Атоқли адиб Жеймс Жойснинг ҳаёт шамчироғи ўчганига 77 йилдан  ошди. Аммо, ўтган вақт адибнинг жаҳон адабиётига бўлган таъсири сўнмаганини кўрсатди. Бу таъсирни замонавий ўзбек прозасида ҳам кўришимиз мумкин. Уни энг аввало янги,ноанъанавий тарзда ижод қилаётган 2-3 адиб ижодида кўзга ташланаётганини сезиш мумкин. Бу таъсир «оммавий»  тус олмаслигининг сабаби бор.

Асарни ўзбек тилига таржима қилган Иброҳим Ғофуров ёзганидек, ««Улисс» каби романларни оммавий суратда қабул қилиш қийин. Бу асар оммага мўлжалланмаган ва унга қаратилмаган. Жеймс Жойс бу асарини Европа ва Америка интеллектуаллари, ақлий, илмий ўсишларида анча илгарилаб кетган Фрейд, Юнг, Эзра Пауид, Эллиот сингари ўзига тенг даражада турган замондошларини мўлжаллаб ёзган, уларнинг тушунишлари, акс-садо беришлари, баҳс-мунозараларини назарда тутган. ХХ асрнинг йигирманчи йиллари бошланишидаёқ журналда босилиб чиқа бошлаган бу асарни тушуниш қийин деб бутун дунёда тан олинган. Лекин бу асарни тушуниб бўлмайди дегани эмас, асло. Фақат «Минг бир кеча»ни ўқиш билан «Улисс»ни ўқишнинг фарқи бор. «Улисс»ни ўқиш бу қаттиқ меҳнатни талаб қилади. Узлуксиз бош қотиришга, бутун диққат-эътиборни шу асарга қаратишга, унинг ранг-баранг оламлари ичида яшашга тўғри келади. Унинг ичига чуқурроқ кириб борганингиз сари адабиётимиз билан ўхшаш томонларни ҳис қилиб бораверасиз…»

Назар Эшонқул
ЖЕЙМС ЖОЙС

«Модерн адабиётнинг бош китоби бўлмиш «Улисс» (ўзбекчада «Улисснинг саргузаштлари») романи журнал вариантида («Жаҳон адабиёти» 2008. №4–9) ниҳоят, ўзбек тилида ҳам нашр этилди. Гап шундаки, кўлами ва салмоғи жиҳатидан ХХ асрнинг энг йирик ва энг шов-шувли асари ҳисобланган, бутун Ғарб маданиятини ларзага келтирган «Улисс» дунёнинг қайси тилига таржима қилинмасин, ўзига хос миллий ҳодиса сифатида эътироф этиладиган асарлар сирасига киради. Бу асар таржимаси ҳар қандай тилни синовдан ўтказади, унинг қудратини кўрсатади, имкониятларини кенгайтиради. Таржима учун таниқли таржимон Иброҳим Ғафуровнинг жасоратига алоҳида тасанно айтиш керак. Чунки «Улисс» ҳар ким ҳам таржима қиладиган ёки таржима қилишга жазм этадиган асар эмас. Бу асарни машҳур Виржиния Вульф «роман-энциклопедия» деган бўлса, бошқа бир тадиқиқотчи ундаги мавзулар ва шарҳлар қамровини бутун бошли илмий текшириш институтига тенглаштирганди.

Асар изоҳларининг ўзи таржимондан адабиёт, тарих, мусиқа, санъат ҳақида чуқур билимни талаб қиларди. Бошқа адиблар ва таржимонларнинг бу асар таржимасига қўл ургани ҳақида ҳар хил гаплар юрарди. Аммо ўша пайтдаёқ бу асар таржимасини фақат И.Ғафуров эплаши ҳақидаги эътирофлар ўзини оқлади. Шунинг учун асар таржимаси билан ўзбек адабиётини қутлаш керак.
Мен бугун таржиманинг хусусиятлари ҳақида гапирмоқчи эмасман. Ҳали бу ҳақда кўп ва хўп гапирилади. Йигирма йил олдин бу асарни русчадан ҳижжалаб ўқиганимда пайдо бўлган тассуротлар ўзбекча таржимасини ўқиётиб яна қайта уйғонди. Аввало, Иброҳим ака асарнинг услубини ва тилини билганини, Жойснинг стихиясини тўғри англаганини, асарнинг моҳиятини тушунганини алоҳида таъкидлаш керак. Асарнинг тили шу даражада оғир ва тийиқсизки, жумлаларда баъзан нима ҳақда гап кетаётганини англаш қийин. «Улисс» ҳамма ҳам ўқийверадиган, ҳамма ҳам ҳафсала қилаверадиган асар. Ўқилиши, ҳазм қилиниши жуда оғир асар ҳисобланади. Шу сабабли ўз адабиётимизда ҳам, бошқа адабиётларда ҳам унга етарлича тошлар отилган, мағзавага беланган. Аммо барибир ҳали- ҳануз бу асар сўнгги юз йилликнинг энг яхши ва энг забардаст романи сифатида эътироф этиб келиняпти.

Роман Гомернинг «Одиссуй» достони билан тузилишига кўра ва сюжет йўналишига биноан ўхшаш. Аслида Жойс бу асарида 20 асрнинг ўзига хос «Одиссияси»ни – мифини яратишни мақсад қилиб олган ва асар ичидаги воқеалар антик мифнинг сюжетига тўлиқ бўйсундирилган. Қадим достоннинг макон ва замони битта шаҳарнинг бир кеча-кундузлик маконига ва замонига айлантирилган. 18 та бобдан иборат асарнинг ҳар бир воқеасига қадим «Одиссуй» достонининг қайсидир йўналиши асос қилиб олинади. Блум – бу Одиссей, Стивент эса Телемак, Молли Блум Пенелопа ва ҳ.к. тарзда антик достон бобларига қолиплаштирилган. Шу сабабли асар тўла маънода миф-роман деб аталади.

Жойс ХХ аср Ғарб маънавий дунёсини тадқиқ қилиш учун атайлаб ана шу қадим қолипни танлайди. Бунда иккита урғу бор: антик одамнинг орзу, умиди ва яшаш тарзи, ҳаётдан мақсади Жойс замондошлари ҳаёти ва орзулари билан солиштирилади. Асарни ўқиганингиз сайин сиз бунга гувоҳ бўлиб борасиз ва Гомер қаҳрамонлари нимани улуғлаб яшаган ва бугунги дунё одамлари нимани улуғлаяпти, нимага эътиқод қиляпти, инсоният нимани топди, нимани бой берди, муҳаббат, эътиқод, садоқат, ватанпарварлик қандай тушуниляпти? Умуман, мифлар давридан буён инсоннинг онгу шуури ўсдими, мифлар даврида одамзодни қийнаган муаммолар ХХ асрда ҳал бўлдими?

Асарда ХХ аср бошидаги Ирландия ҳаёти қаламга олинган. Ёзувчи нигоҳи бу ҳаётнинг икир-чикирларигача, ҳатто одам товуш чиқариб айтишга уяладиган кечинмаларгача кириб боради. Жойснинг усули ана шунга имкон беради. Бу усулда «сен», «мен», «у» ўртасида ифода қилиш, баён чегараси бузилиб кетади, гўё асарда қайси шахс ҳикоя қилаётганини, қайси шахс ровий, қайси шахс қаҳрамон, англаб олиш анча мушкул. Набоков бу асарни қалб ё ҳиссиёт билан эмас, мия билан ўқиш керак деб айтганда юз карра ҳақ эди. Асар кутилмаган бадиий услублар, приёмлар ва тимсолларга, ғоя ва ҳикматларга, ташбеҳу истилоҳларга шунчалик  бойки, бошқа бундай романни топиш қийин. Блум ҳақида ҳикоя қилаётиб, бирдан «мен»га, кейин «сен», «у» шахсига осонгина ўтиб кетилади, сизни асар жозибаси ва шуури қамраб олади. Аста-секин асар ичига кирганингиз сайин миф билан воқелик, ҳаёт билан хаёлнинг, ровий билан қаҳрамон орасидаги чегара йўқолади.

Адибнинг инсон туйғулари ва майлларини худди кўзгудагидек аниқ акс эттириш усули барибир одамни ҳайратга солади. Бу усул биринчи марта Жойснинг ушбу романида ўзини тўла оқлади. Илгари насрчиликда баён шахснинг фақат биттаси тилидан ёки нуқтаи назаридан ҳикоя қилинарди. Бу асарда бир қаҳрамоннинг ўзида учта шахс ифодаси ёнма-ён кетаверади. Мазкур усул шунчаки зўраки тарзда сингдирилмаган. Асарни ўқиётганингизда бу нотабиий туюлмайди. Бу ифода усули Ғарб адабиётидаги «поток сознания»- «онг ости кечинмалари»ни кенг ва чуқур акс эттириш имконини беради. Бошқа бир томондан, Жойсда тушунарсиз, маъноси йўқ жумлалар жуда кўп. Газетадаги хабар каби расмий ва қуруқ тилдаги лавҳалар ҳам тез-тез учрайди. Баъзида шеърга ўхшаш сажлар келиб қолади, баъзида тиниш бегиларга бўйсунмаган гаплар тузилиб қолади. Буларнинг ҳаммаси маълум мақсад билан асарга киритилган. Бу инсон ҳаётининг бизга маълум бўлмаган ички дунёси ифодаларидир. Жойс асарда ўзи ифода этаётган турли қаҳрамонларнинг ички дунёси шундай тушунарсиз ҳиссиётлар қоришиғидан иборат, бу кечинмаларнинг кўпини ўша кишининг ўзи ҳам билмайди, нималигини сезмайди, аммо бу кечинмалар – онг ости оқими инсонни таҳлил қилиш учун энг муҳим майллар бўлиб қолаверади деб таъкидлайди. Аслида ҳам шундай.

Бугунги инсон ботини уйига ва ватанига қайтишни ният қилиб, шу йўлда улуғвор саргузаштларни бошдан кечирган антик Одиссейдан тубдан фарқ қилади. Асарда вақт, замон, давр ўз моҳиятини йўқотади. Воқеа инсониятнинг ўтмишида ҳам, ҳозирида ҳам, келажагида ҳам содир бўладигандек туюлади. Буюк Одиссейнинг Троя жангидан уйга қайтиши билан Мартин Блумнинг фоҳишахонадан уйга қайтиши истеҳзо тарзида қиёс қилиб олинган. Одиссия қанча саргузаштларни бошдан кечирган бўлса, Блумнинг бир куни ҳам шунча саргузаштларга – ички, ботиннинг фош этилган саргузаштларига тўла.

«Улисс» романининг «Одессей» билан композицион тузилиши ва воқеалар ривожининг бир хиллигида иккита урғу бор: биринчи урғу антик одамнинг нияти, мақсади, орзу-умиди билан ХХ аср кишисининг орзу-умидини, қалбини ва ҳаётини қиёслаш.

Асарни ўқиган сайин кўз олдингизда мешчанларча яшашга ўрганган, юксак мақсаддан мосуво оломон пайдо бўлади. Блумлар, Стивенлар ХХ аср кишилари! Уларда юксак мақсаднинг ўзи йўқ, кураш ва қаҳрамонликдан асар ҳам йўқ. Улар қурт каби ўрмалаб умр кечирувчи бир тўда ҳашаротдирлар. Қадим қаҳрамон Оддессейдаги муҳаббат, эзгулик учун курашиш сўниб бўлган. Энди булар ақл ва жинсий шаҳватнинг бир гуруҳ қурбонларига айланган. Шу сабабли ҳам романдаги мураккаб тил, тушунарсиз жумлалар, бемақсад ишлатилган боблар жуда кўп. Бу одамлар на қалб, на ахлоқ, на эзгулик қоидаларига бўйсунадилар.

ЖЕЙМС ЖОЙС
ЖАҲОН АДИБЛАРИ ҲАҚИДА

Сўнгги йилларда юртимизда адабиётга қаратилаётган эътибор натижасида жаҳоннинг кўплаб ёзувчи ва шоирлари ижодини ўқиш ва ўрганиш имкониятига эга бўлдик. Жаҳон тафаккурини янгилашга хизмат қилган, инсон қалби ва маънавиятини бойитадиган, дунё ҳақидаги тасаввуримизни кенгайтирадиган қатор бадиий асарларни ўзбек тилида мутолаа қиляпмиз. Хусусан, машҳур ирланд ёзувчиси Жеймс Жойснинг “Мусаввирнинг ёшликдаги шамойили” асарини моҳир таржимон Аҳмад Отабой, “Улисс” романини эса устоз таржимон Иброҳим Ғафуров она тилимизга ўгирди.

1982 йили ЮНЕСКО қарори билан Жеймс Жойс таваллудининг 100 йиллиги кенг нишонланиши адиб ижоди ва шахсининг жаҳон миқёсида яна бир бор эътирофи бўлди. Бугун унинг асарлари дунёнинг нуфузли олий ўқув юртлари, ўрта таълим масканларида ўрганилмоқда. Ўзбекистонда ҳам бу жараён кечмоқда. Филология фанлари номзоди Тилаволди Жўраевнинг олий ўқув юрти талабаларига мўлжалланган “Жеймс Жойс” рисоласи бу йўлдаги дастлабки қадамлардан бўлганди. Адиб ижодини янада чуқурроқ ўрганиш, таҳлил қилиш мунтазам давом этмоқда. Зеро, муаллиф бежиз шундай деб ёзмаган: “Очиғини айтсам, “Улисс”да матнни шундай бошқотирмалар билан тўлдирдимки, олиму тақризчилар, танқидчию адабиётшунослар жумбоқлар мағзини чақолмасдан умрларининг охиригача овораи жаҳон бўлсинлар”.

Жеймс Жойснинг асарлари ўзига хос услуби ва матндаги бошқотирмалари, адабий мураккаблиги билан бошқа адиблар ижодидан кескин фарқ қилади. Унинг ижоди юзасидан баҳс-мунозаралар салкам юз йилдан буён тўхтовсиз давом этаётгани сабаби ҳам шунда. Танқидчи ва адабиётшунослар унинг асарларини турли йўналишларда таҳлил қилиб, аксар ҳолларда бир-бирига бутунлай қарама-қарши хулосалар чиқаришаётир. Аслида, бу ҳам Жеймс Жойснинг ноёб истеъдод эгаси, улуғ ёзувчи эканига яна бир далилдир. Буюкларнинг фикри, дунёқараши ва орзу-умидлари билан танишиш ҳар доим мароқли. Уларнинг маҳорати ва ҳаётий тажрибаси билан яқиндан танишиш асарларини янада теранроқ англашга, тушунишга ёрдам беради. Шуларни эътиборга олиб, биз улуғ адиб билан суҳбатлардан бирини ҳамда унинг севиб ўқиган ёзувчилари ҳақидаги фикрларини журналхонларимизга ҳавола этмоқдамиз. Мазкур суҳбат адиб ижодини ўрганишга бағишлаб чоп этилаётган “James Joyce Broadsheet”, “James Joyce Literary Supplement”, “James Joyce Quarterly”, “Joyce Studies Annual” каби журналлардаги маълумотлар асосида журналист Мария Гладбих томонидан тайёрланган.

Ўйлаймизки, адибнинг энг машҳур асари “Улисс” ҳақидаги дунё олимларининг эътирофлари ва адибнинг адабиёт ҳақидаги ўткир мулоҳазалари журналхонлар учун қизиқарли бўлади.

“Ёзувчи бўлишдан аввал ўқувчи бўлиш керак”. Бу – аксиома. Зеро, Абдулла Қодирий таъкидлаганидек, “Ёзувчи бировни такрорлаб қўймаслик учун ҳам ўқиши керак”. Агар тарихга назар ташланса, кўплаб буюк адиблар мутолаа орқали маҳоратини оширганини кўриш мумкин. Жумладан, Жеймс Жойс ҳам.

Габриэле Д’Аннунцио. Француз адиби Флобердан кейин Толстой, Якобсон ва Д’Аннунцио яхши романлар ёзди.

Ганс-Кристиан Андерсен – Даниядаги энг яхши ёзувчи. Дунёда ундан яхши ёзадигани йўқ. Ҳеч ким Андерсенчалик тарихни болаларга яхши ҳикоя қилиб беролмайди. У – жаҳонда ноёбдир.

Стендаль асарлари Наполеон урушлари, яъни французлар дунёга ҳукмрон бўлган даврлар ҳақида. Унинг позицияси шундай. Бундан ташқари, унинг китоблари романтизмдан иборат, бироқ уларда муаллифнинг ҳис-туйғуси жуда кам. У ҳеч қачон сентиментализм руҳида шаклланмади.

Уильям Вордсворт барча инглиз шоирларидан кўра буюкроқ, ҳам даҳоликка лойиқ. Унинг оқпадар ўғил ҳақидаги китоби – “Экскурсия”ни ўқинг.

Даниэль Дефо асарлари менга жуда ёқади. Кутубхонасида ҳамма ёзувчиларнинг сайланма асарлари бўлиб, у барчасини охиригача ўқиб чиққан. Жумладан, Флобер, Бен Жонсон ва Ибсенни. У “Робинзон Крузо” асарини инглизларнинг “Улисс”и деб айтган эди.

Жон Донн ижоди Шекспир асарлари сингари жозибадор ва ўқишли. Агар бошқа асарлар билан солиштирилса, аминманки, француз шоирлари китобларининг сийқаси чиққани ойдинлашади. Жон Донн классицизм оқими ортидан эргашмаган даҳо. У ва Чосер “мўмин-қобил” одамларга қўшилмаган, ҳаётни севгувчи адиблар эди.

Аристотель менинг наздимда, ҳамма замонларнинг энг буюк мутафаккири. Унинг асарларида ҳамма нарсага аниқ ва оддий таъриф берилади. Кейинчалик эса унинг фикрлари асосида том-том китоблар ёзилди.

Эрнест Ҳемингуэй ҳаёт ва адабиёт орасидаги тафовутни камайтирди. Аслида, бу ишни барча ёзувчилар қилиши керак. Эрнест Ҳемингуэй ҳамма нарсани борича ёзди. Шунинг учун ҳам биз уни севамиз. У биз ёзувчиларни ёзган ва ҳали ёзишга улгурмаган ҳаётга олиб кирди.

Оноре де Бальзакнинг донғи ва маҳорати ўқувчини ушлаб туради, деб ўйлайман.

Данте. Италян адабиёти Дантедан бошланиб, Дантеда тугайди. Шунинг ўзи кифоя. Дантеда ҳамма нарса тикланиш руҳида. Мен Дантени Библияни севганчалик севаман. У руҳимни озиқлантиради. Қолган ҳаммаси даҳмаза.

Ги де Мопассан… Қизиқарли ва жонли… аммо унинг асарларини буюк ишлар деб айтмаган бўлардим.

Йоганн-Вольфганг Ҳёте. Кекса Фаустнинг ёшартирилиши менга ёқмайди.

Михаил Лермонтов. “Замонамиз қаҳрамони” асари жаҳонда менинг китобимга ўхшаган ягона асар. “Замонамиз қаҳрамони”нинг шафқатсиз тақдири менга китобимни эслатиб туради.

Александр Пушкин. Мен бир нарсани тушунолмайман: Пушкиннинг аскарлар, ёвуз одамлар, танти қаҳрамонлар ҳақидаги асарларидан қандай завқланиш мумкин? Пушкин болаларча яшади ва ёзди, шу тариқа ўлди ҳам.

Лев Толстой. Ҳамма даврларда ҳам адабиётга янгилик олиб кирганлар энг яхши ёзувчи деб тан олинган. Лев Толстой буюк адиб. Унинг асарлари ҳеч қачон ўлмайди. Чунки унинг елкасида доим боши бўлган.

Жек Лондонга қарши бирор гап айтолмайман. Чунки биз бир-биримиздан тубдан фарқ қиламиз.

Ҳомер барча аспектлар ва спецификаларни “Одиссея”да ифодалаб берган, шу жумладан, майда деталларни ҳам. У оддий сўзлардан фавқулодда маънолар чиқара олади. Ҳомернинг асарлари шу даражада ажойиб ёзилганки, улардан бир нечта ёзувчиларни топиш учун одам жуда ақлли бўлиши шарт эмас. Булар эртаклардек ажойиб ва бутун ер юзини бирдек боғлаб турадиган асарлардир. Уларни қайта ёзишнинг иложи йўқ. Ҳаммасидан кўра энг ажойиби ва кенг қамровлиси “Одиссея”дир. У “Ҳамлет”, “Дон Кихот”, “Илоҳий комедия”, “Фауст”дан ҳам буюкроқ ва ижтимоийроқ.

Антон Чехов адабиётга янгилик олиб кирди. Сиртдан қараганда, у биринчи драматург. Чехов кичкинагина деталлардан ҳам трагедия, комедия, характер ва ҳис-тўйғу ярата олади. Шунингдек, унинг асарларини ўқиганда пьесалар худди кўз очиб юмгунча тугаб қолгандек таассурот уйғотади. Чехов асарларида қаҳрамонлар доим кўзбўямачиликлардан ўзини тияди ва парда туширилади. Аммо, билингки, улар ҳис-туйғуни унутиб, янги кўзбўямачиликларни яратишади.

Марсель Пруст – аналитик натюрмортчи. У фақат герцогинялар ҳақида ёзади. Мени эса уларнинг хизматкорлари кўпроқ қизиқтирган.

Франческо Петрарка мени мафтун этолмаган, чунки унда интеллект етишмайди. У гўзаллик шайдоси, холос.

Фёдор Достоевский. Ўйлаб топилган қотилликни бўйнига оладиган Фёдор Достоевский қаҳрамонларидан кўра Руссонинг қандай қилиб кумуш қошиқчаларни ўғирлагани тўғрисидаги иқрорномасини эшитиш қизиқроқ.

Проспер Мериме асарлари қизиқарли, бироқ бу дуруст ёзувчи дегани эмас.

Кардинал Ньюменнинг насри юқори баҳоланган. Лекин Кардинал Ньюмен асарларини ўқиган одам ишониб бўлмайдиган нарсаларга дуч келавериб чарчайди.

Иван Тургенев асарларида психологик анализнинг илк кўриниши намоён бўлса-да, эскича йўсинда ёзилгани боис ғижирлаган эшикдек одамнинг жонига тегади. Мен унинг яхши одамлигини ёқтираман. Кучсиз севгидан кўра севмаган дуруст деганларидай. Шунинг учун Иван Тургеневни буюк ёзувчи деб тан ололмайман.

Ҳенрик Ибсен. Норвегиялик буюк адиб Ҳенрик Ибсеннинг асарларини ўқиб таъсирланган камина Жойс руҳонийликни ташлаб, адабиётга ўзини урди. Ва шунингдек, барча ҳаваскор ёзувчилардек кумирига мактуб ҳам ёзди:

“Университетда таҳсил олган йилларимда доим Сизнинг номингизни Ирландияда ҳаммага танитиш учун кўкларга кўтарардим. Ҳар доим Сизнинг драма тарихидаги ҳақиқий ўрнингизни одамларга кўрсатиш учун жон-жаҳдим билан курашдим. Сиз ҳеч қачон истеъдодингизни пеш қилиб халқ олдида обрўнгизни оширишга уринмагансиз, назаримда, инсон қадр-қиммати ҳам шунда. Қолаверса, сизнинг сатирангиз, драматик маҳоратингиз ва пьесаларингиздаги жозиб оҳангдорлик ҳар қанча мақтовга лойиқ. Сизнинг саркаш жасоратингиз эса ҳаёт сирларини билишга ундайди”.

Азим Рўзиев тайёрлаган

“Ёшлик”, 2016 йил 3-сон

  Atoqli adib Jeyms Joysning hayot shamchirog‘i o‘chganiga 77 yildan oshdi. Ammo, o‘tgan vaqt adibning jahon adabiyotiga bo‘lgan ta’siri so‘nmaganini ko‘rsatdi. Bu ta’sirni zamonaviy o‘zbek prozasida ham ko‘rishimiz mumkin. Uni eng avvalo yangi,noan’anaviy tarzda ijod qilayotgan 2-3 adib ijodida ko‘zga tashlanayotganini sezish mumkin. Bu ta’sir “ommaviy” tus olmasligining sababi bor.

Asarni o‘zbek tiliga tarjima qilgan Ibrohim G‘ofurov yozganidek, ““Uliss” kabi romanlarni ommaviy suratda qabul qilish qiyin. Bu asar ommaga mo‘ljallanmagan va unga qaratilmagan. Jeyms Joys bu asarini Yevropa va Amerika intellektuallari, aqliy, ilmiy o‘sishlarida ancha ilgarilab ketgan Freyd, Yung, Ezra Pauid, Elliot singari o‘ziga teng darajada turgan zamondoshlarini mo‘ljallab yozgan, ularning tushunishlari, aks-sado berishlari, bahs-munozaralarini nazarda tutgan. XX asrning yigirmanchi yillari boshlanishidayoq jurnalda bosilib chiqa boshlagan bu asarni tushunish qiyin deb butun dunyoda tan olingan. Lekin bu asarni tushunib bo‘lmaydi degani emas, aslo. Faqat “Ming bir kecha”ni o‘qish bilan “Uliss”ni o‘qishning farqi bor. “Uliss”ni o‘qish bu qattiq mehnatni talab qiladi. Uzluksiz bosh qotirishga, butun diqqat-e’tiborni shu asarga qaratishga, uning rang-barang olamlari ichida yashashga to‘g‘ri keladi. Uning ichiga chuqurroq kirib borganingiz sari adabiyotimiz bilan o‘xshash tomonlarni his qilib boraverasiz…”

Nazar Eshonqul
JЕYMS JOYS

“Modern adabiyotning bosh kitobi bo‘lmish «Uliss” (o‘zbekchada “Ulissning sarguzashtlari”) romani jurnal variantida (“Jahon adabiyoti” 2008. №4–9) nihoyat, o‘zbek tilida ham nashr etildi. Gap shundaki, ko‘lami va salmog‘i jihatidan XX asrning eng yirik va eng shov-shuvli asari hisoblangan, butun G‘arb madaniyatini larzaga keltirgan “Uliss” dunyoning qaysi tiliga tarjima qilinmasin, o‘ziga xos milliy hodisa sifatida e’tirof etiladigan asarlar sirasiga kiradi. Bu asar tarjimasi har qanday tilni sinovdan o‘tkazadi, uning qudratini ko‘rsatadi, imkoniyatlarini kengaytiradi. Tarjima uchun taniqli tarjimon Ibrohim G‘afurovning jasoratiga alohida tasanno aytish kerak. Chunki “Uliss” har kim ham tarjima qiladigan yoki tarjima qilishga jazm etadigan asar emas. Bu asarni mashhur Virjiniya Vulf “roman-ensiklopediya” degan bo‘lsa, boshqa bir tadiqiqotchi undagi mavzular va sharhlar qamrovini butun boshli ilmiy tekshirish institutiga tenglashtirgandi.

Asar izohlarining o‘zi tarjimondan adabiyot, tarix, musiqa, san’at haqida chuqur bilimni talab qilardi. Boshqa adiblar va tarjimonlarning bu asar tarjimasiga qo‘l urgani haqida har xil gaplar yurardi. Ammo o‘sha paytdayoq bu asar tarjimasini faqat I.G‘afurov eplashi haqidagi e’tiroflar o‘zini oqladi. Shuning uchun asar tarjimasi bilan o‘zbek adabiyotini qutlash kerak.
Men bugun tarjimaning xususiyatlari haqida gapirmoqchi emasman. Hali bu haqda ko‘p va xo‘p gapiriladi. Yigirma yil oldin bu asarni ruschadan hijjalab o‘qiganimda paydo bo‘lgan tassurotlar o‘zbekcha tarjimasini o‘qiyotib yana qayta uyg‘ondi. Avvalo, Ibrohim aka asarning uslubini va tilini bilganini, Joysning stixiyasini to‘g‘ri anglaganini, asarning mohiyatini tushunganini alohida ta’kidlash kerak. Asarning tili shu darajada og‘ir va tiyiqsizki, jumlalarda ba’zan nima haqda gap ketayotganini anglash qiyin. “Uliss” hamma ham o‘qiyveradigan, hamma ham hafsala qilaveradigan asar. O‘qilishi, hazm qilinishi juda og‘ir asar hisoblanadi. Shu sababli o‘z adabiyotimizda ham, boshqa adabiyotlarda ham unga yetarlicha toshlar otilgan, mag‘zavaga belangan. Ammo baribir hali- hanuz bu asar so‘nggi yuz yillikning eng yaxshi va eng zabardast romani sifatida e’tirof etib kelinyapti.

Roman Gomerning “Odissuy” dostoni bilan tuzilishiga ko‘ra va syujet yo‘nalishiga binoan o‘xshash. Aslida Joys bu asarida 20 asrning o‘ziga xos “Odissiyasi”ni – mifini yaratishni maqsad qilib olgan va asar ichidagi voqealar antik mifning syujetiga to‘liq bo‘ysundirilgan. Qadim dostonning makon va zamoni bitta shaharning bir kecha-kunduzlik makoniga va zamoniga aylantirilgan. 18 ta bobdan iborat asarning har bir voqeasiga qadim “Odissuy” dostonining qaysidir yo‘nalishi asos qilib olinadi. Blum – bu Odissey, Stivent esa Telemak, Molli Blum Penelopa va h.k. tarzda antik doston boblariga qoliplashtirilgan. Shu sababli asar to‘la ma’noda mif-roman deb ataladi.

Joys XX asr G‘arb ma’naviy dunyosini tadqiq qilish uchun ataylab ana shu qadim qolipni tanlaydi. Bunda ikkita urg‘u bor: antik odamning orzu, umidi va yashash tarzi, hayotdan maqsadi Joys zamondoshlari hayoti va orzulari bilan solishtiriladi. Asarni o‘qiganingiz sayin siz bunga guvoh bo‘lib borasiz va Gomer qahramonlari nimani ulug‘lab yashagan va bugungi dunyo odamlari nimani ulug‘layapti, nimaga e’tiqod qilyapti, insoniyat nimani topdi, nimani boy berdi, muhabbat, e’tiqod, sadoqat, vatanparvarlik qanday tushunilyapti? Umuman, miflar davridan buyon insonning ongu shuuri o‘sdimi, miflar davrida odamzodni qiynagan muammolar XX asrda hal bo‘ldimi?

Asarda XX asr boshidagi Irlandiya hayoti qalamga olingan. Yozuvchi nigohi bu hayotning ikir-chikirlarigacha, hatto odam tovush chiqarib aytishga uyaladigan kechinmalargacha kirib boradi. Joysning usuli ana shunga imkon beradi. Bu usulda “sen”, “men”, “u” o‘rtasida ifoda qilish, bayon chegarasi buzilib ketadi, go‘yo asarda qaysi shaxs hikoya qilayotganini, qaysi shaxs roviy, qaysi shaxs qahramon, anglab olish ancha mushkul. Nabokov bu asarni qalb yo hissiyot bilan emas, miya bilan o‘qish kerak deb aytganda yuz karra haq edi. Asar kutilmagan badiiy uslublar, priyomlar va timsollarga, g‘oya va hikmatlarga, tashbehu istilohlarga shunchalik boyki, boshqa bunday romanni topish qiyin. Blum haqida hikoya qilayotib, birdan “men”ga, keyin “sen”, “u” shaxsiga osongina o‘tib ketiladi, sizni asar jozibasi va shuuri qamrab oladi. Asta-sekin asar ichiga kirganingiz sayin mif bilan voqelik, hayot bilan xayolning, roviy bilan qahramon orasidagi chegara yo‘qoladi.

Adibning inson tuyg‘ulari va mayllarini xuddi ko‘zgudagidek aniq aks ettirish usuli baribir odamni hayratga soladi. Bu usul birinchi marta Joysning ushbu romanida o‘zini to‘la oqladi. Ilgari nasrchilikda bayon shaxsning faqat bittasi tilidan yoki nuqtai nazaridan hikoya qilinardi. Bu asarda bir qahramonning o‘zida uchta shaxs ifodasi yonma-yon ketaveradi. Mazkur usul shunchaki zo‘raki tarzda singdirilmagan. Asarni o‘qiyotganingizda bu notabiiy tuyulmaydi. Bu ifoda usuli G‘arb adabiyotidagi “potok soznaniya”- “ong osti kechinmalari”ni keng va chuqur aks ettirish imkonini beradi. Boshqa bir tomondan, Joysda tushunarsiz, ma’nosi yo‘q jumlalar juda ko‘p. Gazetadagi xabar kabi rasmiy va quruq tildagi lavhalar ham tez-tez uchraydi. Ba’zida she’rga o‘xshash sajlar kelib qoladi, ba’zida tinish begilarga bo‘ysunmagan gaplar tuzilib qoladi. Bularning hammasi ma’lum maqsad bilan asarga kiritilgan. Bu inson hayotining bizga ma’lum bo‘lmagan ichki dunyosi ifodalaridir. Joys asarda o‘zi ifoda etayotgan turli qahramonlarning ichki dunyosi shunday tushunarsiz hissiyotlar qorishig‘idan iborat, bu kechinmalarning ko‘pini o‘sha kishining o‘zi ham bilmaydi, nimaligini sezmaydi, ammo bu kechinmalar – ong osti oqimi insonni tahlil qilish uchun eng muhim mayllar bo‘lib qolaveradi deb ta’kidlaydi. Aslida ham shunday.

Bugungi inson botini uyiga va vataniga qaytishni niyat qilib, shu yo‘lda ulug‘vor sarguzashtlarni boshdan kechirgan antik Odisseydan tubdan farq qiladi. Asarda vaqt, zamon, davr o‘z mohiyatini yo‘qotadi. Voqea insoniyatning o‘tmishida ham, hozirida ham, kelajagida ham sodir bo‘ladigandek tuyuladi. Buyuk Odisseyning Troya jangidan uyga qaytishi bilan Martin Blumning fohishaxonadan uyga qaytishi istehzo tarzida qiyos qilib olingan. Odissiya qancha sarguzashtlarni boshdan kechirgan bo‘lsa, Blumning bir kuni ham shuncha sarguzashtlarga – ichki, botinning fosh etilgan sarguzashtlariga to‘la.

“Uliss” romanining “Odessey” bilan kompozitsion tuzilishi va voqealar rivojining bir xilligida ikkita urg‘u bor: birinchi urg‘u antik odamning niyati, maqsadi, orzu-umidi bilan XX asr kishisining orzu-umidini, qalbini va hayotini qiyoslash.

Asarni o‘qigan sayin ko‘z oldingizda meshchanlarcha yashashga o‘rgangan, yuksak maqsaddan mosuvo olomon paydo bo‘ladi. Blumlar, Stivenlar XX asr kishilari! Ularda yuksak maqsadning o‘zi yo‘q, kurash va qahramonlikdan asar ham yo‘q. Ular qurt kabi o‘rmalab umr kechiruvchi bir to‘da hasharotdirlar. Qadim qahramon Oddesseydagi muhabbat, ezgulik uchun kurashish so‘nib bo‘lgan. Endi bular aql va jinsiy shahvatning bir guruh qurbonlariga aylangan. Shu sababli ham romandagi murakkab til, tushunarsiz jumlalar, bemaqsad ishlatilgan boblar juda ko‘p. Bu odamlar na qalb, na axloq, na ezgulik qoidalariga bo‘ysunadilar.

JЕYMS JOYS
JAHON ADIBLARI HAQIDA

So‘nggi yillarda yurtimizda adabiyotga qaratilayotgan e’tibor natijasida jahonning ko‘plab yozuvchi va shoirlari ijodini o‘qish va o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Jahon tafakkurini yangilashga xizmat qilgan, inson qalbi va ma’naviyatini boyitadigan, dunyo haqidagi tasavvurimizni kengaytiradigan qator badiiy asarlarni o‘zbek tilida mutolaa qilyapmiz. Xususan, mashhur irland yozuvchisi Jeyms Joysning “Musavvirning yoshlikdagi shamoyili” asarini mohir tarjimon Ahmad Otaboy, “Uliss” romanini esa ustoz tarjimon Ibrohim G‘afurov ona tilimizga o‘girdi.

1982 yili YUNЕSKO qarori bilan Jeyms Joys tavalludining 100 yilligi keng nishonlanishi adib ijodi va shaxsining jahon miqyosida yana bir bor e’tirofi bo‘ldi. Bugun uning asarlari dunyoning nufuzli oliy o‘quv yurtlari, o‘rta ta’lim maskanlarida o‘rganilmoqda. O‘zbekistonda ham bu jarayon kechmoqda. Filologiya fanlari nomzodi Tilavoldi Jo‘rayevning oliy o‘quv yurti talabalariga mo‘ljallangan “Jeyms Joys” risolasi bu yo‘ldagi dastlabki qadamlardan bo‘lgandi. Adib ijodini yanada chuqurroq o‘rganish, tahlil qilish muntazam davom etmoqda. Zero, muallif bejiz shunday deb yozmagan: “Ochig‘ini aytsam, “Uliss”da matnni shunday boshqotirmalar bilan to‘ldirdimki, olimu taqrizchilar, tanqidchiyu adabiyotshunoslar jumboqlar mag‘zini chaqolmasdan umrlarining oxirigacha ovorai jahon bo‘lsinlar”.

Jeyms Joysning asarlari o‘ziga xos uslubi va matndagi boshqotirmalari, adabiy murakkabligi bilan boshqa adiblar ijodidan keskin farq qiladi. Uning ijodi yuzasidan bahs-munozaralar salkam yuz yildan buyon to‘xtovsiz davom etayotgani sababi ham shunda. Tanqidchi va adabiyotshunoslar uning asarlarini turli yo‘nalishlarda tahlil qilib, aksar hollarda bir-biriga butunlay qarama-qarshi xulosalar chiqarishayotir. Aslida, bu ham Jeyms Joysning noyob iste’dod egasi, ulug‘ yozuvchi ekaniga yana bir dalildir. Buyuklarning fikri, dunyoqarashi va orzu-umidlari bilan tanishish har doim maroqli. Ularning mahorati va hayotiy tajribasi bilan yaqindan tanishish asarlarini yanada teranroq anglashga, tushunishga yordam beradi. Shularni e’tiborga olib, biz ulug‘ adib bilan suhbatlardan birini hamda uning sevib o‘qigan yozuvchilari haqidagi fikrlarini jurnalxonlarimizga havola etmoqdamiz. Mazkur suhbat adib ijodini o‘rganishga bag‘ishlab chop etilayotgan “James Joyce Broadsheet”, “James Joyce Literary Supplement”, “James Joyce Quarterly”, “Joyce Studies Annual” kabi jurnallardagi ma’lumotlar asosida jurnalist Mariya Gladbix tomonidan tayyorlangan.

O‘ylaymizki, adibning eng mashhur asari “Uliss” haqidagi dunyo olimlarining e’tiroflari va adibning adabiyot haqidagi o‘tkir mulohazalari jurnalxonlar uchun qiziqarli bo‘ladi.

“Yozuvchi bo‘lishdan avval o‘quvchi bo‘lish kerak”. Bu – aksioma. Zero, Abdulla Qodiriy ta’kidlaganidek, “Yozuvchi birovni takrorlab qo‘ymaslik uchun ham o‘qishi kerak”. Agar tarixga nazar tashlansa, ko‘plab buyuk adiblar mutolaa orqali mahoratini oshirganini ko‘rish mumkin. Jumladan, Jeyms Joys ham.

Gabriele D’Annunsio. Fransuz adibi Floberdan keyin Tolstoy, Yakobson va D’Annunsio yaxshi romanlar yozdi.

Gans-Kristian Andersen – Daniyadagi eng yaxshi yozuvchi. Dunyoda undan yaxshi yozadigani yo‘q. Hech kim Andersenchalik tarixni bolalarga yaxshi hikoya qilib berolmaydi. U – jahonda noyobdir.

Stendal asarlari Napoleon urushlari, ya’ni fransuzlar dunyoga hukmron bo‘lgan davrlar haqida. Uning pozitsiyasi shunday. Bundan tashqari, uning kitoblari romantizmdan iborat, biroq ularda muallifning his-tuyg‘usi juda kam. U hech qachon sentimentalizm ruhida shakllanmadi.

Uilyam Vordsvort barcha ingliz shoirlaridan ko‘ra buyukroq, ham daholikka loyiq. Uning oqpadar o‘g‘il haqidagi kitobi – “Ekskursiya”ni o‘qing.

Daniel Defo asarlari menga juda yoqadi. Kutubxonasida hamma yozuvchilarning saylanma asarlari bo‘lib, u barchasini oxirigacha o‘qib chiqqan. Jumladan, Flober, Ben Jonson va Ibsenni. U “Robinzon Kruzo” asarini inglizlarning “Uliss”i deb aytgan edi.

Jon Donn ijodi Shekspir asarlari singari jozibador va o‘qishli. Agar boshqa asarlar bilan solishtirilsa, aminmanki, fransuz shoirlari kitoblarining siyqasi chiqqani oydinlashadi. Jon Donn klassitsizm oqimi ortidan ergashmagan daho. U va Choser “mo‘min-qobil” odamlarga qo‘shilmagan, hayotni sevguvchi adiblar edi.

Aristotel mening nazdimda, hamma zamonlarning eng buyuk mutafakkiri. Uning asarlarida hamma narsaga aniq va oddiy ta’rif beriladi. Keyinchalik esa uning fikrlari asosida tom-tom kitoblar yozildi.

Ernest Heminguey hayot va adabiyot orasidagi tafovutni kamaytirdi. Aslida, bu ishni barcha yozuvchilar qilishi kerak. Ernest Heminguey hamma narsani boricha yozdi. Shuning uchun ham biz uni sevamiz. U biz yozuvchilarni yozgan va hali yozishga ulgurmagan hayotga olib kirdi.

Onore de Balzakning dong‘i va mahorati o‘quvchini ushlab turadi, deb o‘ylayman.

Dante. Italyan adabiyoti Dantedan boshlanib, Danteda tugaydi. Shuning o‘zi kifoya. Danteda hamma narsa tiklanish ruhida. Men Danteni Bibliyani sevganchalik sevaman. U ruhimni oziqlantiradi. Qolgan hammasi dahmaza.

Gi de Mopassan… Qiziqarli va jonli… ammo uning asarlarini buyuk ishlar deb aytmagan bo‘lardim.

Yogann-Volfgang Hyote. Keksa Faustning yoshartirilishi menga yoqmaydi.

Mixail Lermontov. “Zamonamiz qahramoni” asari jahonda mening kitobimga o‘xshagan yagona asar. “Zamonamiz qahramoni”ning shafqatsiz taqdiri menga kitobimni eslatib turadi.

Aleksandr Pushkin. Men bir narsani tushunolmayman: Pushkinning askarlar, yovuz odamlar, tanti qahramonlar haqidagi asarlaridan qanday zavqlanish mumkin? Pushkin bolalarcha yashadi va yozdi, shu tariqa o‘ldi ham.

Lev Tolstoy. Hamma davrlarda ham adabiyotga yangilik olib kirganlar eng yaxshi yozuvchi deb tan olingan. Lev Tolstoy buyuk adib. Uning asarlari hech qachon o‘lmaydi. Chunki uning yelkasida doim boshi bo‘lgan.

Jek Londonga qarshi biror gap aytolmayman. Chunki biz bir-birimizdan tubdan farq qilamiz.

Homer barcha aspektlar va spetsifikalarni “Odisseya”da ifodalab bergan, shu jumladan, mayda detallarni ham. U oddiy so‘zlardan favqulodda ma’nolar chiqara oladi. Homerning asarlari shu darajada ajoyib yozilganki, ulardan bir nechta yozuvchilarni topish uchun odam juda aqlli bo‘lishi shart emas. Bular ertaklardek ajoyib va butun yer yuzini birdek bog‘lab turadigan asarlardir. Ularni qayta yozishning iloji yo‘q. Hammasidan ko‘ra eng ajoyibi va keng qamrovlisi “Odisseya”dir. U “Hamlet”, “Don Kixot”, “Ilohiy komediya”, “Faust”dan ham buyukroq va ijtimoiyroq.

Anton Chexov adabiyotga yangilik olib kirdi. Sirtdan qaraganda, u birinchi dramaturg. Chexov kichkinagina detallardan ham tragediya, komediya, xarakter va his-to‘yg‘u yarata oladi. Shuningdek, uning asarlarini o‘qiganda pyesalar xuddi ko‘z ochib yumguncha tugab qolgandek taassurot uyg‘otadi. Chexov asarlarida qahramonlar doim ko‘zbo‘yamachiliklardan o‘zini tiyadi va parda tushiriladi. Ammo, bilingki, ular his-tuyg‘uni unutib, yangi ko‘zbo‘yamachiliklarni yaratishadi.

Marsel Prust – analitik natyurmortchi. U faqat gersoginyalar haqida yozadi. Meni esa ularning xizmatkorlari ko‘proq qiziqtirgan.

Franchesko Petrarka meni maftun etolmagan, chunki unda intellekt yetishmaydi. U go‘zallik shaydosi, xolos.

Fyodor Dostoyevskiy. O‘ylab topilgan qotillikni bo‘yniga oladigan Fyodor Dostoyevskiy qahramonlaridan ko‘ra Russoning qanday qilib kumush qoshiqchalarni o‘g‘irlagani to‘g‘risidagi iqrornomasini eshitish qiziqroq.

Prosper Merime asarlari qiziqarli, biroq bu durust yozuvchi degani emas.

Kardinal Nyumenning nasri yuqori baholangan. Lekin Kardinal Nyumen asarlarini o‘qigan odam ishonib bo‘lmaydigan narsalarga duch kelaverib charchaydi.

Ivan Turgenev asarlarida psixologik analizning ilk ko‘rinishi namoyon bo‘lsa-da, eskicha yo‘sinda yozilgani bois g‘ijirlagan eshikdek odamning joniga tegadi. Men uning yaxshi odamligini yoqtiraman. Kuchsiz sevgidan ko‘ra sevmagan durust deganlariday. Shuning uchun Ivan Turgenevni buyuk yozuvchi deb tan ololmayman.

Henrik Ibsen. Norvegiyalik buyuk adib Henrik Ibsenning asarlarini o‘qib ta’sirlangan kamina Joys ruhoniylikni tashlab, adabiyotga o‘zini urdi. Va shuningdek, barcha havaskor yozuvchilardek kumiriga maktub ham yozdi:

“Universitetda tahsil olgan yillarimda doim Sizning nomingizni Irlandiyada hammaga tanitish uchun ko‘klarga ko‘tarardim. Har doim Sizning drama tarixidagi haqiqiy o‘rningizni odamlarga ko‘rsatish uchun jon-jahdim bilan kurashdim. Siz hech qachon iste’dodingizni pesh qilib xalq oldida obro‘ngizni oshirishga urinmagansiz, nazarimda, inson qadr-qimmati ham shunda. Qolaversa, sizning satirangiz, dramatik mahoratingiz va pyesalaringizdagi jozib ohangdorlik har qancha maqtovga loyiq. Sizning sarkash jasoratingiz esa hayot sirlarini bilishga undaydi”.

Azim Ro‘ziyev tayyorlagan

“Yoshlik”, 2016 yil 3-son