Чол бу овозни сўнгги бор эшитаётгани аниқ. Жихоу ва Тускенларнинг ўтовлари ҳам йиғиштирилди. Чол қабилага тегишли ўтовлар сонини жуда яхши билади. Фақат шомон яшайдиган ўтов қолди холос.Мана ниҳоят сўнгги ўтовни ҳам йиға бошлашди. Коскуш юкларини чанага жойлаётган шомоннинг ғўлдираган овозини эшитди. Сўнг қулоғига гўдак йиғиси чалинди.

Жек Лондон
ҲАЁТ ҚОНУНИ
Рус тилидан Гулноз Мўминова таржимаси

Америкалик таниқли ёзувчи, публицист, жамоат арбоби, машҳур ҳикоялар ва романлар муаллифи Жек Лондон 1876 йилнинг 12 январида Сан-Францискода туғилган. У йигирма йилга яқин вақт мобайнида 200 дан ортиқ ҳикоя, 20 та роман ва 3 та саҳна асари ёзди. Жек Лондоннинг “Шимол Одиссеяси” туркумидаги “Аждодлар даъвати” “Оқ қозиқтиш” қиссалари, “Ҳаёт қонуни”, “Ҳаётга муҳаббат” ва “Гулхан” номли ҳикоялари анча машҳур. Лондон насри аниқ ва жонли бўлиб, ХХ асрнинг кўплаб адиблари, хусусан, Хемингуэй, Оруэлл, Мейлер, Керуака ижодига сезиларли таъсир кўрсатган.

Кекса Коскушнинг бутун вужуди қулоққа айланди. Унинг кўздан қолганига анча бўлган, лекин қулоқлари аввалгидек сезгир, тиқ этган товушни пай­қайди. Йиллар тўзонидан хира тортган онгги эса рўй беражак во­қеаларга нисбатан мутлақо бефарқ. Сит-кум-То-Ха­нинг чинқироқ товуши эшитилди. У итларни чанага боғлар экан, қичқирган кўйи уларни саваламоқда. Сит-Кум-То-Ха унга набира бўлади, аммо қартайган, ҳамманинг ёди­дан чиққан, қор устида ўтирган аф­тодаҳол бобоси учун шу тобда унинг бекорчи вақти йўқ. Негаки қабила қўнимгоҳни тарк этишга ҳозирлик кўрмоқда. Олдинда олис йўл турибди, кун эса сира узайишни истамайди. Олдинда уларни ҳаёт ва тирик­лик қонуниятлари кутмоқда, зинҳор-базинҳор ажал эмас. Чол эса энди ажалга шу қадар яқинки…

Коскуш бир дақиқа бу фикрдан даҳшатга тушди. У қўлларини чўзиб, титроқ бармоқлари билан ёнгинасидаги ўтин уюмини пайпаслаб қўйди. Ўтин борлигига амин бўлгач, қўлларини мўйна остига беркитди ва яна атрофни тинглашга тутинди.

Музлаган буғу терисининг шитирлаши эшитил­ди. Демак, сардорнинг ўтовини аллақачон йи­ғиш­тириб бў­­­лиш­ди. Энди уни ихчам шаклда тахлаб чаналарга юк­лашади. Қабила сардори баланд бўйли, навқирон йигит бўлиб, бу маҳоратли овчи унинг ўғли эди. Мана, у имиллаб ҳаракат қилаётган аёлларни ялқовлиги учун койимоқда.

Чол бу овозни сўнгги бор эшитаётгани аниқ. Жихоу ва Тускенларнинг ўтовлари ҳам йиғиштирилди. Чол қабилага тегишли ўтовлар сонини жуда яхши билади. Фақат шомон яшайдиган ўтов қолди холос.Мана ниҳоят сўнгги ўтовни ҳам йиға бошлашди. Коскуш юкларини чанага жойлаётган шомоннинг ғўлдираган овозини эшитди. Сўнг қулоғига гўдак йиғиси чалинди. Бир аёл номаълум қўшиқни паст овозда хиргойи қилганича, уни овута бошлади. Бу кичкина Ку-Ти бўлса керак, ўйлади чол. Ҳа, бу ўша – инжиқ ва касалманд гўдак. Балки тез орада унинг ҳам ажали етар, ўшанда тундранинг музлоқ заминида унга гўр қазишади ва росомахлардан асраш учун устидан тош бостириб қўйишади.

Умуман олганда, барибир эмасми? Бахтли тасодиф рўй бериб, яна бир неча йил яшади ҳам дейлик, аммо тўқ кунидан оч куни кўп бўлиши турган гап. Бир кун эмас бир кун ўлим отлиқ мангу тўймас юҳо барибир уни қувиб етади… У ёқда нималар бўляпти экан? Ҳа-я, эркаклар чаналарни қўшиб, қайишларни маҳкам танғиб қўйишяпти. Чол уларнинг овозини эшитди, ам­мо тез орада атрофни сукунат қоплайди. Итлар ус­тига ёғилган қамчилар зарбидан атрофга “шув-шув” этган овозлар таралди. Бу одамлар Коскушни бирга кетиш учун чақиришмайди. Улар сафар машаққатини қанчалар ёмон кўришади-я… Мана, улар йўлга отланишди! Чаналар бирин-кетин сукунат бағрига сингиб кета бошлади. Улар кетишди. Коскушнинг ҳаётидан мангуга ғо­­йиб бўлишди, у энди умрининг сўнгги, машаққатли соатларини ёлғиз қаршилайди. Шу пайт мокасина кийган оёқлар остида қор ғарчиллади. Кимдир қаршисига келиб қўлларини секингина чолнинг бошига қўйди. Ўғ­ли унга қанчалар меҳрибон! Чол бошқа тенгқурлари ҳақида ўйлади, уларнинг ўғиллари қабила билан бирга жўнаб кетишди. Унинг ўғли эса бунақалардан эмас. Хаёл уни ўтмишга бошларди, аммо навқирон овоз уни айни вазиятга қайтарди.
– Аҳволинг яхшими? – сўради ўғли.

Чол жавоб берди:
– Ҳа, мен яхшиман.
– Ўтин уюми шундоқ ёнгинангда турибди. Олов гуриллаб ёняпти.Осмон хира тортиб, совуқ тушиб қолди. Қор ёғадиганга ўхшайди. Мана, қор учқунлай бошлади.
– Тўғри айтасан, қор бошланди.
– Одамларимиз шошиляпти.Уларнинг юклари оғир, очликдан қоринлари қапишган. Йўл эса олис, шу­нинг учун улар илдам кетишяпти. Мен ҳам кетишим керак. Хўш, аҳволинг яхшими?
– Мен яхшиман. Худди шохда базўр илиниб турган япроққа ўхшайман, тўкилишим учун шамолнинг секингина эсиши кифоя. Овозим кампиршонинг овозига ўхшаб қолди, кўзларим эса бурунгидек оёқларимга йўл кўрсатмай қўйган. Қадамларим оғир, ҳолдан тойганман. Лекин ҳаммаси жойида…

Ўғлидан кўнгли тўлган Коскуш бошини қуйи солди, то қорнинг аянчли ғичирлаши узоқдан эшитилгунга қадар шу алфозда ўтирди. Ўғли энди унинг чорловига жавоб қайтармаслигини у яхши биларди. Шу пайт унинг қўллари шошилинч равишда ўтин уюми томон чўзилди. Қаршисида намоён бўлган абадият дунёсидан уни шу ожиз риштагина ажратиб турар эди. Айни кезда унинг ҳаёти шу бир қучоқ қуруқ шох-шаббага боғлиқ эди. Шохлар бирин-кетин ёниб, гулханни ўчирмай туради, бу орада эса ўлим қадам- бақадам унга яқинлаша бошлайди. Сўнгги бутоқ кулга айлангач, аёз ўз ҳукмини ўтказишга киришади. Аввал оёқлари, кейин қўллари таслим бўлади, ниҳоят бутун танаси музлаб қолади. Боши тиззалари узра эгилади ва у тинчийди.

Коскуш сира нолимас эди. Чунки ҳаёт ўзи шу­нақа, у жуда адолатли. У заминга яқин бўлган ерда туғилди, шу ерда яшади, табиат қонунлари эса унинг учун янгилик эмас. Илло, тирик жонзотларнинг барчаси бу қо­нунларга бўйсунади. Табиат яккаланиб қолганларга сира шафқат қилмайди, унинг бутун эътибори қабила ва тўдаларга қаратилган. Кекса Коскушнинг ибтидоий билимлари бундан ортиғига етмас, аммо у бир ҳақиқатга қаттиқ ишонар эди. Бунинг исботини у бутун ҳаёти мобайнида кузатиб келди. Дарахт ширага тўлади, яшил барглар чиқаради, кейин хазонрезги бош­ланади – бу айланма ҳаракат шу ҳолатидагина мукаммалдир.Табиат эса ҳар бир тирик жонзот зиммасига алоҳида бир вазифани юклаб қўйган. Бу вазифани бажармаганни у ҳалок этади. Бироқ бажарганлар-да ўлимга маҳкумдир. Табиат жуда лоқайд, илло унга бўйсунувчилар бисёр, абадият эса бўйсунувчиларнинг эмас, ҳукмдорнинг қисматига битилган. Коскушнинг қабиласи энг қа­димий қабилалардан. У гўдаклик чо­ғида кўрган қариялар ўзларигача бўлган аждодларини зўрға эслашарди. Маълумки, қабила мавжуд экан, мозорлари аллақачон унут бўлган ота-боболарнинг итоаткорлигини ҳам ўзида мужассам этади. Албатта, ўлганлар бу ҳисобга кирмайди. Улар худди ёз осмонидаги булут сингари кўздан ғойиб бўлишади.Коскушни ҳам шундай қисмат кутаётгани аниқ. Бу ўринда табиат мутлақо бетараф. У ҳаёт зиммасига ягона мақсадни юклаган, унга ягона қонунни топширган. Мақсад – наслнинг давом этиши, қонун эса ўлимдир. Айтайлик, қиз бола – томоша қилиш мароқли бўлган гўзал хилқат. Унинг борлиғидан куч ёғилади, сийналари таранг, қадамлари равон, кўзлари чақнаб туради. Лекин унинг ҳаётий вазифаси ҳали олдинда. Унинг кўзларидаги учқун секин- аста аланлаганиб боради, қадамлари тобора илдамлашади. У ўспиринларга гоҳ дадил, гоҳида эҳтиёткорона ёндошади, ҳуркаклиги билан уларни маҳлиё қилади. Қиз кундан-кун чирой очиб боради, ниҳоят бирор овчи меҳнат қилиши, овқат пишириши ва фарзандлар туғиши учун уни ўз бошпанасига олиб кетади. Лекин тўнғичи дунёга келиши биланоқ, аёлни гўзаллик тарк эта бошлайди. Унинг қадамлари оғир ва сокин бўлиб қолади, кўзларидан ранг кетиб, хира тортади. Алалоқибат, гулхан ёнида ўтирган кампирнинг серажин юзига фақат гўдакларгина қувонч билан суйкалиши мумкин. Кампир эса ўз вазифасини аллақачон бажариб бўлган. Очликнинг илк ҳамласи ёки олис сафар олдидан уни ташлаб кетишади – худди унга ўхшаб қор устида, мўъжазгина ўтин уюми ёнида қолдиришади. Ҳаёт қонуни шундай…

Қуруқ новдани авайлабгина оловга ташлар экан, Коскуш яна хаёлга чўмди. Ҳаёт қонуни тирик жонзотларнинг ҳаммасига бирдек тегишли. Совуқ тушиши би­ланоқ чивинлар ғойиб бўлади. Митти олмахон жон бериш учун чангалзорга кириб кетади. Қари қуён ҳолдан тояди, энди у аввалгидек душманларидан қо­ча олмайди. Кекса айиқнинг кўзлари хиралашиб, ҳаракатлари бесўнақай тортади ва бир куни акиллаган итлар тўдаси уни қувиб етади.Коскуш ўз отасини Клондайкнинг юқори оқимида қандай қолдириб кетганини эслади. Бу ўша қишда, нотаниш миссионер уларга дуо ёзилган китобчалар ва дори тўла қутини келтирган йили содир бўлганди. Ҳозир Кос­куш ўша қутидаги дориларни эсларкан, тамшаниб ҳам қўймади, унинг лаблари қуруқшаб қолган эди. У айниқса “оғриқ қолдирувчи” дорини яхши эслайди. Бироқ миссионер бир муддат қабила учун даҳмаза бўлган эди. У овқат келтирмас, бироқ кўп ерди, буни кўрган сайин овчиларнинг ғаши келарди. Охир оқибат Мэйо яқинидаги дарё бўйида шамоллаб қолди, кейин эса итлар тошларни ҳар томонга сочиб ташлаб, унинг суякларини узоқ талашишди.
Коскуш гулханга шабба ташлади, сўнг янада чу­қурроқ ўйга толди. Буюк Очлик даврида чоллар гулхан ёнига суқилиб, ўтмишнинг элас-элас хотираларини ёдга олишар, Юконнинг пайдар-пай уч қиш мавсумида музламаган, сўнг уч ёз давомида музлар эримай турган оғир даврлари ҳақида ҳикоя қилишарди. Ўша очликда Коскуш онасидан айрилди. Лосослар ёз чоғида ҳам бу ерларга келишмади, қиш мавсуми эса буғуларсиз кириб келди. Ҳатто кексалар ҳам қачонлардир шундай очарчилик содир бўлганини эслай олишмас эди. Буғулар бу ерларга келмай қўйганидан кейин яна етти йил ўтди. Қуёнлар болаламас, итларнинг териси суягига ёпишган эди. Гўдаклар ожиз инграшар, туннинг тубсиз ва зимистон қўйнида жон таслим этишар, очлик аёллар ва кексаларга ҳам аёвсиз чанг соларди.Натижа шундай бўлди-ки, қуёш бу жойларга қайтиб келганида, ҳар ўн одамдан биттасигина тирик қолган эди. Ҳа, бу даҳшатли очлик даври эди!

Лекин у гўшт кўплигидан айниб қолган дориломон йилларни ҳам кўрди. Ўша кезлари итлар семириб, ялқов бўлиб қолишди. Бу шундай давр эдики, эркаклар югуриб бораётган ўлжани кўриб туришса-да, унга ўқ узмас, аёллар эса кетма-кет фарзанд кўришарди. Ўтовларда ўғил ва қиз болалар эмаклаб юришар, уларнинг шовқин-суронлари авжида эди. Ўша йиллар эркакларни шундай такаббур қилиб қўйдики, эски адоватларни ёдга олишларига сал қолди. Улар Пелли қабиласини яксон қилиш учун тоғ орқали жанубга йўл солишди, айни пайтда бир гуруҳи Танан қабилаларининг аллақачон сўнган гулханларини эрмаклаш учун ғарб томон кетиб боришарди.
Қария болалик чоғини, мўл-кўлчилик йилларида буғуни ғажиган бўрилар галасини даҳшат билан кузатганларини эслади. Ўшанда Зинг-Ха иккови қор устида қимир этмай ётишарди. Зинг-Ха кейинчалик ҳеч нарсадан тап тортмайдиган, моҳир овчи бўлиб етишди. Бироқ кўп ўтмай Юкон яқинидаги муз ўйиғига тушиб кетди. Баҳорда уни белигача музга ботган ҳолда топишди.

Дарвоқе, ўша буғу ҳақида… Ўша куни Зинг-Ха ик­­­кови оталарига тақлид қилиб овчилар ўйинини ўй­намоқчи бўлдилар. Муз қоплаган дарё юзасида улар буғу ва уни таъқиб қилаётган бўрилар тўдасининг изларига дуч келишди. Излар ҳали яп-янги эди.
– Буғу жуда қари бўлса керак, – деди Зинг-Ха. У изларни яхши фарқларди. – Қари эканлиги аниқ. У тў­дасидан айрилиб қолган. Бўрилар уни шерикларидан ажратиб қўйишибди, энди омон қолмаслиги аниқ.

Бу ҳақиқат эди. Чунки бўриларнинг одати шундай. Улар кунни кун, тунни тун демай ириллаган кўйи ўлжа изидан таъқиб қилишади, гоҳо уларнинг сўйлоқ тишлари ўлжанинг шундоқ қаршисида пайдо бўлиб қолади, улар охирги дақиқагача унинг ортидан қолишмайди. Ҳар икки боланинг қонида овчиларга хос иштиёқ жўш урди. Овнинг қандай тугашини кўриш улар учун ғоят қизиқарли туюларди.

Қизишиб кетган болалар сабрсизлик билан олға юришар, ҳатто кўзлари унча ўткир бўлмаган, изларни яхши фарқлай олмайдиган Коскуш ҳам, кўзларини юмган ҳолда, керакли жойни топа олар – қор устидаги излар шу қадар аниқ эди. Бу излар яқин орада пайдо бўлган, болалар ҳар қадамда яқиндагина содир бўл­ган фожианинг қонли тафсилотларини ўқишарди. Бир жойда буғу тўхтаб қол­ганини пайқашди. Уч одам бўйига тенг келадиган масофада қор топтаб ташланган, ўртада буғунинг айри туёқларидан қолган чуқур излар кўзга ташланар, атрофида бўриларнинг нисбатан саёзроқ излари кўриниб турарди. Шериклари ўлжага ташланган пайтда, баъзи бўрилар қор устига ёнбошлаб дам олган кўринади. Уларнинг танасидан қолган излар шу қадар аниқ эдики, буларнинг ҳаммаси воқеа бор-йўғи бир дақиқа аввал содир бўлгандек таассурот уйғотарди. Бўрилардан бири талвасага тушган ўлжанинг оёғи остида қолиб, тил тортмай ўлган чоғи, обдон тозалаб ғажилган бир уюм суяк шундай хулосага олиб келар эди.

Чанғи кийган оёқлар юришни секинлаштирди. Яна бир ерда аянчли жанг манзараси қайтарилган эди. Қордаги изларга қараганда, бўрилар буғуни икки марта қулатишга муваффақ бўлишган, лекин ўлжа душманларига жон-жаҳди билан ҳамла қилганича оёқ­­қа қалққан. Албатта, кекса буғу зиммасига ҳаёт томонидан юкланган вазифани бажариб бўлган, лекин жон ширин-да. Зинг-Ханинг айтишича, ерга қулаган буғунинг ўзини ўнглаб, оёққа туришини аввал сира эшитмаган экан. Лекин манави буғу бунинг уддасидан чиққан эди.

Кейинчалик бу воқеани шомонга сўзлаб беришганда, у мазкур воқеа чинакам мўъжиза бўлиб, нималаргадир ишора экани ҳақида ғалати сўзларни гапирди.

Ниҳоят болалар буғунинг сўнгги манзилига, жо­нивор қирғоққа чиқиб олиб, ўрмон бағрига син­гиб ке­­тишни мўлжаллаган ерга етиб келишди. Бироқ душ­­­манлари буғунинг ортидан қолишмаган, у орқа оёқ­­ларида туриб, бўриларнинг иккитасига бир пайтнинг ўзида ҳамла қилган, улар шундоққина қор устида чўзилиб ётарди. Негадир шериклари уларга тегишмабди, чамаси, улар таъқиб якунига етай деб қолганини билишади. Навбатдаги излар қондан қизарган, улкан ҳайвоннинг излари унинг қоқилиб-суқилиб, аранг қадам ташлаганидан далолат берар эди. Ниҳоят жанг саҳнасининг илк суронлари қулоққа чалинди, йўқ, бу одатий овлардаги бир-бирига жўр бўлиб увлашларга ўхшамасди. Бўриларнинг қисқа-қисқа, узуқ-юлуқ акиллашлари уларнинг сўйлоқ тишлари билан буғунинг биқини ўртасида жуда оз масофа қолганини англатарди. Шамолга қарама-қарши туриб олган Зинг-Ха қорга бағрини бериб ётар, йиллар ўтиб, ўз қабиласининг сардорига айланган Коскуш эса унинг ёнгинасига чў­зилган эди. Улар ёш қарағайнинг шохларини бир томонга суриб, новдалар орасидан воқеани кузатишди, шу тариқа жангнинг сўнгги саҳнасига гувоҳ бўлишди.

Коскуш ёшликнинг барча хотиралари каби бу ман­­зарани ҳам аниқ-тиниқ эслар, таъқибнинг сўнгги лаҳ­залари унинг сўник нигоҳларида олис ўтмишдагидек яққол акс этиб турарди. Вақт ўтиб, қабила сардорига айланганида, у ўша воқеани кўп марта эслади.Қабила эркакларининг йўлбошчиси ва кенгаш оқсоқоли сифатида кўплаб буюк ишларни амалга оширди. Албатта, муштлашув чоғида оқ танли одамни пичоқ билан ўлдириб қўйиб, Пелли қабиласининг тавқи лаънатига дучор бўлгани бу қаторга кирмайди.

Коскуш, ёшлик чоғлари ҳақида яна узоқ ўйлади. Ниҳоят гулханнинг оловли тиллари қисқара бошлади, аёз эса забтига олди. Қария бу сафар гулханга бирдан иккита шохни ташлади, қолган ўтин уюмини пайпаслаб, ўлим устидан яна қанча вақт ҳукмронлик қилиши мумкинлигини чамалаб кўрди. Сит-Кум-То-Ха бобосини ўйлаб, кўпроқ ўтин ғамлаганида, унинг ҳаёт соатлари сал узайган бўларди. Ахир, бу унчалик қийин эмас-ку. Лекин Сит-Кум-То-Ха жуда беғам қиз. Зинг-Ханинг набираси бўлган Бобрнинг ўткир нигоҳларига дуч кел­ганидан кейин эса у аждодларини умуман иззат қилмай қўйди. Умуман олганда, ёшлигида ҳамма ҳам шунақа бўлади. Унинг ўзи ҳам ёшликнинг ўйинқароқ дамларида шундай йўл тутмаганмиди?

Коскуш бир дақиқа сукунатга қулоқ солди. Балки ўғлининг кўнгли юмшаб, итлар билан орқага қайтар, қабила билан бирга кекса отасини ҳам биқинлари мойга тўлган буғулар ўлкасига олиб кетар?!

У теваракни бутун вужуди билан тинглай бош­лади, шуури эса қизғин юмушидан бир зумга чалғиди. Тиқ этган товуш эшитилмас, атрофда жимжитликнинг сўзсиз дунёси ҳукмрон эди. Бу сукунат ичра ўзининг нафас олишигина эшитилиб турарди. Ваҳимали ёл­ғизлик… Шу пайт қандайдир жониворнинг шарпаси сезилди. Чолнинг аъзойи баданига титроқ югурди. Ёр­дам сўраган каби ялинчоқ бир овоз сукунатни кесиб ўтди, таажжубки, бу товушни у аввал ҳам эшитганди. Овоз шу атрофдан, яқингинасидан эшитиларди. Мўъжиза рўй берганга ўхшарди, чунки Коскушнинг сўқир кўзлари кексайган эркак буғуни аниқ кўрди, унинг биқини тилка- пора бўлиб, қони оқиб турар, ёли ҳурпайиб кетган, тарвақайлаган шохларини олдинга эгиб, жон-жаҳди билан ўзини ҳимоя қилишга уринар эди. Коскуш у ёқдан бу ёққа лип-лип ўтаётган кулранг гавдаларни, ўт сочиб турган кўзлар, сўйлоқ тишлар, сўлаги оқиб турган тилларни ҳам кўрди. Суллоҳлар айлана шаклида жойлашиб олишган, давра кўз илғамас тарзда торайиб борар, ваҳший тўда аъзолари эса қори топталган ерда эмаклашар, қулай фурсат келишини пойлашарди.
Юзига муздай тумшуқнинг суйкалиши чолни ҳу­шига келтирди. У қўлини гулхан томон чўзиб, чала ёнган ўтинни суғуриб олди.

Аждодларидан мерос қолган инсондан қўрқиш туйғуси бўрини ялингансимон увиллаб, шерикларидан ёрдам сўрашга ундади. Тўданинг бошқа аъзолари унга жавоб қайтаришди, бўрилар иржайган оғизларидан сўлак сачратиб, гулхан атрофини ўраб олишди. Қария яна ён-атрофни тинглашга уринди, тутаб турган ўтин­ни силкитган чоғи ириллаган товушлар эшитилди, чамаси, бўрилар таслим бўлишни хаёлларига келтиришмасди. Ниҳоят биттаси тўш уриб олдинга чиқди, орқа оёқларига таяниб ўтириб олди. Ёнига яна иккита шериги келиб қўшилди, лекин ҳеч бири орқага чекинмади. Шу дамда Коскуш, ҳаётга бу қадар тирмашиш керак ёки керак эмаслиги ҳақида ўзига хаёлан савол берарди. Ниҳоят у аниқ бир қарорга келиб, тутаб турган ўтинни қорга суқди – олов ўчди. Бўрилар ваҳимали товушда увлашди, лекин жойларидан жилишмади. Бир оздан сўнг Коскуш яна бир бор кекса буғунинг сўнгги жангини кузатди. Чолнинг боши оғирлашиб тиззалари устига осилиб қолди. Алқисса, ҳаммаси барибир эмасми? Ахир, ҳаёт қонуни шуни тақозо этади.

М: “Ёшлик” журнали, 2013 йил, 1-сон.

Jek London
HAYOT QONUNI
Rus tilidan Gulnoz Mo’minova tarjimasi

Amerikalik taniqli yozuvchi, publitsist, jamoat arbobi, mashhur hikoyalar va romanlar muallifi Jek London 1876 yilning 12 yanvarida San-Frantsiskoda tug’ilgan. U yigirma yilga yaqin vaqt mobaynida 200 dan ortiq hikoya, 20 ta roman va 3 ta sahna asari yozdi. Jek Londonning “Shimol Odisseyasi” turkumidagi “Ajdodlar da’vati” “Oq qoziqtish” qissalari, “Hayot qonuni”, “Hayotga muhabbat” va “Gulxan” nomli hikoyalari ancha mashhur. London nasri aniq va jonli bo’lib, XX asrning ko’plab adiblari, xususan, Xeminguey, Oruell, Meyler, Keruaka ijodiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan.

Keksa Koskushning butun vujudi quloqqa aylandi. Uning ko‘zdan qolganiga ancha bo‘lgan, lekin quloqlari avvalgidek sezgir, tiq etgan tovushni pay­qaydi. Yillar to‘zonidan xira tortgan onggi esa ro‘y berajak vo­qealarga nisbatan mutlaqo befarq. Sit-kum-To-Xa­ning chinqiroq tovushi eshitildi. U itlarni chanaga bog‘lar ekan, qichqirgan ko‘yi ularni savalamoqda. Sit-Kum-To-Xa unga nabira bo‘ladi, ammo qartaygan, hammaning yodi­dan chiqqan, qor ustida o‘tirgan af­todahol bobosi uchun shu tobda uning bekorchi vaqti yo‘q. Negaki qabila qo‘nimgohni tark etishga hozirlik ko‘rmoqda. Oldinda olis yo‘l turibdi, kun esa sira uzayishni istamaydi. Oldinda ularni hayot va tirik­lik qonuniyatlari kutmoqda, zinhor-bazinhor ajal emas. Chol esa endi ajalga shu qadar yaqinki…

Koskush bir daqiqa bu fikrdan dahshatga tushdi. U qo‘llarini cho‘zib, titroq barmoqlari bilan yonginasidagi o‘tin uyumini paypaslab qo‘ydi. O‘tin borligiga amin bo‘lgach, qo‘llarini mo‘yna ostiga berkitdi va yana atrofni tinglashga tutindi.

Muzlagan bug‘u terisining shitirlashi eshitil­di. Demak, sardorning o‘tovini allaqachon yi­g‘ish­tirib bo‘­­­lish­di. Endi uni ixcham shaklda taxlab chanalarga yuk­lashadi. Qabila sardori baland bo‘yli, navqiron yigit bo‘lib, bu mahoratli ovchi uning o‘g‘li edi. Mana, u imillab harakat qilayotgan ayollarni yalqovligi uchun koyimoqda.

Chol bu ovozni so‘nggi bor eshitayotgani aniq. Jixou va Tuskenlarning o‘tovlari ham yig‘ishtirildi. Chol qabilaga tegishli o‘tovlar sonini juda yaxshi biladi. Faqat shomon yashaydigan o‘tov qoldi xolos.Mana nihoyat so‘nggi o‘tovni ham yig‘a boshlashdi. Koskush yuklarini chanaga joylayotgan shomonning g‘o‘ldiragan ovozini eshitdi. So‘ng qulog‘iga go‘dak yig‘isi chalindi. Bir ayol noma’lum qo‘shiqni past ovozda xirgoyi qilganicha, uni ovuta boshladi. Bu kichkina Ku-Ti bo‘lsa kerak, o‘yladi chol. Ha, bu o‘sha – injiq va kasalmand go‘dak. Balki tez orada uning ham ajali yetar, o‘shanda tundraning muzloq zaminida unga go‘r qazishadi va rosomaxlardan asrash uchun ustidan tosh bostirib qo‘yishadi.

Umuman olganda, baribir emasmi? Baxtli tasodif ro‘y berib, yana bir necha yil yashadi ham deylik, ammo to‘q kunidan och kuni ko‘p bo‘lishi turgan gap. Bir kun emas bir kun o‘lim otliq mangu to‘ymas yuho baribir uni quvib yetadi… U yoqda nimalar bo‘lyapti ekan? Ha-ya, erkaklar chanalarni qo‘shib, qayishlarni mahkam tang‘ib qo‘yishyapti. Chol ularning ovozini eshitdi, am­mo tez orada atrofni sukunat qoplaydi. Itlar us­tiga yog‘ilgan qamchilar zarbidan atrofga “shuv-shuv” etgan ovozlar taraldi. Bu odamlar Koskushni birga ketish uchun chaqirishmaydi. Ular safar mashaqqatini qanchalar yomon ko‘rishadi-ya… Mana, ular yo‘lga otlanishdi! Chanalar birin-ketin sukunat bag‘riga singib keta boshladi. Ular ketishdi. Koskushning hayotidan manguga g‘o­­yib bo‘lishdi, u endi umrining so‘nggi, mashaqqatli soatlarini yolg‘iz qarshilaydi. Shu payt mokasina kiygan oyoqlar ostida qor g‘archilladi. Kimdir qarshisiga kelib qo‘llarini sekingina cholning boshiga qo‘ydi. O‘g‘­li unga qanchalar mehribon! Chol boshqa tengqurlari haqida o‘yladi, ularning o‘g‘illari qabila bilan birga jo‘nab ketishdi. Uning o‘g‘li esa bunaqalardan emas. Xayol uni o‘tmishga boshlardi, ammo navqiron ovoz uni ayni vaziyatga qaytardi.
– Ahvoling yaxshimi? – so‘radi o‘g‘li.

Chol javob berdi:
– Ha, men yaxshiman.
– O‘tin uyumi shundoq yonginangda turibdi. Olov gurillab yonyapti.Osmon xira tortib, sovuq tushib qoldi. Qor yog‘adiganga o‘xshaydi. Mana, qor uchqunlay boshladi.
– To‘g‘ri aytasan, qor boshlandi.
– Odamlarimiz shoshilyapti.Ularning yuklari og‘ir, ochlikdan qorinlari qapishgan. Yo‘l esa olis, shu­ning uchun ular ildam ketishyapti. Men ham ketishim kerak. Xo‘sh, ahvoling yaxshimi?
– Men yaxshiman. Xuddi shoxda bazo‘r ilinib turgan yaproqqa o‘xshayman, to‘kilishim uchun shamolning sekingina esishi kifoya. Ovozim kampirshoning ovoziga o‘xshab qoldi, ko‘zlarim esa burungidek oyoqlarimga yo‘l ko‘rsatmay qo‘ygan. Qadamlarim og‘ir, holdan toyganman. Lekin hammasi joyida…

O‘g‘lidan ko‘ngli to‘lgan Koskush boshini quyi soldi, to qorning ayanchli g‘ichirlashi uzoqdan eshitilgunga qadar shu alfozda o‘tirdi. O‘g‘li endi uning chorloviga javob qaytarmasligini u yaxshi bilardi. Shu payt uning qo‘llari shoshilinch ravishda o‘tin uyumi tomon cho‘zildi. Qarshisida namoyon bo‘lgan abadiyat dunyosidan uni shu ojiz rishtagina ajratib turar edi. Ayni kezda uning hayoti shu bir quchoq quruq shox-shabbaga bog‘liq edi. Shoxlar birin-ketin yonib, gulxanni o‘chirmay turadi, bu orada esa o‘lim qadam- baqadam unga yaqinlasha boshlaydi. So‘nggi butoq kulga aylangach, ayoz o‘z hukmini o‘tkazishga kirishadi. Avval oyoqlari, keyin qo‘llari taslim bo‘ladi, nihoyat butun tanasi muzlab qoladi. Boshi tizzalari uzra egiladi va u tinchiydi.

Koskush sira nolimas edi. Chunki hayot o‘zi shu­naqa, u juda adolatli. U zaminga yaqin bo‘lgan yerda tug‘ildi, shu yerda yashadi, tabiat qonunlari esa uning uchun yangilik emas. Illo, tirik jonzotlarning barchasi bu qo­nunlarga bo‘ysunadi. Tabiat yakkalanib qolganlarga sira shafqat qilmaydi, uning butun e’tibori qabila va to‘dalarga qaratilgan. Keksa Koskushning ibtidoiy bilimlari bundan ortig‘iga yetmas, ammo u bir haqiqatga qattiq ishonar edi. Buning isbotini u butun hayoti mobaynida kuzatib keldi. Daraxt shiraga to‘ladi, yashil barglar chiqaradi, keyin xazonrezgi bosh­lanadi – bu aylanma harakat shu holatidagina mukammaldir.Tabiat esa har bir tirik jonzot zimmasiga alohida bir vazifani yuklab qo‘ygan. Bu vazifani bajarmaganni u halok etadi. Biroq bajarganlar-da o‘limga mahkumdir. Tabiat juda loqayd, illo unga bo‘ysunuvchilar bisyor, abadiyat esa bo‘ysunuvchilarning emas, hukmdorning qismatiga bitilgan. Koskushning qabilasi eng qa­dimiy qabilalardan. U go‘daklik cho­g‘ida ko‘rgan qariyalar o‘zlarigacha bo‘lgan ajdodlarini zo‘rg‘a eslashardi. Ma’lumki, qabila mavjud ekan, mozorlari allaqachon unut bo‘lgan ota-bobolarning itoatkorligini ham o‘zida mujassam etadi. Albatta, o‘lganlar bu hisobga kirmaydi. Ular xuddi yoz osmonidagi bulut singari ko‘zdan g‘oyib bo‘lishadi.Koskushni ham shunday qismat kutayotgani aniq. Bu o‘rinda tabiat mutlaqo betaraf. U hayot zimmasiga yagona maqsadni yuklagan, unga yagona qonunni topshirgan. Maqsad – naslning davom etishi, qonun esa o‘limdir. Aytaylik, qiz bola – tomosha qilish maroqli bo‘lgan go‘zal xilqat. Uning borlig‘idan kuch yog‘iladi, siynalari tarang, qadamlari ravon, ko‘zlari chaqnab turadi. Lekin uning hayotiy vazifasi hali oldinda. Uning ko‘zlaridagi uchqun sekin- asta alanlaganib boradi, qadamlari tobora ildamlashadi. U o‘spirinlarga goh dadil, gohida ehtiyotkorona yondoshadi, hurkakligi bilan ularni mahliyo qiladi. Qiz kundan-kun chiroy ochib boradi, nihoyat biror ovchi mehnat qilishi, ovqat pishirishi va farzandlar tug‘ishi uchun uni o‘z boshpanasiga olib ketadi. Lekin to‘ng‘ichi dunyoga kelishi bilanoq, ayolni go‘zallik tark eta boshlaydi. Uning qadamlari og‘ir va sokin bo‘lib qoladi, ko‘zlaridan rang ketib, xira tortadi. Alaloqibat, gulxan yonida o‘tirgan kampirning serajin yuziga faqat go‘daklargina quvonch bilan suykalishi mumkin. Kampir esa o‘z vazifasini allaqachon bajarib bo‘lgan. Ochlikning ilk hamlasi yoki olis safar oldidan uni tashlab ketishadi – xuddi unga o‘xshab qor ustida, mo‘‘jazgina o‘tin uyumi yonida qoldirishadi. Hayot qonuni shunday…

Quruq novdani avaylabgina olovga tashlar ekan, Koskush yana xayolga cho‘mdi. Hayot qonuni tirik jonzotlarning hammasiga birdek tegishli. Sovuq tushishi bi­lanoq chivinlar g‘oyib bo‘ladi. Mitti olmaxon jon berish uchun changalzorga kirib ketadi. Qari quyon holdan toyadi, endi u avvalgidek dushmanlaridan qo­cha olmaydi. Keksa ayiqning ko‘zlari xiralashib, harakatlari beso‘naqay tortadi va bir kuni akillagan itlar to‘dasi uni quvib yetadi.Koskush o‘z otasini Klondaykning yuqori oqimida qanday qoldirib ketganini esladi. Bu o‘sha qishda, notanish missioner ularga duo yozilgan kitobchalar va dori to‘la qutini keltirgan yili sodir bo‘lgandi. Hozir Kos­kush o‘sha qutidagi dorilarni eslarkan, tamshanib ham qo‘ymadi, uning lablari quruqshab qolgan edi. U ayniqsa “og‘riq qoldiruvchi” dorini yaxshi eslaydi. Biroq missioner bir muddat qabila uchun dahmaza bo‘lgan edi. U ovqat keltirmas, biroq ko‘p yerdi, buni ko‘rgan sayin ovchilarning g‘ashi kelardi. Oxir oqibat Meyo yaqinidagi daryo bo‘yida shamollab qoldi, keyin esa itlar toshlarni har tomonga sochib tashlab, uning suyaklarini uzoq talashishdi.

Koskush gulxanga shabba tashladi, so‘ng yanada chu­qurroq o‘yga toldi. Buyuk Ochlik davrida chollar gulxan yoniga suqilib, o‘tmishning elas-elas xotiralarini yodga olishar, Yukonning paydar-pay uch qish mavsumida muzlamagan, so‘ng uch yoz davomida muzlar erimay turgan og‘ir davrlari haqida hikoya qilishardi. O‘sha ochlikda Koskush onasidan ayrildi. Lososlar yoz chog‘ida ham bu yerlarga kelishmadi, qish mavsumi esa bug‘ularsiz kirib keldi. Hatto keksalar ham qachonlardir shunday ocharchilik sodir bo‘lganini eslay olishmas edi. Bug‘ular bu yerlarga kelmay qo‘yganidan keyin yana yetti yil o‘tdi. Quyonlar bolalamas, itlarning terisi suyagiga yopishgan edi. Go‘daklar ojiz ingrashar, tunning tubsiz va zimiston qo‘ynida jon taslim etishar, ochlik ayollar va keksalarga ham ayovsiz chang solardi.Natija shunday bo‘ldi-ki, quyosh bu joylarga qaytib kelganida, har o‘n odamdan bittasigina tirik qolgan edi. Ha, bu dahshatli ochlik davri edi!

Lekin u go‘sht ko‘pligidan aynib qolgan dorilomon yillarni ham ko‘rdi. O‘sha kezlari itlar semirib, yalqov bo‘lib qolishdi. Bu shunday davr ediki, erkaklar yugurib borayotgan o‘ljani ko‘rib turishsa-da, unga o‘q uzmas, ayollar esa ketma-ket farzand ko‘rishardi. O‘tovlarda o‘g‘il va qiz bolalar emaklab yurishar, ularning shovqin-suronlari avjida edi. O‘sha yillar erkaklarni shunday takabbur qilib qo‘ydiki, eski adovatlarni yodga olishlariga sal qoldi. Ular Pelli qabilasini yakson qilish uchun tog‘ orqali janubga yo‘l solishdi, ayni paytda bir guruhi Tanan qabilalarining allaqachon so‘ngan gulxanlarini ermaklash uchun g‘arb tomon ketib borishardi.

Qariya bolalik chog‘ini, mo‘l-ko‘lchilik yillarida bug‘uni g‘ajigan bo‘rilar galasini dahshat bilan kuzatganlarini esladi. O‘shanda Zing-Xa ikkovi qor ustida qimir etmay yotishardi. Zing-Xa keyinchalik hech narsadan tap tortmaydigan, mohir ovchi bo‘lib yetishdi. Biroq ko‘p o‘tmay Yukon yaqinidagi muz o‘yig‘iga tushib ketdi. Bahorda uni beligacha muzga botgan holda topishdi.
Darvoqe, o‘sha bug‘u haqida… O‘sha kuni Zing-Xa ik­­­kovi otalariga taqlid qilib ovchilar o‘yinini o‘y­namoqchi bo‘ldilar. Muz qoplagan daryo yuzasida ular bug‘u va uni ta’qib qilayotgan bo‘rilar to‘dasining izlariga duch kelishdi. Izlar hali yap-yangi edi.
– Bug‘u juda qari bo‘lsa kerak, – dedi Zing-Xa. U izlarni yaxshi farqlardi. – Qari ekanligi aniq. U to‘­dasidan ayrilib qolgan. Bo‘rilar uni sheriklaridan ajratib qo‘yishibdi, endi omon qolmasligi aniq.

Bu haqiqat edi. Chunki bo‘rilarning odati shunday. Ular kunni kun, tunni tun demay irillagan ko‘yi o‘lja izidan ta’qib qilishadi, goho ularning so‘yloq tishlari o‘ljaning shundoq qarshisida paydo bo‘lib qoladi, ular oxirgi daqiqagacha uning ortidan qolishmaydi. Har ikki bolaning qonida ovchilarga xos ishtiyoq jo‘sh urdi. Ovning qanday tugashini ko‘rish ular uchun g‘oyat qiziqarli tuyulardi.

Qizishib ketgan bolalar sabrsizlik bilan olg‘a yurishar, hatto ko‘zlari uncha o‘tkir bo‘lmagan, izlarni yaxshi farqlay olmaydigan Koskush ham, ko‘zlarini yumgan holda, kerakli joyni topa olar – qor ustidagi izlar shu qadar aniq edi. Bu izlar yaqin orada paydo bo‘lgan, bolalar har qadamda yaqindagina sodir bo‘l­gan fojianing qonli tafsilotlarini o‘qishardi. Bir joyda bug‘u to‘xtab qol­ganini payqashdi. Uch odam bo‘yiga teng keladigan masofada qor toptab tashlangan, o‘rtada bug‘uning ayri tuyoqlaridan qolgan chuqur izlar ko‘zga tashlanar, atrofida bo‘rilarning nisbatan sayozroq izlari ko‘rinib turardi. Sheriklari o‘ljaga tashlangan paytda, ba’zi bo‘rilar qor ustiga yonboshlab dam olgan ko‘rinadi. Ularning tanasidan qolgan izlar shu qadar aniq ediki, bularning hammasi voqea bor-yo‘g‘i bir daqiqa avval sodir bo‘lgandek taassurot uyg‘otardi. Bo‘rilardan biri talvasaga tushgan o‘ljaning oyog‘i ostida qolib, til tortmay o‘lgan chog‘i, obdon tozalab g‘ajilgan bir uyum suyak shunday xulosaga olib kelar edi.

Chang‘i kiygan oyoqlar yurishni sekinlashtirdi. Yana bir yerda ayanchli jang manzarasi qaytarilgan edi. Qordagi izlarga qaraganda, bo‘rilar bug‘uni ikki marta qulatishga muvaffaq bo‘lishgan, lekin o‘lja dushmanlariga jon-jahdi bilan hamla qilganicha oyoq­­qa qalqqan. Albatta, keksa bug‘u zimmasiga hayot tomonidan yuklangan vazifani bajarib bo‘lgan, lekin jon shirin-da. Zing-Xaning aytishicha, yerga qulagan bug‘uning o‘zini o‘nglab, oyoqqa turishini avval sira eshitmagan ekan. Lekin manavi bug‘u buning uddasidan chiqqan edi.

Keyinchalik bu voqeani shomonga so‘zlab berishganda, u mazkur voqea chinakam mo‘‘jiza bo‘lib, nimalargadir ishora ekani haqida g‘alati so‘zlarni gapirdi.
Nihoyat bolalar bug‘uning so‘nggi manziliga, jo­nivor qirg‘oqqa chiqib olib, o‘rmon bag‘riga sin­gib ke­­tishni mo‘ljallagan yerga yetib kelishdi. Biroq dush­­­manlari bug‘uning ortidan qolishmagan, u orqa oyoq­­larida turib, bo‘rilarning ikkitasiga bir paytning o‘zida hamla qilgan, ular shundoqqina qor ustida cho‘zilib yotardi. Negadir sheriklari ularga tegishmabdi, chamasi, ular ta’qib yakuniga yetay deb qolganini bilishadi. Navbatdagi izlar qondan qizargan, ulkan hayvonning izlari uning qoqilib-suqilib, arang qadam tashlaganidan dalolat berar edi. Nihoyat jang sahnasining ilk suronlari quloqqa chalindi, yo‘q, bu odatiy ovlardagi bir-biriga jo‘r bo‘lib uvlashlarga o‘xshamasdi. Bo‘rilarning qisqa-qisqa, uzuq-yuluq akillashlari ularning so‘yloq tishlari bilan bug‘uning biqini o‘rtasida juda oz masofa qolganini anglatardi. Shamolga qarama-qarshi turib olgan Zing-Xa qorga bag‘rini berib yotar, yillar o‘tib, o‘z qabilasining sardoriga aylangan Koskush esa uning yonginasiga cho‘­zilgan edi. Ular yosh qarag‘ayning shoxlarini bir tomonga surib, novdalar orasidan voqeani kuzatishdi, shu tariqa jangning so‘nggi sahnasiga guvoh bo‘lishdi.

Koskush yoshlikning barcha xotiralari kabi bu man­­zarani ham aniq-tiniq eslar, ta’qibning so‘nggi lah­zalari uning so‘nik nigohlarida olis o‘tmishdagidek yaqqol aks etib turardi. Vaqt o‘tib, qabila sardoriga aylanganida, u o‘sha voqeani ko‘p marta esladi.Qabila erkaklarining yo‘lboshchisi va kengash oqsoqoli sifatida ko‘plab buyuk ishlarni amalga oshirdi. Albatta, mushtlashuv chog‘ida oq tanli odamni pichoq bilan o‘ldirib qo‘yib, Pelli qabilasining tavqi la’natiga duchor bo‘lgani bu qatorga kirmaydi.

Koskush, yoshlik chog‘lari haqida yana uzoq o‘yladi. Nihoyat gulxanning olovli tillari qisqara boshladi, ayoz esa zabtiga oldi. Qariya bu safar gulxanga birdan ikkita shoxni tashladi, qolgan o‘tin uyumini paypaslab, o‘lim ustidan yana qancha vaqt hukmronlik qilishi mumkinligini chamalab ko‘rdi. Sit-Kum-To-Xa bobosini o‘ylab, ko‘proq o‘tin g‘amlaganida, uning hayot soatlari sal uzaygan bo‘lardi. Axir, bu unchalik qiyin emas-ku. Lekin Sit-Kum-To-Xa juda beg‘am qiz. Zing-Xaning nabirasi bo‘lgan Bobrning o‘tkir nigohlariga duch kel­ganidan keyin esa u ajdodlarini umuman izzat qilmay qo‘ydi. Umuman olganda, yoshligida hamma ham shunaqa bo‘ladi. Uning o‘zi ham yoshlikning o‘yinqaroq damlarida shunday yo‘l tutmaganmidi?

Koskush bir daqiqa sukunatga quloq soldi. Balki o‘g‘lining ko‘ngli yumshab, itlar bilan orqaga qaytar, qabila bilan birga keksa otasini ham biqinlari moyga to‘lgan bug‘ular o‘lkasiga olib ketar?!
U tevarakni butun vujudi bilan tinglay bosh­ladi, shuuri esa qizg‘in yumushidan bir zumga chalg‘idi. Tiq etgan tovush eshitilmas, atrofda jimjitlikning so‘zsiz dunyosi hukmron edi. Bu sukunat ichra o‘zining nafas olishigina eshitilib turardi. Vahimali yol­g‘izlik… Shu payt qandaydir jonivorning sharpasi sezildi. Cholning a’zoyi badaniga titroq yugurdi. Yor­dam so‘ragan kabi yalinchoq bir ovoz sukunatni kesib o‘tdi, taajjubki, bu tovushni u avval ham eshitgandi. Ovoz shu atrofdan, yaqinginasidan eshitilardi. Mo‘‘jiza ro‘y berganga o‘xshardi, chunki Koskushning so‘qir ko‘zlari keksaygan erkak bug‘uni aniq ko‘rdi, uning biqini tilka- pora bo‘lib, qoni oqib turar, yoli hurpayib ketgan, tarvaqaylagan shoxlarini oldinga egib, jon-jahdi bilan o‘zini himoya qilishga urinar edi. Koskush u yoqdan bu yoqqa lip-lip o‘tayotgan kulrang gavdalarni, o‘t sochib turgan ko‘zlar, so‘yloq tishlar, so‘lagi oqib turgan tillarni ham ko‘rdi. Sullohlar aylana shaklida joylashib olishgan, davra ko‘z ilg‘amas tarzda torayib borar, vahshiy to‘da a’zolari esa qori toptalgan yerda emaklashar, qulay fursat kelishini poylashardi.

Yuziga muzday tumshuqning suykalishi cholni hu­shiga keltirdi. U qo‘lini gulxan tomon cho‘zib, chala yongan o‘tinni sug‘urib oldi.

Ajdodlaridan meros qolgan insondan qo‘rqish tuyg‘usi bo‘rini yalingansimon uvillab, sheriklaridan yordam so‘rashga undadi. To‘daning boshqa a’zolari unga javob qaytarishdi, bo‘rilar irjaygan og‘izlaridan so‘lak sachratib, gulxan atrofini o‘rab olishdi. Qariya yana yon-atrofni tinglashga urindi, tutab turgan o‘tin­ni silkitgan chog‘i irillagan tovushlar eshitildi, chamasi, bo‘rilar taslim bo‘lishni xayollariga keltirishmasdi. Nihoyat bittasi to‘sh urib oldinga chiqdi, orqa oyoqlariga tayanib o‘tirib oldi. Yoniga yana ikkita sherigi kelib qo‘shildi, lekin hech biri orqaga chekinmadi. Shu damda Koskush, hayotga bu qadar tirmashish kerak yoki kerak emasligi haqida o‘ziga xayolan savol berardi. Nihoyat u aniq bir qarorga kelib, tutab turgan o‘tinni qorga suqdi – olov o‘chdi. Bo‘rilar vahimali tovushda uvlashdi, lekin joylaridan jilishmadi. Bir ozdan so‘ng Koskush yana bir bor keksa bug‘uning so‘nggi jangini kuzatdi. Cholning boshi og‘irlashib tizzalari ustiga osilib qoldi. Alqissa, hammasi baribir emasmi? Axir, hayot qonuni shuni taqozo etadi.

М: “Yoshlik” jurnali, 2013 yil, 1-son.