Тирикликнинг бу ягона зарраси, ўлик дунёнинг хаёлий саҳроси бўйлаб ҳаракат қиларкан, ўзининг бор- йўғи ожиз бир қурт эканини англайди ва ўз жасоратидан қўрқувга тушади. Бунда ўз-ўзидан тушуниксиз фикрлар туғилади. Тириклик сирлари ўз маъносини излайди. Инсон шуурини Ўлим, Яратгувчи ва Ёруғ Дунё қаршисидаги қўрқув ҳисси, айни пайтда—тирилиш умиди, ҳаёт ва умрибоқийлик қайғуси, занжирбанд онгнинг беҳуда уринишлари ишғол қилади! Демак, инсон қачонлардир ўз Яратувчиси билан юзма-юз қолади.

Жек Лондон
ОҚ СУКУНАТ
Рус тилидан Гулноз Мўминова таржимаси

— Кармен яна икки кун судралишгаям ярамайди.

Мейсон муз парчасини туфлаб ташларкан, шўрлик жониворга беписанд қараб қўйди. Кейин итнинг панжалари орасида қотиб қолган муз бўлакларини тиши билан тозалай бошлади.
— Жимжимадор лақабли қанча итларга дуч келган¬ман, одатда улар ҳеч нарсага ярамайдилар, — у ўз ишини тугатиб, итни нарига итарди. — Улар заифлашадилар ва охир оқибат ҳаром қотадилар. Сен оддийгина Касяр, Сиваш, Хаски лақабли итлар билан қандайдир кўнгил¬сизлик юз берганини сира эшитганмисан? Ҳеч қачон! Шукумга бир қарагин…

Анча узоқлашиб қолган кўппак бирдан ўқдай учиб эгасига сапчиди ва бақувват тишлари билан Мейсоннинг бўғзига чанг солмоқчи бўлди.
— Хаёлингга нима келди, а?

Бошига қамчи дастаси билан туширилган қаттиқ зарба итни қорга қулатди. У безовта қалтирар, сўйлоқ тишлари орасидан сарғимтил сўлак томчилар эди.
— Шунинг учун ҳам Шукумга қара деяпман-да, у хато қилмайди. Гаров бойлашим мумкин, бир ҳафтага қолмай у Карменни ҳолдан тойдиради.
— Мен бўлсам, — сўзланди Мейлмют Кид музлаб қолган нон бўлагини гулхан устида айлантирар экан, — гаров ўйнайманки, манзилга етиб бормасимиздан бурун Шукумни сўйиб еймиз. Сен бунга нима дейсан, Руф?

Ҳинду аёл қаҳвани совутиш учун идишга муз бўлагини ташлар экан, аввал Мейлмют Кидга, сўнг эрига қаради. Сўнгра итларга назар солди, бироқ лом-мим демади. Негаки, вазият шундоқ ҳам маълум эди. Қаршиларида бошқа йўл қолмаганди. Улар яна икки юз мил йўл босишлари керак. Овқатлари кўпи билан олти кунга етади. Итларга эса берадиган егуликнинг ўзи йўқ…

Икки овчи ва аёл гулханга яқин ўтириб ночорларга хос тарзда нонушта қила бошлашди. Итларни чанадан бўшатишмади, бу шунчаки қисқа муддатли танаффус эди, жониворлар одамлар оғзидаги ҳар бир луқмани адоват билан кузатишарди.
— Эртадан бошлаб нонушта ҳам йўқ, — деди Мейлмют Кид. — Кейин итлардан кўз узмаслик керак. Улар бизга бўйсунмай қўйишди. Эътиборсиз бўлсак, пайт пойлаб ташланиб қолишлари ҳеч гап эмас.
— Мен эса бир пайтлар услубчилар ташкилотини бошқариб, якшанба мактабларида дарс берганман.

Нима учундир бу мавзуда сўз очган Мейсон мокасиналарини1 томоша қилганича ўйга чўмганди. Руф унга қаҳва узатиб, хаёллар чангалидан озод этди.
— Худога шукр, ҳозирча бизда чой бор. Мен ҳовлимизда, Теннессида, чойнинг қандай ўсишини кўрганман. Айни пайтда иссиққина жўхори нони учун нималарни бермасдим-а? Қайғурма, Руф, яна озгина қолди, шундан сўнг очликдан қутуласан, мокасина кийиб юришга ҳам ҳожат қолмайди.

Бу сўзлардан кейин аёл ортиқ хўрсинмай қўйди. Кўзларида оқ танли хўжайинига бўлган муҳаббат учқунлари порлай бошлади. Мейсон у дуч келган биринчи оқ танли одам, унга аёл сиймосида қандайдир ёқимсиз ҳайвонни эмас, ўзгача бир хилқатни кўриш ҳам мумкинлигини англатган биринчи эркак эди.
— Ҳа, Руф, — эри икковларигина тушунадиган тилда давом этди, — тез орада биз бу ерлардан қуту¬ламиз, оқ танли кишининг қайиғига ўтириб оламиз-да, Шўр сув бўйлаб сузиб кетамиз. Ҳа, бу ёқимсиз, айқирган сув — мисоли сувдан бунёд бўлган тоғлар гоҳи юқорига, гоҳ пастга силжиётгандек туюлади. Бу сув беҳудуд, унда узоқ сузишга тўғри келади! Ўн уйқулик, йигирма, йўқ, қирқ уйқулик йўл, — аниқ ҳисоблаш учун Мейсон кунларни бармоғида санарди, — ҳамма вақт сувни, ёқимсиз сувни кўрасан. Кейин катта дунёга етиб борамиз, одамлар кўп, ёзги ботқоқ пашшалари сингари ҳамма тенг. Кулбалар шу қадар баландки, — ўн, йўқ, йигирмата қарағайни устма-уст қўйгандек!. Эҳ-ҳе!

У сўз тополмай жимиб қолди. Ва шафқат сўрагандек Мейлмют Кидга боқди. Сўнг ҳафсала билан йигирмата қарағайни қандай қилиб устма-уст жойлаштириш мумкинлигини қўлларида кўрсата бошлади. Мейлмют Кид истеҳзоли кулди, Руфнинг кўзлари ҳайрат ва бахтдан чақнаб турарди. Аёл эрим ҳазиллашяпти деб ўйлаган ва бу илтифот шўрлик аёл қалбини тўлқинлантираётган эди.
— Кейин эса қутига ўтириб оламиз ва… жўнаб кета¬миз. — Мейсон сўзларига изоҳ берган каби бўш кружкани ҳавога отди ва чаққонлик билан илиб олиб қичқирди:— Мана, бир зумда етиб келдик! Эй, улуғ шомонлар! Сен Форт — Юконда юрасан, мен Арктик -Ситида бўламан. Орамиз йигирма беш уйқулик йўл. Ўртамизда узун арқон, мен арқоннинг бир учидан ушлаб олиб, сенга гапираман: «Алло, Руф, қалайсан?« Сен жавоб берасан: «Сенмисан, эргинам?» Мен «Ҳа» дейман. Сен яна гапирасан: «Нон пиширолмаяпман, сода қолмабди .» Шунда мен жавоб бераман: »Қазноқни қарагин, ун қопининг орқасида турган эди. Хайр». Сен қазноққа борасан ва керагича сода оласан. Ва бу пайтда сен Форт Юконда, мен эса Арктик-Ситида бўламиз. Шомонлар шундай қудратли!

Руф бу сеҳрли эртакни тинглаб, шундай самимий жилмайдики, эркаклар кулавериб думалаб қолишди. Бир-бирларини ғажишга уринаётган итларнинг шовқини олисдаги мўъжизакор ўлка ҳақидаги ҳикояни бўлиб қўйган эди. Улар итларни ажратишга уринаётганларида аёл чаналарни бирлаштиришга улгурган, йўлга тушиш учун ҳамма нарса шай эди.

Мейсон қамчини эпчиллик билан сермади, итлар секин ҳаракатга тушиб арқонни торта бошлагач айлан¬тиргич таёқни маҳкамлалади.Шу тарзда музга ёпишиб қолган чаналар жойидан қўзғала бошлади. Руф иккинчи чана билан эрининг ортидан борар, Мейлмют Кид эса унга ёрдамлашган кўйи саф охирида ҳаракат¬ланар эди.

Ҳўкизни ҳам бир зарб билан ўрнидан қўзғатишга қодир бўлган бу бақувват ва шафқатсиз одам итларни қамчиламас, уларни қўлидан келганча авайлашга уринарди, бу эса Шимол саёҳатчиларининг одатларига мос келмасди. Бир сафар Мейлмют Кид бечора жонивор¬ларнинг аҳволига қараб, ҳатто йиғлаб юборди.
— Қани, олға, оқсоқлар! — минғирлаб қўйди у оғир чаналарни қўзғатиш учун қилинган беҳуда уриниш¬лардан сўнг.

Ниҳоят унинг бардоши муносиб тақдирланди, оғриқдан бироз итоаткор бўлиб қолган итлар ўз сафдошларини қувиб етиш учун ҳаракатга тушдилар.

Суҳбат тинди. Машаққатли сафар йўли бунга имкон бермас эди. Шимол бўйлаб юриш—оғир, ҳалокатли меҳнат. Бунда фақат орсизларча сукут сақлаб йўл қийинчиликларга дош берган ёки ўзи учун янги сўқмоқни кашф эта олган инсонгина бахтлидир.

Дунёда янги йўл очиш каби одамни ҳолдан тойдирадиган юмуш бўлмаса керак .Кенг, тўқима чанғилар ҳар қадамда емирилади, оёқлар тиззагача қорга ботади. Ана ундан сўнг оёқни эҳтиёткорлик билан суғуриб олиш зарур. Тик йўлдан дюймнинг арзимас бўлагича четга чиқиш ҳам кулфат келтиради. Негаки ҳали чананинг юқори қисми қордан фориғ бўлмаган. Бу ҳолда олдинга бир қадам ташлайсан ва энг камида ярим ярд чуқурликдаги иккинчи оёғингни кўтаришга урина бошлайсан. Биринчи бўлиб йўл очаётган одам эса, ҳатто шунгача чанғиларини бир-бирига уриб олмаган ва хиёнаткор қорга ишониб бор бўйи билан қуламаган бўлса-да,юз ярддан кейиноқ ҳолдан тойиб йиқилади.

Бунда кун бўйи бирор марта итлар оёғи остида қолмаган одамгина тоза виждон ва ғурур билан уйқу қопига киришга лойиқ эди. Буюк Шимол сўқмоғи бўйлаб йигирма беш уйқулик йўл босган кишига эса ҳатто Илоҳлар ҳам ҳавас қилишарди.

Кун шомга туташди. Оқ сукунат залворидан эзилган йўловчилар тушкун ва жим тарзда йўл оча бошладилар. Табиатда инсонга ўзининг фоний эканини англатишнинг турли усуллари мавжуд: сув сатҳининг бетўхтов кўтарилиб-пасайиши, бўрон ваҳшати, қўрқинчли ер силкинишлари, осмон артеллериясининг ваҳмали гулдираклари. Бироқ энг кучлиси, энг қайғулиси — Оқ сукунат ва унинг бепарволигидир. Қимирлаган жон кўринмайди. Ҳаво сайқал берилган мис каби тиниқ, бунда ҳатто ожиз шивирлаган овоз ҳам шаккоклик бўлиб туюлади ва инсон ҳатто ўз товушидан ҳам қўрқади.

Тирикликнинг бу ягона зарраси, ўлик дунёнинг хаёлий саҳроси бўйлаб ҳаракат қиларкан, ўзининг бор- йўғи ожиз бир қурт эканини англайди ва ўз жасоратидан қўрқувга тушади. Бунда ўз-ўзидан тушуниксиз фикрлар туғилади. Тириклик сирлари ўз маъносини излайди. Инсон шуурини Ўлим, Яратгувчи ва Ёруғ Дунё қаршисидаги қўрқув ҳисси, айни пайтда—тирилиш умиди, ҳаёт ва умрибоқийлик қайғуси, занжирбанд онгнинг беҳуда уринишлари ишғол қилади! Демак, инсон қачонлардир ўз Яратувчиси билан юзма-юз қолади.

Кун шомга туташди. Бу ерда дарё ўзани кескин бурилган эди, Мейсон муюлишни кесиб ўтиш учун чанасини тор бурунга томон бошлади. Бироқ итлар қанча уринмасин, тепаликка кўтарила олишмасди. Руф ва Мейлмют Киднинг бор кучлари билан итаришларига қарамай, чаналар нуқул ортга сирпаниб кетарди. Яна бир аламли уриниш…Бадбахт, очликдан силласи қуриган жониворлар сўнгги кучлари билан тортилдилар. Бетўхтов уринишлардан сўнг чаналар қирғоққа чиқиб олди. Лекин кутилмаганда йўлбошчи ит ўнг томонга тортиб кетди, чана эса Мейсоннинг чанғиларига бориб урилди. Натижа жуда қайғули эди. Мейсоннинг оёғи чиқиб кетди, арава қайишига ўралашиб қолган итлардан бири қорга қулади, чаналар эса хомутларни эргаштирганича пастга сир¬паниб борар эди.

Қарс! Қурс! Қамчи овози эшитилди, калтакнинг кўпи йиқилиб қолган итнинг чекига тушди.
— Бўлди қил, Мейсон! — орага тушди Мейлмют Кид. — Бечора шусиз ҳам жон берай деб турибди. Тўхтаб тур, ҳозир меникиларни қўшамиз.

Мейсон у гапириб олгунча кутиб турди, — узун қамчи айбдор ит атрофида ўралиб айлана ҳосил қилганди.Бу Кармен эди.У шикоят қилгансимон ангил¬лади, қорга ётиб олди, сўнг қийинчилик билан ёнбошига ағдарилди.

Бу йўловчилар учун оғир, машаққатли дақиқа эди: ит жон беряпти, икки дўст ўзаро жанжаллашмоқда. Руф уларга навбати билан ялингансимон боқарди. Бироқ кўзларида аччиқ таъна акс этиб турса-да, Мейлмют Кид ўзини вазмин тутар, итнинг олдида чўккалаб олганича қайишларни кесар эди. Йўлорвчилардан ҳеч бири оғиз очмади. Чаналарни бирлаштиришди.Улар тепаликка чиқиб олишган эди. Яна йўлга тушишди.

Кармен сўнгги кучини тўплаган кўйи энг орқада судраларди. Ҳозирча ит юришга лаёқатли бўлса, уни отиб ташлашмайди, унда ҳаёт учун охирги имконият қолади; у ҳам бўлса қўнимгоҳга етиб келиш, бу ерда эса эҳтимол одамлар лос овлашар…

Ўз қилмишидан пушаймон, бироқ қайсарлиги боис буни тан олишни истамаётган Мейсон олдинда борар ва юз беражак хатар ҳақида ўйламасди. Улар қалин бутазорни оралаб пастқамликка етиб келишди. Ён томонда, эллик футча нарида кекса қарағай қад ростлаб турарди. У бир асрдан буён шу ерда турар ва тақдир бир асрдан буён унга, бир пайтнинг ўзида Мейсонга ҳам кутилмаган интиҳо ҳозирлаётган эди.

Мейсон мокасинасининг бўшашиб қолган иплари¬ни боғлаш учун бир муддат тўхтади. Чаналар ҳаракати тинди, итлар жимгина қор устига чўзилдилар. Теваракда мудҳиш жимжитлик ҳукмрон, қор қоплаган ўрмон узра жон асари сезилмасди. Совуқ ва сукунат юракни музлатар ва бир зум табиатнинг титроқ шивирларини бўғиб қўярди.

Бирдан ҳавога хўрсингансимон сас таралди. Улар аввалига буни эшитишмади, лекин тез орада бу сас руҳсиз саҳродаги ҳаракат нишонаси эканини илғаб қолишди. Мана, йилларнинг чексиз жабру ситамлари ва қор залвори остида букилган улкан дарахт ўзининг ҳаёт фожеасидаги сўнгги ролини ўйнади. Мейсон қасир-қусур овозларини эшитди, ён томонга сакрамоқчи бўлди, бироқ қаддини ростлашга ҳам улгурмади — елкасига зарб билан урилган дарахт бутун танасини босиб тушди.

Кутилмаган хатар, оний ажал — Мейлмют Кид уларнинг ҳар иккиси билан ҳам тез-тез тўқнашарди! Дарахтнинг игна барглари ҳали қимирлаб турар, у эса аёлга кўрсатма бериб, дўстига ёрдамга етиб келишга улгурган эди. Ҳинду аёл ҳам ҳушдан кетиб йиқилмади ёхуд ўзининг оқ танли опа-сингиллари сингари бесамар кўз ёшларини тўкмади. Мейлмют Киднинг илк сўзларини эшитгандаёқ, эрининг инграшига қулоқ тутган ҳолда танасининг бутун оғирлигини таянч мослама вазифа¬сини бажарувчи таёқ устига ташлади. Мейлмют Кид эса болта билан дарахтни чопа бошлади. Дарахтнинг музлаган танасига урилган пўлат қувноқ жаранглади, Мейлмют Киднинг зўриққан, оғир нафаси болта зарбаси билан бирга эшитиларди.

Ниҳоят Кид яқиндагина инсон шаклида бўлган аянчли қолдиқларни қор устига қўйди. Бироқ аёлнинг юзидаги унсиз мотамсаролик ва унинг надомату умид¬вор¬ликка тўлган кўзлари дўстининг қийнали¬шлари¬дан кўра даҳшатлироқ эди. Бир неча сўз айтилди холос. Шимол аҳолиси сўзнинг беҳудалиги ва ҳамма вақт ҳаракатда бўлишнинг тенгсиз қийматини бошқалардан олдинроқ англашади.

Нақ олтмиш беш даража совуқда инсоннинг қор устида узоқ ётиши мумкин эмас. Улар чанага боғланган арқонларни кесиб олишди, шўрлик Мейсонни ҳайвон терисига ўраб, шох-шаббалардан ясалган тўшак устига ётқизишди. Гулхан аланга олди. Ёқилғи учун ўша, бахтсизликка сабаб бўлган дарахт ишлатилди. Гулхан тепасига ибтидоий усулда парда ўрнатилди: дағал каноп мато бўлагини иссиқликни яхши ушлаб туриши ва пастга қайтариши учун таранг тортиб боғлашди. Бу физикани табиатнинг ўзидан ўрганган одамларгагина хос бўлган усул эди.

Ўлим тўшагида ётиб кўрмаганлар унинг чорловини тез илғашади. Мейсоннинг бутун танаси шикастланган эди. Бу бир қарашдаёқ маълум эди: ўнг қўли, бели ва умуртқаси синган, оёқлари ишдан чиққанди, ички аъзоларининг эзилгани ҳам эҳтимолдан йироқ эмасди. Ҳар замонда инграб қўйишигина бечоранинг ҳали тирик эканидан дарак берарди.

Ҳеч қандай умид йўқ эди, бирор нарса қила олмас¬дилар. Бешафқат тун секин яқинлашмоқда эди. Руф уни ўз миллатига хос тарзда сокин бир тушкунлик ила қаршилар, Мейлмют Киднинг буғдойранг юзидаги ажинлар эса кўпайган эди. Моҳиятан олиб қараганда, энг оз жабр кўрган одам Мейсон эди. У аллақачон хаёлан Шарқий Теннессида, Буюк Туманли тоғларда юрар ва ўз болалигини қайтадан яшаётган эди. Қулоқларига аллақачон унутилган жанубий шаҳарнинг таъсирчан оҳанглари эшитиларди.У алаҳлар, кўлда чўмилгани, енот овига боргани, тарвуз ўғирлаш учун елиб-югурганлари ҳақида гапирар эди. Бу овозлар Руфга тушуниксиз алаҳсираш бўлиб туюлар, бироқ Кид ҳаммасини англаб турар, Мейсоннинг ҳар бир сўзи унинг юрагини эзарди — бу туйғуни узоқ йиллар ҳамма нарсадан мосуволикда яшаган, ҳар лаҳзада тсивили¬затсиянинг чорловини эшитиб турган инсонгина ҳис қилиши мумкин.

Ўлим бўсағасидаги одам тонг пайти ҳушига келди, Мейлмют Кид эса унинг пичирлашларига яқинроқдан қулоқ солиш учун энгашди:
— Эслайсанми, биз Тананда қандай учрашган эдик. Бу йилги шовуш даврида2 шу воқеага ҳам тўрт йил бўлади… Ўша кезлари мен Руфни унчалик севмасдим, у шунчаки ёқимтойгина эди… Шунинг учун унга мафтун бўлдим. Кейинчалик эса бутунлай боғланиб қолдим. У яхши рафиқа эди, оғир дамларда ҳамиша ёнимда бўларди. Бу эса бизнинг ишимизда жуда муҳим, ўзинг биласан, бу борада унга тенг келадигани йўқ… Эслайсанми, у Буғи шохи қоясига қандай сузиб келган, сув юзасига бетўхтов урилаётган ўқ ёмғири остидан бизни қандай қутқарган эди? Нуклукайтодаги очарчиликни-чи? У муз устида қандай югурарди, бизга хабар етказиш учун қанчалар шошилар эди-я? Ҳа, Руф менга баъзи аёллардан яхшироқ рафиқа бўлди. Сен менинг олдин ҳам уйланганимни билармидинг? Сенга бу ҳақда айтмовмидим? Ҳа, штатларда, ҳали уйда эканимда, оилали инсон бўлишга уриниб кўрганман. Бу ерларга келиб қолишимнинг сабаби ҳам шунда. Ахир мен биринчи рафиқам билан бирга улғайган эдим. Унга ажралиш имконини бериш учун ҳам жўнаб кетдим. У истаганига эришди.

Руф бошқа масала. Мен бу ердаги ишларимни битириб, келгуси йили у билан бирга жўнаб кетмоқчи эдим. Бироқ энди бу ҳақда cўзлашга кеч бўлди. Руфни орқага, ўз қабиласига жўнатиб юборма, Кид. У ерда унга жуда оғир бўлади. Ўйлаб кўр, тўрт йилга яқин вақт ичида биз билан ловия, дудланган гўшт, нон ва қуритилган меваларни еб яшасаю, кейин яна балиқ ва буғу гўштига мослашган ҳаёт тарзига қайтса! Анчайин енгил турмуш тарзи борлиги ҳақида билиш, унга кўникиш, кейин эса эскича ҳаётига қайтиш жуда оғир бўлади. Унга ғамхўрлик қил, Кид… Нима учун сенга айтяпман… эй йўқ… ахир сен ҳамма вақт аёллардан узоқроқ юрасан. Мен ҳалигача бу ерларга нега келиб қолганингни билмайман. Унга раҳминг келсин, уни Штатларга иложи борича тезроқ жўнатиб юбор. Бироқ ватанини соғинса, қайтишига ёрдам бер.

Фарзанд… У бизни янада яқинлаштиради, Кид. Умид қиламан-ки, у ўғил бўлади. Бир ўйлаб кўргин-а, Кид. У менинг пушти камаримдан яраладиган жон. Унинг бу ерларда қолиши мумкин эмас. Агар қиз бола бўлса… йўқ, бундай бўлиши мумкинмас. Менга тегишли териларни сот. Улар учун анчагина пул олишинг мумкин. Ташкилот¬да ҳам улушим бор. Ишларимизни йўлга қўй. Умид қиламанки, бизнинг талабномамиз ўзини оқлайди. Боламга яхши таълим бер, энг муҳими, Кид, у ҳеч қачон бу ерларга қайтмасин. Бу жойлар оқ танли одам учун эмас.

Менинг қўшиғим тугади, Кид. Бахтли тасодиф ҳолатида ҳам уч ёки тўрт кун қолди холос.Сизлар кетишингиз керак. Сиз олға кетишингиз шарт! Ёдингда тут, улар менинг рафиқам ва ўғлим… Эй Худойим, фақат ўғил бўлсин! Ёнимда қолманглар. Мен жўнаб кетишин¬гизни буюраман. Жон бераётган одамга қулоқ солинглар!
— Менга уч кун муҳлат бер, — ўтинди Мейлмют Кид. — Балки аҳволинг бироз ўнгланар, ахир ҳаммаси қандай тугаши ҳозирча номаълум-ку!
— Йўқ.
— Фақат уч кун.
— Кетинглар.
— Икки кун.
— Улар менинг рафиқам ва ўғлим, Кид.
— Бир кун.
— Йўқ! Буюраман!
— Жиллақурса бир кун муҳлат бер.Биз бир амаллаб овқат топамиз. Балки мен лос овларман.
— Йўқ! Хўп, майли… бир кун, ортиқ бир дақиқа ҳам сўрама. Ҳа, яна Кид, ёлғизликда жон беришимга йўл қўйма. Биргина ўқ, фақат бир мартагина тепкини босиш кифоя. Тушундингми? Буни ёдингда тут. Эслаб қол! Менинг зурриёдим, мен уни кўролмайман… Руфни ёнимга чақир. Мен у билан хайрлашмоқчиман. Унга ўғлимиз ҳақида ўйлаши кераклигини, жон беришимни кутиб ўтирмаслигини айтаман. У сен билан бирга кетишга кўнмайдиганлар тойифасидан эмас. Алвидо, дўстим, алвидо! Кид, тўхта… бояги жойни чуқурроқ қазиш керак, уқдингми? Мен у ерда ҳар сафар қирқ тсентдан тўплаб қўярдим. Яна бир нарса, Кид…

Мейлмют Кид жон бераётган, ғурурини жилов¬лаган инсоннинг сўнгги иқрорларини илғаб олишга уринди:
— Мени кечир… нима учунлигини биласан-а. Кармен учун!

Кўз ёши тўкаётган аёлни эрининг ёнида қолдирган Мейлмют Кид паркасини3 эгнига илиб, чанғиларини кийди ва милтиғини елкалаган кўйи ўрмон ичкарисига кириб кетди. Бу унинг бешафқат Шимол билан биринчи тўқнашуви эмасди, бироқ ҳеч қачон унинг зиммасига бу қадар машаққатли юмуш юкланмаган эди. Умуман олганда, бу оддий арифметика эди: уч умр биттасига, яъни ўлими муқаррарига қарши. Бироқ Мейлмют Кид иккиланмоқда эди. Уни Мейсон билан беш йиллик дўстлик риштаси боғлаб турарди. Улар қидирувлар ва қароргоҳларда, сўқмоқлар ва дарё бўйлаб қилинган сафарларда, овда, очлик пайтларида, тошқин маҳали елкама-элка туриб қарши олинган ўлим хавфи чоғида ҳам бирга эдилар. Муносабатлари шунчалик мустаҳкам эдики, Руф ораларида пайдо бўлган илк кунданоқ у қалбида аёлга нисбатан ғалати рашк ҳиссини туйган эди. Энди эса бу муносабатни ўз қўллари билан узиши лозим.

У самодан унга битта, биргина лосни жўнатишни ўтина бошлади. Бироқ ҳайвон мамлакатни тарк этганга ўхшарди. Мейлмют Кид кечқурун ҳолдан тойганича қуруқ қўл ва юрагидаги оғир юк билан қайтиб келди. Итларнинг қулоқни батанг қиладиган даражадаги вовуллаши ва Руфнинг чинқирган овози уни тезроқ юришга ундар эди.

Мейлмют Кид қўнимгоҳга етиб келганида, ҳинду аёл атрофида ириллаётган тўданинг ҳужумини болта билан қайтараётганди. Итлар, хўжайинларининг темир қонунини бузиб, овқат заҳирасига ташланган эдилар. Кид милтиқ қўндоғи билан ўқталганича ёрдамга шошилди, шу он табиий танланишнинг қадимий фожеаси ўзининг ибтидоий шафқатсизлиги ила намоён бўлди. Милтиқ ва болта навбати билан кўтарилиб тушар, гоҳ мўлжалга тегиб, гоҳ тегмасди. Итлар тўлғаниб ўзларини ҳар томонга ташлашар, кўзларида ғазаб ўти ёнар, иржайган жағлари орасидан сўлак томчилар эди. Инсон ва ҳайвон ҳукмронлик учун жазава билан курашар эди. Кўп ўтмай, мағлуб бўлган итлар яраларини ялаган кўйи юлдузларга арз этгансимон увлаб гулхан ёнидан узоқлашишди.

Қоқбалиқ заҳираси талон-тарож қилинган эди, олдиндаги икки юз чақиримдан ошиқ йўл учун беш фунтга етар-этмас ун қолганди. Руф эри ёнига қайтди, Мейлмют Кид эса боши болта зарбидан мажақланган итлардан бирини ҳалоллаб, ҳали совиб улгурмаган гўштни бўлаклай бошлади. Кейин гўшт бўлакларини ишончли жойга беркитди, тери ва ичак-чавоқларни эса ўлдирилган итнинг собиқ дўстлари олдига ташлади.

Тонгни янги ташвишлар билан қарши олдилар. Очлик чангалига тушган итлар бир-бирларини ғажи¬шарди. Бу ваҳший тўда кутилмаганда ҳали ҳам ҳаётга интилаётган Кармен устига ташланди. Бу сафар қамчининг аёвсиз зарбалари ҳам наф бермади. Ҳар сафар қамчи кўтарилганида, итлар ангиллаганча ерга қапишиб олишарди. Бироқ тўда тарқалганда Кармендан на бир бўлак тери ва на суяк қолганди.

Мейлмют Кид яна хаёлан Теннессида юрган, узуқ-юлуқ сўзлари билан ҳамроқларини неларгадир ундаётган Мейсоннинг алаҳлашларига қулоқ тутганча ишга киришиб кетди.

Яқингиналарида қарағайлар қад ростлаб турарди, Мейлмют Кид ишини тезда тугаллади. Руф унинг овқат заҳирасини росомах4 ва итлардан сақловчи ибтидоий юкхона ясашини кузатиб ўтирар эди. У иккита дарахтнинг шохини ергача эгилтирди ва буғу терисидан эшилган арқон билан бир-бирига маҳкам боғлади. Сўнгра, итларни қамчи билан бўйсундириб, аравага қўшди. Унга бечора Мейсон ўраб қўйилган теридан бўлак ҳамма нарсани жойлаштирди. Мейлмют Кид дўстининг танасини арқон билан танғиди, арқоннинг бошқа учини эса қарағайнинг тепа шохига боғлаб қўйди. Зарур бўлган пайтда пичоқни бир марта сермашнинг ўзи кифоя эди. Қарағайлар лаҳзада қад ростлаб Мейсоннинг танасини баландга кўтарар эдилар.

Руф итоаткорона тарзда эрининг сўнгги тилагига қулоқ тутар, шўрлик аёлни итоатга ўргатишнинг ҳожати йўқ эди. У ҳали қизалоқлик чоғидаёқ эркак киши олдида, бутун тириклик ҳукмдори қаршисида таъзим қилар эди. Руф эридан сўнгги бор бўса олаётган пайтда Кид уни юпатишни лозим кўрмади. Бу одат унинг халқига бегона эди. Кейин эса аёлни олдиндаги чанага бошлаб келди ва чанғиларини кийиб олишига кўмаклашиб юборди. Руф сўқир одам сингари ихтиёрсиз тарзда йўғон хода устига жойлашди, қамчини сермаб итларни ҳайдаганича йўлга тушди. Шундан сўнг Кид ҳамон беҳуш ётган Мейсон олдига қайтди. Руф аллақачон кўздан ғойиб бўлган, у эса гулхан ёнида дўстининг ўлимини кутар ва ажалнинг тезроқ келишини сўраб илтижо қиларди.

Оқ сукунат ичра аламли ўйлар билан ёлғиз қолмоқ осон эмас. Зулумот сокинлиги мурувватли, у гўё инсонни кўз илғамас ҳиссиётлар ила илитиб ҳимоя қилаётганга ўхшайди. Бироқ пўлат тусли осмон остида бепарво ястаниб ётган Оқ сукунат совуқ ва шафқатсиз эди.

Орадан икки соат вақт ўтди ҳамки, Мейсон ҳамон тирик эди. Кун ярмида, ҳали уфқда қуёш кўринмай туриб осмон ёришди, бироқ тез орада атроф яна қоронғуликка бурканди! Мейлмют Кид оғир мажбурият юки остида Мейсоннинг тепасига келиб чор томонга аланглади. Оқ сукунат уни таҳқирлаётганга, устидан аёвсиз кулаётганга ўхшарди. Унинг юрагини қўрқув ҳисси чулғади…

Лаҳза ўтмай қисқа ўқ овози янгради. Мейсон юксакка, ўзининг самовий қабристонига кўтарилди. Мейлмют Кид эса итларни жон-жаҳди билан қамчилаган кўйи қорли саҳро узра елиб кетди.

Америкалик таниқли ёзувчи Жек Лондон ёшлигида жуда кўп касблар билан шуғулланган. 1893 йилда илк бор у Япония соҳилларига денгиз сафарига оддий матрос бўлиб борган. 1894 йилда ишсизларнинг Вашингтонга кўчишида қатнашган, дайдиларча ҳаёт тарзи учун қамоққа олинган, сиёсий ҳаракатларга қўшилган. 1895 йилда АҚШ ишчи партияси, 1901 йил Соцалистик партияга аъзо бўлган. Кейинроқ Калифорния университетига ўқишга киради ва кўп ўтмай ўқишни ташлаб кетади.
Адабий фаолияти 1893 й.дан бошланган. Ёзувчининг кўпгина ҳикоя тўпламлари, қатор қисса ва романлари шимол мавзуида ёзилган («Бўри боласи», 1900; «Изғирин болалари», 1902 ва б.). «Қор қизи» (1902), «Ҳаёт учқуни» (1907), «Шимолий Одиссея» (1910), «Инсонга ишонч» (1914), «Қадим денгизчилардек» (1917), «Чандиқли одам» (1900), «Олтин дара» (1905) ва б. саргузашт асарлар муаллифи. «Олис ўлкада» (1899), «Аёл мардлиги» (1900), «Гулхан ёқиш» (1910), «Қиш ҳақида қисса» (1904) асарларида табиат билан уйғунлашиб кетган меҳнацевар индейсларнинг ўзига хос ҳаётини тасвирлаган. «Ёввойи куч» (1905), «Оқсўйлоқтиш» (1906) асарлари ҳайвонот олами ҳақида. «Денгиз бўриси» (1904) «Мартин Иден» (1909), «Уч қалб» (1920) романлари машҳур. Лондоннинг ижодида Г. Спенсер, Ф. Ницҳе фалсафий таълимотларининг таъсири сезилади. «Мартин Иден» роман-биографиясида бош қаҳрамоннинг паймонаси тўлган чоғда ҳам «яшашга иштиёқи»ни акс эттирган. Унинг индивидуализм таъсирида ёзилган мазкур романида ғарбча «баркамол инсон», яъни «супермен» назарияси ҳам илгари сурилган.
Лондон 16 йиллик ижодий фаолияти мобайнида 19 роман, 18 тўплам (152 ҳикоя), 3 песа, 8 автобиографик ва публицистик характердаги китоб яратган. «Ҳаётга муҳаббат» (1961), «Қиш ҳақида» (1962), «Мартин Иден» (1968) ва б. асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

Amerikalik taniqli yozuvchi Jek London yoshligida juda ko’p kasblar bilan shug’ullangan. 1893 yilda ilk bor u Yaponiya sohillariga dengiz safariga oddiy matros bo’lib borgan. 1894 yilda ishsizlarning Vashingtonga ko’chishida qatnashgan, daydilarcha hayot tarzi uchun qamoqqa olingan, siyosiy harakatlarga qo’shilgan. 1895 yilda AQSH ishchi partiyasi, 1901 yil Sotsalistik partiyaga a’zo bo’lgan. Keyinroq Kaliforniya universitetiga o’qishga kiradi va ko’p o’tmay o’qishni tashlab ketadi.
Adabiy faoliyati 1893 y.dan boshlangan. Yozuvchining ko’pgina hikoya to’plamlari, qator qissa va romanlari shimol mavzuida yozilgan («Bo’ri bolasi», 1900; «Izg’irin bolalari», 1902 va b.). «Qor qizi» (1902), «Hayot uchquni» (1907), «Shimoliy Odisseya» (1910), «Insonga ishonch» (1914), «Qadim dengizchilardek» (1917), «Chandiqli odam» (1900), «Oltin dara» (1905) va b. sarguzasht asarlar muallifi. «Olis o’lkada» (1899), «Ayol mardligi» (1900), «Gulxan yoqish» (1910), «Qish haqida qissa» (1904) asarlarida tabiat bilan uyg’unlashib ketgan mehnatsevar indeyslarning o’ziga xos hayotini tasvirlagan. «Yovvoyi kuch» (1905), «Oqso’yloqtish» (1906) asarlari hayvonot olami haqida. «Dengiz bo’risi» (1904) «Martin Iden» (1909), «Uch qalb» (1920) romanlari mashhur. Londonning ijodida G. Spenser, F. Nitshe falsafiy ta’limotlarining ta’siri seziladi. «Martin Iden» roman — biografiyasida bosh qahramonning paymonasi to’lgan chog’da ham «yashashga ishtiyoqi»ni aks ettirgan. Uning individualizm ta’sirida yozilgan mazkur romanida g’arbcha «barkamol inson», ya’ni «supermen» nazariyasi ham ilgari surilgan.London 16 yillik ijodiy faoliyati mobaynida 19 roman, 18 to’plam (152 hikoya), 3 pesa, 8 avtobiografik va publitsistik xarakterdagi kitob yaratgan. «Hayotga muhabbat» (1961), «Qish haqida» (1962), «Martin Iden» (1968) va b. asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Jek London
OQ SUKUNAT
Rus tilidan Gulnoz Mo’minova tarjimasi

— Karmen yana ikki kun sudralishgayam yaramaydi.
Meyson muz parchasini tuflab tashlarkan, sho‘rlik jonivorga bepisand qarab qo‘ydi. Keyin itning panjalari orasida qotib qolgan muz bo‘laklarini tishi bilan tozalay boshladi.
— Jimjimador laqabli qancha itlarga duch kelgan¬man, odatda ular hech narsaga yaramaydilar, — u o‘z ishini tugatib, itni nariga itardi. — Ular zaiflashadilar va oxir oqibat harom qotadilar. Sen oddiygina Kasyar, Sivash, Xaski laqabli itlar bilan qandaydir ko‘ngil¬sizlik yuz berganini sira eshitganmisan? Hech qachon! Shukumga bir qaragin…
Ancha uzoqlashib qolgan ko‘ppak birdan o‘qday uchib egasiga sapchidi va baquvvat tishlari bilan Meysonning bo‘g‘ziga chang solmoqchi bo‘ldi.
— Xayolingga nima keldi, a?
Boshiga qamchi dastasi bilan tushirilgan qattiq zarba itni qorga qulatdi. U bezovta qaltirar, so‘yloq tishlari orasidan sarg‘imtil so‘lak tomchilar edi.
— Shuning uchun ham Shukumga qara deyapman-da, u xato qilmaydi. Garov boylashim mumkin, bir haftaga qolmay u Karmenni holdan toydiradi.
— Men bo‘lsam, — so‘zlandi Meylmyut Kid muzlab qolgan non bo‘lagini gulxan ustida aylantirar ekan, — garov o‘ynaymanki, manzilga yetib bormasimizdan burun Shukumni so‘yib yeymiz. Sen bunga nima deysan, Ruf?
Hindu ayol qahvani sovutish uchun idishga muz bo‘lagini tashlar ekan, avval Meylmyut Kidga, so‘ng eriga qaradi. So‘ngra itlarga nazar soldi, biroq lom-mim demadi. Negaki, vaziyat shundoq ham ma’lum edi. Qarshilarida boshqa yo‘l qolmagandi. Ular yana ikki yuz mil yo‘l bosishlari kerak. Ovqatlari ko‘pi bilan olti kunga yetadi. Itlarga esa beradigan yegulikning o‘zi yo‘q…
Ikki ovchi va ayol gulxanga yaqin o‘tirib nochorlarga xos tarzda nonushta qila boshlashdi. Itlarni chanadan bo‘shatishmadi, bu shunchaki qisqa muddatli tanaffus edi, jonivorlar odamlar og‘zidagi har bir luqmani adovat bilan kuzatishardi.
— Ertadan boshlab nonushta ham yo‘q, — dedi Meylmyut Kid. — Keyin itlardan ko‘z uzmaslik kerak. Ular bizga bo‘ysunmay qo‘yishdi. E’tiborsiz bo‘lsak, payt poylab tashlanib qolishlari hech gap emas.
— Men esa bir paytlar uslubchilar tashkilotini boshqarib, yakshanba maktablarida dars berganman.
Nima uchundir bu mavzuda so‘z ochgan Meyson mokasinalarini1 tomosha qilganicha o‘yga cho‘mgandi. Ruf unga qahva uzatib, xayollar changalidan ozod etdi.
— Xudoga shukr, hozircha bizda choy bor. Men hovlimizda, Tennessida, choyning qanday o‘sishini ko‘rganman. Ayni paytda issiqqina jo‘xori noni uchun nimalarni bermasdim-a? Qayg‘urma, Ruf, yana ozgina qoldi, shundan so‘ng ochlikdan qutulasan, mokasina kiyib yurishga ham hojat qolmaydi.
Bu so‘zlardan keyin ayol ortiq xo‘rsinmay qo‘ydi. Ko‘zlarida oq tanli xo‘jayiniga bo‘lgan muhabbat uchqunlari porlay boshladi. Meyson u duch kelgan birinchi oq tanli odam, unga ayol siymosida qandaydir yoqimsiz hayvonni emas, o‘zgacha bir xilqatni ko‘rish ham mumkinligini anglatgan birinchi erkak edi.
— Ha, Ruf, — eri ikkovlarigina tushunadigan tilda davom etdi, — tez orada biz bu yerlardan qutu¬lamiz, oq tanli kishining qayig‘iga o‘tirib olamiz-da, Sho‘r suv bo‘ylab suzib ketamiz. Ha, bu yoqimsiz, ayqirgan suv — misoli suvdan bunyod bo‘lgan tog‘lar gohi yuqoriga, goh pastga siljiyotgandek tuyuladi. Bu suv behudud, unda uzoq suzishga to‘g‘ri keladi! O‘n uyqulik, yigirma, yo‘q, qirq uyqulik yo‘l, — aniq hisoblash uchun Meyson kunlarni barmog‘ida sanardi, — hamma vaqt suvni, yoqimsiz suvni ko‘rasan. Keyin katta dunyoga yetib boramiz, odamlar ko‘p, yozgi botqoq pashshalari singari hamma teng. Kulbalar shu qadar balandki, — o‘n, yo‘q, yigirmata qarag‘ayni ustma-ust qo‘ygandek!. Eh-he!
U so‘z topolmay jimib qoldi. Va shafqat so‘ragandek Meylmyut Kidga boqdi. So‘ng hafsala bilan yigirmata qarag‘ayni qanday qilib ustma-ust joylashtirish mumkinligini qo‘llarida ko‘rsata boshladi. Meylmyut Kid istehzoli kuldi, Rufning ko‘zlari hayrat va baxtdan chaqnab turardi. Ayol erim hazillashyapti deb o‘ylagan va bu iltifot sho‘rlik ayol qalbini to‘lqinlantirayotgan edi.
— Keyin esa qutiga o‘tirib olamiz va… jo‘nab keta¬miz. — Meyson so‘zlariga izoh bergan kabi bo‘sh krujkani havoga otdi va chaqqonlik bilan ilib olib qichqirdi:— Mana, bir zumda yetib keldik! Ey, ulug‘ shomonlar! Sen Fort — Yukonda yurasan, men Arktik -Sitida bo‘laman. Oramiz yigirma besh uyqulik yo‘l. O‘rtamizda uzun arqon, men arqonning bir uchidan ushlab olib, senga gapiraman: «Allo, Ruf, qalaysan?» Sen javob berasan: «Senmisan, erginam?» Men «Ha» deyman. Sen yana gapirasan: «Non pishirolmayapman, soda qolmabdi .» Shunda men javob beraman: «Qaznoqni qaragin, un qopining orqasida turgan edi. Xayr». Sen qaznoqqa borasan va keragicha soda olasan. Va bu paytda sen Fort Yukonda, men esa Arktik-Sitida bo‘lamiz. Shomonlar shunday qudratli!
Ruf bu sehrli ertakni tinglab, shunday samimiy jilmaydiki, erkaklar kulaverib dumalab qolishdi. Bir -birlarini g‘ajishga urinayotgan itlarning shovqini olisdagi mo‘’jizakor o‘lka haqidagi hikoyani bo‘lib qo‘ygan edi. Ular itlarni ajratishga urinayotganlarida ayol chanalarni birlashtirishga ulgurgan, yo‘lga tushish uchun hamma narsa shay edi.
Meyson qamchini epchillik bilan sermadi, itlar sekin harakatga tushib arqonni torta boshlagach aylan¬tirgich tayoqni mahkamlaladi.Shu tarzda muzga yopishib qolgan chanalar joyidan qo‘zg‘ala boshladi. Ruf ikkinchi chana bilan erining ortidan borar, Meylmyut Kid esa unga yordamlashgan ko‘yi saf oxirida harakat¬lanar edi.
Ho‘kizni ham bir zarb bilan o‘rnidan qo‘zg‘atishga qodir bo‘lgan bu baquvvat va shafqatsiz odam itlarni qamchilamas, ularni qo‘lidan kelgancha avaylashga urinardi, bu esa Shimol sayohatchilarining odatlariga mos kelmasdi. Bir safar Meylmyut Kid bechora jonivor¬larning ahvoliga qarab, hatto yig‘lab yubordi.
— Qani, olg‘a, oqsoqlar! — ming‘irlab qo‘ydi u og‘ir chanalarni qo‘zg‘atish uchun qilingan behuda urinish¬lardan so‘ng.
Nihoyat uning bardoshi munosib taqdirlandi, og‘riqdan biroz itoatkor bo‘lib qolgan itlar o‘z safdoshlarini quvib yetish uchun harakatga tushdilar.
Suhbat tindi. Mashaqqatli safar yo‘li bunga imkon bermas edi. Shimol bo‘ylab yurish—og‘ir, halokatli mehnat. Bunda faqat orsizlarcha sukut saqlab yo‘l qiyinchiliklarga dosh bergan yoki o‘zi uchun yangi so‘qmoqni kashf eta olgan insongina baxtlidir.
Dunyoda yangi yo‘l ochish kabi odamni holdan toydiradigan yumush bo‘lmasa kerak .Keng, to‘qima chang‘ilar har qadamda yemiriladi, oyoqlar tizzagacha qorga botadi. Ana undan so‘ng oyoqni ehtiyotkorlik bilan sug‘urib olish zarur. Tik yo‘ldan dyuymning arzimas bo‘lagicha chetga chiqish ham kulfat keltiradi. Negaki hali chananing yuqori qismi qordan forig‘ bo‘lmagan. Bu holda oldinga bir qadam tashlaysan va eng kamida yarim yard chuqurlikdagi ikkinchi oyog‘ingni ko‘tarishga urina boshlaysan. Birinchi bo‘lib yo‘l ochayotgan odam esa, hatto shungacha chang‘ilarini bir-biriga urib olmagan va xiyonatkor qorga ishonib bor bo‘yi bilan qulamagan bo‘lsa-da,yuz yarddan keyinoq holdan toyib yiqiladi.
Bunda kun bo‘yi biror marta itlar oyog‘i ostida qolmagan odamgina toza vijdon va g‘urur bilan uyqu qopiga kirishga loyiq edi. Buyuk Shimol so‘qmog‘i bo‘ylab yigirma besh uyqulik yo‘l bosgan kishiga esa hatto Ilohlar ham havas qilishardi.
Kun shomga tutashdi. Oq sukunat zalvoridan ezilgan yo‘lovchilar tushkun va jim tarzda yo‘l ocha boshladilar. Tabiatda insonga o‘zining foniy ekanini anglatishning turli usullari mavjud: suv sathining beto‘xtov ko‘tarilib-pasayishi, bo‘ron vahshati, qo‘rqinchli yer silkinishlari, osmon artelleriyasining vahmali guldiraklari. Biroq eng kuchlisi, eng qayg‘ulisi — Oq sukunat va uning beparvoligidir. Qimirlagan jon ko‘rinmaydi. Havo sayqal berilgan mis kabi tiniq, bunda hatto ojiz shivirlagan ovoz ham shakkoklik bo‘lib tuyuladi va inson hatto o‘z tovushidan ham qo‘rqadi.
Tiriklikning bu yagona zarrasi, o‘lik dunyoning xayoliy sahrosi bo‘ylab harakat qilarkan, o‘zining bor- yo‘g‘i ojiz bir qurt ekanini anglaydi va o‘z jasoratidan qo‘rquvga tushadi. Bunda o‘z-o‘zidan tushuniksiz fikrlar tug‘iladi. Tiriklik sirlari o‘z ma’nosini izlaydi. Inson shuurini O‘lim, Yaratguvchi va Yorug‘ Dunyo qarshisidagi qo‘rquv hissi, ayni paytda—tirilish umidi, hayot va umriboqiylik qayg‘usi, zanjirband ongning behuda urinishlari ishg‘ol qiladi! Demak, inson qachonlardir o‘z Yaratuvchisi bilan yuzma-yuz qoladi .
Kun shomga tutashdi. Bu yerda daryo o‘zani keskin burilgan edi, Meyson muyulishni kesib o‘tish uchun chanasini tor burunga tomon boshladi. Biroq itlar qancha urinmasin, tepalikka ko‘tarila olishmasdi. Ruf va Meylmyut Kidning bor kuchlari bilan itarishlariga qaramay, chanalar nuqul ortga sirpanib ketardi. Yana bir alamli urinish…Badbaxt, ochlikdan sillasi qurigan jonivorlar so‘nggi kuchlari bilan tortildilar. Beto‘xtov urinishlardan so‘ng chanalar qirg‘oqqa chiqib oldi. Lekin kutilmaganda yo‘lboshchi it o‘ng tomonga tortib ketdi, chana esa Meysonning chang‘ilariga borib urildi. Natija juda qayg‘uli edi. Meysonning oyog‘i chiqib ketdi, arava qayishiga o‘ralashib qolgan itlardan biri qorga quladi, chanalar esa xomutlarni ergashtirganicha pastga sir¬panib borar edi.
Qars! Qurs! Qamchi ovozi eshitildi, kaltakning ko‘pi yiqilib qolgan itning chekiga tushdi.
— Bo‘ldi qil, Meyson! — oraga tushdi Meylmyut Kid. — Bechora shusiz ham jon beray deb turibdi. To‘xtab tur, hozir menikilarni qo‘shamiz.
Meyson u gapirib olguncha kutib turdi, — uzun qamchi aybdor it atrofida o‘ralib aylana hosil qilgandi.Bu Karmen edi.U shikoyat qilgansimon angil¬ladi, qorga yotib oldi, so‘ng qiyinchilik bilan yonboshiga ag‘darildi.
Bu yo‘lovchilar uchun og‘ir, mashaqqatli daqiqa edi: it jon beryapti, ikki do‘st o‘zaro janjallashmoqda. Ruf ularga navbati bilan yalingansimon boqardi. Biroq ko‘zlarida achchiq ta’na aks etib tursa-da, Meylmyut Kid o‘zini vazmin tutar, itning oldida cho‘kkalab olganicha qayishlarni kesar edi. Yo‘lorvchilardan hech biri og‘iz ochmadi. Chanalarni birlashtirishdi.Ular tepalikka chiqib olishgan edi. Yana yo‘lga tushishdi.
Karmen so‘nggi kuchini to‘plagan ko‘yi eng orqada sudralardi. Hozircha it yurishga layoqatli bo‘lsa, uni otib tashlashmaydi, unda hayot uchun oxirgi imkoniyat qoladi; u ham bo‘lsa qo‘nimgohga yetib kelish, bu yerda esa ehtimol odamlar los ovlashar…
O‘z qilmishidan pushaymon, biroq qaysarligi bois buni tan olishni istamayotgan Meyson oldinda borar va yuz berajak xatar haqida o‘ylamasdi. Ular qalin butazorni oralab pastqamlikka yetib kelishdi. Yon tomonda, ellik futcha narida keksa qarag‘ay qad rostlab turardi. U bir asrdan buyon shu yerda turar va taqdir bir asrdan buyon unga, bir paytning o‘zida Meysonga ham kutilmagan intiho hozirlayotgan edi.
Meyson mokasinasining bo‘shashib qolgan iplari¬ni bog‘lash uchun bir muddat to‘xtadi. Chanalar harakati tindi, itlar jimgina qor ustiga cho‘zildilar. Tevarakda mudhish jimjitlik hukmron, qor qoplagan o‘rmon uzra jon asari sezilmasdi. Sovuq va sukunat yurakni muzlatar va bir zum tabiatning titroq shivirlarini bo‘g‘ib qo‘yardi.
Birdan havoga xo‘rsingansimon sas taraldi. Ular avvaliga buni eshitishmadi, lekin tez orada bu sas ruhsiz sahrodagi harakat nishonasi ekanini ilg‘ab qolishdi. Mana, yillarning cheksiz jabru sitamlari va qor zalvori ostida bukilgan ulkan daraxt o‘zining hayot fojeasidagi so‘nggi rolini o‘ynadi. Meyson qasir-qusur ovozlarini eshitdi, yon tomonga sakramoqchi bo‘ldi, biroq qaddini rostlashga ham ulgurmadi — yelkasiga zarb bilan urilgan daraxt butun tanasini bosib tushdi.
Kutilmagan xatar, oniy ajal — Meylmyut Kid ularning har ikkisi bilan ham tez-tez to‘qnashardi! Daraxtning igna barglari hali qimirlab turar, u esa ayolga ko‘rsatma berib, do‘stiga yordamga yetib kelishga ulgurgan edi. Hindu ayol ham hushdan ketib yiqilmadi yoxud o‘zining oq tanli opa-singillari singari besamar ko‘z yoshlarini to‘kmadi. Meylmyut Kidning ilk so‘zlarini eshitgandayoq, erining ingrashiga quloq tutgan holda tanasining butun og‘irligini tayanch moslama vazifa¬sini bajaruvchi tayoq ustiga tashladi. Meylmyut Kid esa bolta bilan daraxtni chopa boshladi. Daraxtning muzlagan tanasiga urilgan po‘lat quvnoq jarangladi, Meylmyut Kidning zo‘riqqan, og‘ir nafasi bolta zarbasi bilan birga eshitilardi.
Nihoyat Kid yaqindagina inson shaklida bo‘lgan ayanchli qoldiqlarni qor ustiga qo‘ydi. Biroq ayolning yuzidagi unsiz motamsarolik va uning nadomatu umid¬vor¬likka to‘lgan ko‘zlari do‘stining qiynali¬shlari¬dan ko‘ra dahshatliroq edi. Bir necha so‘z aytildi xolos. Shimol aholisi so‘zning behudaligi va hamma vaqt harakatda bo‘lishning tengsiz qiymatini boshqalardan oldinroq anglashadi.
Naq oltmish besh daraja sovuqda insonning qor ustida uzoq yotishi mumkin emas. Ular chanaga bog‘langan arqonlarni kesib olishdi, sho‘rlik Meysonni hayvon terisiga o‘rab, shox-shabbalardan yasalgan to‘shak ustiga yotqizishdi. Gulxan alanga oldi. Yoqilg‘i uchun o‘sha, baxtsizlikka sabab bo‘lgan daraxt ishlatildi. Gulxan tepasiga ibtidoiy usulda parda o‘rnatildi: dag‘al kanop mato bo‘lagini issiqlikni yaxshi ushlab turishi va pastga qaytarishi uchun tarang tortib bog‘lashdi. Bu fizikani tabiatning o‘zidan o‘rgangan odamlargagina xos bo‘lgan usul edi.
O‘lim to‘shagida yotib ko‘rmaganlar uning chorlovini tez ilg‘ashadi. Meysonning butun tanasi shikastlangan edi. Bu bir qarashdayoq ma’lum edi: o‘ng qo‘li, beli va umurtqasi singan, oyoqlari ishdan chiqqandi, ichki a’zolarining ezilgani ham ehtimoldan yiroq emasdi. Har zamonda ingrab qo‘yishigina bechoraning hali tirik ekanidan darak berardi.
Hech qanday umid yo‘q edi, biror narsa qila olmas¬dilar. Beshafqat tun sekin yaqinlashmoqda edi. Ruf uni o‘z millatiga xos tarzda sokin bir tushkunlik ila qarshilar, Meylmyut Kidning bug‘doyrang yuzidagi ajinlar esa ko‘paygan edi. Mohiyatan olib qaraganda, eng oz jabr ko‘rgan odam Meyson edi. U allaqachon xayolan Sharqiy Tennessida, Buyuk Tumanli tog‘larda yurar va o‘z bolaligini qaytadan yashayotgan edi. Quloqlariga allaqachon unutilgan janubiy shaharning ta’sirchan ohanglari eshitilardi.U alahlar, ko‘lda cho‘milgani, yenot oviga borgani, tarvuz o‘g‘irlash uchun yelib-yugurganlari haqida gapirar edi. Bu ovozlar Rufga tushuniksiz alahsirash bo‘lib tuyular, biroq Kid hammasini anglab turar, Meysonning har bir so‘zi uning yuragini ezardi — bu tuyg‘uni uzoq yillar hamma narsadan mosuvolikda yashagan, har lahzada tsivili¬zatsiyaning chorlovini eshitib turgan insongina his qilishi mumkin.
O‘lim bo‘sag‘asidagi odam tong payti hushiga keldi, Meylmyut Kid esa uning pichirlashlariga yaqinroqdan quloq solish uchun engashdi:
— Eslaysanmi, biz Tananda qanday uchrashgan edik. Bu yilgi shovush davrida2 shu voqeaga ham to‘rt yil bo‘ladi… O‘sha kezlari men Rufni unchalik sevmasdim, u shunchaki yoqimtoygina edi… Shuning uchun unga maftun bo‘ldim. Keyinchalik esa butunlay bog‘lanib qoldim. U yaxshi rafiqa edi, og‘ir damlarda hamisha yonimda bo‘lardi. Bu esa bizning ishimizda juda muhim, o‘zing bilasan, bu borada unga teng keladigani yo‘q… Eslaysanmi, u Bug‘i shoxi qoyasiga qanday suzib kelgan, suv yuzasiga beto‘xtov urilayotgan o‘q yomg‘iri ostidan bizni qanday qutqargan edi? Nuklukaytodagi ocharchilikni-chi? U muz ustida qanday yugurardi, bizga xabar yetkazish uchun qanchalar shoshilar edi-ya? Ha, Ruf menga ba’zi ayollardan yaxshiroq rafiqa bo‘ldi. Sen mening oldin ham uylanganimni bilarmiding? Senga bu haqda aytmovmidim? Ha, shtatlarda, hali uyda ekanimda, oilali inson bo‘lishga urinib ko‘rganman. Bu yerlarga kelib qolishimning sababi ham shunda. Axir men birinchi rafiqam bilan birga ulg‘aygan edim. Unga ajralish imkonini berish uchun ham jo‘nab ketdim. U istaganiga erishdi.
Ruf boshqa masala. Men bu yerdagi ishlarimni bitirib, kelgusi yili u bilan birga jo‘nab ketmoqchi edim. Biroq endi bu haqda co‘zlashga kech bo‘ldi. Rufni orqaga, o‘z qabilasiga jo‘natib yuborma, Kid. U yerda unga juda og‘ir bo‘ladi. O‘ylab ko‘r, to‘rt yilga yaqin vaqt ichida biz bilan loviya, dudlangan go‘sht, non va quritilgan mevalarni yeb yashasayu, keyin yana baliq va bug‘u go‘shtiga moslashgan hayot tarziga qaytsa! Anchayin yengil turmush tarzi borligi haqida bilish, unga ko‘nikish, keyin esa eskicha hayotiga qaytish juda og‘ir bo‘ladi. Unga g‘amxo‘rlik qil, Kid… Nima uchun senga aytyapman… ey yo‘q… axir sen hamma vaqt ayollardan uzoqroq yurasan. Men haligacha bu yerlarga nega kelib qolganingni bilmayman. Unga rahming kelsin, uni Shtatlarga iloji boricha tezroq jo‘natib yubor. Biroq vatanini sog‘insa, qaytishiga yordam ber.
Farzand… U bizni yanada yaqinlashtiradi, Kid. Umid qilaman-ki, u o‘g‘il bo‘ladi. Bir o‘ylab ko‘rgin-a, Kid. U mening pushti kamarimdan yaraladigan jon. Uning bu yerlarda qolishi mumkin emas. Agar qiz bola bo‘lsa… yo‘q, bunday bo‘lishi mumkinmas. Menga tegishli terilarni sot. Ular uchun anchagina pul olishing mumkin. Tashkilot¬da ham ulushim bor. Ishlarimizni yo‘lga qo‘y. Umid qilamanki, bizning talabnomamiz o‘zini oqlaydi. Bolamga yaxshi ta’lim ber, eng muhimi, Kid, u hech qachon bu yerlarga qaytmasin. Bu joylar oq tanli odam uchun emas.
Mening qo‘shig‘im tugadi, Kid. Baxtli tasodif holatida ham uch yoki to‘rt kun qoldi xolos.Sizlar ketishingiz kerak. Siz olg‘a ketishingiz shart! Yodingda tut, ular mening rafiqam va o‘g‘lim… Ey Xudoyim, faqat o‘g‘il bo‘lsin! Yonimda qolmanglar. Men jo‘nab ketishin¬gizni buyuraman. Jon berayotgan odamga quloq solinglar!
— Menga uch kun muhlat ber, — o‘tindi Meylmyut Kid. — Balki ahvoling biroz o‘nglanar, axir hammasi qanday tugashi hozircha noma’lum-ku!
— Yo‘q.
— Faqat uch kun.
— Ketinglar.
— Ikki kun.
— Ular mening rafiqam va o‘g‘lim, Kid.
— Bir kun.
— Yo‘q! Buyuraman!
— Jillaqursa bir kun muhlat ber.Biz bir amallab ovqat topamiz. Balki men los ovlarman.
— Yo‘q! Xo‘p, mayli… bir kun, ortiq bir daqiqa ham so‘rama. Ha, yana Kid, yolg‘izlikda jon berishimga yo‘l qo‘yma. Birgina o‘q, faqat bir martagina tepkini bosish kifoya. Tushundingmi? Buni yodingda tut. Eslab qol! Mening zurriyodim, men uni ko‘rolmayman… Rufni yonimga chaqir. Men u bilan xayrlashmoqchiman. Unga o‘g‘limiz haqida o‘ylashi kerakligini, jon berishimni kutib o‘tirmasligini aytaman. U sen bilan birga ketishga ko‘nmaydiganlar toyifasidan emas. Alvido, do‘stim, alvido! Kid, to‘xta… boyagi joyni chuqurroq qazish kerak, uqdingmi? Men u yerda har safar qirq tsentdan to‘plab qo‘yardim. Yana bir narsa, Kid…
Meylmyut Kid jon berayotgan, g‘ururini jilov¬lagan insonning so‘nggi iqrorlarini ilg‘ab olishga urindi:
— Meni kechir… nima uchunligini bilasan-a. Karmen uchun!
Ko‘z yoshi to‘kayotgan ayolni erining yonida qoldirgan Meylmyut Kid parkasini3 egniga ilib, chang‘ilarini kiydi va miltig‘ini yelkalagan ko‘yi o‘rmon ichkarisiga kirib ketdi. Bu uning beshafqat Shimol bilan birinchi to‘qnashuvi emasdi, biroq hech qachon uning zimmasiga bu qadar mashaqqatli yumush yuklanmagan edi. Umuman olganda, bu oddiy arifmetika edi: uch umr bittasiga, ya’ni o‘limi muqarrariga qarshi. Biroq Meylmyut Kid ikkilanmoqda edi. Uni Meyson bilan besh yillik do‘stlik rishtasi bog‘lab turardi. Ular qidiruvlar va qarorgohlarda, so‘qmoqlar va daryo bo‘ylab qilingan safarlarda, ovda, ochlik paytlarida, toshqin mahali yelkama-elka turib qarshi olingan o‘lim xavfi chog‘ida ham birga edilar. Munosabatlari shunchalik mustahkam ediki, Ruf oralarida paydo bo‘lgan ilk kundanoq u qalbida ayolga nisbatan g‘alati rashk hissini tuygan edi. Endi esa bu munosabatni o‘z qo‘llari bilan uzishi lozim.
U samodan unga bitta, birgina losni jo‘natishni o‘tina boshladi. Biroq hayvon mamlakatni tark etganga o‘xshardi. Meylmyut Kid kechqurun holdan toyganicha quruq qo‘l va yuragidagi og‘ir yuk bilan qaytib keldi. Itlarning quloqni batang qiladigan darajadagi vovullashi va Rufning chinqirgan ovozi uni tezroq yurishga undar edi.
Meylmyut Kid qo‘nimgohga yetib kelganida, hindu ayol atrofida irillayotgan to‘daning hujumini bolta bilan qaytarayotgandi. Itlar, xo‘jayinlarining temir qonunini buzib, ovqat zahirasiga tashlangan edilar. Kid miltiq qo‘ndog‘i bilan o‘qtalganicha yordamga shoshildi, shu on tabiiy tanlanishning qadimiy fojeasi o‘zining ibtidoiy shafqatsizligi ila namoyon bo‘ldi. Miltiq va bolta navbati bilan ko‘tarilib tushar, goh mo‘ljalga tegib, goh tegmasdi. Itlar to‘lg‘anib o‘zlarini har tomonga tashlashar, ko‘zlarida g‘azab o‘ti yonar, irjaygan jag‘lari orasidan so‘lak tomchilar edi. Inson va hayvon hukmronlik uchun jazava bilan kurashar edi. Ko‘p o‘tmay, mag‘lub bo‘lgan itlar yaralarini yalagan ko‘yi yulduzlarga arz etgansimon uvlab gulxan yonidan uzoqlashishdi.
Qoqbaliq zahirasi talon-taroj qilingan edi, oldindagi ikki yuz chaqirimdan oshiq yo‘l uchun besh funtga yetar-etmas un qolgandi. Ruf eri yoniga qaytdi, Meylmyut Kid esa boshi bolta zarbidan majaqlangan itlardan birini halollab, hali sovib ulgurmagan go‘shtni bo‘laklay boshladi. Keyin go‘sht bo‘laklarini ishonchli joyga berkitdi, teri va ichak-chavoqlarni esa o‘ldirilgan itning sobiq do‘stlari oldiga tashladi.
Tongni yangi tashvishlar bilan qarshi oldilar. Ochlik changaliga tushgan itlar bir-birlarini g‘aji¬shardi. Bu vahshiy to‘da kutilmaganda hali ham hayotga intilayotgan Karmen ustiga tashlandi. Bu safar qamchining ayovsiz zarbalari ham naf bermadi. Har safar qamchi ko‘tarilganida, itlar angillagancha yerga qapishib olishardi. Biroq to‘da tarqalganda Karmendan na bir bo‘lak teri va na suyak qolgandi.
Meylmyut Kid yana xayolan Tennessida yurgan, uzuq-yuluq so‘zlari bilan hamroqlarini nelargadir undayotgan Meysonning alahlashlariga quloq tutgancha ishga kirishib ketdi.
Yaqinginalarida qarag‘aylar qad rostlab turardi, Meylmyut Kid ishini tezda tugalladi. Ruf uning ovqat zahirasini rosomax4 va itlardan saqlovchi ibtidoiy yukxona yasashini kuzatib o‘tirar edi. U ikkita daraxtning shoxini yergacha egiltirdi va bug‘u terisidan eshilgan arqon bilan bir-biriga mahkam bog‘ladi. So‘ngra, itlarni qamchi bilan bo‘ysundirib, aravaga qo‘shdi. Unga bechora Meyson o‘rab qo‘yilgan teridan bo‘lak hamma narsani joylashtirdi. Meylmyut Kid do‘stining tanasini arqon bilan tang‘idi, arqonning boshqa uchini esa qarag‘ayning tepa shoxiga bog‘lab qo‘ydi. Zarur bo‘lgan paytda pichoqni bir marta sermashning o‘zi kifoya edi. Qarag‘aylar lahzada qad rostlab Meysonning tanasini balandga ko‘tarar edilar.
Ruf itoatkorona tarzda erining so‘nggi tilagiga quloq tutar, sho‘rlik ayolni itoatga o‘rgatishning hojati yo‘q edi. U hali qizaloqlik chog‘idayoq erkak kishi oldida, butun tiriklik hukmdori qarshisida ta’zim qilar edi. Ruf eridan so‘nggi bor bo‘sa olayotgan paytda Kid uni yupatishni lozim ko‘rmadi. Bu odat uning xalqiga begona edi. Keyin esa ayolni oldindagi chanaga boshlab keldi va chang‘ilarini kiyib olishiga ko‘maklashib yubordi. Ruf so‘qir odam singari ixtiyorsiz tarzda yo‘g‘on xoda ustiga joylashdi, qamchini sermab itlarni haydaganicha yo‘lga tushdi. Shundan so‘ng Kid hamon behush yotgan Meyson oldiga qaytdi. Ruf allaqachon ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan, u esa gulxan yonida do‘stining o‘limini kutar va ajalning tezroq kelishini so‘rab iltijo qilardi.
Oq sukunat ichra alamli o‘ylar bilan yolg‘iz qolmoq oson emas. Zulumot sokinligi muruvvatli, u go‘yo insonni ko‘z ilg‘amas hissiyotlar ila ilitib himoya qilayotganga o‘xshaydi. Biroq po‘lat tusli osmon ostida beparvo yastanib yotgan Oq sukunat sovuq va shafqatsiz edi.
Oradan ikki soat vaqt o‘tdi hamki, Meyson hamon tirik edi. Kun yarmida, hali ufqda quyosh ko‘rinmay turib osmon yorishdi, biroq tez orada atrof yana qorong‘ulikka burkandi! Meylmyut Kid og‘ir majburiyat yuki ostida Meysonning tepasiga kelib chor tomonga alangladi. Oq sukunat uni tahqirlayotganga, ustidan ayovsiz kulayotganga o‘xshardi. Uning yuragini qo‘rquv hissi chulg‘adi…
Lahza o‘tmay qisqa o‘q ovozi yangradi. Meyson yuksakka, o‘zining samoviy qabristoniga ko‘tarildi. Meylmyut Kid esa itlarni jon-jahdi bilan qamchilagan ko‘yi qorli sahro uzra yelib ketdi.