2016 йил декабрь ойида АҚШнинг «Cervena Barva Press» нашриётида чоп этилган “Twenty one Ghazals by Alisher Navoiy” («Алишер Навоийнинг йигирма бир ғазали») деб номланган китоб катта қизиқиш уйғотди. 2017 йил 15 февралда АҚШдаги «Somerville times» рўзномасида масачусетслик сиёсатшунос олима Денайс Провост хоним томонидан мазкур китобга берилган тақриз бунинг ёрқин мисолидир.
АЛИШЕР НАВОИЙ
ҒАЗАЛИЁТИ АМЕРИКАДА
Гулноза Одилова
Алишер Навоий ижодига Ғарб дунёсининг қизиқиши ҳамон давом этиб келмоқда. Навоий ижодининг бир қатрасини кашф этган чет эл олимлари ва таржимонлари ўз ҳайратларини яшира олмайди. Улар Навоий ҳақида замондошларига кенгроқ хабар бериб, улуғ ўзбек шоири шеъриятининг тарғиботчилари бўлмоқдалар.
Мустақиллигимиздан кейин Навоий ижодига бўлган эътибор кучайиб бормоқда, кўпдан-кўп хорижлик адабиёт аҳли Навоий мероси юксак ва такрорланмас асарлардан иборат эканлигини эътироф этмоқда. Ана шундай эътирофларга бир назар ташлайлик.
АҚШлик исломшунос олим Барри Хоберман “Saudi Aramco World” журналида чоп этилган “Chaucer of Turks”[1] номли мақоласида Навоийни Шарқ уйғониш даври асосчиларидан биридир деб этироф этади.
Германиянинг Фрайе университети симпозиумида ўқилган маърузалар асосида ташкил этилган “Mir Alisir Nawai” номли тўпламга киритилган З.Клайнмиҳельнинг “Навоий-бенаво” номли 300 саҳифали мақоласида Навоий ижодидан олган ҳайратларини бир мақола ичига жойлашга ожизлик қилгани ҳақида ёзади.
Навоийнинг «Сабаъи сайёр”» асари асосида италиялик Майкл Трамеззино томонидан 1557 йилда яратилган “Сарандипнинг уч шаҳзодаси” асарини тадқиқ қилган америкалик шарқшунос Ричерд Бойла бу асарни Европа Уйғониш даврининг шоҳ асари деб атайди[2].
Ўзбекистонга келиб, Алишер Навоий ижодини ўрганган ва унинг “Лисон ут-тайр” асарини инглиз тилига таржима қилган канадалик Гарри Дик Навоийга “Дунёни маънавий таназзулдан қутқара оладиган кўнгил боғининг боғбони”[3] дея таъриф беради.
Сўнгги йилларда Навоий асарлари бирин-кетин таржима қилиниб чоп этилаётгани қувонарли ҳодиса. Хусусан Навоий ғазалиётининг поляк тилига Януш Кжижовский, украин тилига украин шоири Николай Бажаннинг “Фарҳод ва Ширин” достонининг таржималари диққатга сазовор.
Биз, аввало, бу таржималарга биз буюк шоир ижодига бўлган қизиқишнинг бир дебочаси сифатида баҳо беришимиз керак. Энг қувонарлиси, ҳазрат Навоий ғазалларини инглиз тилига таржима қилаётган журъатли ўзбек таржимонларидан Аъзам Обидов, Қосимбой Маъмуров, Динара Султонова, Аида Буматоваларнинг сафи кенгайиб бормоқда. Бироқ, эндиликда ҳар бир таржима хорижлик тажрибали ва Шарқ шеърияти сирларидан хабардор муҳаррир таҳриридан ўтиб, нашр этилиши керак. Зеро, ўзбек таржимашунослари ғазал аслиятидаги маъно ва бадиятнинг таржимада қайта яратилган ёки йўқлигига баҳо бериши мумкиндир, аммо, таржима тилининг силлиқ ва хорижлик китобхон учун ўқишлилигига энг одил баҳони хорижий тил эгасигина бера олади.
2016 йил декабрь ойида АҚШнинг Cervena Barva Press нашриётида “Twenty one Ghazals by Alisher Navoiy” деб номланган ва Американинг Массачусетс штати Салем шаҳрида истиқомат қилувчи адабиётшунос олим Денис Дели таржима қилган Алишер Навоийнинг йигирма бир ғазалидан иборат китоб чоп этилди. Тўплам америкаликлар томонидан катта қизиқиш билан қарши олинди. Китоб бугунги кунда халқаро интернет тизимидаги машҳур савдо компанияси бўлмиш Amazon ва бошқа кўплаб сайтлар орқали инглиз тилли китобхонларга тақдим этилган. Маълумки, Алишер Навоий ғазалларида бадиий тасвир ранго-ранглиги ва матн маъноларининг кўплиги-ю теранлиги мавжуд. Денис Дели таржималарида тагмаъно ва кўп сонли тасвирнинг баъзиларининг учратсангиз-да, таржималар ниҳоятда ўқишли чиққан, энг муҳими чет эллик мумтоз Шарқ шеърияти мухлислари Навоийни кашф этишмоқда.
Таржимон маҳоратига далил бўлган бир мисол:
Лолазор эрмаски, оҳимдин жаҳонға тушти ўт,
Йўқ шафақким, бир қироқдин осмонға тушти ўт.
Таржима:
Tulip fields blaze the face of my soul’s fire.
Sunsets sear across the sky, touch the earth with fire.
Аслиятда шоир: “Кўриб турганингиз бу лолазор эмас, менинг оҳимдан жаҳонга тушган ўтдир” дейди ва ғулувнинг юқори даражасини ишлатади, Таржимада “лолазор менинг оҳимдан ёғқинроқ бўлиб кетди” деб ғулувнинг ишониш мумкин бўлган қуйироқ даражаси қўлланган. Бироқ, китоб нашр этилиши билан интернетдаги онлайн рўзномаларда хорижлик мутахасисларнинг тақризлари бирин-кетин босила бошлади.
Улардан бири, 2017 йил 15 февралда АҚШдаги Somerville times рўзномасида Масачусетслик давлат арбоби, сиёсатшунос олима Денайс Провост хоним томонидан мазкур китобга берилган тақриздир. Правост хоним ўз мақоласида янги нашр этилган китобнинг дизайни ундаги иллюстрациялардан тортиб ғазаллар жозибасини ҳам тасвирлашга ҳаракат қилади.
Мақоладан иқтибос келтираман: “Бу сиз учун бир очилиш бўлади. Янги бир оламни кашф этасиз. Бу китоб жавоҳирлар тўлдирилган бир қутига ўхшайди. Менда бир катта савол туғилди бу шоир ким? Нега у ҳақида олдинроқ эшитмадим? Менинг ёшимдаги бошқа кишилар сингари мен асосан Ғарб дунёсини кўпроқ ўқиб ўрганганман. Лекин дунёнинг бошқа чеккасида ёзилган нодирликлар таржима орқали бизгача етиб келиши мумкин. Солеман Баркснинг хизмати ўларароқ 13-асрда Шарқда яшаб ижод қилган Румий шеърияти бизнинг давлатимизда ҳам анчайин яхши ўқилди. Бироқ, Навоий ҳақида ким эшитган?”
Провост хоним ўз сўзини давом этар экан, Навоийнинг нафақат шоир, балки давлат арбоби бўлганлиги, ўз тили учун Чосер каби курашгани ҳақида тўлқинланиб гапиради. Туркийда ижод қилгани учун Ғарбда унчалик танилмаган Навоий ижодининг ниҳоятда гўзал эканлиги, ғазал структурасидаги мусиқийлик ва суфиёна мазмун Петрарке сонетлари мисол ўқувчини ўзига мафтун этишини таъкидлайди[4].
Бир сўз билан айтганда Алишер Навоий ижодини тушунганича таржима қилиб ўз замондошларига ҳавола этаётган хорижлик таржимонлар ғазаллар ортига яширинган сўз ўйинларининг ўндан бирини кашф этолмаган бўлсалар-да, бу таржималар ўқиганларни ҳайратга солмоқда.
Навоий шеърияти таржимаси соҳасида чинакам муваффақият навоийшунос олим ва ҳорижлик таржимон ҳамкорлиги йўлга қўйилган лойиҳаларда кўринади. Алишер Навоий ғазалиётидан бир гулдастанинг хорижда севиб ўқилаётганлиги шоир асарларини таржима қилиши халқимиз учун ҳам бир туҳфа бўлди.
Фойдаланилган манбаалар:
1. Chaucer of Turks // Barry Hoberman.www.archive.aramworld.com
2. Richard Boyle. Three princes of Serendip. USA.2000.
3. Gary Dick. Why our world needs poets like Navoiy/ The language of birds/ to’plovchi va terjimon A’zam Obidov. — Toshkent: Tafakkur, 2012. – 6.B.
4. Dennis provost/ Twenty one Ghazals(of) Alisher Navoiy translated from Uzbek by Dennis Daly/www.thesommervilletimes.com
Denise Provost
REVIEW ON THE BOOK TWENTY-ONE
GHAZALS (OF) ALISHER NAVOIY*
Denise Provost (born March 9, 1951 in Lewiston, Maine) is an American politician who represents the 27th Middlesex District in the Massachusetts House of Representatives and was a member of the Somerville, Massachusetts Board of Aldermen from 2000–2006.
In the Massachusetts gubernatorial election, 2014, Provost endorsed Don Berwick for Governor of Massachusetts.
While most collections of poems hold the potential for literary enjoyment, few prove to be the kind of treasure chest that Dennis Daly’s recent book undeniably is. It offers fresh translations of 500 year old poems by Alisher Navoiy, the pen name of Nizam al-Din Al-Shir. If you’re a reader of poetry, have an interest in the history of literature, or philosophy or religion, just buy this book. There are plenty of reasons to do so, and I’ll allow Navoiy to supply his own commentary to the reasons I list:
The Book is Visually Beautiful
From the detail of the Persian illuminated manuscript which graces the cover, it’s clear that this slim volume represents a portal into another world. The wealth of faithfully reproduced, full color illustrations which its pages are filled qualify Twenty-One Ghazals as an art book worth having. It’s almost a bonus to have the poetry it accompanies and contextualizes.
Bad luck taunts me. How I love your beauty!
Times over and over I have banished you
Forever, but then there was your beauty.
You’ll Discover a Gifted Writer Who May Be Entirely New to You. The jewel box of images is just the beginning of the allure. The big question for me was, who is this poet, and why have I not heard of him? Like most people of my generation, my education was tilted heavily towards the western canon, but fine writing from other parts of the world regularly becomes available in translation. Thanks, for instance, to the translations of Coleman Barks, the 13th century Persian mystic Rumi has become one of the most widely read poets in our country – but who has heard of Navoiy?
For many years as a recluse I hid away.
Do dreams and visions come to one seeking life’s pearl?
Not surprisingly Navoiy left for the desert
Seeking solace from passion’s impregnable pearl.
Although born almost 250 years after Rumi, Navoiy also lived in Central Asia, and came out of its Sufi tradition. Prolific and multi-talented, Navoiy worked as a public administrator, linguist, builder, painter, and political advisor, as well as producing many volumes of poetry and other writings. In this regard, he brings to mind such other polymath poets as Dante and Chaucer.
My misery, lyrical, flows gently inward
Turns rebellious stir into modulated life.
The thick ashes of ignominy fall, bring fluster.
In that moment all plainly saw my ruined life.
Learn About a Perhaps Unexpected Literary Tradition Like Chaucer, Dante, and the Goliards, Navoiy preferred writing poetry in his native dialect, rather than Persian, the classical literary language of his time. It is perhaps because he wrote in the Turkic language Chagatai that Navoiy is so little known in the west. The existence of such a literature is one of the gems of discovery in this book provides.
May the innkeeper of our of our lives offer us room,
Invite us to the budding realm of latent joy.
You’ll Discover the Charms of a Particular Poetic Form. Another attraction of these poems is the use of the ghazal form. With roots in pre-Islamic Arabic poetry, the ghazal spread into Persia, then South Asia, through the influence of Sufi mystics. With its strict structural requirements, and typical themes of love and separation, the ghazal – sometimes compared to the Petrarchan sonnet – attracts those who aspire to the challenges of high poetic craftsmanship (Goethe was a fan, for instance.)
Wine! Give me more wine to face these solemn wonders
And duck the diving bats in this world of trouble.
The repetition of words within the ghazal form forces the skilled writer to break free of clichés, and allows for the development of extended metaphors. The “signature” couplets at the end of each require from the poet a particular self-awareness. Many ghazals can be taken apart to yield quatrains or aphorisms of lapidary quality.
The sun issues out its rays of sadness
And we, like planets, revolve around hope.
Ultimately, the Poetry Itself is Stunning
Without Fortune and prospect, I ignite the fire
Of impatience – the guards of prudence have vanished:
My caravan defenseless in the coming fire.
A lightening flash has struck and changed me utterly
As rushes burst and spread in a sea of fire….
Understand, Navoiy, I deny my suffering
As the Masandran forests turned red with fire.
Like those of Rumi, and certain other poets, Navoiy’s poems go beyond surface splendor into deeper levels. Delightful on first reading, they yield more with repetition. This book is a keeper.
* Translated from the Uzbek by Dennis Daly
Cervena Barva Press, Somerville, (2016)
2016 yil dekabr oyida AQSHning “Cervena Barva Press” nashriyotida chop etilgan “Twenty one Ghazals by Alisher Navoiy” (“Alisher Navoiyning yigirma bir g‘azali”) deb nomlangan kitob katta qiziqish uyg‘otdi. 2017 yil 15 fevralda AQSHdagi “Somerville times” ro‘znomasida masachusetslik siyosatshunos olima Denays Provost xonim tomonidan mazkur kitobga berilgan taqriz buning yorqin misolidir.
ALISHЕR NAVOIY
G‘AZALIYOTI AMЕRIKADA
Gulnoza Odilova
Alisher Navoiy ijodiga G‘arb dunyosining qiziqishi hamon davom etib kelmoqda. Navoiy ijodining bir qatrasini kashf etgan chet el olimlari va tarjimonlari o‘z hayratlarini yashira olmaydi. Ular Navoiy haqida zamondoshlariga kengroq xabar berib, ulug‘ o‘zbek shoiri she’riyatining targ‘ibotchilari bo‘lmoqdalar.
Mustaqilligimizdan keyin Navoiy ijodiga bo‘lgan e’tibor kuchayib bormoqda, ko‘pdan-ko‘p xorijlik adabiyot ahli Navoiy merosi yuksak va takrorlanmas asarlardan iborat ekanligini e’tirof etmoqda. Ana shunday e’tiroflarga bir nazar tashlaylik.
AQSHlik islomshunos olim Barri Xoberman “Saudi Aramco World” jurnalida chop etilgan “Chaucer of Turks”[1] nomli maqolasida Navoiyni Sharq uyg‘onish davri asoschilaridan biridir deb etirof etadi.
Germaniyaning Fraye universiteti simpoziumida o‘qilgan ma’ruzalar asosida tashkil etilgan “Mir Alisir Nawai” nomli to‘plamga kiritilgan Z.Klaynmihelning “Navoiy-benavo” nomli 300 sahifali maqolasida Navoiy ijodidan olgan hayratlarini bir maqola ichiga joylashga ojizlik qilgani haqida yozadi.
Navoiyning “Saba’i sayyor”” asari asosida italiyalik Maykl Tramezzino tomonidan 1557 yilda yaratilgan “Sarandipning uch shahzodasi” asarini tadqiq qilgan amerikalik sharqshunos Richerd Boyla bu asarni Yevropa Uyg‘onish davrining shoh asari deb ataydi[2].
O‘zbekistonga kelib, Alisher Navoiy ijodini o‘rgangan va uning “Lison ut-tayr” asarini ingliz tiliga tarjima qilgan kanadalik Garri Dik Navoiyga “Dunyoni ma’naviy tanazzuldan qutqara oladigan ko‘ngil bog‘ining bog‘boni”[3] deya ta’rif beradi.
So‘nggi yillarda Navoiy asarlari birin-ketin tarjima qilinib chop etilayotgani quvonarli hodisa. Xususan Navoiy g‘azaliyotining polyak tiliga Yanush Kjijovskiy, ukrain tiliga ukrain shoiri Nikolay Bajanning “Farhod va Shirin” dostonining tarjimalari diqqatga sazovor.
Biz, avvalo, bu tarjimalarga biz buyuk shoir ijodiga bo‘lgan qiziqishning bir debochasi sifatida baho berishimiz kerak. Eng quvonarlisi, hazrat Navoiy g‘azallarini ingliz tiliga tarjima qilayotgan jur’atli o‘zbek tarjimonlaridan A’zam Obidov, Qosimboy Ma’murov, Dinara Sultonova, Aida Bumatovalarning safi kengayib bormoqda. Biroq, endilikda har bir tarjima xorijlik tajribali va Sharq she’riyati sirlaridan xabardor muharrir tahriridan o‘tib, nashr etilishi kerak. Zero, o‘zbek tarjimashunoslari g‘azal asliyatidagi ma’no va badiyatning tarjimada qayta yaratilgan yoki yo‘qligiga baho berishi mumkindir, ammo, tarjima tilining silliq va xorijlik kitobxon uchun o‘qishliligiga eng odil bahoni xorijiy til egasigina bera oladi.
2016 yil dekabr oyida AQSHning Cervena Barva Press nashriyotida “Twenty one Ghazals by Alisher Navoiy” deb nomlangan va Amerikaning Massachusets shtati Salem shahrida istiqomat qiluvchi adabiyotshunos olim Denis Deli tarjima qilgan Alisher Navoiyning yigirma bir g‘azalidan iborat kitob chop etildi. To‘plam amerikaliklar tomonidan katta qiziqish bilan qarshi olindi. Kitob bugungi kunda xalqaro internet tizimidagi mashhur savdo kompaniyasi bo‘lmish Amazon va boshqa ko‘plab saytlar orqali ingliz tilli kitobxonlarga taqdim etilgan. Ma’lumki, Alisher Navoiy g‘azallarida badiiy tasvir rango-rangligi va matn ma’nolarining ko‘pligi-yu teranligi mavjud. Denis Deli tarjimalarida tagma’no va ko‘p sonli tasvirning ba’zilarining uchratsangiz-da, tarjimalar nihoyatda o‘qishli chiqqan, eng muhimi chet ellik mumtoz Sharq she’riyati muxlislari Navoiyni kashf etishmoqda.
Tarjimon mahoratiga dalil bo‘lgan bir misol:
Lolazor ermaski, ohimdin jahong‘a tushti o‘t,
Yo‘q shafaqkim, bir qiroqdin osmong‘a tushti o‘t.
Tarjima:
Tulip fields blaze the face of my soul’s fire.
Sunsets sear across the sky, touch the earth with fire.
Asliyatda shoir: “Ko‘rib turganingiz bu lolazor emas, mening ohimdan jahonga tushgan o‘tdir” deydi va g‘uluvning yuqori darajasini ishlatadi, Tarjimada “lolazor mening ohimdan yog‘qinroq bo‘lib ketdi” deb g‘uluvning ishonish mumkin bo‘lgan quyiroq darajasi qo‘llangan. Biroq, kitob nashr etilishi bilan internetdagi onlayn ro‘znomalarda xorijlik mutaxasislarning taqrizlari birin-ketin bosila boshladi.
Ulardan biri, 2017 yil 15 fevralda AQSHdagi Somerville times ro‘znomasida Masachusetslik davlat arbobi, siyosatshunos olima Denays Provost xonim tomonidan mazkur kitobga berilgan taqrizdir. Pravost xonim o‘z maqolasida yangi nashr etilgan kitobning dizayni undagi illyustratsiyalardan tortib g‘azallar jozibasini ham tasvirlashga harakat qiladi.
Maqoladan iqtibos keltiraman: “Bu siz uchun bir ochilish bo‘ladi. Yangi bir olamni kashf etasiz. Bu kitob javohirlar to‘ldirilgan bir qutiga o‘xshaydi. Menda bir katta savol tug‘ildi bu shoir kim? Nega u haqida oldinroq eshitmadim? Mening yoshimdagi boshqa kishilar singari men asosan G‘arb dunyosini ko‘proq o‘qib o‘rganganman. Lekin dunyoning boshqa chekkasida yozilgan nodirliklar tarjima orqali bizgacha yetib kelishi mumkin. Soleman Barksning xizmati o‘lararoq 13-asrda Sharqda yashab ijod qilgan Rumiy she’riyati bizning davlatimizda ham anchayin yaxshi o‘qildi. Biroq, Navoiy haqida kim eshitgan?”
Provost xonim o‘z so‘zini davom etar ekan, Navoiyning nafaqat shoir, balki davlat arbobi bo‘lganligi, o‘z tili uchun Choser kabi kurashgani haqida to‘lqinlanib gapiradi. Turkiyda ijod qilgani uchun G‘arbda unchalik tanilmagan Navoiy ijodining nihoyatda go‘zal ekanligi, g‘azal strukturasidagi musiqiylik va sufiyona mazmun Petrarke sonetlari misol o‘quvchini o‘ziga maftun etishini ta’kidlaydi[4].
Bir so‘z bilan aytganda Alisher Navoiy ijodini tushunganicha tarjima qilib o‘z zamondoshlariga havola etayotgan xorijlik tarjimonlar g‘azallar ortiga yashiringan so‘z o‘yinlarining o‘ndan birini kashf etolmagan bo‘lsalar-da, bu tarjimalar o‘qiganlarni hayratga solmoqda.
Navoiy she’riyati tarjimasi sohasida chinakam muvaffaqiyat navoiyshunos olim va horijlik tarjimon hamkorligi yo‘lga qo‘yilgan loyihalarda ko‘rinadi. Alisher Navoiy g‘azaliyotidan bir guldastaning xorijda sevib o‘qilayotganligi shoir asarlarini tarjima qilishi xalqimiz uchun ham bir tuhfa bo‘ldi.
Foydalanilgan manbaalar:
1. Chaucer of Turks // Barry Hoberman.www.archive.aramworld.com
2. Richard Boyle. Three princes of Serendip. USA.2000.
3. Gary Dick. Why our world needs poets like Navoiy/ The language of birds/ to’plovchi va terjimon A’zam Obidov. — Toshkent: Tafakkur, 2012. – 6.B.
4. Dennis provost/ Twenty one Ghazals(of) Alisher Navoiy translated from Uzbek by Dennis Daly/www.thesommervilletimes.com
