Машҳур олим ва «сайёҳ» Ҳерман Вамберининг Туркистонга саёҳатининг ҳалигача тўла очилмаган қирралари борки, улардан бири унинг содиқ ҳамроҳи – Вамбери билан Европанинг қоқ марказига бориб қолган, у ерда бир умр яшаган ва ишлаган ҳамда янги ватани Венгрия тупроқларига дафн этилган бир юртдошимиз – Мулла Исҳоқ (ёки мулла Содиқнинг) тақдиридир.

ҲЕРМАН ВАМБЕРИНИНГ ҚЎНҒИРОТЛИК ЙЎЛДОШИ
Жўлибой ЭЛТАЗАРОВ,
филология фанлари доктори,  профессор

Муқаддима

ХIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистонга ўша даврнинг йирик геополитик кучлари – Буюк Британия ва Россия империяларининг манфаатлари тўқнаш келган ва минтақага ҳар икки тарафнинг айғоқчилари турли йўллар билан кириб келишга ва ўлканинг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётига доир маълумотларни тўплашга интилгани маълум. Замонанинг зайли билан бу вазифани асосан, бу минтақанинг тили ва маданияти бўйича мутахассис-тадқиқотчилари бажаришган. Улар сайёҳ, тижоратчи, дарвеш, қаландар қиёфасида Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонлиги ҳудудларига кириб келишган ва бу ерларда фаолият олиб борган.
Ана шундай мутахассислардан бири венгриялик шарқшунос-турколог олим Ҳерман Вамбери бўлиб, унинг Туркистонга саёҳатининг кундаликлари ва бошқа илмий асарлари ўз даврида Европа жамоатчилиги ўртасида, қитъанинг шарқшунослик ва туркология фанида шов-шувлар яратган эди.

Аммо бу олим ва «сайёҳ»нинг Туркистонга саёҳатининг ҳалигача тўла очилмаган қирралари борки, улардан бири унинг содиқ ҳамроҳи – Вамбери билан Европанинг қоқ марказига бориб қолган, у ерда бир умр яшаган ва ишлаган ҳамда янги ватани Венгрия тупроқларига дафн этилган бир юртдошимиз – Мулла Исҳоқ (ёки мулла Содиқнинг) тақдиридир.

Ҳерман Вамбери ким эди?

Ҳерман Вамбери 1832 йил 19 мартда Австрия-Венгрия империясининг Нидермаркт шаҳрида камбағал яҳудий оиласида туғилган. Болалик чоғлариданоқ тил ўрганишга иқтидорли Ҳерман 8 ёшидаёқ венгер, яҳудий ва словак тилларини ўрганиб олган эди, кейинчалик бу тилларнинг ёнига немис тили ҳам қўшилди. Вамбери 20 ёшга кирганида эса уни ҳақиқий қизиққан ва келажакда унга жаҳоний шуҳрат келтирадиган соҳа – туркология ўзига жалб қилди. Вамбери ёшлигиданоқ ақлли бўлиш билан бирга шижоатли ва таваккалчи эди. У бир венгер амалдори билан бирга Усмоний турк салтанатининг пойтахти Истанбулга йўл олади. Бу ерда у бир неча йил усмонли турк тили ва адабиётини, мусулмонларнинг яшаш тарзини ва менталитетини жиддий ўрганади. Ҳерман бу ернинг шарт-шароитига ва муҳитига шу қадар ўрганиб кетган эдики, у Усмонли давлатининг ҳукмрон доиралари билан яқинлашишга ва кейинчалик Усмоний давлатининг катта амалдорларидан Меҳмет Фуад пошшонинг котиби даражасига кўтарилишга эришди. У Истанбулда яшаган даврида кўплаб усмонлича асарларни немис тилига таржима қилди, турк тили ва бошқа туркий тиллар грамматик қурилишига доир асарлар яратди. Евроосиё қитъасининг жуда катта қисмига тарқалган туркий тилларни ва туркий халқлар цивилизациясининг маркази – Туркистонни яқиндан ўрганиш учун бу ерларга саёҳат қилишга Ҳерман Вамбери, эҳтимол, ўша йиллари қарор қилган эди.

Йирик немисча-туркча луғатни яратгани, усмонличадан қилган таржималари ва туркий тилларга доир тадқиқотлари учун Венгрия Фанлар академияси мухбир аъзолигига сайланган ва учқур илмий каръера қилганига қарамай, 1861 йилда Ҳерман Вамбери азалий орзусига эришиш учун Рашид эфенди деган турк дарвеши қиёфасига киради ва Трабзон орқали Теҳронга бориб, у ерда Маккадан ҳаждан қайтиб келаётган туркистонлик ҳожилар карвонига бориб қўшилади.

Туркистон саёҳати олдидан Вамбери таниқли шарқшунос-турколог сифатида Европада яхши танилган эди, уни Будапештда ҳам, Венаю Берлинда ҳам, Лондону Истанбулда ҳам илмий ва сиёсий доираларда яхши танишар ва билишар эди. Мусулмон жамиятлари аслзодаларига элакишиб кетиши ва оддий мусулмонлар билан тил топиша олиши, туркий тиллар ва шеваларда мукаммал гаплаша олиши Ҳерманнинг энг кучли томони эди. Бу хусусият ўша даврдаги инглиз зобитларининг эътиборидан қочмаган кўринади. Шу сабабдан бўлса керак, баъзи манбаларда Ҳерман Вамбери ўз саёҳати олдидан Лондонга ҳам бориб келгани ва инглиз махфий хизматларидан Туркистондаги саёҳат бўйича ва Россия империясининг Марказий Осиё ва Жанубий Осиёдаги инглиз мустамлакалари томонга силжиб боришининг оқибатлари хусусида маълумотлар тўплаш бўйича йўл-йўриқлар олгани ҳақида маълум қилинади. Ҳерманнинг Туркистон сафари кундаликларини ўқиганингизда Марказий Осиё истилосига тайёрланаётган рус ҳокимияти ҳақида талай салбий фикрларга дуч келасиз, бу ҳол юқоридаги фикрларда жон борлигига ишорадир. Туркистон саёҳатидан кейин Ҳерман Вамбери ўз илмий ҳисоботини инглиз илмий жамиятларида баён қилиш билан бу алоқани тасдиқлаган эди (дарвоқе, 2005 йилда, орадан 140 йил ўтгач, Англия Миллий архиви Вамбери билан боғлиқ ҳужжатларни ошкор қилди. Бу ҳужжатларга кўра Вамберининг Туркистонга саёҳати инглиз разведкаси билан ҳамкорликда амалга оширилган экан).

Вамбери болаликдан ногирон (чўлоқ) ва нимжон бўлишига қарамай, Истанбулдан Бухорогача бўлган, тоғ ва даралардан, дашту биёбонлардан ўтувчи қийин сафарга отлангани унинг нақадар кучли ирода ва саботга эга эканлигини кўрсатади. У ўзини ҳамроҳларига Бухоро, Хива ва Самарқанд каби мўътабар шаҳарларни кўришга ва бу ерда ўтган азиз-авлиёлар қабрини зиёрат қилишга орзуманд бир турк фуқароси – Рашид эфенди сифатида таништирган. Шу мақсадда у бу сафарга кўп йиллар давомида тайёргарлик кўргани ва туркистонликларнинг тилини яхши ўрганиб олганини айтган (бу хусусда у рост сўзлаган дейиш мумкин).

Ҳерман Вамберининг Туркистонга саёҳати Эрон, Хуросон ва Туркистон ўлкасида феодал тарқоқлик ҳукм сурган, Марказий Осиёда инглиз-рус рақобати бошланган бир паллада ва ҳар қандай йўловчи учун хавф-хатар катта бўлган бир вазиятда амалга оширилган бўлса-да, унинг ақли ва билими, уддабуронлиги ва зукколиги, саботи ва матонати, довюраклиги бу узоқ сафарга жуда пухта тайёргарлик кўрганлиги натижасида саёҳатчи қўқонлик ва қашғарлик ҳожилар карвони билан Қорақум чўли орқали Хива ва Бухорога эсон-омон етиб борган. Вамбери – Рашид эфенди туркистонлик ҳожиларда ҳам, Бухоро ва Хива хонликлари маъмурларида ҳам, у билан учрашган оддий инсонларда ҳам ҳеч қандай шубҳа уйғотмаган.

Вамбери 1863-64 йилларда ўзининг Туркистон сафарини муваффақиятли адо этган ва 1864 йил март ойида Афғонистон ва Эрон орқали Истанбулга қайтиб келган. Истанбулга келганида унинг ёнида яктак, чопон кийган ва саллали, 24 ёшлардаги қорачадан келган бир йигит бор эди. Бу киши – Хива хонлигининг Қўнғирот шаҳридан бошлаб Рашид эфендига ҳамроҳлик қилган ва шу алфозда бу юртларга келиб қолган ҳамда ватанига қайтиш бошқа насиб қилмаган мулла Исҳоқ эди.

Мулла Исҳоқ ва Вамбери

   Герман Вамберининг хотираларида таърифланишича, у Туркистонга келган биринчи ойлардаёқ Хивадаги Муҳаммад Аминхон мадрасасида асли бу хонликка қаровчи Қўнғирот шаҳридан бўлган муллавачча – йигирма икки ёшдаги Исҳоқ билан танишади (Венгрия ва ўарб мамлакатларидаги исми билан айтилса – Мулла Исҳоқ Чиғатой, 1841-1892 йиллар орасида яшаб ўтган).

Хивадаги мадрасанинг пешқадам талабаларидан бўлган бу йигитнинг орзуси Маккага ҳажга бориш эканлигидан, ва эҳтимол, ўша пайтлари бунинг учун маблағлари бўлмаганидан, у Маккатуллога яқин юртларда яшовчи Рашид эфендига ҳамроҳлик қилиб, бир амаллаб Арабистонга етиб олиш азми билан йўлга чиққан. Вамбери билан аввал Бухорога, кейин Самарқандга сафар қилган мулла Исҳоқ ўзининг инсоний фазилатлари: самимийлиги, қаноатлилиги, одоби ва сабр-чидами билан Рашид эфендини ром қилади.

Туркистон сафари хотираларида Вамбери тан олиб ёзганидек, сафар давомида уни барча йўлдошлари ташлаб кетганида ҳам мулла Исҳоқ унга содиқ қолган ва ҳақиқий дўстлик, ҳамроҳлик қилган. Унга ёшлигидан сингдирилган катталарни ҳурмат қилиш хислати айниқса, Вамберини лол қолдирган. Мулла Исҳоқ ёши ўзидан анча катта ҳамроҳи билан бир товоқда овқат ейишга ҳам ийманган, Рашид эфенди овқатдан ўз қўли билан мулла Исҳоқнинг улушини айирмагунича товоққа қўл узатмаган. У Вамберига ўз тенгқури ёки дўстига қилганидек муомала қилишни эп кўрмаган, одобсизлик деб билган. «У жуда тўғри ва камсуқум инсон эди, – деб ёзади Вамбери ўзининг қўнғиротлик йўлдоши ҳақида. – Унинг ғаразсиз ва софдилона муносабати менга хавфли ва азобли сафаримда куч-қувват бағишлади».

Унинг «мадраса тупроғини ялаганлиги», эски ўзбек тилини (Вамбери бу тилни чиғатойча деб атайди), мумтоз адабиёт ҳамда халқ оғзаки ижодини яхши билиши Ҳерман Вамберининг назаридан қочмаган кўринади. Қўнғиротлик муллаваччанинг айни шу томонларидан келгусида фойдаланиш режаси Вамберида уни ўзи билан Европага олиб кетиш фикрини уйғотган бўлиши мумкин. Нима учун Вамбери мулла Исҳоқни ўзи билан Европага олиб кетишга қарор қилди? – деган саволга унинг хотираларида баён қилинган ушбу сатрлар орқали жавоб топиш мумкин: «Илмга берилганлиги ва менга ўзини яқин олиши ёш муллага бўлган қизиқишимизни оширди. Ундан келгусида яхши одам чиқишини сезганим туфайли ўша пайтлари бу муллаваччани аро йўлда ташлаб кетмасликка қарор қилган эдим. Бу фикрга ҳали Ҳиротга етмай туриб борган эдим. Илк танишган пайтимиздаёқ мен унинг юраги тоза эканлигини сезган эдим. Бундай масалаларда мен ҳеч ҳам янглишмаганман».

Шундай қилиб, бири Туркистон зиёратидан қайтаётган, яна бири ҳаж сафарига бораётган бу икки сайёҳ Истанбулга борганларида мулла Исҳоқда билим ўрганишга бўлган ташналик ҳаж сафари иштиёқидан устун келади ва у ҳамроҳи билан Венгрияга боришга қарор қилади. Дарвоқе, Истанбулга етиб келгунига қадар мулла Исҳоқ Рашид эфенди сифатида билган ҳамроҳининг 19-асрнинг энг буюк шарқшунос-туркологи ва хуфяларидан бири Ҳерман Вамбери эканлигидан хабари бўлмаган ва у бу сирдан фақат ушбу шаҳарда воқиф бўлади. Бу сирнинг очилиши ёш муллада қандай ҳиссиётлар уйғотганини тасаввур қилиш қийин, аммо масаланинг яна бир тарафи шундаки, ўша пайтларда Вамбери расман ислом динини қабул қилган – мусулмон эди, мулла Исҳоқни ана шу ҳол ҳамроҳи билан йўлда давом этишга ундаган бўлиши мумкин (Википедиядаги маълумотларга қараганда, Вамбери тўрт марта исломни қабул қилган).

Йўлдош устоз ва шогирднинг ушбу мақолага илова этилаётган расми ҳам Истанбулда туширилгани эҳтимолдан холи эмас. Ҳар икки шахс учун ҳам янгича ҳаёт бошланаётгани учун иккаласи Туркистондан Европагача бўлган сафардан хотира сифатида расмга тушганлар, расмда ҳам мулла Исҳоқнинг одоб сақлаганини кўриш мумкин, у устозининг ёнида чордана қуриб ўтиришдан чекинган ва унинг ёнида оёқда турган ҳолда расмга тушган.

Йўл ҳамроҳларининг Истанбулда қабул қилган қарорлари билан бир ғарблик олимнинг Шарқ халқлари цивилизациясини тадқиқ этиш иши ҳамда Шарқ жамияти аъзосининг ўарб цивилизациясини ўрганиши уйғунлашиб кетади. Венгрияга келар-келмас ёш мулла маҳаллий тиллар (венгер ва немис тиллари)ни ўрганиб олади. Уни Шарқ тиллар ўқитувчиси этиб тайинлайдилар, айни вақтда у 1864 йилдан бошлаб Венгрия фанлар академиясининг кутубхонасида ҳам фаолият кўрсатади. Унинг вазифаси Шарқ қўлёзмаларини тадқиқ этиш ва таржима қилиш эди.
«Унинг она тили ўзбек тили эди, шунингдек у ўрта асрлардаги Ўрта Осиё туркий адабий тилини – чиғатойчани мукаммал савияда билар эди. У ўша пайтдаги европалик тилшунослар учун қандай қийматли хазина эканлигини тасаввур қилиш қийин, – деб ёзади бу мавзуни тадқиқ этган муаллифлардан бири. – Муқояса қилиш учун айтсак, бу ҳол қадимги Одиссея кемасидаги денгизчиларнинг замонавий Голландия денгиз академиясига денгиз тугунларини ечиш бўйича мастер-класс сабоқлари бериш учун келиши каби ғаройиб бир ҳодиса эди».

Мулла Исҳоқнинг Европадаги Ҳаёти

Венгер туркологи Георги Каранинг маълумотларига қараганда, мулла Исҳоқнинг Венгриядаги ҳаёти жўшқин кечган. Мулла Исҳоқ европача ҳаёт тарзига тезда ўрганган, мамлакат бўйлаб саёҳатга чиққан.
Ҳерман Вамбери икки йиллик сафар билан Лондонга кетганида мулла Исҳоқни дўсти профессор Жозеф Будензга омонат қилиб қолдириб кетган. Жозеф Буденз туркистонлик муллага европача ҳаёт тарзини қабул қилишда кўмаклашган шекилли, Вамбери Лондондан қайтганида европача башанг кийинган, венгерчани сув қилиб ичиб юборган ва ҳануз камсуқумлик ва софкўнгиллигини йўқотмаган эски ҳамроҳини кўриб лол қолиш билан бирга қувонган. Мулла Исҳоқнинг уйлангани, бола-чақа орттиргани, вафотига қадар мусулмонликнинг қоида ва тартибларига амал қилиб яшагани ҳам маълум.

У 1864 йилдан эътиборан Венгрия фанлар академияси тизимида олиб борилаётган туркологик тадқиқотларда фаол иштирок этган. Унинг жами 50 та асарни – мақоллар, афсоналар, 13 та эртакни, бошқа латифа ва қисқа ҳикояларни венгерчага таржима қилгани ва оригиналлари билан бирга нашр эттиргани маълум. Венгер олими Жозеф Арани бу матнларни «Хивача матнлар», деб атаган.

Георги Кара ўз тадқиқотида Венгрия фани архивларидан топилган, мулла Исҳоқ венгерчадан ўзбекчага таржима қилган «Ажойиб кийик ҳақида афсона» достонидан парча келтиради:

Ўша куни қуёш ботгандай бўлди,
Қуёшнинг шуъласи булутга тушди,
Йигитлар тўхтамай кийикни қувди,
Ва бирдан кийикни кўролмай қолди,
Шу зайлда кечгача юрдилар,
Кур наҳрининг қирғоғига келдилар,
Бу ерлар яшашга жуда уйғунди,
Ва яхши отлар бор эди емоқ учун…

Шунингдек, мулла Исҳоқ Ҳерман Вамберининг 1867 йилда «Юсуф ва Аҳмад» достонини аслий матни ва немисча таржимасини нашр этиш ишида бевосита иштирок этган. Юқори таржимонлик қобилияти учун уни Вамбери «жонли луғат» деб атаган.
Баъзи манбаларда Вамбери Хива хонлиги ҳудудларида эканида «Ошиқ ўариб ва Шоҳсанам» достонини ёзиб олгани ва бу ишда унга мулла Исҳоқ ёрдам берганлиги қайд этилади.

Қайд этиш лозимки, мулла Исҳоқ 1872-1878 йиллар орасида Венгриядан бошқа мамлакатларга саёҳат қилган кўринади, чунки унинг юқорида тилга олиб ўтилган иш жойларида бу йилларга доир қайдлар учрамайди. 1879 йил ва 1892 йилга оид архив материалларида унинг номи яна академия ходимлари рўйхатида кўзга ташланади. Унинг Англия, Франция ёки Германия каби Европа мамлакатларига сафарга чиқмаганини ҳам тасаввур қилиш мумкин. Чунки, бундай бўлганида устози Вамбери каби илмий доираларда машҳур бўлган мулла Исҳоқ ҳақида бу мамлакатларнинг даврий илмий нашрларида албатта хабар ёки мақола эълон қилинган бўлур эди.

Ҳаётининг сўнгги йилларида мулла Исҳоқ оғир касалликка чалинади ва даволаниш учун Будапешт яқинидаги Веленце қишлоғига бориб, у ерда ўрнашиб қолади. Ўша ерда 1892 йилда вафот этади. Вамберининг аралашуви билан у Веленцедаги кальвинистлар қабристонига мусулмонча урф-одатларга асосан дафн қилинади. Унинг қабр тошига, расмда кўрганингиздай, «Мulla Szadik – мулла Содиқ» деб ёзилган. Ҳерман Вамбери ўзининг дўсти мулла Исҳоқ Чиғатойнинг мозор тошига унинг содиқ дўст эканлигини таъкидлаш учун ана шу исмни ёздиргани эҳтимолдан холи эмас. Ҳақиқатан ҳам бир умр чет элларда яшаган, аммо эл-юрти учун хизмат қилган ҳамюртимиз мулла Исҳоқ ҳамиша ўз халқига, тилига, илм-фанга, динига ҳамда дўстларига содиқ қолган инсон эди.

Хотима

Баъзи матбуот нашрлари хабарларида мамлакатимизда бугунги кунда мулла Исҳоқ Чиғатойнинг авлодлари яшаётгани ҳақидаги хабарларга дуч келамиз. 1993 йилда Қўнғирот тумани газетасида Жапақ Шомуродовнинг мулла Исҳоқ ҳақида мақоласи эълон қилингач, қўнғиротлик Ўтапберган Ўсар ўғли таҳририятга мурожаат қилади ва ўзини мулла Исҳоқнинг авлодларидан деб таништиради. Унинг айтишича, бобоси 1900 йилда туғилган келини – Ўтапберган Ўсар ўғлининг онаси Айитгул Худойберган қизига бу хусусда ҳикоя қилиб берган экан: «Отам Исмоил Иброҳим ўғлининг Исҳоқ деган укаси бор экан. Сизлар туғилмасдан уч мучал (36 йил – муаллиф) аввал олис бир мамлакатдан келган Рашид ҳожи деган дарвеш бу ёқларга келиб қўнғирот халқи ўртасида айланиб юриб, эски китобларни тўплаган. Ана ўша одам менинг хушсуҳбат, соз чалиб достон айтувчи Исҳоқ амакимни Маккага ҳажга олиб бораман, деб ўзи билан олиб кетган… Бир ярим йилдан кейин карвончилар ундан «Суво деган жаннатмонанд юртдаман», деган хабар келтирди. Шундан сўнг у бадар кетди. Ўша пайтда мен ўн ёшда эдим».
Сўнгсўз ўлароқ, Европа туркологияси фанига халқимиз, унинг тили ва маданиятини биринчилардан бўлиб танитган ҳамюртимиз мулла Исҳоқ сиймоси ва унинг амалга оширган ишлари тарихчиларимиз учун долзарб тадқиқот мавзуси эканлигини ҳам таъкидлаб ўтмоқчимиз. Ёш тарихчи-изланувчиларимиздан бири венгерчани ўрганиб, венгер туркологлари билан ҳамкорликда мулла Исҳоқ мавзусини тадқиқ этса, диққатга сазовор иш бўлар эди.

Mанба: www. zarnews.uz

   Mashhur olim va «sayyoh» Herman  Vamberining Turkistonga sayohatining haligacha to’la ochilmagan qirralari borki, ulardan biri uning sodiq hamrohi – Vamberi bilan Yevropaning qoq markaziga borib qolgan, u yerda bir umr yashagan va ishlagan hamda yangi vatani Vengriya tuproqlariga dafn etilgan bir yurtdoshimiz – Mulla Is’hoq (yoki mulla Sodiqning) taqdiridir.

HERMAN VAMBERINING QO’NG’IROTLIK YO’LDOSHI
Jo’liboy ELTAZAROV,
filologiya fanlari doktori,  professor

Muqaddima

XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonga o’sha davrning yirik geopolitik kuchlari – Buyuk Britaniya va Rossiya imperiyalarining manfaatlari to’qnash kelgan va mintaqaga har ikki tarafning ayg’oqchilari turli yo’llar bilan kirib kelishga va o’lkaning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotiga doir ma’lumotlarni to’plashga intilgani ma’lum. Zamonaning zayli bilan bu vazifani asosan, bu mintaqaning tili va madaniyati bo’yicha mutaxassis-tadqiqotchilari bajarishgan. Ular sayyoh, tijoratchi, darvesh, qalandar qiyofasida Buxoro amirligi,
Xiva va Qo’qon xonligi hududlariga kirib kelishgan va bu yerlarda faoliyat olib borgan.
Ana shunday mutaxassislardan biri vengriyalik sharqshunos-turkolog olim Herman Vamberi bo’lib, uning Turkistonga sayohatining kundaliklari va boshqa ilmiy asarlari o’z davrida Yevropa jamoatchiligi o’rtasida, qit’aning sharqshunoslik va turkologiya fanida shov-shuvlar yaratgan edi.

Ammo bu olim va «sayyoh»ning Turkistonga sayohatining haligacha to’la ochilmagan qirralari borki, ulardan biri uning sodiq hamrohi – Vamberi bilan Yevropaning qoq markaziga borib qolgan, u yerda bir umr yashagan va ishlagan hamda yangi vatani Vengriya tuproqlariga dafn etilgan bir yurtdoshimiz – Mulla Is’hoq (yoki mulla Sodiqning) taqdiridir.

Herman Vamberi kim edi?

Herman Vamberi 1832 yil 19 martda Avstriya-Vengriya imperiyasining Nidermarkt shahrida kambag’al yahudiy oilasida tug’ilgan. Bolalik chog’laridanoq til o’rganishga iqtidorli Herman 8 yoshidayoq venger, yahudiy va slovak tillarini o’rganib olgan edi, keyinchalik bu tillarning yoniga nemis tili ham qo’shildi. Vamberi 20 yoshga kirganida esa uni haqiqiy qiziqqan va kelajakda unga jahoniy shuhrat keltiradigan soha – turkologiya o’ziga jalb qildi. Vamberi yoshligidanoq aqlli bo’lish bilan birga shijoatli va tavakkalchi edi. U bir venger amaldori bilan birga Usmoniy turk saltanatining poytaxti Istanbulga yo’l oladi. Bu yerda u bir necha yil usmonli turk tili va adabiyotini, musulmonlarning yashash tarzini va mentalitetini jiddiy o’rganadi. Herman bu yerning shart-sharoitiga va muhitiga shu qadar o’rganib ketgan ediki, u Usmonli davlatining hukmron doiralari bilan yaqinlashishga va keyinchalik Usmoniy davlatining katta amaldorlaridan Mehmet Fuad poshshoning kotibi darajasiga ko’tarilishga erishdi. U Istanbulda yashagan davrida ko’plab usmonlicha asarlarni nemis tiliga tarjima qildi, turk tili va boshqa turkiy tillar grammatik qurilishiga doir asarlar yaratdi. Yevroosiyo qit’asining juda katta qismiga tarqalgan turkiy tillarni va turkiy xalqlar sivilizatsiyasining markazi – Turkistonni yaqindan o’rganish uchun bu yerlarga sayohat qilishga Herman Vamberi, ehtimol, o’sha yillari qaror qilgan edi.

Yirik nemischa-turkcha lug’atni yaratgani, usmonlichadan qilgan tarjimalari va turkiy tillarga doir tadqiqotlari uchun Vengriya Fanlar akademiyasi muxbir a’zoligiga saylangan va uchqur ilmiy kar’era qilganiga qaramay, 1861 yilda Herman Vamberi azaliy orzusiga erishish uchun Rashid efendi degan turk darveshi qiyofasiga kiradi va Trabzon orqali Tehronga borib, u yerda Makkadan hajdan qaytib kelayotgan turkistonlik hojilar karvoniga borib qo’shiladi.

Turkiston sayohati oldidan Vamberi taniqli sharqshunos-turkolog sifatida Yevropada yaxshi tanilgan edi, uni Budapeshtda ham, Venayu Berlinda ham, Londonu Istanbulda ham ilmiy va siyosiy doiralarda yaxshi tanishar va bilishar edi. Musulmon jamiyatlari aslzodalariga elakishib ketishi va oddiy musulmonlar bilan til topisha olishi, turkiy tillar va shevalarda mukammal gaplasha olishi Hermanning eng kuchli tomoni edi. Bu xususiyat o’sha davrdagi ingliz zobitlarining e’tiboridan qochmagan ko’rinadi. Shu sababdan bo’lsa kerak, ba’zi manbalarda Herman Vamberi o’z sayohati oldidan Londonga ham borib kelgani va ingliz maxfiy xizmatlaridan Turkistondagi sayohat bo’yicha va Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyo va Janubiy Osiyodagi ingliz mustamlakalari tomonga siljib borishining oqibatlari xususida ma’lumotlar to’plash bo’yicha yo’l-yo’riqlar olgani haqida ma’lum qilinadi. Hermanning Turkiston safari kundaliklarini o’qiganingizda Markaziy Osiyo istilosiga tayyorlanayotgan rus hokimiyati haqida talay salbiy fikrlarga duch kelasiz, bu hol yuqoridagi fikrlarda jon borligiga ishoradir. Turkiston sayohatidan keyin Herman Vamberi o’z ilmiy hisobotini ingliz ilmiy jamiyatlarida bayon qilish bilan bu aloqani tasdiqlagan edi (darvoqe, 2005 yilda, oradan 140 yil o’tgach, Angliya Milliy arxivi Vamberi bilan bog’liq hujjatlarni oshkor qildi. Bu hujjatlarga ko’ra Vamberining Turkistonga sayohati ingliz razvedkasi bilan hamkorlikda amalga oshirilgan ekan).

Vamberi bolalikdan nogiron (cho’loq) va nimjon bo’lishiga qaramay, Istanbuldan Buxorogacha bo’lgan, tog’ va daralardan, dashtu biyobonlardan o’tuvchi qiyin safarga otlangani uning naqadar kuchli iroda va sabotga ega ekanligini ko’rsatadi. U o’zini hamrohlariga Buxoro, Xiva va Samarqand kabi mo»tabar shaharlarni ko’rishga va bu yerda o’tgan aziz-avliyolar qabrini ziyorat qilishga orzumand bir turk fuqarosi – Rashid efendi sifatida tanishtirgan. Shu maqsadda u bu safarga ko’p yillar davomida tayyorgarlik ko’rgani va turkistonliklarning tilini yaxshi o’rganib olganini aytgan (bu xususda u rost so’zlagan deyish mumkin).

Herman Vamberining Turkistonga sayohati Eron, Xuroson va Turkiston o’lkasida feodal tarqoqlik hukm surgan, Markaziy Osiyoda ingliz-rus raqobati boshlangan bir pallada va har qanday yo’lovchi uchun xavf-xatar katta bo’lgan bir vaziyatda amalga oshirilgan bo’lsa-da, uning aqli va bilimi, uddaburonligi va zukkoligi, saboti va matonati, dovyurakligi bu uzoq safarga juda puxta tayyorgarlik ko’rganligi natijasida sayohatchi qo’qonlik va qashg’arlik hojilar karvoni bilan Qoraqum cho’li orqali Xiva va Buxoroga eson-omon yetib borgan. Vamberi – Rashid efendi turkistonlik hojilarda ham, Buxoro va Xiva xonliklari ma’murlarida ham, u bilan uchrashgan oddiy insonlarda ham hech qanday shubha uyg’otmagan.

Vamberi 1863-64 yillarda o’zining Turkiston safarini muvaffaqiyatli ado etgan va 1864 yil mart oyida Afg’oniston va Eron orqali Istanbulga qaytib kelgan. Istanbulga kelganida uning yonida yaktak, chopon kiygan va sallali, 24 yoshlardagi qorachadan kelgan bir yigit bor edi. Bu kishi – Xiva xonligining Qo’ng’irot shahridan boshlab Rashid efendiga hamrohlik qilgan va shu alfozda bu yurtlarga kelib qolgan hamda vataniga qaytish boshqa nasib qilmagan mulla Is’hoq edi.

Mulla Is’hoq va Vamberi

Vamberining xotiralarida ta’riflanishicha, u Turkistonga kelgan birinchi oylardayoq Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasida asli bu xonlikka qarovchi Qo’ng’irot shahridan bo’lgan mullavachcha – yigirma ikki yoshdagi Is’hoq bilan tanishadi (Vengriya va o’arb mamlakatlaridagi ismi bilan aytilsa – Mulla Is’hoq Chig’atoy, 1841-1892 yillar orasida yashab o’tgan).

Xivadagi madrasaning peshqadam talabalaridan bo’lgan bu yigitning orzusi Makkaga hajga borish ekanligidan, va ehtimol, o’sha paytlari buning uchun mablag’lari bo’lmaganidan, u Makkatulloga yaqin yurtlarda yashovchi Rashid efendiga hamrohlik qilib, bir amallab Arabistonga yetib olish azmi bilan yo’lga chiqqan. Vamberi bilan avval Buxoroga, keyin Samarqandga safar qilgan mulla Is’hoq o’zining insoniy fazilatlari: samimiyligi, qanoatliligi, odobi va sabr-chidami bilan Rashid efendini rom qiladi.

Turkiston safari xotiralarida Vamberi tan olib yozganidek, safar davomida uni barcha yo’ldoshlari tashlab ketganida ham mulla Is’hoq unga sodiq qolgan va haqiqiy do’stlik, hamrohlik qilgan. Unga yoshligidan singdirilgan kattalarni hurmat qilish xislati ayniqsa, Vamberini lol qoldirgan. Mulla Is’hoq yoshi o’zidan ancha katta hamrohi bilan bir tovoqda ovqat yeyishga ham iymangan, Rashid efendi ovqatdan o’z qo’li bilan mulla Is’hoqning ulushini ayirmagunicha tovoqqa qo’l uzatmagan. U Vamberiga o’z tengquri yoki do’stiga qilganidek muomala qilishni ep ko’rmagan, odobsizlik deb bilgan. «U juda to’g’ri va kamsuqum inson edi, – deb yozadi Vamberi o’zining qo’ng’irotlik yo’ldoshi haqida. – Uning g’arazsiz va sofdilona munosabati menga xavfli va azobli safarimda kuch-quvvat bag’ishladi».

Uning «madrasa tuprog’ini yalaganligi», eski o’zbek tilini (Vamberi bu tilni chig’atoycha deb ataydi), mumtoz adabiyot hamda xalq og’zaki ijodini yaxshi bilishi Herman Vamberining nazaridan qochmagan ko’rinadi. Qo’ng’irotlik mullavachchaning ayni shu tomonlaridan kelgusida foydalanish rejasi Vamberida uni o’zi bilan Yevropaga olib ketish fikrini uyg’otgan bo’lishi mumkin. Nima uchun Vamberi mulla Is’hoqni o’zi bilan Yevropaga olib ketishga qaror qildi? – degan savolga uning xotiralarida bayon qilingan ushbu satrlar orqali javob topish mumkin: «Ilmga berilganligi va menga o’zini yaqin olishi yosh mullaga bo’lgan qiziqishimizni oshirdi. Undan kelgusida yaxshi odam chiqishini sezganim tufayli o’sha paytlari bu mullavachchani aro yo’lda tashlab ketmaslikka qaror qilgan edim. Bu fikrga hali Hirotga yetmay turib borgan edim. Ilk tanishgan paytimizdayoq men uning yuragi toza ekanligini sezgan edim. Bunday masalalarda men hech ham yanglishmaganman».

Shunday qilib, biri Turkiston ziyoratidan qaytayotgan, yana biri haj safariga borayotgan bu ikki sayyoh Istanbulga borganlarida mulla Is’hoqda bilim o’rganishga bo’lgan tashnalik haj safari ishtiyoqidan ustun keladi va u hamrohi bilan Vengriyaga borishga qaror qiladi. Darvoqe, Istanbulga yetib kelguniga qadar mulla Is’hoq Rashid efendi sifatida bilgan hamrohining 19-asrning eng buyuk sharqshunos-turkologi va xufyalaridan biri Herman Vamberi ekanligidan xabari bo’lmagan va u bu sirdan faqat ushbu shaharda voqif bo’ladi. Bu sirning ochilishi yosh mullada qanday hissiyotlar uyg’otganini tasavvur qilish qiyin, ammo masalaning yana bir tarafi shundaki, o’sha paytlarda Vamberi rasman islom dinini qabul qilgan – musulmon edi, mulla Is’hoqni ana shu hol hamrohi bilan yo’lda davom etishga undagan bo’lishi mumkin (Vikipediyadagi ma’lumotlarga qaraganda, Vamberi to’rt marta islomni qabul qilgan).

Yo’ldosh ustoz va shogirdning ushbu maqolaga ilova etilayotgan rasmi ham Istanbulda tushirilgani ehtimoldan xoli emas. Har ikki shaxs uchun ham yangicha hayot boshlanayotgani uchun ikkalasi Turkistondan Yevropagacha bo’lgan safardan xotira sifatida rasmga tushganlar, rasmda ham mulla Is’hoqning odob saqlaganini ko’rish mumkin, u ustozining yonida chordana qurib o’tirishdan chekingan va uning yonida oyoqda turgan holda rasmga tushgan.

Yo’l hamrohlarining Istanbulda qabul qilgan qarorlari bilan bir g’arblik olimning Sharq xalqlari sivilizatsiyasini tadqiq etish ishi hamda Sharq jamiyati a’zosining o’arb sivilizatsiyasini o’rganishi uyg’unlashib ketadi. Vengriyaga kelar-kelmas yosh mulla mahalliy tillar (venger va nemis tillari)ni o’rganib oladi. Uni Sharq tillar o’qituvchisi etib tayinlaydilar, ayni vaqtda u 1864 yildan boshlab Vengriya fanlar akademiyasining kutubxonasida ham faoliyat ko’rsatadi. Uning vazifasi Sharq qo’lyozmalarini tadqiq etish va tarjima qilish edi.
«Uning ona tili o’zbek tili edi, shuningdek u o’rta asrlardagi O’rta Osiyo turkiy adabiy tilini – chig’atoychani mukammal saviyada bilar edi. U o’sha paytdagi yevropalik tilshunoslar uchun qanday qiymatli xazina ekanligini tasavvur qilish qiyin, – deb yozadi bu mavzuni tadqiq etgan mualliflardan biri. – Muqoyasa qilish uchun aytsak, bu hol qadimgi Odisseya kemasidagi dengizchilarning zamonaviy Gollandiya dengiz akademiyasiga dengiz tugunlarini yechish bo’yicha master-klass saboqlari berish uchun kelishi kabi g’aroyib bir hodisa edi».

Mulla Is’hoqning Yevropadagi Hayoti

Venger turkologi Georgi Karaning ma’lumotlariga qaraganda, mulla Is’hoqning Vengriyadagi hayoti jo’shqin kechgan. Mulla Is’hoq yevropacha hayot tarziga tezda o’rgangan, mamlakat bo’ylab sayohatga chiqqan.
Herman Vamberi ikki yillik safar bilan Londonga ketganida mulla Is’hoqni do’sti professor Jozef Budenzga omonat qilib qoldirib ketgan. Jozef Budenz turkistonlik mullaga yevropacha hayot tarzini qabul qilishda ko’maklashgan shekilli, Vamberi Londondan qaytganida yevropacha bashang kiyingan, vengerchani suv qilib ichib yuborgan va hanuz kamsuqumlik va sofko’ngilligini yo’qotmagan eski hamrohini ko’rib lol qolish bilan birga quvongan. Mulla Is’hoqning uylangani, bola-chaqa orttirgani, vafotiga qadar musulmonlikning qoida va tartiblariga amal qilib yashagani ham ma’lum.

U 1864 yildan e’tiboran Vengriya fanlar akademiyasi tizimida olib borilayotgan turkologik tadqiqotlarda faol ishtirok etgan. Uning jami 50 ta asarni – maqollar, afsonalar, 13 ta ertakni, boshqa latifa va qisqa hikoyalarni vengerchaga tarjima qilgani va originallari bilan birga nashr ettirgani ma’lum. Venger olimi Jozef Arani bu matnlarni «Xivacha matnlar», deb atagan.

Georgi Kara o’z tadqiqotida Vengriya fani arxivlaridan topilgan, mulla Is’hoq vengerchadan o’zbekchaga tarjima qilgan «Ajoyib kiyik haqida afsona» dostonidan parcha keltiradi:

O’sha kuni quyosh botganday bo’ldi,
Quyoshning shu’lasi bulutga tushdi,
Yigitlar to’xtamay kiyikni quvdi,
Va birdan kiyikni ko’rolmay qoldi,
Shu zaylda kechgacha yurdilar,
Kur nahrining qirg’og’iga keldilar,
Bu yerlar yashashga juda uyg’undi,
Va yaxshi otlar bor edi yemoq uchun…

Shuningdek, mulla Is’hoq Herman Vamberining 1867 yilda «Yusuf va Ahmad» dostonini asliy matni va nemischa tarjimasini nashr etish ishida bevosita ishtirok etgan. Yuqori tarjimonlik qobiliyati uchun uni Vamberi «jonli lug’at» deb atagan.
Ba’zi manbalarda Vamberi Xiva xonligi hududlarida ekanida «Oshiq o’arib va Shohsanam» dostonini yozib olgani va bu ishda unga mulla Is’hoq yordam berganligi qayd etiladi.

Qayd etish lozimki, mulla Is’hoq 1872-1878 yillar orasida Vengriyadan boshqa mamlakatlarga sayohat qilgan ko’rinadi, chunki uning yuqorida tilga olib o’tilgan ish joylarida bu yillarga doir qaydlar uchramaydi. 1879 yil va 1892 yilga oid arxiv materiallarida uning nomi yana akademiya xodimlari ro’yxatida ko’zga tashlanadi. Uning Angliya, Frantsiya yoki Germaniya kabi Yevropa mamlakatlariga safarga chiqmaganini ham tasavvur qilish mumkin. Chunki, bunday bo’lganida ustozi Vamberi kabi ilmiy doiralarda mashhur bo’lgan mulla Is’hoq haqida bu mamlakatlarning davriy ilmiy nashrlarida albatta xabar yoki maqola e’lon qilingan bo’lur edi.

Hayotining so’nggi yillarida mulla Is’hoq og’ir kasallikka chalinadi va davolanish uchun Budapesht yaqinidagi Velentse qishlog’iga borib, u yerda o’rnashib qoladi. O’sha yerda 1892 yilda vafot etadi. Vamberining aralashuvi bilan u Velentsedagi kal`vinistlar qabristoniga musulmoncha urf-odatlarga asosan dafn qilinadi. Uning qabr toshiga, rasmda ko’rganingizday, «Mulla Szadik – mulla Sodiq» deb yozilgan. Herman Vamberi o’zining do’sti mulla Is’hoq Chig’atoyning mozor toshiga uning sodiq do’st ekanligini ta’kidlash uchun ana shu ismni yozdirgani ehtimoldan xoli emas. Haqiqatan ham bir umr chet ellarda yashagan, ammo el-yurti uchun xizmat qilgan hamyurtimiz mulla Is’hoq hamisha o’z xalqiga, tiliga, ilm-fanga, diniga hamda do’stlariga sodiq qolgan inson edi.

Xotima

Ba’zi matbuot nashrlari xabarlarida mamlakatimizda bugungi kunda mulla Is’hoq Chig’atoyning avlodlari yashayotgani haqidagi xabarlarga duch kelamiz. 1993 yilda Qo’ng’irot tumani gazetasida Japaq Shomurodovning mulla Is’hoq haqida maqolasi e’lon qilingach, qo’ng’irotlik O’tapbergan O’sar o’g’li tahririyatga murojaat qiladi va o’zini mulla Is’hoqning avlodlaridan deb tanishtiradi. Uning aytishicha, bobosi 1900 yilda tug’ilgan kelini – O’tapbergan O’sar o’g’lining onasi Ayitgul Xudoybergan qiziga bu xususda hikoya qilib bergan ekan: «Otam Ismoil Ibrohim o’g’lining Is’hoq degan ukasi bor ekan. Sizlar tug’ilmasdan uch muchal (36 yil – muallif) avval olis bir mamlakatdan kelgan Rashid hoji degan darvesh bu yoqlarga kelib qo’ng’irot xalqi o’rtasida aylanib yurib, eski kitoblarni to’plagan. Ana o’sha odam mening xushsuhbat, soz chalib doston aytuvchi Is’hoq amakimni Makkaga hajga olib boraman, deb o’zi bilan olib ketgan… Bir yarim yildan keyin karvonchilar undan «Suvo degan jannatmonand yurtdaman», degan xabar keltirdi. Shundan so’ng u badar ketdi. O’sha paytda men o’n yoshda edim».
So’ngso’z o’laroq, Yevropa turkologiyasi faniga xalqimiz, uning tili va madaniyatini birinchilardan bo’lib tanitgan hamyurtimiz mulla Is’hoq siymosi va uning amalga oshirgan ishlari tarixchilarimiz uchun dolzarb tadqiqot mavzusi ekanligini ham ta’kidlab o’tmoqchimiz. Yosh tarixchi-izlanuvchilarimizdan biri vengerchani o’rganib, venger turkologlari bilan hamkorlikda mulla Is’hoq mavzusini tadqiq etsa, diqqatga sazovor ish bo’lar edi.

Manba: www. zarnews.uz