелинни ҳимоя қиладиган кимса йўқ. Эрнест ўлган, Гарри эса доим шаҳар ташқарисида, черковларни безаш билан кун кўриб юради. Устига-устак, ҳар шанба оқшоми пул устида бўладиган жанжал Эвелиннинг тинкасини қурита бошлаганди. У доим ишлаб топгани — етти шиллингни бус-бутун ўртага ташлайди. Гарри ҳам топган-тутганини жўнатади, лекин отасидан пул олиш ўлимдан қийин. Отаси пулни бекорга совураяпсан, сенда мия йўқ, деб ўшқирар, тер тўкиб топган пулни кўчага сочиб келишга йўл қўймаслигини айтиб, яна алламбалолар деб қизини койишга тушарди; ҳар шанба куни кечқурун айниқса унинг феъли буткул айнирди. Бироқ охир-оқибат у, барибир, Эвелинга пул бериб, якшанбага тушлик учун бирор егулик келтириш ниятинг борми, деб сўрарди. Шунда Эвелин оёғини қўлига олиб югурар, оломон орасидан туртиниб-суртиниб, қора чарм ҳамёнини қўлида маҳкам сиқимлаб бозор-ўчар қилар ва озиқ-овқатларни бир амаллаб кўтарганча кеч кирганда уйга қайтарди. Эвелин рўзғорни тебратиш ва она меҳрига тўймаган икки норасидани вақтида едириб-ичириб, кечиктирмай мактабга жўнатиш учун кўп овора бўларди. Бу жуда оғир, сермашаққат ҳаёт эди. Лекин ҳозир уйни тарк этиб кетаётган паллада унга бу ҳаёт мутлақо нажотсиз бўлиб туюлмаётганди.
Эвелин Фрэнк билан бирга янги ҳаёт қурмоқчи. Фрэнк жуда меҳрибон, довюрак ва очиқкўнгил йигит. Эвелин Фрэнк билан кечки кемада кетмоқчи, унга эрга тегиб, уни кутиб турган Буэнос-Айресдаги уйида у билан бирга яшамоқчи. Фрэнкни биринчи марта учратганида қай ҳолатда кўрганини у жуда яхши эслайди; йигит Эвелин баъзан кириб ўтадиган марказий кўчадаги уйда вақтинча яшаб турганди. Гўё бу кечагина, бир-икки ҳафта бурун бўлиб ўтгандек. Фрэнк дарвоза ёнида турганди, кепкаси энсасига сурилган, сочининг бир тутами қуёшда мисранг тусга кирган юзига тушган. Кейин улар танишишди. У ҳар куни кечқурун Эвелинни дўконнинг олдида кутиб олиб, уйигача кузатиб қўя бошлади. “Лўли қиз”га2 олиб тушганда эса, бурун кўрмаган қулай ўриндиқларга жойлашиб ўтирган қизнинг боши осмонга етди. Фрэнк мусиқани жон-дилидан яхши кўрар ва баъзан ўзи ҳам хиргойи қилиб турарди. Одамлар уларнинг бирга юришганини билишарди ва Фрэнк “Денгизчининг қаллиғи”3 деган ашулани айтганда Эвелин уялинқираб жилмаярди. Эвелинни ҳазиллашиб Қизғалдоқ, дерди Фрэнк. Бошида хуштор орттиргани Эвелинни ташвишга солди, лекин кейинчалик у Фрэнкка кўнгил қўя бошлади. Фрэнк узоқ-узоқлардаги мамлакатлар ҳақида гапириб берарди. У денгизчиликни Аллен4 йўналиши бўйича Канадагача сузиб борадиган кемада, ойига бир фунт эвазига дастёрликдан бошлаганди. У Эвелинга ўзи сузган кемаларнинг, денгиз йўлларининг номларини айтиб берарди. Бир пайтлари Магеллан бўғозида сузганди ва қизга қўрқинчли патагонияликлар ҳақидаги ривоятларни сўзлаб берарди. Ўзининг айтишича, у Буэнос-Айресда қўним топган, ватанига эса фақат дам олиш учун келган экан. Албатта, Фрэнк билан ўрталаридаги муносабатдан хабар топгач, отаси Эвелинга бу йигит билан гаплашишни тақиқлаб қўйди.
“Мен бу олифта денгизчиларни жуда яхши биламан”, деди у.
Бир куни отаси Фрэнк билан тортишиб қолди, шундан сўнг Эвелин севгилиси билан яширинча учрашиб юришга мажбур бўлди.
Кўчада қоронғулик қуюқлашди. Эвелиннинг тиззасида ётган иккита хатнинг оқ доғлари чаплаша бошлади. Уларнинг бири Гаррига, иккинчиси отасига ёзилганди. Эвелиннинг Эрнестга меҳри бўлакча эди, лекин у Гаррини ҳам яхши кўрарди. Эвелин отасининг тез қариётганини ўйлади. У қизини соғиниб азобланади, албатта. Баъзан қария жуда меҳрибон бўлиб қолади. Яқинда Эвелин тоби қочиб бир кун уйда ётиб қолганида отаси унга арвоҳлар ҳақида ҳикоя ўқиб берди, кейин қизига ўчоқда бўғирсоқ пиширди. Бир сафар, онаси тириклигида, улар ҳаммаси бирга Ҳаут-Ҳиллга5 дам олгани боришганди. Ўшанда отаси болаларини кулдириш учун онасининг шляпасини кийиб олганини у жуда яхши эслайди.
Вақт зиқ, шошилиши керак, лекин у ҳалиям дераза пардасига суялиб, чанг босган газлама ҳидини ҳидлаб ўтирибди. Кўчадан шарманка6 овози эшитилди. Унга бу куй таниш эди. Қизиқ, шарманка Эвелинга иложи борича рўзғорга кўз-қулоқ бўлиб туриш ҳақида онасига берган ваъдасини эслатиб қўймоқчидек айнан бугун оқшом куй таратаётир. У бемор онасининг охирги тунини эслади. Эвелин даҳлизнинг нариги тарафидаги қоронғи, дим хонада ўтирганди. Ташқаридан италянча ғамгин куй эшитилди. Шарманкачига майда пул бериб ҳайдаб юборишди. Эвелин отасининг: “Лаънати италянлар! Шу ергаям етиб келишибди!”, дея ғўддайиб бемор ётган хонага кирганини эслади.
У онасининг манглайига тамғадек босилган уқубатли турмуш ҳақида ўйлади. Мудом йўқотишу етишмовчиликлар билан ўтган бу умр охир-оқибат онасини ақлдан оздирганди.
“Derevaun Seraun! Derevaun Seraun!”7
Онасининг бу гапни телбаларча ўжарлик билан қайта-қайта айтган овозини эшитиб, Эвелин сесканиб кетди.
Кутилмаганда уни ваҳима босиб, ўрнидан сапчиб турди. Қочиш керак! Қочиши керак! Уни Фрэнк қутқаради. У Эвелинни бахтли қилади, эҳтимол, меҳр-муҳаббатини ҳам аямас. Унинг яшагиси келади. Нега энди у бахтсиз бўлиши керак? Бахтли бўлишга ҳаққи бор-ку! Фрэнк уни қўлидан маҳкам тутади, бағрига босади. У Эвелинни қутқаради.
Эвелин Норт-Уолдаги бандаргоҳда, бесаранжом оломон орасида турарди. Фрэнк унинг қўлидан ушлаб олганди. У оғзи тинмай қизга сафарлари ҳақида бир нималарни қайта-қайта тушунтирарди. Бандаргоҳ жигарранг халта кўтарган аскарларга тўла эди. Эвелин кенг бино эшиги орқали қирғоққа қадалиб турган, қалин ойнали дарчалари ёруғ кеманинг ҳайбатли қорасини кўрди. Эвелин оғиз очмади. Ёноқларидан қони қочиб, юзи оқариб кетганини ҳис этди ва иккиланиш-у умидсизликдан чарчаб, тўғри йўлни кўрсатишини, бурчидан огоҳ этишини сўраб худога ёлворди. Кема қоронғи осмонга қарата узун мунгли гудок берди. Агар Эвелин кетса, эртага Фрэнк билан денгизда, Буэнос-Айресга қараб сузаётган бўлади. Улар кемага патта олишган. Фрэнкнинг шунча яхшиликларидан кейин у ортга чекина оладими? Умидсизлик юрагини алағда қилиб, Эвелиннинг кўнгли айний бошлади, лекин у пичирлаганча бор кучи билан худога ёлворишда давом этди.
Қўнғироқ жаранги юрагини тилиб юборгандек бўлди. У Фрэнк қўлини сиққанини пайқади.
“Кетдик!”
Дунёдаги жамики денгизлар гўё Эвелиннинг юрагида кўпириб тошаётгандек бўлди. Фрэнк уни ўша денгизлар қаърига тортқилаётир. Уни чўктириб юборади. Эвелин икки қўли билан темир тўсиққа ёпишиб олди.
“Кетдик!”
Йўқ! Йўқ! Йўқ! Бунинг иложи йўқ. Қиз титраб-қақшаб темир тўсиқни маҳкам чангаллаб ушлаб олди. Денгизлар қаърига азобли фарёдини отди.
“Эвелин! Эви!”
Фрэнк тўсиқни ошиб ўтиб, Эвелинни чақирди. Йигитга тезроқ кемага чиқиб олиши кераклигини айтишди, лекин у тинмай қизни чақирарди. Эвелин худди чорасиз қолган жонивордек докадек оқариб кетган юзини йигит томонга бурди. Қизнинг нигоҳидан унинг Фрэнкка муҳаббатини ҳам, видолашаётганини ҳам, уни илғаётганини ҳам билиб бўлмасди.
ИЗОҲЛАР:
1. Маргарита-Мария Алакок (1647 — 1690) — роҳиба, католик черковидаги энг машҳур маросимлардан бири — Муқаддас юрак ибодатининг асосчиси.
2. Ирланд композитори ва опера қўшиқчиси Майкл Уилям Балфнинг (1808 — 1870) М.Сервантес новелласи сюжети асосидаги машҳур операси.
3. “Денгизчининг қаллиғи”, инглиз композитори ва драматурги Чарлз Дибдиннинг (1745 — 1814) ашуласи.
4. Англияни Канада ва АҚШ билан боғлайдиган денгиз йўли.
5. Дублин бўғозидаги унча катта бўлмаган тоғ.
6. Шарманка — қути шаклида бураб чалинадиган мусиқа асбоби.
7. “Роҳатнинг охири — азоб!” (ирланд тилида бузиб айтилган).
ЭВЕЛИНА
Инглиз тилидан Мунира Норова таржимаси
У дераза ёнида ўтириб, оқшом шаҳарни ўз қўйнига олишини кузатар, боши билан пардага суянган, димоғига чанг босган кретоннинг иси урарди. Ниҳоятда толиқди.
Кўчада ўткинчилар кам. Мана, охирги уйда яшовчи одам ҳам уйига қайтаяпти; бетон йўлкада қадамининг тақиллаган товуши, сўнгроқ янги тушган қизил уйлар бўйлаб ётқизилган тошлоқ йўлда ғичирлагани қулоғига чалинди. Бир пайтлар бу ерда дала бўларди, ҳар кеч болалар билан шу далада ўйнашар эди. Кейин эса бир белфастлик одам далани сотиб олиб, унда қатор уйлар кўтарди; уларникидек пастак қора-қура уйлар эмас, томлари ярқираган қип-қизил ғиштин уйлар. Маҳалла-кўй болалари – Дивайнлар, Уотерслар, Даннлар, митти Кеоу чўлоқ, ўзи, ака-сингиллари – барчаси шу далада ўйнар эдилар. Ҳа, Эрнест ўйнамас эди, катта бўлиб қолганди у. Отаси доим калтаги билан уни олдига солиб даладан олиб кетарди, аммо митти Кеоу доим кўз-қулоқ бўлиб турар, отасининг қораси кўринган заҳоти қичқириб овоз берарди. Шундай бўлса ҳам, у маҳаллар жуда бахтли яшашар эди. Отаси ҳам у пайтлар бунчалар ёмон эмас эди, ундан кейин онаси ҳам ҳаёт эди. Шундан бери ҳам қанча сувлар оқиб ўтди, ака-сингиллари улғайди, онаси оламдан ўтиб кетди. Тиззи Данн ҳам вафот этди, Уотерслар Англияга қайтиб кетишди. Ҳамма нарса ўзгарар экан. Энди у ҳам бошқаларга ўхшаб уйини ташлаб кетаяпти.
Уй! У неча йиллардан бери, бунча чанг қаердан келар экан-а, дея-дея, ҳафтада бир артиб-суртадиган синашта буюмлар оша хонага кўз югуртирди. Эҳтимол қачондир айро тушиши мумкинлигини ҳеч ўйламаган бу таниш буюмларни қайтиб кўрмас. Шунча йиллар ўтганига қарамай, бузуқ фисгармония (1) тепасига – деворга муқаддас Маргарита-Мария Алакокка (2) аталган рангли гравюраси ёнида илинган сарғайган суратдаги руҳонийнинг исмини била олмади ҳам. У отасининг мактабдош ўртоғи эди. Отаси суратни меҳмонларга кўрсатаётиб, “У ҳозир Мельбурнда”, деб қўяр эди.
У кетишга, уйини тарк этиб кетишга рози бўлди. Бу ақлданмикан? Масаланинг ҳар икки томонини тарозига солиб кўришга уринар эди. Бу ерда ҳарқалай бошпанаси, ош-нони бор, атрофида бир умрлик синашта одамлар. Тўғри, уйда ҳам, ишда ҳам қаттиқ ишлашга мажбур. Савдо дўконидагилар унинг бир йигит билан қочиб кетганидан хабар топганларида нима дейишса? Балки, эсини еб қўйибди, дейишар. Реклама бериб, ўрнига одам топишади. Мисс Гэйвеннинг боши кўкка етади. Доим унга тирғалиб юрарди, айниқса, ўзгалар ҳузурида.
— Мисс Хилл, кўрмаяпсизми, хонимлар кутиб қолишди.
— Мисс Хилл, чеҳрангизни очинг, барака топгур.
У дўкондан кетаётганига кўз ёш тўкмайди.
Аммо олис ёт ўлкадаги янги уйида бу ердагидай бўлмайди. Унда у, яъни Эвелина эрли аёлга айланади. Атрофдагилар унга ҳурмат кўзи билан қарайди. Унга онасига бўлган муносабатда бўлмайдилар. Ҳатто ҳозир ҳам, гарчи ўн тўққиздан ошган бўлса-да, баъзан отасининг зўғимидан даҳшатга тушади. Буни юраги ўйнай бошлаганидан билади. Улғая бошлашгач, қиз бола бўлгани учун отаси у томон Харри ёки Эрнестга ташланганидек бостириб бормайдиган бўлди, аммо яқиндан бери марҳум онангнинг ёди ҳурмати сенга тегмаяпман дея дўқ уришга ўтиб олганди. Уни ҳимоя қиладиган эса энди йўқ. Эрнест вафот этди, черковларни безаш ишлари билан шуғулланадиган Харри ҳамиша қаерлардадир қишлоқларда юради. Устига-устак ҳар шанба оқшом пулнинг устидан бўладиган жанжаллардан таърифлаб бўлмас даражада тоқати тоқ бўлганди. У бутун маоши – етти шиллингнинг барини отасига тутқазар, Харри ҳам топганини жўнатарди, аммо муаммо – отасидан бир чақа ҳам ола олмаслигида эди. Отаси унинг пулни исроф қилаётганини айтар, мияси йўқ, дер, не машаққатлар билан топган пулини елга совуришига қўйиб қўймаслиги ва яна хийла сабабларни жавраб, шанба оқшомлари қуюшқондан чиқиб кетарди. Ахийри қизига пул тутқазардию, тутқазаётиб якшанба тушилиги учун у-бу нима сотиб олиш нияти борми-йўқми, сўрар эди. Сўнг Эвелина оёғини қўлига олиб харидга югуриши, қора чарм ҳамёнини маҳкам тутиб, оломон орасидан туртиниб-суртиниб ўтиши ва ниҳоят қош қорайганда озиқ-овқат тўла юк билан уйга қайтишига тўғри келарди. Унинг бўйнида рўзғорни юритиш, қарамоғидаги икки гўдакнинг вақтида мактабига бориб, вақтида овқатланаётганини назорат қилишдайин машаққатли маъсулиятлар ҳам бор. Оғир эди, ҳаёти оғир кечарди, аммо энди жўнаб кетиш арафасида турганида эса, ҳаёти кўзига у қадар ҳам ёмон кўринмаётган эди.
У Фрэнк билан бошқа бир ҳаётни кашф этиш остонасида. Фрэнк яхши йигит, довюрак, софдил. Унинг рафиқаси бўлиш учун, Эвелинанинг қадамига интизор бўлган Буэнос-Айресдаги уйида у билан умр кечириши учун бугун тунги кемага ўтириб жўнаб кетиши зарур. Уни илк бор учратган кунини қанчалар яхши эслайди – йигит қиз доим бориб турадиган катта кўчадаги уйга келиб жойлашган эди. Бунга бор-йўғи бир нечта ҳафта бўлгандек гўё. У дарвоза ёнида турар, шапкаси орқароқ сурилган, бир тутам сочи буғдойранг юзига тушиб турарди. Сўнг улар танишиб олдилар. Йигит уни ҳар оқшом дўкон олдида кутиб турадиган, уйига кузатиб қўядиган бўлди. Бирда “Лўли қиз ”га (3) олиб тушди. Театрнинг ўзи одатланмаган қисмида йигитнинг ёнида ўтирар экан, дили ғурурга тўлди. Фрэнк мусиқанинг ашаддий шайдоси эди, ўзи ҳам оз-моз хиргойи ҳам қилиб турарди. Ҳамма уларнинг учрашиб туришларини биларди. Йигит бир денгизчини севувчи гўзал қиз ҳақида куйлаганида, кўнглига хуш ёқиб, ёноқлари қизарар эди. Фрэнк уни ҳазиллашиб Кулча нон деб атарди. Бошда ҳаётида ошиқ йигитнинг пайдо бўлгани кўнглига хуш келган бўлса, сўнгроқ уни ўзи ҳам ёқтира бошлади. Йигит унга олис ўлкалар ҳақида сўзлаб берарди. Хизматни Канадага йўл олган Аллен Лайн кемасида ойига бир фунт эвазига шогирд бола сифатида бошлаганини айтиб, ўзи бўлган бир-бирига ўхшамаган кема номларию турли-туман вазифаларни тилга оларди. У бир пайтлар Магеллан бўғозини сузиб ўтган эди, Эвелинага у ердаги қўрқинчли патагонлар ҳақида ҳам сўзлаб берди. Эндиликда, ўзининг айтишича, Буэнос-Айрес тупроқларида қўним топган, ватанга эса шунчаки таътили орасида келган экан. Шубҳасиз, отаси бу ишлардан хабар топиб, унга йигит ҳақида ҳатто хаёл қилишни ҳам тақиқлаб қўйди.
— Мен бундай денгизчи йигитларни яхши биламан, — деди у.
Бир куни отаси Фрэнк билан жанжаллашиб ҳам олди, шундан кейин у йигит билан яширинча учрашадиган бўлди.
Ташқарида қоронғулик қуюқлашди. Тиззасида оқаришиб турган бир жуфт мактуб ҳам хира тортди. Улардан бири Харрига, бошқаси отасига аталган эди. Унинг Эрнестга меҳри бўлакча эди, аммо Харрини ҳам севарди. Шу кунларда отаси кўзига кексайиб қолгандек кўринарди. Қизини соғиниб қолади. Баъзан отасидан яхши одам йўқ. Қайси куни Эвелина бир кун тўшакда ётиб қолганида, отаси арвоҳлар ҳақида китоб ўқиб берди, оловда нон қизитиб берди. Яна бир куни, онаси ҳаётлигида, ҳаммаси йиғилиб, Хаут-Хиллга (4) – табиат қўйнига сайрга чиқишганди. Ёдида, ўшанда отаси онасининг шляпасини кийиб болаларини роса кулдирган эди.
Вақти тугаб борарди, аммо у ҳануз бошини пардага суяб, чанг босган кретон исини ютганча, дераза ёнидан жилмай ўтирар эди. Ҳув, олисда – кўчанинг этагидан шарманка товуши қулоғига чалинди. Бу таниш куй айнан шу кечада, онасига берган ваъдасини, иложи борича узоқроқ уйда қолишга берган сўзини ёдга солгандек тараларди, гўё. У онасининг энг сўнгги оқшомини хотирлади. Эвелина даҳлизнинг нариги томонидаги тор қоронғу хонада ўтирар, ташқарида маъюс итальянча куй тараларди. Шарманкачига олти пенс беришиб, нари кетишни буюргандилар. Отаси мағрур қиёфада бемор ётган хонага қайтиб кириб:
— Лаънати италияликлар! Шу ергача келибди, — дегани ҳали-ҳамон ёдида.
У онасининг неча кунгина давом этган ҳаётининг аянчли қиёфасини, қурбонликларга тўла, алал-оқибат ақлдан оздирувчи туссиз ҳаётни ўйлаб, хаёлга чўмди. Онасининг телбаларча муттассил “Derevaun Seraun! Derevaun Seraun! ” (5) дея такрорлаган овози қулоғи остида жаранглаб, вужудини титроқ босди.
У қўққис пайдо бўлган даҳшат шиддатидан отилиб ўрнидан турди. Қочиш керак! У қочиши шарт! Фрэнк уни қутқаради. Фрэнк унга ҳаёт бахш этади, эҳтимол, муҳаббат ҳам берар. Аммо у яшамоқни истайди. Нега энди бахтсиз бўлиши керак экан? Унинг ҳам бахтли бўлишга ҳаққи бор. Фрэнк уни қучоғига олиб, бағрига босади. Халос қилади уни.
У Норт-Уоллдаги пристанда, тинимсиз тебранган оломон орасида турарди. Фрэнк унинг қўлидан тутиб олган, у эса йигитнинг ўтиш ҳақида ҳадеб нималарнидир таъкидлаб ётгани ўзига қаратилганини билиб турарди. Пристань жигарранг халта ортмоқлаб олган аскарларга тўла эди. У шийпоннинг кенг эшиклари ортида қирғоқ девори ёнида турган иллюминаторлари чароғон кеманинг қорамтир ҳайбатига кўз ташлади. У жавоб бермади. Рангги оқариб, жунжикканини сезиб, чорасизлик босимидан тўғри йўл кўрсатишини сўраб, худога ёлворди. Кема туман ичра чўзиқ ва ҳазин гудок берди. Агар кетадиган бўлса, эртага денгизда, Фрэнкнинг ёнида Буэнос-Айресга сузиб бораётган бўлади. Чипталар сотиб олинган. Фрэнк қиз учун шунча иш қилганидан кейин ортга чекиниши инсофданмикан? Чорасизликдан кўнгли беҳузур бўлди, лаблари эса тўхтов билмай қизғин дуо ўқиб сассиз пичирлар эди.
Қўнғироқ садоси нақ юрагида жаранг сочди. Фрэнк унинг қўлидан тутганини сезди.
— Кетдик!
Бутун олам денгизи йиғилиб, юрагида туғён урарди. Фрэнк уни шулар томон тортиб боряпти. Фрэнк уни ғарқ қилиб юборади. У темир панжарага қўшқўллаб ёпишиб олди.
— Кетдик!
Йўқ! Йўқ! Йўқ! Бу имконсиз. У телбаларча панжарани маҳкам тутиб олганди. Денгиз узра унинг аламли ноласи таралди.
— Эвелина! Эви!
Фрэнк тўсиқнинг нариги томонига отилиб, унга эргашишини айтди. Кимдир Фрэнкнинг ортидан силжишини сўраб қичқирди, аммо у ҳануз қизни чақирарди. У бўздек оқарган юзини ночор жонивор каби Фрэнк томон бурди. Йигитга йўналган нигоҳларида на муҳаббат, на видо ва на эътирофдан асар бор эди.
ИЗОҲЛАР
1. Фисгармония – дам бериб чалинадиган клавишли мусиқа асбоби.
2. Маргарита — Мария Алакок (1647-1690) – роҳиба, католиклар черковининг машҳур ибодати таъсисчиси.
3. Ирланд композитори ва опера куйчиси – Майкл Уильям Балфнинг (1808-1870) М.Сервантес қаламига мансуб шу номдаги ҳикоясига ишлаган операси.
4. Дублин кўрфази бўйидаги пастак тоғлар.
5. Роҳат охири – азоб! Роҳат охири – азоб! (ирландча.)
Taniqli adib Jeyms Joysning “Dublinliklar” turkumiga kirgan “Eveline” hikoyasini Alisher Otaboyev va Munira Norova tarjimasida taqdim etmoqdamiz. Har ikki mutarjim asliyatdan foydalangan. Solishtiring, xulosa qiling.
Jeyms Joys
EVELINE
Bir hikoyaning ikki tarjimasi
Jeyms Joys (James Augustine Alosius Joyce, 1882 -1941) Irlandiyaning Dublin shahrida tug‘ilgan, Dublin universitetini tugatgan. O‘n yil mobaynida Triyesta va Syurixda tillardan dars bergan. So‘ng qolgan umrining deyarli asosiy qismini Parijda yashab o‘tkazgan. Parijni olmon qo‘shinlari bosib olgach, Shveysariga yo‘l olgan va u yerda vafot qilgan. 1914 yilda “Dublinliklar” nomli hikoyalar kitobi chop etilgan. “Quvg‘indilar” pyesasi Myunxenda (1918) va Londonda (1926) sahnalashtirilgan. “Musavvirning yoshlikdagi surati” qissasi 1914-1915 yillar mobaynida “Egotist” jurnalida chop etilgan. 1915 yilda Qirollik Badiiy Jamg‘armasining grantiga sazovor bo‘lgan.
Jeyms Joysni dunyoga tanitgan mashhur asari shaklan inqilobiy asar bo‘lgan “Uliss” romani edi. Asarni o‘shandayoq E.Xeminguey, T.S.Eliot va Arnold Bekket yuksak baholagan edilar. Kafka, Prust va Joysni haqli ravishda “XX asr nasriy adabiyot ummonining uchta kiti” deb baholashgandi.
1982 yili YUNЕSKO qarori bilan irland realistik adabiyotining klassigi Jeyms Joys tavalludining 100 yilligi butun dunyoda keng nishonlandi. Adibning “Dublinliklar” nomli hikoyalar to‘plami, “Musavvirning yoshlikdagi shamoyili” va “Uliss” romanlari allaqachon yuzlab xalqlar tillariga, shu jumladan taniqli mutarjim Ibrohim G‘afurov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
EVЕLIN
Ingliz tilidan Alisher Otaboyev tarjimasi
Evelin deraza oldida shom qorong‘usi ko‘chani qanday zabt etayotganiga qarab o‘tirardi. U boshi bilan deraza pardasiga suyalib olgan, dimog‘i chang bosgan gazlama hidini tuyardi. U charchagandi.
Ko‘chadan bir necha yo‘lovchi o‘tdi. Oxirgi uyda yashaydigan kishi ham uyi tomon ketdi. Evelin uning semon yo‘lkada to‘qillatib qadam tashlaganini, keyin esa yangi qizil uylar oldidagi toshqol to‘shalgan yo‘lakni shitirlatib o‘tganini eshitdi. Ilgarilari bu joylar yalanglik edi. Ular har kuni kechqurun shu egasiz bo‘sh yalanglikda boshqa bolalar bilan o‘ynashardi. Keyin belfastlik bir kishi bu joyni sotib olib, uch-to‘rtta uy qurdirdi. Yaltiroq tomli, g‘ishtdan yasalgan qizil rangli binolar ularning pastqam kulrang kulbalariga o‘xshamaydi. Ko‘chaning bolalari — Devinlar, Uoterlar, Dannlar, kichkina Keo mayriq, Evelin va uning aka-ukalari, singillari shu yalanglikda birga o‘ynashardi. Lekin Ernest o‘yinga qo‘shilmasdi, uning bo‘yi cho‘zilib qolgandi. Otasi tog‘olchadan yasab olgan tayog‘ini ko‘tarib, nuqul bolalarni yalanglikda quvalardi. Lekin har safar kichkina Keo sergak turib, otasiga taqlid qilib qichqirib uning kelayotganini bildirishga ulgurardi. Baribir, o‘shanda hartugul yaxshi yashashardi. O‘sha paytlari otasi hozirgidek badjahl emas, onasi ham tirik edi. Hammasi o‘tib ketdi. Evelin ham, aka-uka va singillari ham voyaga yetdi, onasi vafot etdi. Tizzi Dann ham o‘ldi, Uoterlar esa Angliyaga qaytib ketishdi. Hamma narsa omonat. Endi Evelin ham boshqalarga o‘xshab uyidan ketmoqchi.
Uy! U xonaga razm solib, buncha chang qayerdan kirarkan, deb ajablandi, shuncha yillardan buyon har hafta changini artib, tozalab qo‘yadigan, ko‘ziga singib qolgan buyumlarga qaradi. Bir kuni ularni tashlab ketishi xayoliga ham kelmagandi, balki endi bu buyumlarni hech qachon ko‘rmas. Axir, shuncha yillar o‘tib ham, u buzuq musiqa asbobi ustida, avliyo Margarita-Mariya Alakokning1 nomiga bitilgan shahodatnomalarning rangli toshbosma lavhasi yonida osig‘liq — sarg‘ayib ketgan suratdagi ruhoniyning ism-sharifini bilolgani yo‘q. Ruhoniy otasining maktabdosh do‘sti edi. Otasi har gal kelgan mehmonga suratni ko‘rsatib bepisand ohangda: “U hozir Melburnda”, deb qo‘yardi.
Evelin uyini tashlab ketishga rozi bo‘ldi. Biroq bu aqldanmi? U vaziyatni har taraflama o‘ylab ko‘rishga urindi. Uyida, nima bo‘lganda ham, boshpanasi bor, yeydigan noni beminnat, atrofida umr bo‘yi birga yashab kelayotgan jigarlari bor. To‘g‘ri, uyda ham, ishda ham tinmay aziyat chekishga majbur, albatta. Do‘kondagilar uning begona bir yigit bilan qochib ketganini bilishsa nima deyisharkan? Ahmoq ekan, deyishsa kerak; keyin e’lon berib, o‘rniga boshqa odam topishadi. Miss Geyven xursand bo‘ladi. U doim Evelindan ayb qidiradi, ayniqsa, kimdir eshitib turgan bo‘lsa.
“Miss Hil, kutib turgan xonimlarni ko‘rmayapsizmi?”
“Tezroq qarang, Miss Hil” qabilida turtib qo‘yadi.
Evelin do‘kondan ketayotganiga afsuslanmaydi.
Uning yangi uyida, olisdagi noma’lum mamlakatda hammasi boshqacha bo‘ladi. Keyin u — Evelin turmushga chiqadi. Odamlar unga hurmat bilan murojaat qiladigan bo‘lishadi. Unga onasiga muomala qilgandek qo‘pol muomala qilishmaydi. O‘n to‘qqizdan oshganiga qaramay, hatto hozir ham Evelin ba’zan otasining qosh-qovog‘idan qo‘rqadi. Yuragining tez urib ketadigan bo‘lib qolganiga ham shu sabab ekanini u biladi. Bolaligida otasi uni, u qiz bola bo‘lgani uchun, Garri va Ernestni kaltaklagandek qattiq kaltaklamasdi, lekin oxirgi paytlari otasi marhum onasining hurmati haqqi uni urmayotganini ta’kidlab, po‘pisa qila boshladi. Hozir Evelinni himoya qiladigan kimsa yo‘q. Ernest o‘lgan, Garri esa doim shahar tashqarisida, cherkovlarni bezash bilan kun ko‘rib yuradi. Ustiga-ustak, har shanba oqshomi pul ustida bo‘ladigan janjal Evelinning tinkasini qurita boshlagandi. U doim ishlab topgani — yetti shillingni bus-butun o‘rtaga tashlaydi. Garri ham topgan-tutganini jo‘natadi, lekin otasidan pul olish o‘limdan qiyin. Otasi pulni bekorga sovurayapsan, senda miya yo‘q, deb o‘shqirar, ter to‘kib topgan pulni ko‘chaga sochib kelishga yo‘l qo‘ymasligini aytib, yana allambalolar deb qizini koyishga tushardi; har shanba kuni kechqurun ayniqsa uning fe’li butkul aynirdi. Biroq oxir-oqibat u, baribir, Evelinga pul berib, yakshanbaga tushlik uchun biror yegulik keltirish niyating bormi, deb so‘rardi. Shunda Evelin oyog‘ini qo‘liga olib yugurar, olomon orasidan turtinib-surtinib, qora charm hamyonini qo‘lida mahkam siqimlab bozor-o‘char qilar va oziq-ovqatlarni bir amallab ko‘targancha kech kirganda uyga qaytardi. Evelin ro‘zg‘orni tebratish va ona mehriga to‘ymagan ikki norasidani vaqtida yedirib-ichirib, kechiktirmay maktabga jo‘natish uchun ko‘p ovora bo‘lardi. Bu juda og‘ir, sermashaqqat hayot edi. Lekin hozir uyni tark etib ketayotgan pallada unga bu hayot mutlaqo najotsiz bo‘lib tuyulmayotgandi.
Evelin Frenk bilan birga yangi hayot qurmoqchi. Frenk juda mehribon, dovyurak va ochiqko‘ngil yigit. Evelin Frenk bilan kechki kemada ketmoqchi, unga erga tegib, uni kutib turgan Buenos-Ayresdagi uyida u bilan birga yashamoqchi. Frenkni birinchi marta uchratganida qay holatda ko‘rganini u juda yaxshi eslaydi; yigit Evelin ba’zan kirib o‘tadigan markaziy ko‘chadagi uyda vaqtincha yashab turgandi. Go‘yo bu kechagina, bir-ikki hafta burun bo‘lib o‘tgandek. Frenk darvoza yonida turgandi, kepkasi ensasiga surilgan, sochining bir tutami quyoshda misrang tusga kirgan yuziga tushgan. Keyin ular tanishishdi. U har kuni kechqurun Evelinni do‘konning oldida kutib olib, uyigacha kuzatib qo‘ya boshladi. “Lo‘li qiz”ga2 olib tushganda esa, burun ko‘rmagan qulay o‘rindiqlarga joylashib o‘tirgan qizning boshi osmonga yetdi. Frenk musiqani jon-dilidan yaxshi ko‘rar va ba’zan o‘zi ham xirgoyi qilib turardi. Odamlar ularning birga yurishganini bilishardi va Frenk “Dengizchining qallig‘i”3 degan ashulani aytganda Evelin uyalinqirab jilmayardi. Evelinni hazillashib Qizg‘aldoq, derdi Frenk. Boshida xushtor orttirgani Evelinni tashvishga soldi, lekin keyinchalik u Frenkka ko‘ngil qo‘ya boshladi. Frenk uzoq-uzoqlardagi mamlakatlar haqida gapirib berardi. U dengizchilikni Allen4 yo‘nalishi bo‘yicha Kanadagacha suzib boradigan kemada, oyiga bir funt evaziga dastyorlikdan boshlagandi. U Evelinga o‘zi suzgan kemalarning, dengiz yo‘llarining nomlarini aytib berardi. Bir paytlari Magellan bo‘g‘ozida suzgandi va qizga qo‘rqinchli patagoniyaliklar haqidagi rivoyatlarni so‘zlab berardi. O‘zining aytishicha, u Buenos-Ayresda qo‘nim topgan, vataniga esa faqat dam olish uchun kelgan ekan. Albatta, Frenk bilan o‘rtalaridagi munosabatdan xabar topgach, otasi Evelinga bu yigit bilan gaplashishni taqiqlab qo‘ydi.
“Men bu olifta dengizchilarni juda yaxshi bilaman”, dedi u.
Bir kuni otasi Frenk bilan tortishib qoldi, shundan so‘ng Evelin sevgilisi bilan yashirincha uchrashib yurishga majbur bo‘ldi.
Ko‘chada qorong‘ulik quyuqlashdi. Evelinning tizzasida yotgan ikkita xatning oq dog‘lari chaplasha boshladi. Ularning biri Garriga, ikkinchisi otasiga yozilgandi. Evelinning Ernestga mehri bo‘lakcha edi, lekin u Garrini ham yaxshi ko‘rardi. Evelin otasining tez qariyotganini o‘yladi. U qizini sog‘inib azoblanadi, albatta. Ba’zan qariya juda mehribon bo‘lib qoladi. Yaqinda Evelin tobi qochib bir kun uyda yotib qolganida otasi unga arvohlar haqida hikoya o‘qib berdi, keyin qiziga o‘choqda bo‘g‘irsoq pishirdi. Bir safar, onasi tirikligida, ular hammasi birga Haut-Hillga5 dam olgani borishgandi. O‘shanda otasi bolalarini kuldirish uchun onasining shlyapasini kiyib olganini u juda yaxshi eslaydi.
Vaqt ziq, shoshilishi kerak, lekin u haliyam deraza pardasiga suyalib, chang bosgan gazlama hidini hidlab o‘tiribdi. Ko‘chadan sharmanka6 ovozi eshitildi. Unga bu kuy tanish edi. Qiziq, sharmanka Evelinga iloji boricha ro‘zg‘orga ko‘z-quloq bo‘lib turish haqida onasiga bergan va’dasini eslatib qo‘ymoqchidek aynan bugun oqshom kuy taratayotir. U bemor onasining oxirgi tunini esladi. Evelin dahlizning narigi tarafidagi qorong‘i, dim xonada o‘tirgandi. Tashqaridan italyancha g‘amgin kuy eshitildi. Sharmankachiga mayda pul berib haydab yuborishdi. Evelin otasining: “La’nati italyanlar! Shu yergayam yetib kelishibdi!”, deya g‘o‘ddayib bemor yotgan xonaga kirganini esladi.
U onasining manglayiga tamg‘adek bosilgan uqubatli turmush haqida o‘yladi. Mudom yo‘qotishu yetishmovchiliklar bilan o‘tgan bu umr oxir-oqibat onasini aqldan ozdirgandi.
“Derevaun Seraun! Derevaun Seraun!”7
Onasining bu gapni telbalarcha o‘jarlik bilan qayta-qayta aytgan ovozini eshitib, Evelin seskanib ketdi.
Kutilmaganda uni vahima bosib, o‘rnidan sapchib turdi. Qochish kerak! Qochishi kerak! Uni Frenk qutqaradi. U Evelinni baxtli qiladi, ehtimol, mehr-muhabbatini ham ayamas. Uning yashagisi keladi. Nega endi u baxtsiz bo‘lishi kerak? Baxtli bo‘lishga haqqi bor-ku! Frenk uni qo‘lidan mahkam tutadi, bag‘riga bosadi. U Evelinni qutqaradi.
Evelin Nort-Uoldagi bandargohda, besaranjom olomon orasida turardi. Frenk uning qo‘lidan ushlab olgandi. U og‘zi tinmay qizga safarlari haqida bir nimalarni qayta-qayta tushuntirardi. Bandargoh jigarrang xalta ko‘targan askarlarga to‘la edi. Evelin keng bino eshigi orqali qirg‘oqqa qadalib turgan, qalin oynali darchalari yorug‘ kemaning haybatli qorasini ko‘rdi. Evelin og‘iz ochmadi. Yonoqlaridan qoni qochib, yuzi oqarib ketganini his etdi va ikkilanish-u umidsizlikdan charchab, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishini, burchidan ogoh etishini so‘rab xudoga yolvordi. Kema qorong‘i osmonga qarata uzun mungli gudok berdi. Agar Evelin ketsa, ertaga Frenk bilan dengizda, Buenos-Ayresga qarab suzayotgan bo‘ladi. Ular kemaga patta olishgan. Frenkning shuncha yaxshiliklaridan keyin u ortga chekina oladimi? Umidsizlik yuragini alag‘da qilib, Evelinning ko‘ngli ayniy boshladi, lekin u pichirlagancha bor kuchi bilan xudoga yolvorishda davom etdi.
Qo‘ng‘iroq jarangi yuragini tilib yuborgandek bo‘ldi. U Frenk qo‘lini siqqanini payqadi.
“Ketdik!”
Dunyodagi jamiki dengizlar go‘yo Evelinning yuragida ko‘pirib toshayotgandek bo‘ldi. Frenk uni o‘sha dengizlar qa’riga tortqilayotir. Uni cho‘ktirib yuboradi. Evelin ikki qo‘li bilan temir to‘siqqa yopishib oldi.
“Ketdik!”
Yo‘q! Yo‘q! Yo‘q! Buning iloji yo‘q. Qiz titrab-qaqshab temir to‘siqni mahkam changallab ushlab oldi. Dengizlar qa’riga azobli faryodini otdi.
“Evelin! Evi!”
Frenk to‘siqni oshib o‘tib, Evelinni chaqirdi. Yigitga tezroq kemaga chiqib olishi kerakligini aytishdi, lekin u tinmay qizni chaqirardi. Evelin xuddi chorasiz qolgan jonivordek dokadek oqarib ketgan yuzini yigit tomonga burdi. Qizning nigohidan uning Frenkka muhabbatini ham, vidolashayotganini ham, uni ilg‘ayotganini ham bilib bo‘lmasdi.
IZOHLAR:
1. Margarita-Mariya Alakok (1647 — 1690) — rohiba, katolik cherkovidagi eng mashhur marosimlardan biri — Muqaddas yurak ibodatining asoschisi.
2. Irland kompozitori va opera qo‘shiqchisi Maykl Uilyam Balfning (1808 — 1870) M.Servantes novellasi syujeti asosidagi mashhur operasi.
3. “Dengizchining qallig‘i”, ingliz kompozitori va dramaturgi Charlz Dibdinning (1745 — 1814) ashulasi.
4. Angliyani Kanada va AQSH bilan bog‘laydigan dengiz yo‘li.
5. Dublin bo‘g‘ozidagi uncha katta bo‘lmagan tog‘.
6. Sharmanka — quti shaklida burab chalinadigan musiqa asbobi.
7. “Rohatning oxiri — azob!” (irland tilida buzib aytilgan).
EVЕLINA
Ingliz tilidan Munira Norova tarjimasi
U deraza yonida o‘tirib, oqshom shaharni o‘z qo‘yniga olishini kuzatar, boshi bilan pardaga suyangan, dimog‘iga chang bosgan kretonning isi urardi. Nihoyatda toliqdi.
Ko‘chada o‘tkinchilar kam. Mana, oxirgi uyda yashovchi odam ham uyiga qaytayapti; beton yo‘lkada qadamining taqillagan tovushi, so‘ngroq yangi tushgan qizil uylar bo‘ylab yotqizilgan toshloq yo‘lda g‘ichirlagani qulog‘iga chalindi. Bir paytlar bu yerda dala bo‘lardi, har kech bolalar bilan shu dalada o‘ynashar edi. Keyin esa bir belfastlik odam dalani sotib olib, unda qator uylar ko‘tardi; ularnikidek pastak qora-qura uylar emas, tomlari yarqiragan qip-qizil g‘ishtin uylar. Mahalla-ko‘y bolalari – Divaynlar, Uoterslar, Dannlar, mitti Keou cho‘loq, o‘zi, aka-singillari – barchasi shu dalada o‘ynar edilar. Ha, Ernest o‘ynamas edi, katta bo‘lib qolgandi u. Otasi doim kaltagi bilan uni oldiga solib daladan olib ketardi, ammo mitti Keou doim ko‘z-quloq bo‘lib turar, otasining qorasi ko‘ringan zahoti qichqirib ovoz berardi. Shunday bo‘lsa ham, u mahallar juda baxtli yashashar edi. Otasi ham u paytlar bunchalar yomon emas edi, undan keyin onasi ham hayot edi. Shundan beri ham qancha suvlar oqib o‘tdi, aka-singillari ulg‘aydi, onasi olamdan o‘tib ketdi. Tizzi Dann ham vafot etdi, Uoterslar Angliyaga qaytib ketishdi. Hamma narsa o‘zgarar ekan. Endi u ham boshqalarga o‘xshab uyini tashlab ketayapti.
Uy! U necha yillardan beri, buncha chang qayerdan kelar ekan-a, deya-deya, haftada bir artib-surtadigan sinashta buyumlar osha xonaga ko‘z yugurtirdi. Ehtimol qachondir ayro tushishi mumkinligini hech o‘ylamagan bu tanish buyumlarni qaytib ko‘rmas. Shuncha yillar o‘tganiga qaramay, buzuq fisgarmoniya (1) tepasiga – devorga muqaddas Margarita-Mariya Alakokka (2) atalgan rangli gravyurasi yonida ilingan sarg‘aygan suratdagi ruhoniyning ismini bila olmadi ham. U otasining maktabdosh o‘rtog‘i edi. Otasi suratni mehmonlarga ko‘rsatayotib, “U hozir Melburnda”, deb qo‘yar edi.
U ketishga, uyini tark etib ketishga rozi bo‘ldi. Bu aqldanmikan? Masalaning har ikki tomonini taroziga solib ko‘rishga urinar edi. Bu yerda harqalay boshpanasi, osh-noni bor, atrofida bir umrlik sinashta odamlar. To‘g‘ri, uyda ham, ishda ham qattiq ishlashga majbur. Savdo do‘konidagilar uning bir yigit bilan qochib ketganidan xabar topganlarida nima deyishsa? Balki, esini yeb qo‘yibdi, deyishar. Reklama berib, o‘rniga odam topishadi. Miss Geyvenning boshi ko‘kka yetadi. Doim unga tirg‘alib yurardi, ayniqsa, o‘zgalar huzurida.
— Miss Xill, ko‘rmayapsizmi, xonimlar kutib qolishdi.
— Miss Xill, chehrangizni oching, baraka topgur.
U do‘kondan ketayotganiga ko‘z yosh to‘kmaydi.
Ammo olis yot o‘lkadagi yangi uyida bu yerdagiday bo‘lmaydi. Unda u, ya’ni Evelina erli ayolga aylanadi. Atrofdagilar unga hurmat ko‘zi bilan qaraydi. Unga onasiga bo‘lgan munosabatda bo‘lmaydilar. Hatto hozir ham, garchi o‘n to‘qqizdan oshgan bo‘lsa-da, ba’zan otasining zo‘g‘imidan dahshatga tushadi. Buni yuragi o‘ynay boshlaganidan biladi. Ulg‘aya boshlashgach, qiz bola bo‘lgani uchun otasi u tomon Xarri yoki Ernestga tashlanganidek bostirib bormaydigan bo‘ldi, ammo yaqindan beri marhum onangning yodi hurmati senga tegmayapman deya do‘q urishga o‘tib olgandi. Uni himoya qiladigan esa endi yo‘q. Ernest vafot etdi, cherkovlarni bezash ishlari bilan shug‘ullanadigan Xarri hamisha qayerlardadir qishloqlarda yuradi. Ustiga-ustak har shanba oqshom pulning ustidan bo‘ladigan janjallardan ta’riflab bo‘lmas darajada toqati toq bo‘lgandi. U butun maoshi – yetti shillingning barini otasiga tutqazar, Xarri ham topganini jo‘natardi, ammo muammo – otasidan bir chaqa ham ola olmasligida edi. Otasi uning pulni isrof qilayotganini aytar, miyasi yo‘q, der, ne mashaqqatlar bilan topgan pulini yelga sovurishiga qo‘yib qo‘ymasligi va yana xiyla sabablarni javrab, shanba oqshomlari quyushqondan chiqib ketardi. Axiyri qiziga pul tutqazardiyu, tutqazayotib yakshanba tushiligi uchun u-bu nima sotib olish niyati bormi-yo‘qmi, so‘rar edi. So‘ng Evelina oyog‘ini qo‘liga olib xaridga yugurishi, qora charm hamyonini mahkam tutib, olomon orasidan turtinib-surtinib o‘tishi va nihoyat qosh qorayganda oziq-ovqat to‘la yuk bilan uyga qaytishiga to‘g‘ri kelardi. Uning bo‘ynida ro‘zg‘orni yuritish, qaramog‘idagi ikki go‘dakning vaqtida maktabiga borib, vaqtida ovqatlanayotganini nazorat qilishdayin mashaqqatli ma’suliyatlar ham bor. Og‘ir edi, hayoti og‘ir kechardi, ammo endi jo‘nab ketish arafasida turganida esa, hayoti ko‘ziga u qadar ham yomon ko‘rinmayotgan edi.
U Frenk bilan boshqa bir hayotni kashf etish ostonasida. Frenk yaxshi yigit, dovyurak, sofdil. Uning rafiqasi bo‘lish uchun, Evelinaning qadamiga intizor bo‘lgan Buenos-Ayresdagi uyida u bilan umr kechirishi uchun bugun tungi kemaga o‘tirib jo‘nab ketishi zarur. Uni ilk bor uchratgan kunini qanchalar yaxshi eslaydi – yigit qiz doim borib turadigan katta ko‘chadagi uyga kelib joylashgan edi. Bunga bor-yo‘g‘i bir nechta hafta bo‘lgandek go‘yo. U darvoza yonida turar, shapkasi orqaroq surilgan, bir tutam sochi bug‘doyrang yuziga tushib turardi. So‘ng ular tanishib oldilar. Yigit uni har oqshom do‘kon oldida kutib turadigan, uyiga kuzatib qo‘yadigan bo‘ldi. Birda “Lo‘li qiz ”ga (3) olib tushdi. Teatrning o‘zi odatlanmagan qismida yigitning yonida o‘tirar ekan, dili g‘ururga to‘ldi. Frenk musiqaning ashaddiy shaydosi edi, o‘zi ham oz-moz xirgoyi ham qilib turardi. Hamma ularning uchrashib turishlarini bilardi. Yigit bir dengizchini sevuvchi go‘zal qiz haqida kuylaganida, ko‘ngliga xush yoqib, yonoqlari qizarar edi. Frenk uni hazillashib Kulcha non deb atardi. Boshda hayotida oshiq yigitning paydo bo‘lgani ko‘ngliga xush kelgan bo‘lsa, so‘ngroq uni o‘zi ham yoqtira boshladi. Yigit unga olis o‘lkalar haqida so‘zlab berardi. Xizmatni Kanadaga yo‘l olgan Allen Layn kemasida oyiga bir funt evaziga shogird bola sifatida boshlaganini aytib, o‘zi bo‘lgan bir-biriga o‘xshamagan kema nomlariyu turli-tuman vazifalarni tilga olardi. U bir paytlar Magellan bo‘g‘ozini suzib o‘tgan edi, Evelinaga u yerdagi qo‘rqinchli patagonlar haqida ham so‘zlab berdi. Endilikda, o‘zining aytishicha, Buenos-Ayres tuproqlarida qo‘nim topgan, vatanga esa shunchaki ta’tili orasida kelgan ekan. Shubhasiz, otasi bu ishlardan xabar topib, unga yigit haqida hatto xayol qilishni ham taqiqlab qo‘ydi.
— Men bunday dengizchi yigitlarni yaxshi bilaman, — dedi u.
Bir kuni otasi Frenk bilan janjallashib ham oldi, shundan keyin u yigit bilan yashirincha uchrashadigan bo‘ldi.
Tashqarida qorong‘ulik quyuqlashdi. Tizzasida oqarishib turgan bir juft maktub ham xira tortdi. Ulardan biri Xarriga, boshqasi otasiga atalgan edi. Uning Ernestga mehri bo‘lakcha edi, ammo Xarrini ham sevardi. Shu kunlarda otasi ko‘ziga keksayib qolgandek ko‘rinardi. Qizini sog‘inib qoladi. Ba’zan otasidan yaxshi odam yo‘q. Qaysi kuni Evelina bir kun to‘shakda yotib qolganida, otasi arvohlar haqida kitob o‘qib berdi, olovda non qizitib berdi. Yana bir kuni, onasi hayotligida, hammasi yig‘ilib, Xaut-Xillga (4) – tabiat qo‘yniga sayrga chiqishgandi. Yodida, o‘shanda otasi onasining shlyapasini kiyib bolalarini rosa kuldirgan edi.
Vaqti tugab borardi, ammo u hanuz boshini pardaga suyab, chang bosgan kreton isini yutgancha, deraza yonidan jilmay o‘tirar edi. Huv, olisda – ko‘chaning etagidan sharmanka tovushi qulog‘iga chalindi. Bu tanish kuy aynan shu kechada, onasiga bergan va’dasini, iloji boricha uzoqroq uyda qolishga bergan so‘zini yodga solgandek taralardi, go‘yo. U onasining eng so‘nggi oqshomini xotirladi. Evelina dahlizning narigi tomonidagi tor qorong‘u xonada o‘tirar, tashqarida ma’yus italyancha kuy taralardi. Sharmankachiga olti pens berishib, nari ketishni buyurgandilar. Otasi mag‘rur qiyofada bemor yotgan xonaga qaytib kirib:
— La’nati italiyaliklar! Shu yergacha kelibdi, — degani hali-hamon yodida.
U onasining necha kungina davom etgan hayotining ayanchli qiyofasini, qurbonliklarga to‘la, alal-oqibat aqldan ozdiruvchi tussiz hayotni o‘ylab, xayolga cho‘mdi. Onasining telbalarcha muttassil “Derevaun Seraun! Derevaun Seraun! ” (5) deya takrorlagan ovozi qulog‘i ostida jaranglab, vujudini titroq bosdi.
U qo‘qqis paydo bo‘lgan dahshat shiddatidan otilib o‘rnidan turdi. Qochish kerak! U qochishi shart! Frenk uni qutqaradi. Frenk unga hayot baxsh etadi, ehtimol, muhabbat ham berar. Ammo u yashamoqni istaydi. Nega endi baxtsiz bo‘lishi kerak ekan? Uning ham baxtli bo‘lishga haqqi bor. Frenk uni quchog‘iga olib, bag‘riga bosadi. Xalos qiladi uni.
U Nort-Uolldagi pristanda, tinimsiz tebrangan olomon orasida turardi. Frenk uning qo‘lidan tutib olgan, u esa yigitning o‘tish haqida hadeb nimalarnidir ta’kidlab yotgani o‘ziga qaratilganini bilib turardi. Pristan jigarrang xalta ortmoqlab olgan askarlarga to‘la edi. U shiyponning keng eshiklari ortida qirg‘oq devori yonida turgan illyuminatorlari charog‘on kemaning qoramtir haybatiga ko‘z tashladi. U javob bermadi. Ranggi oqarib, junjikkanini sezib, chorasizlik bosimidan to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishini so‘rab, xudoga yolvordi. Kema tuman ichra cho‘ziq va hazin gudok berdi. Agar ketadigan bo‘lsa, ertaga dengizda, Frenkning yonida Buenos-Ayresga suzib borayotgan bo‘ladi. Chiptalar sotib olingan. Frenk qiz uchun shuncha ish qilganidan keyin ortga chekinishi insofdanmikan? Chorasizlikdan ko‘ngli behuzur bo‘ldi, lablari esa to‘xtov bilmay qizg‘in duo o‘qib sassiz pichirlar edi.
Qo‘ng‘iroq sadosi naq yuragida jarang sochdi. Frenk uning qo‘lidan tutganini sezdi.
— Ketdik!
Butun olam dengizi yig‘ilib, yuragida tug‘yon urardi. Frenk uni shular tomon tortib boryapti. Frenk uni g‘arq qilib yuboradi. U temir panjaraga qo‘shqo‘llab yopishib oldi.
— Ketdik!
Yo‘q! Yo‘q! Yo‘q! Bu imkonsiz. U telbalarcha panjarani mahkam tutib olgandi. Dengiz uzra uning alamli nolasi taraldi.
— Evelina! Evi!
Frenk to‘siqning narigi tomoniga otilib, unga ergashishini aytdi. Kimdir Frenkning ortidan siljishini so‘rab qichqirdi, ammo u hanuz qizni chaqirardi. U bo‘zdek oqargan yuzini nochor jonivor kabi Frenk tomon burdi. Yigitga yo‘nalgan nigohlarida na muhabbat, na vido va na e’tirofdan asar bor edi.
IZOHLAR
1. Fisgarmoniya – dam berib chalinadigan klavishli musiqa asbobi.
2. Margarita — Mariya Alakok (1647-1690) – rohiba, katoliklar cherkovining mashhur ibodati ta’sischisi.
3. Irland kompozitori va opera kuychisi – Maykl Uilyam Balfning (1808-1870) M.Servantes qalamiga mansub shu nomdagi hikoyasiga ishlagan operasi.
4. Dublin ko‘rfazi bo‘yidagi pastak tog‘lar.
5. Rohat oxiri – azob! Rohat oxiri – azob! (irlandcha.)
