Ҳемингуэй ўз ҳаётининг оддий солномачиси ёки тарихнависи эмасди. У яхши билган, ўз кўзи билан кўрган, бошидан кечирган воқеалар ҳақида ёзган. Шахсий ҳаёт тажрибаси эса у қураётган ижод қасрининг пойдевори бўлиб хизмат қилган эди, холос. Хемингуэйнинг ўзи ушбу тамойилни қуйидагича таърифлайди: “Роман ёки ҳикояни ёзиш – бу яхши билганинг асосида бадиий тўқима яратиш демакдир. Ҳақиқатда қандай бўлишини эслашга ҳаракат қилганингдан кўра, бадиий тўқима яхши чиққанда, ҳақиқатга яқинроқ бўлади”.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

ЭРНЕСТ ҲЕМИНГУЭЙ

Ёзувчи ижоди давр билан, ўша даврнинг маънавий муаммолари билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Эрнест Ҳемингуэй (Ernest Hemingway, 1899–1961) ижодида ушбу боғлиқлик тўғридан-тўғри намоён бўлган ёзувчи ижодини, ҳақиқий инсон биографиясидан ажратиб бўлмайди. Гарчи ушбу биография китобхон кўз ўнгида бадиий жиҳатдан қайта англанган ва санъаткорона ўзгартирилган бўлса ҳам. Хемингуэй ўз ҳаётининг оддий солномачиси ёки тарихнависи эмасди. У яхши билган, ўз кўзи билан кўрган, бошидан кечирган воқеалар ҳақида ёзган. Шахсий ҳаёт тажрибаси эса у қураётган ижод қасрининг пойдевори бўлиб хизмат қилган эди, холос.

Хемингуэйнинг ўзи ушбу тамойилни қуйидагича таърифлайди: “Роман ёки ҳикояни ёзиш – бу яхши билганинг асосида бадиий тўқима яратиш демакдир. Ҳақиқатда қандай бўлишини эслашга ҳаракат қилганингдан кўра, бадиий тўқима яхши чиққанда, ҳақиқатга яқинроқ бўлади”.

Журналларда босилиб чиққан илк мақолалари ва “Уч ҳикоя ва ўнта шеър” (Three Stories and Ten Poems, 1923) номли мўжазгина китобидан сўнг, Хемингуэй “Бизнинг давримизда” (In Our Time, 1925) новеллалар тўпламини эълон қилди ва шу заҳотиёқ ўз услубига эга ёзувчи эканлигини намойиш этди. Бу китоб камолотга эришган ёзувчи ижодининг дебочаси бўлди. Аслини олганда, тўплам кўп жиҳатдан Ник Адамснинг автобиографик образи орқали бир-бирига чамбарчас боғланган новеллалардан иборат туркум эди. Тўпламга кирган 15 новелла ижтимоий ҳаёт мавзусига бағишланган бўлиб, уларда на сюжет, на композицион жиҳатидан яқин бўлмаган “интерлюдия”лар тўпламни бир бутун яхлит ҳолга келтирганини кузатиш мумкин.

Ушбу тўплам Хемингуэйга маълум даражада шуҳрат олиб келди. Бу унинг жиддий мавзудаги биринчи асари эди. Унда адибнинг ижодий ғоялари илк бора мужассам этганини кузатамиз, шунингдек, ёш ёзувчига илҳом бағишлаган, уни қизиқтирган ва бадиий ҳамда эстетик дунёқарашларининг асосий йўналишларини белгилаб берган мавзулар доирасини ҳам кўриш мумкин. Эътиборли томони шундаки, тўпламнинг тузилиши ўзгача – шакл жиҳатдан оддий ҳикоялар, кичик ҳажмдаги миниатюралар билан алмашиниб туради. Ҳикояларнинг равон оқими эса бирданига авж олиб, тез ва шиддатли тус олади. Муаллифнинг ўйлаган нияти, асосий мақсади айнан шу йўсинда рўёбга чиқади. Унинг фикрича, “энг муҳими – умумий кўринишни, манзарани яратиш лозим, орада тафсилотларга ҳам ўрин бериш фойдадан холи бўлмайди. Бу ҳолат, бирон-бир нарсага, аввало, оддий кўз билан қарашга, айтайлик, шитоб билан қирғоқ ёнгинасидан ўтиб кетиб, кейин унга дурбин орқали қайта тикилиб синчков қарашга ўхшайди. Ёки, бошқачароқ қилиб айтганда – қирғоққа узоқдан қараб, сўнгра у ерга бориб ва бир оз яшаб, кейин эса у ердан кетиб ва яна узоқ-узоқдан соғинч ила эслашга ўхшайди”.

“Бизнинг давримизда” тўплами таркибига кирган ҳикоялар орасида Ник Адамс ҳаётини ёритиб берувчи туркум ҳикоялар алоҳида ўрин эгаллайди. Чунки у Хемингуэйнинг ўзгача меҳр ва ҳурмат билан тасвирлаган қаҳрамонларидан биридир. Айнан шу қаҳрамонда ёзувчининг автобиографик хусусиятлари, инсоний хислат ва фазилатлари мужассам этилган бўлиб, у муаллиф билан бирга улғаяди, камол топади ва ўзгариб боради. Баъзи ҳикояларда бу қаҳрамон китобхон кўз ўнгида бошқа исмда пайдо бўлса-да, аммо Шимолий Мичиган ўрмонларида катта бўлган, болалигидаёқ ўз хоҳиши билан биринчи Жаҳон урушига жўнаб кетган ва фронтдан умуман бошқача одам бўлиб қайтган Ник Адамс бўлиб қолаверади. Кўп жиҳатдан Хемингуэйнинг шахсий тажрибасига, унинг хотираларига асосланган “Ҳиндулар қабиласи” (Indian Camp), “Доктор ва унинг хотини” (Doctor and Doctor`s Wife), “Нимадир тугаб қолди” (The End of Something), “Уч кунлик ёғингарчилик” (The Three Day Blow), “Чемпион” (The Battler) каби ҳикояларда Ник Адамснинг болалик чоғлари, ёшлик пайтлари, илк бора ҳаёт қийинчиликларига дуч келиши, маънавий ўсиши, камолотга эришиши ҳақида ҳикоя қилинганини кузатамиз.

“Жуда қисқа ҳикоя” (A Very Short Story) тўпламда ўзига хос ўрин эгаллайди, негаки Италияда госпиталда ётган пайтларида Хемингуэй ва уни парваришлаган ҳамшира Агнесса фон Куровски ўртасида шунга ўхшаш ишқий муносабатлар пайдо бўлган эди; Агнесса унга турмушга чиқишни ваъда қилиб, ўз ваъдаси устидан чиқа олмади. Ҳикоянинг охири атайин, бир қадар қўпол мазмун касб этади. Ваҳоланки, ушбу ишқий сюжет, кейинчалик бирмунча кенгайтирилиб, ёзувчининг янги тажрибаси, янги фикрлари билан бойиши ва “Алвидо, қурол” романига айланиши билан характерлидир.

“Уйда” (Soldier`s Home) ва “Биг-Ривер” ҳикояларида муаллиф урушдан уйига қайтиб келган аскарнинг руҳий ҳолатини тавсиф қилади. Ҳаётда ўз ўрнини топа олмаётган инсоннинг изтиробларини, саросимага тушиб қолган онларини тасвирлайди. Ўғил ва ота-она ўртасида пайдо бўлган ихтилофларни баён қилади; диққатга сазовор томони шундаки, буларнинг ҳаммаси Хемингуэйнинг бошидан ўтган ва қалбида ўчмас из қолдириб кетган воқеалар эди. “Биг-Ривер” (Big Two-Hearted River) ҳикоясида унинг қаҳрамони урушдан қайтиб келганлиги тилга ҳам олинмайди, лекин ҳикоянинг руҳияти, қаҳрамон кайфияти бу инсон урушдан қайтиб келганлигини зимдан эслатиб туради; руҳан эзилган, келажакка ишончини йўқотиб, тушкунлик ҳолатида қайтган солдат, бу ёғига табиат қўйнида тинч ва осойишта яшаб, ҳузур-ҳаловатда бўлишни орзу қилади.
Тўпламда, ҳажман йирик ҳикоялар билан бир қаторда миниатюралар ҳам мавжуд. Миниатюралар – бу уруш, қатл, зўравонлик, қотиллик каби инсониятга ёт унсурларга тўла бераҳм ва шафқатсиз дунёнинг сарҳадларга бўлиниб кетган кўринишидир. Улар – урушдаги ўлим, қамоқхонадаги қатл этилиш, полициячилар томонидан икки ўғрининг ўлдирилиш саҳналари, ва ниҳоят, жонли ва ифодалилиги жиҳатдан ўқувчида кучли таассурот қолдирувчи, Туркияда юз йиллаб яшаган тинч грекларнинг мажбуран қочоқларга айланишини, ўз ватани ҳисобланмиш Туркияни тарк этишини тасвирловчи ҳажман кичик асарлардир.

Табиий ўлиш, зўрлаб ўлдириш, бевақт ўлиш, очликдан ўлиш, қаҳрамонларча ҳалок бўлиш, ўлимга ҳукм қилиниш, ёмон аҳволга тушиб қолиш, азоб чекиш, бир сўз билан айтганда, ҳаёт-мамот масаласи тўпламнинг номини – “Бизнинг давримизда” – тўлалигича ифодалайди. Хемингуэй фикрича, ҳаёт ҳақида виждонан, рўйрост ёзиш – бу ўлим ҳақида ҳам ёзиш демакдир, чунки унинг қатъий ишончи “ҳаёт – бу, умуман олганда, фожиадир, унинг охири олдиндан ҳал қилиб бўлинган”, деган ақидага тақалади.

Хемингуэй ўзи учун “одоб-ахлоқ қоидаларини” ишлаб чиқди. Уларнинг мазмун-моҳияти қуйидагилардан: яъни одам ўлимга, мағлубиятга маҳкум этилган экан, ўз инсоний қадр-қимматини сақлаб қолишнинг ягона йўли – бу дадил бўлиш, ҳеч нарсадан қўрқмаслик, ҳар хил вазиятларда ҳам ўзини йўқотиб қўймаслик, худди спортдаги каби “ҳалол ўйин” қоидаларига риоя қилишдан иборат бўлган.

Биринчи марта бу фикрни Хемингуэй “Бизнинг давримизда” тўплами устида ишни тугатганидан сўнг, “Аёлларсиз эркаклар” (Men Without Women, 1927) номли тўпламига кирган “Енгилмаган” (The Undefeated, 1924) ҳикоясида мужассамлаштиришга ҳаракат қилди. Унда қариликни бўйнига олишни истамаётган матадор ҳақида ҳикоя қилинади. У қандай бўлмасин ҳаммага яна ҳали матадор бўлаолишини, қўлидан шу ишгина келишини, буқаларни енгишга ҳали куч-қудрати етарлилигини исботламоқчи бўлади. Ҳикоя ғоясини унинг номидан пайқаш қийин эмас, ғоянинг мазмуни қуйидагича: ҳатто мағлубиятга учраб ҳам, одам енгилмаган бўлиб қолавериши мумкин. Ўзига хос маънога эга томони шундаки, Хемингуэй қаҳрамон сифатида хаёлий, ўз тасаввурида ўйлаб чиққан образни танлаб олди, буқалар жангида эса, ўртага ҳаёт тикилганига қарамасдан, у бор йўғи ўйин холос.
Бироқ ҳаётда инсон ҳеч қачон таслим бўлиши мумкин эмаслиги, қандай зарбалар берилмасинки, у ортга чекинмаслиги ҳақидаги фикр Хемингуэйни бутунлигича банд этганди. Бу туйғу муаллифга “Ва, қуёш чиқаверади” (The Sun Also Rises, 1926) романи устида ишлаётган пайтларида янада муқум ўрнашиб, унга илҳом бағишлади. Негаки, 1927 йил Англияда “Фиеста” (Fiesta) номи остида босилиб чиққан ушбу роман Хемингуэйга оламшумул шуҳрат олиб келди. Роман эпиграфида муаллиф “йўқотилган авлод” (the lost generation) ҳақидаги машҳур иборани эпиграф қилиб келтиради. Дарҳақиқат, бу роман чеҳраларга уруш муҳри босилган одамлар ҳақида эди. Бу роман урушда тирик қолган, лекин алданганлигини англаган, баландпарвоз шиорлар ёлғон эканлигини тушунган, оқибатда ўзлигини йўқотиб саросимага тушган одамларнинг аччиқ қисматидан ҳикоя қилар эди. Бу одамлар Хемингуэйга яқин таниш бўлган, чунки унинг ўзи ҳам ўша одамлар муҳитида яшаган, ўша мудҳиш қирғинларда омон қолган бўлса-да, улардан фарқи – унинг бу ҳаётда ягона таянч нуқтаси – ижод шукуҳи борлиғида эди. Айнан шу бебаҳо хислатини муаллиф ўз қаҳрамони журналист Жейк Барнс образида мужассам этади. Жейк Барнс урушдан қолган оғир жароҳатига қарамасдан, ҳаёт олдида таслим бўлмайди, инсоний қадрини йўқотмайди, ўз обрўсини ерга урмай ишлашни, ижод қилишни давом эттиради.
Романда қаҳрамонларининг ўзига хос қисқа ва лўнда, якунига етмаган диалоглари, изоҳлар ва бўлиб ўтаётган воқеаларга муаллифнинг муносабати йўқлиги билан алоҳида ажралиб турувчи Хемингуэй услуби шаклга киради, сайқал топади. Урушда оғир яраланган Жейк Барнс адабиёт ва журналистика соҳасига эндигина қадам босди, у ва унинг дўстлари ғам-ташвиш, қайғу-ҳасрат оғушида қолиб, аламини ичкиликдан, кайф-сафо, ўйин-кулгидан олмоқчи бўлишади; бир сўз билан айтганда, “йўқотилган авлод”га хос бўлган кайфиятни, феъл-атвор ва юриш-туриш тарзини ўзларида ифода этадилар. “Йўқотилган авлод” (lost generation – Гертруда Стайн атамаси – изоҳ М.Х.) бу фронтнинг оғир синовларидан ўтган ва урушдан қайтиб келган ёшлар, руҳан эзилган, тушкунликка йўлиққан авлоддир. Асарда, айни пайтда, Испания табиатининг бетакрор манзаралари, испан халқи, уларнинг миллий байрами – фиеста саҳналарида Хемингуэй ҳаётнинг абадийлигини яна бир бора ҳаётий тасвирлашга эришади.

Бадиий ижодда виждонлилик масаласи Хемингуэй учун ёзувчининг ҳаётга нисбатан виждонан муносабати муаммоси билан чамбарчас боғлангандир. “Пешиндан кейинги ўлим” (Death in the Afternoon, 1932) асарида адиб: “Энг муҳими, виждонан яшаш ва ишлашдир”, деб ёзади. Кейинги “Африканинг яшил тепаликлари” (Green Hills of Africa, 1935) асарида Африка бўйлаб ов саёҳатлари кундалиги Хемингуэйнинг адабиёт ҳақидаги фикрлари ва ёзувчилик меҳнатининг синоатлари ҳақидаги ўй-фикрлари билан галма-гал алмашиниб туради. Истеъдод, интизом, ўзини ўзи тута билиш, ўзини ўзи танқид қила олиш каби тушунчалар билан бир қаторда ёзувчига нималар зарур эканини бирма-бир санаб ўтаркан, энг муҳими “Парижда сақланаётган метр эталонидек сира ўзгармайдиган виждонга эга бўлиш лозим”лигини таъкидлайди.

Адиб ўзининг энг яхши ҳикояларидан бири “Килиманжаро қорлари” (Snows of Kilimanjaro, 1936) ни ушбу муҳим мавзуга бағишлади. Ҳикоя қаҳрамони ёзувчи Гарри образида Хемингуэй биографияси билан боғлиқ кўп воқеаларни учратамиз. Ўлим билан олишаётган Гарри ҳаётидаги кўп нарсаларни эслайди: 1920 йил Париждаги ҳаётни, Яқин Шарққа бўлган ижодий сафарни ва ҳоказо. Буларнинг барчасини Хемингуэй ҳам ўз бошидан кечирган эди. Лекин Гарри Хемингуэйга ўхшамайди, таъбир жоиз бўлса, муаллиф ўз қаҳрамонига ўзга ҳолатдаги биографиясини беради, яъни у ўз истеъдодини сотганида, унга хиёнат қилганида ҳаёти қандай бўлиши мумкинлигини тасаввур этишга ҳаракат қилади. Гарчи, Хемингуэй ўз ижодида жиддий сиёсий ва ижтимоий ҳаёт муаммоларига етарлича тўхталиб ўтмаган бўлса-да, “Эсквайр” журналида мунтазам чоп этилган мақолаларида ўзини зийрак сиёсатдон, уруш ва фашизмга қарши позицияни эгаллаган публицист сифатида намоён қилди. Айни пайтда, у ижтимоий ҳаётдаги ўта долзарб муаммо яъни урушдан сўнг ночор аҳволда қолган одамлар турмуши мавзусига асосий эътибор қаратди. Адиб бу даврда Флорида штатидаги Ки-Уэст шаҳрида яшаркан, маҳаллий халқ билан яқиндан танишди ва улар билан оға-инидек умргузаронлик қилди.
1934 йил Хемингуэй денгизда балиқ овлаб кун кўраётган Гарри Морган ҳақида ҳикоя қилувчи “Бир рейс” (One Trip Across) деб номланган қиссасини ёзади. Унинг давоми бўлган “Контрабандистнинг қайтиши” ҳикояси босилиб чиқади. Ҳаётда алданган ва ҳеч бир вақосиз қолган Гарри Морган, ўз оиласини боқиш учун қонунга хилоф иш тутганлиги, вазиятнинг ўзи уни жиноят қилишга мажбур қилгани ҳар икки ҳикоянинг бош мавзусига айланади. Кейинроқ эса шу мавзу асосида “Ё бор, ё йўқ” (To Have and Have Not, 1937) романи юзага келади. Романнинг биринчи ва иккинчи қисмига айланган олдинги ҳикояларга Хемингуэй учинчи, яъни ўз қаҳрамонининг фожиали тарихини якунловчи ҳикояни тиркаб қўйди.

Романда муаллиф жамиятда ҳукм сураётган вазиятни бир-биридан кескин фарқ қилувчи рангларда, ҳеч бир муболағасиз ва бўрттиришсиз мавжуд манзарани тасвирлашга ҳаракат қилади. Адиб тасвирлаган жамиятнинг бир томонида ночор аҳволга тушиб қолган, нормал шароитда яшаш имконидан маҳрум этилган қашшоқ одамлар турса, умрини кўнглихушликда, беғаму–бекўст ҳаёт кечираётган бой–бадавлат бекор хўжалар, иккинчи томондан жой олганди. Асарда кўтарилган муаммога ўз муносабатини билдириш ниятида Хемингуэй Гарри Морган тақдирига мантиқий нуқта қўювчи парчани ҳам киритади. Ўлим тўшагида ётган Гарри Морган қуйидаги чуқур фалсафий маънога эга сўзларни айтади: “Одам ёлғиз яшай олмайди. Одамни ёлғизлатиб қўймаслик керак. – У тўхтаб қолди. – Барибир, одамнинг бир ўзи ҳеч нарса қилаолмас экан. – У кўзини юмди. Шуни айтиш учун унга кўп вақт керак бўлди, буни англаб етиши учун эса бутун ҳаёти керак бўлди”.

“Ё бор, ё йўқ” романининг яратилиш тарихи кўп жиҳатдан ушбу асарнинг бадиий заифлиги, сюжетнинг ўзаро боғланмаганлиги, матннинг ҳар хил услубда ёзилганлигида кўзга ташланади. Хемингуэй ижодий биографиясида бу романнинг муҳим ўрин эгаллаганлигини, ўзида ҳаётни ижтимоий нуқтаи назардан ўрганиш ва англаб етишда илк жиддий ёндошувдан дарак берувчи асар бўлганлигида деб тушунмоқ керак.
Қамал қилинган Мадрид шаҳридаги “Флорида” меҳмонхонасида яшаган Хемингуэй “Бешинчи колонна” (The Fifth Column, 1938) пьесасини ёзади. У ҳеч қачон ўзини драматург деб ҳисобламаган, бу унинг ижоди давомида ёзилган ягона пьесаси эди. Шу боис, биринчидан асарнинг шошилиб ёзилганлиги, иккинчидан унда маълум даражада драматик услубий маҳорат етишмаганлиги сезилиб туради. Нима бўлганда ҳам, ушбу пьеса Хемингуэй ижодида муҳим босқични белгилаб берди, сабаби асарда илк дафъа ғоя, янги мавзу ва янги образлар галереяси намоён бўлган эди.

Буларнинг барчаси, энг аввало, бош қаҳрамон – америкалик аскар Филипп Роллингс тимсолида намоён бўлади; у, Хемингуэй ижодида, шубҳасиз, янги қаҳрамон эди. Ёки, тўғрироғи, янги қаҳрамон эмас, балки унинг роман ва қиссаларининг ўша-ўша эски қаҳрамони бўлса-да, бироқ муаллиф билан бирга улғайган, камолга етган ва ҳамнафас янги даврга қадам қўйган қаҳрамондир. Муаллиф қаҳрамони Филипп Роллингс билан ўзи ўртасидаги ўхшаш қиёфа ва хислатлар борлигига, энг муҳими, изчил боғлиқлик мавжудлигига алоҳида урғу беради, бу қаҳрамонни ўз анъаналри давомчиси қиёфасида кўрсатади. Аммо Филиппни ҳали-ҳануз беташвиш ва фаровон ҳаёт билан боғлаб турувчи ришталар мавжуд эди. Масалан, “Килиманжаро қорлари” ҳикоясидаги Гарри ҳам айнан шу зайлда ҳаёт кечирганини эслайлик. Баъзан Филипп ҳам ўзига тўқ ва бекаму кўст ҳаётни қўмсаб қолади. Қолаверса, бу ҳаётга қайтишга унинг севикли аёли Дороти Бриджес чорларди. Бу аёл сиймосида эса Филипп соғинган, қўмсаб қолган барча ижобий нарсалар тажассум эди. Хемингуэй пьеса сўзбошисида қуйидаги сатрларни бежизга ёзмаганди: “…шундай қиз борки, уни исми Дороти, лекин уни бемалол Ностальгия деб ҳам аташ мумкиндир”. Дороти Филиппни олдинги тинч ва осойишта ҳаётга қайтишга ундаганида, йигит унга шундай жавоб қилади: “Сен боришинг мумкин. Мен у жойларнинг барчасида бўлганман, энди улар ортда қолди. Мен эндиликда борадиган жойимга ё бир ўзим, ёки менга ўхшаганлар билан бирга бораман”.

Хуллас, Хемингуэй қаҳрамонининг ҳаёти ўзига хос маънога, янги мазмунга эга бўлди ва у ўз хоҳиши билан жангга отланди. “Олдинда эллик йил эълон қилинмаган урушлар мени кутиб турибди ва мен бу урушларда иштирок қилиш учун шартномани туздим, – дейди Филипп. – Эсламайман қачонлигини, лекин уни имзоладим”. Урушни лаънатлаган, қуролни ташлаган ва “бир томонлама сулҳ” тузган “Алвидо, қурол” романи қаҳрамони Фредерик Генри эгаллаган позициядан фарқли ўлароқ Филипп Роллингс узоқ ва машаққатли урушлар йўлини босиб ўтди.

“Бонг кимга чалинмоқда” (For Whom the Bell Tolls, 1940) романи Хемингуэй ижодини янги босқичга кўтарди. Адибнинг “Бешинчи колонна” пьесасида намоён бўлган тенденцияларни ривожлантирувчи ва чуқурлаштирувчи ушбу роман ҳам Испаниядаги фуқаролик уруши мавзусига бағишланган эди. Унинг бош қаҳрамони ҳам ўз ихтиёри билан Испанияга келган ёш америкалик йигитдир. Романда Испанияда алангаланган фуқаролик уруши пайтида қўзғолончилар отрядига жўнатилган ёш америкалик байналмилал жангчи Роберт Жордан ҳақида ҳикоя қилинади. Роман сюжети унчалик мураккаб эмас. Бош қаҳрамон Роберт Жордан портлатиш бўйича тажрибали мутахассис бўлгани боис, унга Сеговия шаҳрига ҳужум пайтида диктатор Франкога бўйсунган ҳарбий қўшинларни ёрдамга етиб келишини йўққа чиқариш мақсадида кўприкни портлатиб юбориш вазифаси юклатилган. У жанговар топшириқни бажариш учун фронт чизиғидан ўтиб, республикачилар армияси айни ҳужумга ўтган пайтда партизанлар ёрдамида кўприкни портлатиб юбориши керак.

Сюжет йирик роман учун жуда оддий ва жўн туюлсада, муаллиф ушбу асарида бир қатор маънавий, ахлоқий муаммоларни ҳал этишга, энг муҳими, ўзи истаганидек янгича ҳал этишга ҳаракат қилади. Муаллиф юксак ғоя деб ихтиёр қилган, ўз зиммасига олгани бу маънавий бурч ва унга чамбарчас боғлиқ инсон ҳаёти, унинг қадр-қиммати муаммоси эди. Шу боис, роман мазмунига фалокат, фожиа туйғуси сингиб кетганини кузатамиз. Роберт Жордан шу ҳис-туйғулар оғушида яшайди. Ўлим таҳдид қилмоқда, жанг хавфи уфуриб турибди, лекин бу ўлим олдидаги ожизлик ёки ҳалокатга маҳкумлик фожеаси эмас. Жанговар топшириқни бажариш у ва унинг сафдоши қария Ансельмо ўлими билан тугаши мумкинлигини тушинган Жордан, шунга қарамасдан ҳар бир инсон ўз бурчини адо этишга мажбур деб ҳисоблайди ва бурч бажарилишига кўп нарса, қолаверса, – уруш тақдири, балки ундан ҳам муҳимроғи – келажак тақдири билан боғлиқ бўлиши мумкин.

“Бундай ўйлаш уят, – деди у ўзига ўзи. – Наҳотки, сен бошқача бўлсанг, наҳотки, умуман бошқача одамлар бўлса, наҳотки, улар билан ҳеч нарса содир бўлиши мумкин бўлмаса? Буйруқ берилди, зарур буйруқ ва сен уни ўйлаб топмагансан, кўприк ҳам бор ва бу кўприк атрофида инсоният тақдири ҳал этилиши мумкин… Сенинг олдингда биргина вазифа бор ва сен уни бажаришинг лозим”.

Шу тариқа фақат ўз ҳаёти ва муҳаббатини қутқариб қолишни ўйлаган Фредерик Генри индивидуализми ўрнига инсоният олдидаги бурчини чуқур ҳис қилган, озодлик учун курашишнинг юксак ғоясини тўлиқ англаган янги қаҳрамон – Роберт Жордан келди.

“Бонг кимга чалинмоқда” романидаги муҳаббат ҳам ўзгача, у ижтимоий бурч ғояси билан чамбарчас боғланган. Роберт севгилиси Марияга шундай дейди: “Мен озодликни ва инсон қадр-қимматини нечоғлик эъзозласам, сени ҳам шу қадар севаман… Биз ҳимоя қилаётганимиз Мадридни қанчалик севсак, сени ҳам шунчалик севаман! Бу урушда ҳалок бўлган ўртоқларимни қай даражада ардоқласам, сени ҳам шундай севаман! Афсус, уларнинг кўпи ҳалок бўлди. Ҳа, сен тасаввур ҳам қилолмайсан қанчалигини. Лекин мен сени жонимдан ҳам ортиқроқ севаман!..”

Одамлар олдидаги ватан ва муҳаббатга бурч ғояси романда ёрқин намоён бўлган. Агар “Алвидо, қурол” романида Хемингуэй ўз қаҳрамони тилида “баландпарвоз” сўзларни рад этган бўлса (Генрининг қуйидаги фикри бунга далил: “Мени “муқаддас”, “шонли”, “қурбон” каби сўзлар ҳижолатга солади… Бундай сўзлар кўп эди, уларни эшитиш нафратни қўзғатарди”), “Бонг кимга чалинмоқда” романида эса бу сўзлар ўзининг том маъносида янграйди, дастлабки қимматига қайтадан эга бўлишади.

Хуллас, романнинг бадиий моҳияти, ғояси, фожиавийлиги охирги қисмида якун топади. Жордан топшириқни бажаради, кўприк портлатиб юборилади, лекин унинг ўзи оғир ярадор бўлади. Ҳар бир инсон адо қилмоғи лозим бўлган бурч мавзуси яна янграйди. Жордан: “Ҳар бир одам қўлидан келганини қилади. Сен ўзинг учун энди ҳеч нарса қилолмайсан, лекин бошқалар учун зарур бўлган нарсани қилаолишингни исботладинг”. Ҳа, у жанговар дўстларининг орқага қайтишларига имкон яратиш учун, муқаррар ўлимга борди. Ўлим олдидан Жордан яшаб ўтган ҳаётига якун ясайди. Якун умид ва ишончга тўла эди. “Нимага ишонган бўлсам, шу мақсад учун бир йил кураш олиб бордим. Агар биз шу ерда ғалаба қозонсак, демак, ҳамма ерда ғалабага эришамиз. Дунё – гўзал жой, унинг учун курашсанг арзийди ва мен уни тарк этмоқчи эмасман. Сенинг омадинг бор экан! – деди у ўзига, – сен арзигулик ҳаёт яшадинг. Бошқаларга нисбатан, сенинг ҳаётинг мақтагулик бўлди, чунки унда ушбу охирги кунлар бор эди. Сен нолимасанг ҳам бўлади”.

XVII асрда яшаган инглиз шоири ва руҳонийси Жон Донн сўзлаган хутбасидан, аниқроғи черковга қатновчи диндорларга қарата айтган жўшқин нутқидан келтирилган: “Оролдек ўзича якка яшаётган инсонни ўзи йўқ, ҳар бир инсон Қитъа, Қуруқликнинг бир бўлагидир; агарда шиддатли тўлқин қирғоқдаги қоятошни денгизга оқизиб кетса, Европа бирмунча кичрайиб қолади, соҳилнинг чеккасини сув ювиб кетса, сенинг ёки дўстингнинг кулбасини бузиб ташласа ҳам шундай бўлади; ҳар бир Инсоннинг ўлими менинг умримни ҳам қисқартади, негаки, мен бутун Башарият билан бирман, шунинг учун ҳам бонг кимнинг номига чалинмоқда, деб мендан сўрама: у сенинг номингга ҳам чалинмоқда”, каби оташин сўзларнинг биргина жумласи роман эпиграфига айланади. Шу сўзлар билан Хемингуэй ушбу романга хотима ясади.

1952 йил кўпни кўрган, етарлича ҳаётий тажриба тўплаган Хемингуэй ўзининг “Чол ва денгиз” (The Old Man and the Sea, 1952) қиссасини ёзади. Ушбу асар муаллифга ҳақиқий шуҳрат олиб келди. Адибнинг 1954 йил адабиёт соҳасида Нобел мукофотига сазовор бўлишига асосий сабаб бўлди.

Бу қисса бадиий маҳорат, қолаверса, унда кўтарилаётган муаммолар замирида адабий жараёнда муҳим воқеага айланди. Ҳажман унчалик катта бўлмаган ушбу қисса Хемингуэй ижодида алоҳида ўрин тутади. Уни чуқур фалсафий маънога эга ҳикоя деса ҳам бўлади, шу билан бирга унда тасвирланган образлар рамзий умумлашма даражасига кўтарилади, конкрет ва ўзига хос характерларга эгадир. Ўз меҳнати туфайли ҳаёт маъносини англаган заҳматкаш инсон Хемингуэй ижодида илк бор қаҳрамонга айланади. “Ё бор, ё йўқ” романидаги Гарри Морганни “Чол ва денгиз” қиссасидаги Сантьяго билан тенглаштириб бўлмайди, негаки, у тайинли меҳнат қилмайди, таваккалига яшайди, қалтис ишларга ҳам қўл уради, жиноят орқасидан тирикчилик қилади. Кекса Сантьяго эса ўзи ҳақида бошқача фикрда, дунёга бир умр балиқ овлаш учун туғилганлигини таъкидлайди. Ўз касбига бўлган бундай муносабат Хемингуэйга ҳам хос эди, у бу дунёда ёзиш учун яшаётганлигини кўп марта айтган.

Сантьяго балиқ ови билан боғлиқ ҳамма нарсани билади. Кубада кўп йил яшаган Хемингуэй ҳам бу ишда катта тажриба орттирганди. Чол улкан найзабалиқни тутиб олади, денгизда у билан узоқ, тинка-мадорни қуритадиган, куч-қувватдан маҳрум этгувчи, ҳолдан тойдирадиган олишувни бошидан кечиришга мажбур бўлади, ниҳоят балиқни енгади, аммо йиртқич акулалардан ўз ўлжасини ҳимоя қилишга қурби етмайди, курашда енгилади. Бу воқеа тафсилотлари жуда аниқ, балиқ овини яхши билувчи тарафидан ёзилганлиги аниқ кўриниб туради. Сабаби, Хемингуэй балиқчиларнинг хавфли ва машаққатли касби сиру-синоатларидан воқиф эди.

Қиссада денгиз гўё тирик мавжудотдек намоён бўлади. “Бошқа, ёшроқ балиқчилар денгиз ҳақида худди макон, рақиб, баъзан душмандек гапиришарди. Чол эса денгизни худди илтифотли, саховат кўрсатаётган ёки ундан маҳрум этаётган аёлдек ҳис қиларди, гарчи ёвузлик ёки бемулоҳаза иш тутса, нима ҳам қилиб бўлади, унинг табиати шунақа”.

Сантьягода ҳақиқий улуғворлик мужассамдир. У ўзини табиатнинг қудратли кучларига тенг деб билади. Чолнинг балиқ билан олиб борган кураши рамзий маънога эга бўлиб қолсада, инсон меҳнати ва унинг чеккан заҳматлари тимсолига айланади. Чол балиқ билан тирик жонзод, қолаверса, ўз тенги билан гаплашгандек суҳбатлашади. “Балиқ, – дейди у, – мен сени яхши кўраман ва ҳурмат қиламан. Лекин оқшом тушганга қадар, сени ўлдиришим лозим”. Сантьяго шунчалик табиат билан уйғунлашиб кетганки, ҳаттоки осмонда чарақлаб турган юлдузлар ҳам унга тирик, жонли нарсалардек кўринади. “Қандай яхши – ўзига ўзи гапирди у, – юлдузларни ўлдиришга тўғри келмайди! Тасаввур қилинг: ҳар куни тунда ойни тутиб оламан деган одамни! Ой эса барибир ундан қочиб қутилиб кетади”.

Чолнинг матонати ва жасоратида табиий, унда минглаб мухлислар кўз ўнгида ҳаёт-мамот курашини олиб борувчи матадорнинг жазаваси ҳам, ҳаяжони ҳам йўқ. Чол шуни яхши билади, яъни ўзи эгаллаган касбга хос бўлган жасорат, матонат, феъл-атворнинг барқарорлигини у кўп бора синовдан ўтказган, исботлаган. “Хўш, нима бўпти, – деди у ўзига. – Энди буни яна исботлашим керак. Ҳар сафар ҳисоб қайтадан очилади. Шу боис ҳам, у бирор бир ишни бошлаганида, ўтмишидаги воқеаларни ҳеч қачон эсламасди”.

Хемингуэй аслида, “ҳақиқий чолни ва ҳақиқий болакайни, ҳақиқий денгиз ва ҳақиқий балиқни, ва ҳақиқий акулаларни тасвирлашга” ҳаракат қилганини ёзган эди. Тан олиш керакки, ёзувчи ўз мақсадига эришди. Ўқувчини тасаввур қилиб бўлмайдиган даражадаги аниқлик, денгиз манзараларнинг жонли, ёрқин рангларда тасвирланганлиги, унинг гўзаллиги ва жозибадорлиги, Сантьягонинг найзабалиқ ва акулалар билан олиб борган ҳаёт-мамот курашининг бадиий тасвири ҳайратга солади, ўзига тортади. Дарвоқе, қиссада фақат инсон жасорати, мардонавор ҳаракати ҳақида гап бораётгани йўқ, Сантьяго ҳақиқатан ҳам ёлғиз бўлганида, унинг ҳаёти, яшаш учун кураши ўз маъносини йўқотган бўларди. Маълумки, қиссадаги воқеалар замирида чолга Манолин исмли болакай ҳамроҳлик қилади. Денгизда бирон-бир егулик ушлаб олиш илинжида қилган омадсиз овидан сўнг болакай, чол қиёфасида фақатгина устозини эмас, балки яқин дўстини ҳам кўради, унга ғамхўрлик қилади, меҳр ила муносабатда бўлади. У чолга руҳий далда беради, ўз кучига бўлган ишончни мустаҳкамлайди, овқатлантириш учун кафега етаклаб боради. Сантьяго болакай илтифотларини мамнуният билан қабул қиларкан: “Нима ҳам дердим, агар денгизчи денгизчини сийласа…”, дея миннатдорчилик билан болакайга эргашади. Инсонлар ўртасидаги бирдамлик, ўзаро ёрдам, энг муҳими, одамларнинг иттифоқ бўлиб яшашлари қиссанинг бош мавзусига айланади.

Сантьяго образини яратаркан, ёзувчи инсон ёлғизлигини муболағали тасвирлашдан воз кечади, ўз қаҳрамонларини капиталистик муносабатлар доирасидан чиқариб юборади, якка одамнинг жамиятга қарши кураш қонунларига риоя қилмаслигини тасвирлашга ҳаракат қилади.

Хемингуэйнинг олдинги қаҳрамонлари буржуазия ҳаётининг ушбу қонуни метиндек мустаҳкамлигига кўр-кўрона ишонган эдилар. Шунинг учун ҳам улар “ҳеч нарсага эга бўлолмаган ғолибга” айланишганди. Сантьяго мағлубиятга учраганда ҳам барибир ғолиб бўлиб чиқади. Буни болакай: “Улар сени енгаолмади-ку! Балиқ сени енгаолмади-ку”, деган хитоби билан тасдиқлайди.

Шу тарзда чол ва болакай ўртасидаги оддий суҳбатда мохир ҳикоячи ўзининг асосий фикри, айтиш мумкинки, ниятининг “калит”ини намоён қила олди. Хемингуэй қиссаси, одатда, пухта ўйлаб чиқилган умумлашма натижасидир. “Инсон мағлубиятга учраш учун яратилгани йўқ. Инсонни йўқ қилиб ташлаш мумкин, аммо уни асло енгиб бўлмайди!”, – хитоби орқали адиб ўз фикрини ўқувчига етказади.
“Чол ва денгиз” қиссаси – ёзувчининг донишмандлиги, ақл-заковати маҳсулидир. Ижод ва ҳаётда босиб ўтган йўли давомида Хемингуэй ахтарган инсонпарварлик идеали унинг айнан шу асарида бекаму кўст намоён бўлади. Бу йўл изланиш, адашиш, иштибоҳларга тўла бўлиб, Ғарб ижодий интеллигенцияси намояндаларининг аксар қисми шу йўл орқали пишиб етилган эди. Виждонли ижодкор, реалист ёзувчи, ХХ асрнинг замондоши бўлган Хемингуэй даврининг муҳим муаммоларига ўзи тушунганича, ўзи билганича жавоб излади ва ягона хулосага келди: “Инсонни енгиб бўлмайди!”.

Таъкидлаш жоизки, Хемингуэй ўзига хос услубга эга санъаткордир. Ёзувчининг илк ҳикоя ва романлари нашрдан чиқа бошлаганиданоқ танқидчилар унинг асарларида диалог муҳим аҳамият касб этишига алоҳида эътибор қаратишганди. Диалог муаллифнинг қаҳрамонлар тавсифу-таърифларини, узундан узоқ лирик чекинишларини, аҳамиятсиз баёнларни сиқиб чиқарди, “Хемингуэй прозаси”нинг драматизмини кучайтирди. Шу билан бирга диалогнинг қисқа ва лўндалиги, лексик жиҳатдан соддалаштирилганлигини ҳам таъкидлаб ўтиш лозим. Хемингуэй қаҳрамонлари оддий тилда сўзлашади. Уларнинг нутқи шоирона метафоралардан холи. Ушбу юзада қалқиб турган соддаликда жонли, ҳаяжонли фикр устивордир. Бу фикр сўзлар ичида эмас, балки асар матнининг тагмаъносида қолиб кетади. Ўқувчи қаҳрамоннинг руҳий ҳолатини теран англагандан кейингина ушбу тагмаънони тушуниб олиши мумкин.

Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

Heminguey o‘z hayotining oddiy solnomachisi yoki tarixnavisi emasdi. U yaxshi bilgan, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, boshidan kechirgan voqealar haqida yozgan. Shaxsiy hayot tajribasi esa u qurayotgan ijod qasrining poydevori bo‘lib xizmat qilgan edi, xolos. Xemingueyning o‘zi ushbu tamoyilni quyidagicha ta’riflaydi: “Roman yoki hikoyani yozish – bu yaxshi bilganing asosida badiiy to‘qima yaratish demakdir. Haqiqatda qanday bo‘lishini eslashga harakat qilganingdan ko‘ra, badiiy to‘qima yaxshi chiqqanda, haqiqatga yaqinroq bo‘ladi”.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

ERNEST XEMINGUEY

Yozuvchi ijodi davr bilan, o’sha davrning ma’naviy muammolari bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Ernest Xeminguey (Ernest Hemingway, 1899–1961) ijodida ushbu bog’liqlik to’g’ridan-to’g’ri namoyon bo’lgan yozuvchi ijodini, haqiqiy inson biografiyasidan ajratib bo’lmaydi. Garchi ushbu biografiya kitobxon ko’z o’ngida badiiy jihatdan qayta anglangan va san’atkorona o’zgartirilgan bo’lsa ham. Xeminguey o’z hayotining oddiy solnomachisi yoki tarixnavisi emasdi. U yaxshi bilgan, o’z ko’zi bilan ko’rgan, boshidan kechirgan voqealar haqida yozgan. Shaxsiy hayot tajribasi esa u qurayotgan ijod qasrining poydevori bo’lib xizmat qilgan edi, xolos.

Xemingueyning o’zi ushbu tamoyilni quyidagicha ta’riflaydi: “Roman yoki hikoyani yozish – bu yaxshi bilganing asosida badiiy to’qima yaratish demakdir. Haqiqatda qanday bo’lishini eslashga harakat qilganingdan ko’ra, badiiy to’qima yaxshi chiqqanda, haqiqatga yaqinroq bo’ladi”.

Jurnallarda bosilib chiqqan ilk maqolalari va “Uch hikoya va o’nta she’r” (Three Stories and Ten Poems, 1923) nomli mo’jazgina kitobidan so’ng, Xeminguey “Bizning davrimizda” (In Our Time, 1925) novellalar to’plamini e’lon qildi va shu zahotiyoq o’z uslubiga ega yozuvchi ekanligini namoyish etdi. Bu kitob kamolotga erishgan yozuvchi ijodining debochasi bo’ldi. Aslini olganda, to’plam ko’p jihatdan Nik Adamsning avtobiografik obrazi orqali bir-biriga chambarchas bog’langan novellalardan iborat turkum edi. To’plamga kirgan 15 novella ijtimoiy hayot mavzusiga bag’ishlangan bo’lib, ularda na syujet, na kompozitsion jihatidan yaqin bo’lmagan “interlyudiya”lar to’plamni bir butun yaxlit holga keltirganini kuzatish mumkin.

Ushbu to’plam Xemingueyga ma’lum darajada shuhrat olib keldi. Bu uning jiddiy mavzudagi birinchi asari edi. Unda adibning ijodiy g’oyalari ilk bora mujassam etganini kuzatamiz, shuningdek, yosh yozuvchiga ilhom bag’ishlagan, uni qiziqtirgan va badiiy hamda estetik dunyoqarashlarining asosiy yo’nalishlarini belgilab bergan mavzular doirasini ham ko’rish mumkin. E’tiborli tomoni shundaki, to’plamning tuzilishi o’zgacha – shakl jihatdan oddiy hikoyalar, kichik hajmdagi miniatyuralar bilan almashinib turadi. Hikoyalarning ravon oqimi esa birdaniga avj olib, tez va shiddatli tus oladi. Muallifning o’ylagan niyati, asosiy maqsadi aynan shu yo’sinda ro’yobga chiqadi. Uning fikricha, “eng muhimi – umumiy ko’rinishni, manzarani yaratish lozim, orada tafsilotlarga ham o’rin berish foydadan xoli bo’lmaydi. Bu holat, biron-bir narsaga, avvalo, oddiy ko’z bilan qarashga, aytaylik, shitob bilan qirg’oq yonginasidan o’tib ketib, keyin unga durbin orqali qayta tikilib sinchkov qarashga o’xshaydi. Yoki, boshqacharoq qilib aytganda – qirg’oqqa uzoqdan qarab, so’ngra u yerga borib va bir oz yashab, keyin esa u yerdan ketib va yana uzoq-uzoqdan sog’inch ila eslashga o’xshaydi”.

“Bizning davrimizda” to’plami tarkibiga kirgan hikoyalar orasida Nik Adams hayotini yoritib beruvchi turkum hikoyalar alohida o’rin egallaydi. Chunki u Xemingueyning o’zgacha mehr va hurmat bilan tasvirlagan qahramonlaridan biridir. Aynan shu qahramonda yozuvchining avtobiografik xususiyatlari, insoniy xislat va fazilatlari mujassam etilgan bo’lib, u muallif bilan birga ulg’ayadi, kamol topadi va o’zgarib boradi. Ba’zi hikoyalarda bu qahramon kitobxon ko’z o’ngida boshqa ismda paydo bo’lsa-da, ammo Shimoliy Michigan o’rmonlarida katta bo’lgan, bolaligidayoq o’z xohishi bilan birinchi Jahon urushiga jo’nab ketgan va frontdan umuman boshqacha odam bo’lib qaytgan Nik Adams bo’lib qolaveradi. Ko’p jihatdan Xemingueyning shaxsiy tajribasiga, uning xotiralariga asoslangan “Hindular qabilasi” (Indian Camp), “Doktor va uning xotini” (Doctor and Doctor`s Wife), “Nimadir tugab qoldi” (The End of Something), “Uch kunlik yog’ingarchilik” (The Three Day Blow), “Chempion” (The Battler) kabi hikoyalarda Nik Adamsning bolalik chog’lari, yoshlik paytlari, ilk bora hayot qiyinchiliklariga duch kelishi, ma’naviy o’sishi, kamolotga erishishi haqida hikoya qilinganini kuzatamiz.

“Juda qisqa hikoya” (A Very Short Story) to’plamda o’ziga xos o’rin egallaydi, negaki Italiyada gospitalda yotgan paytlarida Xeminguey va uni parvarishlagan hamshira Agnessa fon Kurovski o’rtasida shunga o’xshash ishqiy munosabatlar paydo bo’lgan edi; Agnessa unga turmushga chiqishni va’da qilib, o’z va’dasi ustidan chiqa olmadi. Hikoyaning oxiri atayin, bir qadar qo’pol mazmun kasb etadi. Vaholanki, ushbu ishqiy syujet, keyinchalik birmuncha kengaytirilib, yozuvchining yangi tajribasi, yangi fikrlari bilan boyishi va “Alvido, qurol” romaniga aylanishi bilan xarakterlidir.

“Uyda” (Soldier`s Home) va “Big-River” hikoyalarida muallif urushdan uyiga qaytib kelgan askarning  ruhiy holatini tavsif qiladi. Hayotda o’z o’rnini topa olmayotgan insonning iztiroblarini, sarosimaga tushib qolgan onlarini tasvirlaydi. O’g’il va ota-ona o’rtasida paydo bo’lgan ixtiloflarni bayon qiladi; diqqatga sazovor tomoni shundaki, bularning hammasi Xemingueyning boshidan o’tgan va qalbida o’chmas iz qoldirib ketgan voqealar edi. “Big-River” (Big Two-Hearted River) hikoyasida uning qahramoni urushdan qaytib kelganligi tilga ham olinmaydi, lekin hikoyaning ruhiyati, qahramon kayfiyati bu inson urushdan qaytib kelganligini zimdan eslatib turadi; ruhan ezilgan, kelajakka ishonchini yo’qotib, tushkunlik holatida qaytgan soldat, bu yog’iga tabiat qo’ynida tinch va osoyishta yashab, huzur-halovatda bo’lishni orzu qiladi.

To’plamda, hajman yirik hikoyalar bilan bir qatorda miniatyuralar ham mavjud. Miniatyuralar – bu urush, qatl, zo’ravonlik, qotillik kabi insoniyatga yot unsurlarga to’la berahm va shafqatsiz dunyoning sarhadlarga bo’linib ketgan ko’rinishidir. Ular – urushdagi o’lim, qamoqxonadagi qatl etilish, politsiyachilar tomonidan ikki o’g’rining o’ldirilish sahnalari, va nihoyat, jonli va ifodaliligi jihatdan o’quvchida kuchli taassurot qoldiruvchi, Turkiyada yuz yillab yashagan tinch greklarning majburan qochoqlarga aylanishini, o’z vatani hisoblanmish Turkiyani tark etishini tasvirlovchi hajman kichik asarlardir.

Tabiiy o’lish, zo’rlab o’ldirish, bevaqt o’lish, ochlikdan o’lish, qahramonlarcha halok bo’lish, o’limga hukm qilinish, yomon ahvolga tushib qolish, azob chekish, bir so’z bilan aytganda, hayot-mamot masalasi to’plamning nomini – “Bizning davrimizda” – to’laligicha ifodalaydi. Xeminguey fikricha, hayot haqida vijdonan, ro’yrost yozish – bu o’lim haqida ham yozish demakdir, chunki uning qat’iy ishonchi “hayot – bu, umuman olganda, fojiadir, uning oxiri oldindan hal qilib bo’lingan”, degan aqidaga taqaladi.

Xeminguey o’zi uchun “odob-axloq qoidalarini” ishlab chiqdi. Ularning mazmun-mohiyati quyidagilardan: ya’ni odam o’limga, mag’lubiyatga mahkum etilgan ekan, o’z insoniy qadr-qimmatini saqlab qolishning yagona yo’li – bu dadil bo’lish, hech narsadan qo’rqmaslik, har xil vaziyatlarda ham o’zini yo’qotib qo’ymaslik, xuddi sportdagi kabi “halol o’yin” qoidalariga rioya qilishdan iborat bo’lgan.

Birinchi marta bu fikrni Xeminguey “Bizning davrimizda” to’plami ustida ishni tugatganidan so’ng, “Ayollarsiz erkaklar” (Men Without Women, 1927) nomli to’plamiga kirgan “Engilmagan” (The Undefeated, 1924) hikoyasida mujassamlashtirishga harakat qildi. Unda qarilikni bo’yniga olishni istamayotgan matador haqida hikoya qilinadi. U qanday bo’lmasin hammaga yana hali matador bo’laolishini, qo’lidan shu ishgina kelishini, buqalarni yengishga hali kuch-qudrati yetarliligini isbotlamoqchi bo’ladi. Hikoya g’oyasini uning nomidan payqash qiyin emas, g’oyaning mazmuni quyidagicha: hatto mag’lubiyatga uchrab ham, odam yengilmagan bo’lib qolaverishi mumkin. O’ziga xos ma’noga ega tomoni shundaki, Xeminguey qahramon sifatida xayoliy, o’z tasavvurida o’ylab chiqqan obrazni tanlab oldi, buqalar jangida esa, o’rtaga hayot tikilganiga qaramasdan, u bor yo’g’i o’yin xolos.

Biroq hayotda inson hech qachon taslim bo’lishi mumkin emasligi, qanday zarbalar berilmasinki, u ortga chekinmasligi haqidagi fikr Xemingueyni butunligicha band etgandi. Bu tuyg’u muallifga “Va, quyosh chiqaveradi” (The Sun Also Rises, 1926) romani ustida ishlayotgan paytlarida yanada muqum o’rnashib, unga ilhom bag’ishladi. Negaki, 1927 yil Angliyada “Fiesta” (Fiesta) nomi ostida bosilib chiqqan ushbu roman Xemingueyga olamshumul shuhrat olib keldi. Roman epigrafida muallif “yo’qotilgan avlod” (the lost generation) haqidagi mashhur iborani epigraf qilib keltiradi. Darhaqiqat, bu roman chehralarga urush muhri bosilgan odamlar haqida edi. Bu roman urushda tirik qolgan, lekin aldanganligini anglagan, balandparvoz shiorlar yolg’on ekanligini tushungan, oqibatda o’zligini yo’qotib sarosimaga tushgan odamlarning achchiq qismatidan hikoya qilar edi. Bu odamlar Xemingueyga yaqin tanish bo’lgan, chunki uning o’zi ham o’sha odamlar muhitida yashagan, o’sha mudhish qirg’inlarda omon qolgan bo’lsa-da, ulardan farqi – uning bu hayotda yagona tayanch nuqtasi – ijod shukuhi borlig’ida edi. Aynan shu bebaho xislatini muallif o’z qahramoni jurnalist Jeyk Barns obrazida mujassam etadi. Jeyk Barns urushdan qolgan og’ir jarohatiga qaramasdan, hayot oldida taslim bo’lmaydi, insoniy qadrini yo’qotmaydi, o’z obro’sini yerga urmay ishlashni, ijod qilishni davom ettiradi.

Romanda qahramonlarining o’ziga xos qisqa va lo’nda, yakuniga yetmagan dialoglari, izohlar va bo’lib o’tayotgan voqealarga muallifning munosabati yo’qligi bilan alohida ajralib turuvchi Xeminguey uslubi shaklga kiradi, sayqal topadi. Urushda og’ir yaralangan Jeyk Barns adabiyot va jurnalistika sohasiga endigina qadam bosdi, u va uning do’stlari g’am-tashvish, qayg’u-hasrat og’ushida qolib, alamini ichkilikdan, kayf-safo, o’yin-kulgidan olmoqchi bo’lishadi; bir so’z bilan aytganda, “yo’qotilgan avlod”ga xos bo’lgan kayfiyatni, fe’l-atvor va yurish-turish tarzini o’zlarida ifoda etadilar. “Yo’qotilgan avlod” (lost generation – Gertruda Stayn atamasi – izoh M.X.) bu frontning og’ir sinovlaridan o’tgan va urushdan qaytib kelgan yoshlar, ruhan ezilgan, tushkunlikka yo’liqqan avloddir. Asarda, ayni paytda, Ispaniya tabiatining betakror manzaralari, ispan xalqi, ularning milliy bayrami – fiesta sahnalarida Xeminguey hayotning abadiyligini yana bir bora hayotiy tasvirlashga erishadi.

Badiiy ijodda vijdonlilik masalasi Xeminguey uchun yozuvchining hayotga nisbatan vijdonan munosabati muammosi bilan chambarchas bog’langandir. “Peshindan keyingi o’lim” (Death in the Afternoon, 1932) asarida adib: “Eng muhimi, vijdonan yashash va ishlashdir”, deb yozadi. Keyingi “Afrikaning yashil tepaliklari” (Green Hills of Africa, 1935) asarida Afrika bo’ylab ov sayohatlari kundaligi Xemingueyning adabiyot haqidagi fikrlari va yozuvchilik mehnatining sinoatlari haqidagi o’y-fikrlari bilan galma-gal almashinib turadi. Iste’dod, intizom, o’zini o’zi tuta bilish, o’zini o’zi tanqid qila olish kabi tushunchalar bilan bir qatorda yozuvchiga nimalar zarur ekanini birma-bir sanab o’tarkan, eng muhimi “Parijda saqlanayotgan metr etalonidek sira o’zgarmaydigan vijdonga ega bo’lish lozim”ligini ta’kidlaydi.

Adib o’zining eng yaxshi hikoyalaridan biri “Kilimanjaro qorlari” (Snows of Kilimanjaro, 1936) ni ushbu muhim mavzuga bag’ishladi. Hikoya qahramoni yozuvchi Garri obrazida Xeminguey biografiyasi bilan bog’liq ko’p voqealarni uchratamiz. O’lim bilan olishayotgan Garri hayotidagi ko’p narsalarni eslaydi: 1920 yil Parijdagi hayotni, Yaqin Sharqqa bo’lgan ijodiy safarni va hokazo. Bularning barchasini Xeminguey ham o’z boshidan kechirgan edi. Lekin Garri Xemingueyga o’xshamaydi, ta’bir joiz bo’lsa, muallif o’z qahramoniga o’zga holatdagi biografiyasini beradi, ya’ni u o’z iste’dodini sotganida, unga xiyonat qilganida hayoti qanday bo’lishi mumkinligini tasavvur etishga harakat qiladi. Garchi, Xeminguey o’z ijodida jiddiy siyosiy va ijtimoiy hayot muammolariga yetarlicha to’xtalib o’tmagan bo’lsa-da, “Eskvayr” jurnalida muntazam chop etilgan maqolalarida o’zini ziyrak siyosatdon, urush va fashizmga qarshi pozitsiyani egallagan publitsist sifatida namoyon qildi. Ayni paytda, u ijtimoiy hayotdagi o’ta dolzarb muammo ya’ni urushdan so’ng nochor ahvolda qolgan odamlar turmushi mavzusiga asosiy e’tibor qaratdi. Adib bu davrda Florida shtatidagi Ki-Uest shahrida yasharkan, mahalliy xalq bilan yaqindan tanishdi va ular bilan og’a-inidek umrguzaronlik qildi.

1934 yil Xeminguey dengizda baliq ovlab kun ko’rayotgan Garri Morgan haqida hikoya qiluvchi “Bir reys” (One Trip Across) deb nomlangan qissasini yozadi. Uning davomi bo’lgan “Kontrabandistning qaytishi” hikoyasi bosilib chiqadi. Hayotda aldangan va hech bir vaqosiz qolgan Garri Morgan, o’z oilasini boqish uchun qonunga xilof ish tutganligi, vaziyatning o’zi uni jinoyat qilishga majbur qilgani har ikki hikoyaning bosh mavzusiga aylanadi. Keyinroq esa shu mavzu asosida “YO bor, yo yo’q” (To Have and Have Not, 1937) romani yuzaga keladi. Romanning birinchi va ikkinchi qismiga aylangan oldingi hikoyalarga Xeminguey uchinchi, ya’ni o’z qahramonining fojiali tarixini yakunlovchi hikoyani tirkab qo’ydi.

Romanda muallif jamiyatda hukm surayotgan vaziyatni bir-biridan keskin farq qiluvchi ranglarda, hech bir mubolag’asiz va bo’rttirishsiz mavjud manzarani tasvirlashga harakat qiladi. Adib tasvirlagan jamiyatning bir tomonida nochor ahvolga tushib qolgan, normal sharoitda yashash imkonidan mahrum etilgan qashshoq odamlar tursa, umrini ko’nglixushlikda, beg’amu–beko’st hayot kechirayotgan boy–badavlat bekor xo’jalar, ikkinchi tomondan joy olgandi. Asarda ko’tarilgan muammoga o’z munosabatini bildirish niyatida Xeminguey Garri Morgan taqdiriga mantiqiy nuqta qo’yuvchi parchani ham kiritadi. O’lim to’shagida yotgan Garri Morgan quyidagi chuqur falsafiy ma’noga ega so’zlarni aytadi: “Odam yolg’iz yashay olmaydi. Odamni yolg’izlatib qo’ymaslik kerak. – U to’xtab qoldi. – Baribir, odamning bir o’zi hech narsa qilaolmas ekan. – U ko’zini yumdi. Shuni aytish uchun unga ko’p vaqt kerak bo’ldi, buni anglab yetishi uchun esa butun hayoti kerak bo’ldi”.

“YO bor, yo yo’q” romanining yaratilish tarixi ko’p jihatdan ushbu asarning badiiy zaifligi, syujetning o’zaro bog’lanmaganligi, matnning har xil uslubda yozilganligida ko’zga tashlanadi. Xeminguey ijodiy biografiyasida bu romanning muhim o’rin egallaganligini, o’zida hayotni ijtimoiy nuqtai nazardan o’rganish va anglab yetishda ilk jiddiy yondoshuvdan darak beruvchi asar bo’lganligida deb tushunmoq kerak.

Qamal qilingan Madrid shahridagi “Florida” mehmonxonasida yashagan Xeminguey “Beshinchi kolonna” (The Fifth Column, 1938) p`esasini yozadi. U hech qachon o’zini dramaturg deb hisoblamagan, bu uning ijodi davomida yozilgan yagona p`esasi edi. Shu bois, birinchidan asarning shoshilib  yozilganligi, ikkinchidan unda ma’lum darajada dramatik uslubiy mahorat yetishmaganligi sezilib turadi. Nima bo’lganda ham, ushbu p`esa Xeminguey ijodida muhim bosqichni belgilab berdi, sababi asarda ilk daf’a g’oya, yangi mavzu va yangi obrazlar galereyasi namoyon bo’lgan edi.

Bularning barchasi, eng avvalo, bosh qahramon – amerikalik askar Filipp Rollings timsolida namoyon bo’ladi; u, Xeminguey ijodida, shubhasiz, yangi qahramon edi. Yoki, to’g’rirog’i, yangi qahramon emas, balki uning roman va qissalarining o’sha-o’sha eski qahramoni bo’lsa-da, biroq muallif bilan birga ulg’aygan, kamolga yetgan va hamnafas yangi davrga qadam qo’ygan qahramondir. Muallif qahramoni Filipp Rollings bilan o’zi o’rtasidagi o’xshash qiyofa va xislatlar borligiga, eng muhimi, izchil bog’liqlik mavjudligiga alohida urg’u beradi, bu qahramonni o’z an’analri davomchisi qiyofasida ko’rsatadi. Ammo Filippni hali-hanuz betashvish va farovon hayot bilan bog’lab turuvchi rishtalar mavjud edi. Masalan, “Kilimanjaro qorlari” hikoyasidagi Garri ham aynan shu zaylda hayot kechirganini eslaylik. Ba’zan Filipp ham o’ziga to’q va bekamu ko’st hayotni qo’msab qoladi. Qolaversa, bu hayotga qaytishga uning sevikli ayoli Doroti Bridjes chorlardi. Bu ayol siymosida esa Filipp sog’ingan, qo’msab qolgan barcha ijobiy narsalar tajassum edi. Xeminguey p`esa so’zboshisida quyidagi satrlarni bejizga yozmagandi: “…shunday qiz borki, uni ismi Doroti, lekin uni bemalol Nostal`giya deb ham atash mumkindir”. Doroti Filippni oldingi tinch va osoyishta hayotga qaytishga undaganida, yigit unga shunday javob qiladi: “Sen borishing mumkin. Men u joylarning barchasida bo’lganman, endi ular ortda qoldi. Men endilikda boradigan joyimga yo bir o’zim, yoki menga o’xshaganlar bilan birga boraman”.

Xullas, Xeminguey qahramonining hayoti o’ziga xos ma’noga, yangi mazmunga ega bo’ldi va u o’z xohishi bilan jangga otlandi. “Oldinda ellik yil e’lon qilinmagan urushlar meni kutib turibdi va men bu urushlarda ishtirok qilish uchun shartnomani tuzdim, – deydi Filipp. – Eslamayman qachonligini, lekin uni imzoladim”. Urushni la’natlagan, qurolni tashlagan va “bir tomonlama sulh” tuzgan “Alvido, qurol” romani qahramoni Frederik Genri egallagan pozitsiyadan farqli o’laroq Filipp Rollings uzoq va mashaqqatli urushlar yo’lini bosib o’tdi.

“Bong kimga chalinmoqda” (For Whom the Bell Tolls, 1940) romani Xeminguey ijodini yangi bosqichga ko’tardi. Adibning “Beshinchi kolonna” p`esasida namoyon bo’lgan tendentsiyalarni rivojlantiruvchi va chuqurlashtiruvchi ushbu roman ham Ispaniyadagi fuqarolik urushi mavzusiga bag’ishlangan edi. Uning bosh qahramoni ham o’z ixtiyori bilan Ispaniyaga kelgan yosh amerikalik yigitdir. Romanda Ispaniyada alangalangan fuqarolik urushi paytida qo’zg’olonchilar otryadiga jo’natilgan yosh amerikalik baynalmilal jangchi Robert Jordan haqida hikoya qilinadi. Roman syujeti unchalik murakkab emas. Bosh qahramon Robert Jordan portlatish bo’yicha tajribali mutaxassis bo’lgani bois, unga Segoviya shahriga hujum paytida diktator Frankoga bo’ysungan harbiy qo’shinlarni yordamga yetib kelishini yo’qqa chiqarish maqsadida ko’prikni portlatib yuborish vazifasi yuklatilgan. U jangovar topshiriqni bajarish uchun front chizig’idan o’tib, respublikachilar armiyasi ayni hujumga o’tgan paytda partizanlar yordamida ko’prikni portlatib yuborishi kerak.

Syujet yirik roman uchun juda oddiy va jo’n tuyulsada, muallif ushbu asarida bir qator ma’naviy, axloqiy muammolarni hal etishga, eng muhimi, o’zi istaganidek yangicha hal etishga harakat qiladi. Muallif yuksak g’oya deb ixtiyor qilgan, o’z zimmasiga olgani bu ma’naviy burch va unga chambarchas bog’liq inson hayoti, uning qadr-qimmati muammosi edi. Shu bois, roman mazmuniga falokat, fojia tuyg’usi singib ketganini kuzatamiz. Robert Jordan shu his-tuyg’ular og’ushida yashaydi. O’lim tahdid qilmoqda, jang xavfi ufurib turibdi, lekin bu o’lim oldidagi ojizlik yoki halokatga mahkumlik fojeasi emas. Jangovar topshiriqni bajarish u va uning safdoshi qariya Ansel`mo o’limi bilan tugashi mumkinligini tushingan Jordan, shunga qaramasdan har bir inson o’z burchini ado etishga majbur deb hisoblaydi va burch bajarilishiga ko’p narsa, qolaversa, – urush taqdiri, balki undan ham muhimrog’i – kelajak taqdiri bilan bog’liq bo’lishi mumkin.

“Bunday o’ylash uyat, – dedi u o’ziga o’zi. – Nahotki, sen boshqacha bo’lsang, nahotki, umuman boshqacha  odamlar bo’lsa, nahotki, ular bilan hech narsa sodir bo’lishi mumkin bo’lmasa? Buyruq berildi, zarur buyruq va sen uni o’ylab topmagansan, ko’prik ham bor va bu ko’prik atrofida insoniyat taqdiri hal etilishi mumkin… Sening oldingda birgina vazifa bor va sen uni bajarishing lozim”.

Shu tariqa faqat o’z hayoti va muhabbatini qutqarib qolishni o’ylagan Frederik Genri individualizmi o’rniga insoniyat oldidagi burchini chuqur his qilgan, ozodlik uchun kurashishning yuksak g’oyasini to’liq anglagan yangi qahramon – Robert Jordan keldi.

“Bong kimga chalinmoqda” romanidagi muhabbat ham o’zgacha, u ijtimoiy burch g’oyasi bilan chambarchas bog’langan. Robert sevgilisi Mariyaga shunday deydi: “Men ozodlikni va inson qadr-qimmatini nechog’lik e’zozlasam, seni ham shu qadar sevaman… Biz himoya qilayotganimiz Madridni qanchalik sevsak, seni ham shunchalik sevaman! Bu urushda halok bo’lgan o’rtoqlarimni qay darajada ardoqlasam, seni ham shunday sevaman! Afsus, ularning ko’pi halok bo’ldi. Ha, sen tasavvur ham qilolmaysan qanchaligini. Lekin men seni jonimdan ham ortiqroq sevaman!..”

Odamlar oldidagi vatan va muhabbatga burch g’oyasi romanda yorqin namoyon bo’lgan. Agar “Alvido, qurol” romanida Xeminguey o’z qahramoni tilida “balandparvoz” so’zlarni rad etgan bo’lsa (Genrining quyidagi fikri bunga dalil: “Meni “muqaddas”, “shonli”, “qurbon” kabi so’zlar hijolatga soladi… Bunday so’zlar ko’p edi, ularni eshitish nafratni qo’zg’atardi”), “Bong kimga chalinmoqda” romanida esa bu so’zlar o’zining tom ma’nosida yangraydi,dastlabki qimmatiga qaytadan ega bo’lishadi.

Xullas, romanning badiiy mohiyati, g’oyasi, fojiaviyligi oxirgi qismida yakun topadi. Jordan topshiriqni bajaradi, ko’prik portlatib yuboriladi, lekin uning o’zi og’ir yarador bo’ladi. Har bir inson ado qilmog’i lozim bo’lgan burch mavzusi yana yangraydi. Jordan: “Har bir odam qo’lidan kelganini qiladi. Sen o’zing uchun endi hech narsa qilolmaysan, lekin boshqalar uchun zarur bo’lgan narsani qilaolishingni isbotlading”. Ha, u jangovar do’stlarining orqaga qaytishlariga imkon yaratish uchun, muqarrar o’limga bordi. O’lim oldidan Jordan yashab o’tgan hayotiga yakun yasaydi. Yakun umid va ishonchga to’la edi. “Nimaga ishongan bo’lsam, shu maqsad uchun bir yil kurash olib bordim. Agar biz shu yerda g’alaba qozonsak, demak, hamma yerda g’alabaga erishamiz. Dunyo – go’zal joy, uning uchun kurashsang arziydi va men uni tark etmoqchi emasman. Sening omading bor ekan! – dedi u o’ziga, – sen arzigulik hayot yashading. Boshqalarga nisbatan, sening hayoting maqtagulik bo’ldi, chunki unda ushbu oxirgi kunlar bor edi. Sen nolimasang ham bo’ladi”.

XVII asrda yashagan ingliz shoiri va ruhoniysi Jon Donn so’zlagan xutbasidan, aniqrog’i cherkovga qatnovchi dindorlarga qarata aytgan jo’shqin nutqidan keltirilgan: “Oroldek o’zicha yakka yashayotgan insonni o’zi yo’q, har bir inson Qit’a, Quruqlikning bir bo’lagidir; agarda shiddatli to’lqin qirg’oqdagi qoyatoshni dengizga oqizib ketsa, Yevropa birmuncha kichrayib qoladi, sohilning chekkasini suv yuvib ketsa, sening yoki do’stingning kulbasini buzib tashlasa ham shunday bo’ladi; har bir Insonning o’limi mening umrimni ham qisqartadi, negaki, men butun Bashariyat bilan birman, shuning uchun ham bong kimning nomiga chalinmoqda, deb mendan so’rama: u sening nomingga ham chalinmoqda”, kabi otashin so’zlarning birgina jumlasi roman epigrafiga aylanadi. Shu so’zlar bilan Xeminguey ushbu romanga xotima yasadi.

1952 yil ko’pni ko’rgan, yetarlicha hayotiy tajriba to’plagan Xeminguey o’zining “Chol va dengiz” (The Old Man and the Sea, 1952) qissasini yozadi. Ushbu asar muallifga haqiqiy shuhrat olib keldi. Adibning 1954 yil adabiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo’lishiga asosiy sabab bo’ldi.

Bu qissa badiiy mahorat, qolaversa, unda ko’tarilayotgan muammolar zamirida adabiy jarayonda muhim voqeaga aylandi. Hajman unchalik katta bo’lmagan ushbu qissa Xeminguey ijodida alohida o’rin tutadi. Uni chuqur falsafiy ma’noga ega hikoya desa ham bo’ladi, shu bilan birga unda tasvirlangan obrazlar ramziy umumlashma darajasiga ko’tariladi, konkret va o’ziga xos xarakterlarga egadir. O’z mehnati tufayli hayot ma’nosini anglagan zahmatkash inson Xeminguey ijodida ilk bor qahramonga aylanadi. “YO bor, yo yo’q” romanidagi Garri Morganni “Chol va dengiz” qissasidagi Sant`yago bilan tenglashtirib bo’lmaydi, negaki, u tayinli mehnat qilmaydi, tavakkaliga yashaydi, qaltis ishlarga ham qo’l uradi, jinoyat orqasidan tirikchilik qiladi. Keksa Sant`yago esa o’zi haqida boshqacha fikrda, dunyoga bir umr baliq ovlash uchun tug’ilganligini ta’kidlaydi. O’z kasbiga bo’lgan bunday munosabat Xemingueyga ham xos edi, u bu dunyoda yozish uchun yashayotganligini ko’p marta aytgan.

Sant`yago baliq ovi bilan bog’liq hamma narsani biladi. Kubada ko’p yil yashagan Xeminguey ham bu ishda katta tajriba orttirgandi. Chol ulkan nayzabaliqni tutib oladi, dengizda u bilan uzoq, tinka-madorni quritadigan, kuch-quvvatdan mahrum etguvchi, holdan toydiradigan olishuvni boshidan kechirishga majbur bo’ladi, nihoyat baliqni yengadi, ammo yirtqich akulalardan o’z o’ljasini himoya qilishga qurbi yetmaydi, kurashda yengiladi. Bu voqea tafsilotlari juda aniq, baliq ovini yaxshi biluvchi tarafidan yozilganligi aniq ko’rinib turadi. Sababi, Xeminguey baliqchilarning xavfli va mashaqqatli kasbi siru-sinoatlaridan voqif edi.

Qissada dengiz go’yo tirik mavjudotdek namoyon bo’ladi. “Boshqa, yoshroq baliqchilar dengiz haqida xuddi  makon, raqib, ba’zan dushmandek gapirishardi. Chol esa dengizni xuddi iltifotli, saxovat ko’rsatayotgan yoki undan mahrum etayotgan ayoldek his qilardi, garchi yovuzlik yoki bemulohaza ish tutsa, nima ham qilib bo’ladi, uning tabiati shunaqa”.

Sant`yagoda haqiqiy ulug’vorlik mujassamdir. U o’zini tabiatning qudratli kuchlariga teng deb biladi. Cholning baliq bilan olib borgan kurashi ramziy ma’noga ega bo’lib qolsada, inson mehnati va uning chekkan zahmatlari timsoliga aylanadi. Chol baliq bilan tirik jonzod, qolaversa, o’z tengi bilan gaplashgandek suhbatlashadi. “Baliq, – deydi u, – men seni yaxshi ko’raman va hurmat qilaman. Lekin oqshom tushganga qadar, seni o’ldirishim lozim”. Sant`yago shunchalik tabiat bilan uyg’unlashib ketganki, hattoki osmonda charaqlab turgan yulduzlar ham unga tirik, jonli narsalardek ko’rinadi. “Qanday yaxshi – o’ziga o’zi gapirdi u, – yulduzlarni o’ldirishga to’g’ri kelmaydi! Tasavvur qiling: har kuni tunda oyni tutib olaman degan odamni! Oy esa baribir undan qochib qutilib ketadi”.

Cholning matonati va jasoratida tabiiy, unda minglab muxlislar ko’z o’ngida hayot-mamot kurashini olib boruvchi matadorning jazavasi ham, hayajoni ham yo’q. Chol shuni yaxshi biladi, ya’ni o’zi egallagan kasbga xos bo’lgan jasorat, matonat, fe’l-atvorning barqarorligini u ko’p bora sinovdan o’tkazgan, isbotlagan. “Xo’sh, nima bo’pti, – dedi u o’ziga. – Endi buni yana isbotlashim kerak. Har safar hisob qaytadan ochiladi. Shu bois ham, u biror bir ishni boshlaganida, o’tmishidagi voqealarni hech qachon eslamasdi”.

Xeminguey aslida, “haqiqiy cholni va haqiqiy bolakayni, haqiqiy dengiz va haqiqiy baliqni, va haqiqiy akulalarni tasvirlashga” harakat qilganini yozgan edi. Tan olish kerakki, yozuvchi o’z maqsadiga erishdi. O’quvchini tasavvur qilib bo’lmaydigan darajadagi aniqlik, dengiz manzaralarning jonli, yorqin ranglarda tasvirlanganligi, uning go’zalligi va jozibadorligi, Sant`yagoning nayzabaliq va akulalar bilan olib borgan hayot-mamot kurashining badiiy tasviri hayratga soladi, o’ziga tortadi. Darvoqe, qissada faqat inson jasorati, mardonavor harakati haqida gap borayotgani yo’q, Sant`yago haqiqatan ham yolg’iz bo’lganida, uning hayoti, yashash uchun kurashi o’z ma’nosini yo’qotgan bo’lardi. Ma’lumki, qissadagi voqealar zamirida cholga Manolin ismli bolakay hamrohlik qiladi. Dengizda biron-bir yegulik ushlab olish ilinjida qilgan omadsiz ovidan so’ng bolakay, chol qiyofasida faqatgina ustozini emas, balki yaqin do’stini ham ko’radi, unga g’amxo’rlik qiladi, mehr ila munosabatda bo’ladi. U cholga ruhiy dalda beradi, o’z kuchiga bo’lgan ishonchni mustahkamlaydi, ovqatlantirish uchun kafega yetaklab boradi. Sant`yago bolakay iltifotlarini mamnuniyat bilan qabul qilarkan: “Nima ham derdim, agar dengizchi dengizchini siylasa…”, deya minnatdorchilik bilan bolakayga ergashadi. Insonlar o’rtasidagi birdamlik, o’zaro yordam, eng muhimi, odamlarning ittifoq bo’lib yashashlari qissaning bosh mavzusiga aylanadi.

Sant`yago obrazini yaratarkan, yozuvchi inson yolg’izligini mubolag’ali tasvirlashdan voz kechadi, o’z qahramonlarini kapitalistik munosabatlar doirasidan chiqarib yuboradi, yakka odamning jamiyatga qarshi kurash qonunlariga rioya qilmasligini tasvirlashga harakat qiladi.

Xemingueyning oldingi qahramonlari burjuaziya hayotining ushbu qonuni metindek mustahkamligiga ko’r-ko’rona ishongan edilar. Shuning uchun ham ular “hech narsaga ega bo’lolmagan g’olibga” aylanishgandi. Sant`yago mag’lubiyatga uchraganda ham baribir g’olib bo’lib chiqadi. Buni bolakay: “Ular seni yengaolmadi-ku! Baliq seni yengaolmadi-ku”, degan xitobi bilan tasdiqlaydi.

Shu tarzda chol va bolakay o’rtasidagi oddiy suhbatda moxir hikoyachi o’zining asosiy fikri, aytish mumkinki, niyatining “kalit”ini namoyon qila oldi. Xeminguey qissasi, odatda, puxta o’ylab chiqilgan umumlashma natijasidir. “Inson mag’lubiyatga uchrash uchun yaratilgani yo’q. Insonni yo’q qilib tashlash mumkin, ammo uni aslo yengib bo’lmaydi!”, – xitobi orqali adib o’z fikrini o’quvchiga yetkazadi.

“Chol va dengiz” qissasi – yozuvchining donishmandligi, aql-zakovati mahsulidir. Ijod va hayotda bosib o’tgan yo’li davomida Xeminguey axtargan insonparvarlik ideali uning aynan shu asarida bekamu ko’st namoyon bo’ladi. Bu yo’l izlanish, adashish, ishtibohlarga to’la bo’lib, G’arb ijodiy intelligentsiyasi namoyandalarining aksar qismi shu yo’l orqali pishib yetilgan edi. Vijdonli ijodkor, realist yozuvchi, XX asrning zamondoshi bo’lgan Xeminguey davrining muhim muammolariga o’zi tushunganicha, o’zi bilganicha javob izladi va yagona xulosaga keldi: “Insonni yengib bo’lmaydi!”.

Ta’kidlash joizki, Xeminguey o’ziga xos uslubga ega san’atkordir. Yozuvchining ilk hikoya va romanlari nashrdan chiqa boshlaganidanoq tanqidchilar uning asarlarida dialog muhim ahamiyat kasb etishiga alohida e’tibor qaratishgandi. Dialog muallifning qahramonlar tavsifu-ta’riflarini, uzundan uzoq lirik chekinishlarini, ahamiyatsiz bayonlarni siqib chiqardi, “Xeminguey prozasi”ning dramatizmini kuchaytirdi. Shu bilan birga dialogning qisqa va lo’ndaligi, leksik jihatdan soddalashtirilganligini ham ta’kidlab o’tish lozim. Xeminguey qahramonlari oddiy tilda so’zlashadi. Ularning nutqi shoirona metaforalardan xoli. Ushbu yuzada qalqib turgan soddalikda jonli, hayajonli fikr ustivordir. Bu fikr so’zlar ichida emas, balki asar matnining tagma’nosida qolib ketadi. O’quvchi qahramonning ruhiy holatini teran anglagandan keyingina ushbu tagma’noni tushunib olishi mumkin.