Хуршид Дўстмуҳаммад: Муаллиф деярли тайёр мавзу ва сюжет йўналишидан, ҳатто тайёр ечимдан фойдаланган (ўз вақтида ўзим ҳам шунга ўхшаш ҳикоялар машқ қилганман)…. Мусулмон Намоз: Адабиёт эски гап билан яшай олмайди. Адабиётга доимо янги гап зарур… Шаҳноза Назарова: Истагим, бу ҳикоя муаллифнинг машқларидан бири бўлиб қолса… «Хуршид Даврон кутубхонаси»: Шавкат Одилжон яхши шеърлар ёзади. Унинг ҳикоя ёзишга бўлган уриниши ҳам эътиборга лойиқ. Акутагава айтганидек, шоир проза, носир эса шеър сиридан хабардор бўлиши ижодий мукаммаллик учун ўта зарур. «Истак»да  Шавкатнинг носир сифатидаги имкониятлари  кўзга ташланган. Шу билан бирга, ҳикоя ҳақида билдирилган фикрлар асосли ва ўринли. Шавкатнинг ижодий қувватини билганимиз учун, айтилган фикрлардан кейинги асарларини ёзаётганда унумли фойдаланишини тилаб қоламиз..

Шавкат ОДИЛЖОН
ИСТАК

Шавкат Одилжон 1989 йилда Самарқанд вилоятининг Жомбой туманига қарашли Хурмиота қишлоғида туғилган.  Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факультетини тамомлаган (2007-2011 й.й).  Шеърлари вилоят, республика нашрларида ҳамда ёшлар баёзларида чоп этилган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси томонидан “Бахт бекати” номли китоби чоп этилган.

    Бундан уч-тўрт йил олдин матбуотда икки энли хабарга кўзим тушганди. Орадан вақтлар ўтса-да, ана шу хабар хаёлимда айланиб юраверди. Охири, сюжетга айланди. Кейин ҳикоя тарзида қоғозга тушди.

Элза хоним таклифнома олгандан бери ғалати бўлиб қолган. Худди тилла зирагини йўқотиб қўйиб, онасига айтишга чўчиган қизчадай беҳаловат. Тошойнага термулиб юзидаги йиллар босган тамға — ажинларини сийпалайди. Ғаму ташвиш ҳадя қилган, деярли қора толаси қолмай қировдай оқарган, узоқ вақтдан бери сув кўрмаган маккажўхорининг попукларидай сочларини ушлаб кўради. Эскириб, ранги ўнғиб кетган кўйлакларини эгнига тутиб, худди тикувчи бичимини нотўғри олгандай норози қиёфада уларни яна бурчакдаги қулайман деб турган шкафнинг ичига улоқтиради. Кўринишидан ҳафсаласи пир бўлиб, хонанинг ўртасидаги стулга ҳорғин қўнишади. Стол устидаги таклифномани олиб қайта-қайта, жонига теккунча ўқийди: “Элза Горден хоним, Сизни ……. куни кеч соат 19-00да Нортон Винчда ўтадиган зиёфатга таклиф этамиз. Шаҳар мэри Роберт Крайс”. Ўқиганда ҳам бирор юмуши эсига тушгунча ва эҳтимолки, кимдир эшикни тақиллатиб келгунча ўқийверади.

Уч-тўрт кун олдин эшик қоқиб хат ташувчи келиб-кетдию, шу беҳузурлик бошланди. Хат ташувчи унга таклифномани тутқазаркан, дафтарига имзо чекдириб олди. Элза хоним қўлидаги қоғозни очиб ўқиди, кўзларига ишонмади.
— Адашмадингизми, мабодо? — сўради аёл ундан.
— Йўқ! — қатъий жавоб берди хат ташувчи.

Адашмаганлигини исботлаш учун таклифноманинг манзил ёзилган жойини кўрсатди. Манзил Элза хонимники эди: “Брендин кўчаси 6 уй, Элза Горден…”.

Ўшандан бери аёл таклифномани минг марталаб ўқиб чиқди. Доим ёнида олиб юрибди. Ҳатто дўконга қора қотган нон олгани чиққанда ҳам сотувчига уни кўрсатиб мақтанди:
— Мана, бу дунёда адолат бор. Қирқ йилдан буён кўчаларни супураман. Охири мэр жаноблари хизматларимни инобатга олди. Мени зиёфатга таклиф қилди. У ерда казо-казолар бўлади…

Бу гапдан қўшни хотинлар ҳам хабар топишди. Элза хоним таклифномани уларга ҳам кўрсатди. Унинг кўнгли хижил эди. Аллақандай нарсадан ташвишланаётганди. Бироқ ташвиши нима эканлигини ўзи ҳам яхши ҳис этмасди. Қолаверса, шаҳар мэрининг зиёфатида қатнашишдек бахтга мушарраф бўлиш, барча ташвишларнинг, ўй-хаёлларнинг устидан ўз ҳукмини ўтказарди. Ҳатто ўзи ҳам шаҳарнинг тозалигига ҳиссамни қўшганим учун зиёфатга таклиф қилиб, мэр “хизматларимни инобатга олди”, деб ишонарди.

Зиёфатга бир кун қолганда Элза хоним яна бир карра эски, жулдур кийимларини олиб кўрди. “Янги кўйлак дўконда 50 фунт стерлинг туради”, ўйлади аёл. Янги кийим олгани унинг пули йўқ эди. У бир ойда 75 фунт стерлинг олар, бу пул ҳар кунги қотган қора нон ва ижара пулини тўплашга етарди холос. Элза хоним ҳар ой маош олиши билан 44 фунт стерлингни ижарачига берарди-да, қолган пулларини рўзғорга ҳисоблаб, барча харажатлардан ортиб қоладиган 3 фунт стерлингдан йиғиб борарди. Кейин ҳар уч-тўрт ойда емакхонага кириб, энг тансиқ таомлардан буюртирарди. Айниқса, севимли таоми пиццадан кейин озгина қизил вино ичарди. Ўзи учун уюштирадиган бундай зиёфат, эҳтимолки, ёлғизлигини ҳам бироз унутдирарди.

Мэрнинг зиёфати куни эрталаб Элза хоним йиртиқ-ямоқ либослари орасидан ўзига энг маъқулини танлаб, эгнига илди. У жуда хурсанд эди.
Кўчага чиқиб, тўғри атторлик дўконига борди.

— Сизга нима керак, — сўради сотувчи.
— Мени мэр зиёфатга таклиф қилган, — деди аёл қўлидаги таклифномани унга кўрсатиб. — Атир олмоқчи эдим. Ахир зиёфатда кибор хонимлар бўлади. Атир сепиб олсам ёмон бўлмасди.

Сотувчи таклифномани ўқиб кулиб юборди.
— Ўтган ҳафта мени қиролича меҳмонга чақирганди. Фойтун-аравам бузуқ, иш кўп, боролмадим, — деди у аёлни масхара қилиб. — Бу ердаги моллар фақат кибор хонимлар учун.

Аёл дўкондаги хонимлар олдида изза бўлди. Худди тўфон қулатган дарахт каби жимгина бошини эгганча дўкондан чиқди. Кейин то зиёфат вақтигача кўчаларда тентираб юрди. “Уялишим керакмас”, деди у ўзига-ўзи. “Ахир мэр мени зиёфатга таклиф қилишдан аввал, албатта, кимлигимни, қандай аҳволда эканлигимни суриштирган”.

Элза хоним табассум билан эшик олдидаги соқчиларга таклифномани кўрсатди. Улар таклифномани ўқиб, ўзаро кўз уриштириб, нималарнидир гаплашишди.
— Ахир бу… — Соқчилардан бири энди оғиз жуфтлаган эдики, иккинчиси унинг гапини бўлди.
— Бу бизнинг ишимиз эмас!

Сўнг хонимни ичкарига киргизиб юбордилар. Элза хоним зиёфат залига кириб, ҳайратдан ёқа ушлади, оғзи ланг очилди. Казо-казо одамлар: бошқа шаҳарларнинг мэрлари, сенаторлар, кибор хонимлар… хуллас, аёл етти ухлаб тушига кирмаган кишиларнинг даврасида, улар билан бир хонада эди. Элза хонимнинг боши айланиб кетди. У ҳар бир одамни диққат билан кузатар, ўзини тутиши, эгнидаги кийимларига термулган сари ўзидан уяларди. Сўнг одамлар орасидан баланд овоз эшитилди:

— Хонимлар ва жаноблар! Ҳозир, шу тобда бизнинг фахримиз, онахонимиз Элза Горден хоним орамизда. У кишини ёнимга чақираман. Элза хоним!

Аёлнинг оёқ-қўллари бўшашиб кетди. Наҳотки… Шу тобда у хаёлидан нималар ўтаётганини англолмас, аммо кўзлари ёшланганини, бу севинч ёшлари эканлигини ҳис этарди. Чорлов овози бир неча марта такрорланди. Элза хоним ўзини қўлга олиб, товуш келаётган томонга юрди. Меҳмонлар орасидан ўтиб, мэрнинг олдига келиб тўхтади. Буни кўрганлар таажжубда эди. Одамлар худди туянинг думини ерга текканини кўргандай ёки қизил қор ёғаётганига гувоҳ бўлгандай мэрни ва Элза хонимни кузатишарди. Мэр ўзига жавдираб турган аёлга бир неча сония разм солди. Аёлнинг ёшланган кўзлари мэрга ниманидир сўзлаётгандек эди. Бир муддатдан сўнг мэр бояги оҳангда:
— Марҳамат, Элза хоним, — деди аёлни гапиришга ундаб.

Элза хоним кафти билан кўзёшларини артиб, жилмайди.

— Жаноб мэр, бизнинг фахримиз деб ошириб юбордилар. У кишининг гапларини ёлғон дейишга тилим бормайди. Аммо қаршингизда турган Элза Горден оддийгина кўча супурувчи аёл. — Меҳмонлар орасида шивир-шивир бошланиб кетди. — Ҳа, оддий кўча супурувчи аёлман. Эҳтимол, афт-ангоримдан, уст-бошимдан жирканаётгандирсиз. Аммо ишонинг, бу зиёфатга келишни жудаям хоҳладим, жудаям. Жаноб мэр, имоним комилки, менинг хизматларимни инобатга олиб, зиёфатига таклиф қилиб, катта илтифот кўрсатди. Азизлар, мен қирқ йилдан бери кўча супураман. Худога ишонаман. Менга ўхшаган кўпчилик “дунёга келиб бир умр рўшнолик кўрмадим” деб Худога ёзғиради. Аламзадаликдан ишини ҳам қўл учида бажаришганларини кўрдим. Мен эса, ҳар доим бир нарсага ўзимни ишонтирдим: агар мен ишимни сидқидилдан бажарсам, бир куни Яратган эгам мендан марҳаматини дариғ тутмайди, дедим. Ахир худди мен сингари шамол ҳам кўчаларни тозалайди. Хазонларни у ёқдан бу ёққа уяди. У табиатнинг беминнат хизматкори. Шу боис, Яратган эгам унга эркинлик берган. Бугун мен ҳам унинг марҳаматига сазовор бўлдим. Мана, мана ўша кун азизлар…

Элза хонимнинг кўзлари ёшланиб, бошқа гапиролмади. Унинг гапини мэр давом эттирди:
— Дўстлар, келинглар, бутун умрини шаҳримизни тоза тутишга бағишлаган Элза хонимни олқишлайлик. Ўз ташаккуримизни изҳор этайлик.

Бир неча дақиқа олқишлар садоси янграб турди. Дастлаб, мэр аёлни қучоқлаб миннатдорлик билдирган бўлса, кейин барча зиёфатдагилар келиб бирма-бир қўл олишди.

Зиёфат ниҳоясига етди. Аёл жуда бахтиёр эди. Кетар жафосида мэр унинг ёнига келди.
— Мени кечиринг жаноб мэр, — деди аёл. — Аслида таклифнома мендан уч уй нарида, 9-уйда яшовчи Элза Горден хонимга тегишли эканлигини билардим. Бироқ даврангизда бўлишни жудаям истагандим. Мен…

Мэр унинг гапини бўлди:
— Ҳаммаси жойида.
— Мендан жаҳлингиз чиқмадими?
— Асло… Яхши боринг!

Элза хоним шу қадар хурсанд эдики, таърифлаб бўлмасди. Ўзини худди қора танлидан оқ танлига айланиб қолгандай ҳис қиларди. Элза хоним чап кўксида бир жуфт каптар потирлаяптию, уларни тинчлантиришга урингандай кўксини сийпалаб-сийпалаб қўярди. Назарида, бундай қувончдан эрталабгача юраги ёрилиб ўладигандек эди…

ШАВКАТ ОДИЛЖОННИНГ “ИСТАК» ҲИКОЯСИНИ
ЎҚИБ ЁХУД КИЧКИНА ОДАМ ФОЖИАСИ

Хуршид ДЎСТМУҲАММАД,
ёзувчи:

— “Истак” ҳикоясини ҳаваскор қаламкаш ёзгани сезилиб турибди. Муаллиф деярли тайёр мавзу ва сюжет йўналишидан, ҳатто тайёр ечимдан фойдаланган (ўз вақтида ўзим ҳам шунга ўхшаш ҳикоялар машқ қилганман). Қаҳрамон изтироблари тасвиридаги оддийлик, жумлалар қурилишидаги жўнлик ҳам муаллифнинг бирмунча тажрибасизлигидан далолат бермоқда. Мен буларни камчилик ёки қусур сифатида эмас, балки бадиий ижод майдонидаги дастлабки уринишлар жараёнида учрайдиган табиий ҳолат аломатлари сифатида таъкидламоқдаман.

Муаллиф матбуотда ўқиган икки энлик хабар асосида ҳикоя ёзиш даражасида таъсирлангани ижод кишиси учун таҳсинга лойиқ фазилат. Демак, у лоқайд эмас, ҳамдардлик туйғуси уйғоқ. Ихчамгина ҳикояда одамлар миллати, ирқи ва қай ҳолатда яшашидан қaатъи назар, меҳр-шафқат, эъзоз-эътибор кўришни истайди, деган ғояни тасвирлашга жазм этган у.

Ҳикоя қаҳрамони Элза Горден бир чимдим эътибор гадоси. Қирқ йил фаррошлик қилган бу аёл тасодифан ўзига тақдим этилган таклиф қоғози баҳонасида шаҳар аъёнлари ва киборлари даврасида бўлишни кўнгли тусайди. Таваккалига иш тутади. Ниятига етган жойида… мезбонлар ва “меҳмон»нинг ҳолатини тасвирлашда муаллифнинг қийналгани сезилади. Бунга ўхшаш руҳий изтироблар тўқнашувини ўхшатиб ва ишонарли ёзиш ҳикоянависдан катта ҳаётий тажриба ва ижодий маҳоратни талаб қилади.

“Истак” ҳикояси муаллифи ижодий изланиш захматларидан чўчимайдиган кўринади, унга бу борада омад тилайман.

Мусулмон НАМОЗ,
адабиётшунос:

— Дунё адабиёти ва санъатида кичкина одамлар образи деган ибора бор. Чарли Чаплин шундай ҳаҳрамонларни экранга олиб чиққан, машҳур бўлиб кетган эди. Томошабинларнинг аксарияти бу образларда ўзларининг ҳеч бўлмаганда бир жиҳатини кўрган.

Дунё воқеаларига кичкина одам кўзи билан қараш кўпгина нарсаларнинг ботинида ётган кўз илғамас моҳиятни яхшироқ тушунишга имкон беради. Шунинг учун ҳам Европа адабиётида бундай ҳаҳрамон образи яхши ишланган, шаклланган. У бирор қаҳрамонлик қилмайди, катта воқеа ё ҳодисага дуч ҳам келмайди. Ўзининг жуда кичкина ва тор муҳитида фақат ўз ташвишлари билан андармон бўлиб яшайди.

“Истак” ҳикоясида ҳам шундай образ яратишга ҳаракат қилинган. Лекин жиддийроқ эътибор берилса, бу қаҳрамон сийрати ва сувратидаги янги жиҳат ёки қирра топилмаганини сезиш қийин эмас. Шаҳар мэрининг зиёфатига олинган таклифномадан хурсанд бўлиб, шу воқеадан ўзина катта хулосалар ниқаришга интилаётган кекса аёл образи бугунги тезкор замонамизда ўқувчини атрофга аланглаб қарашга мажбур қилади, деб ўйлаш камида соддалик бўларди.

Асли бошқа аёлга юборилган таклифнома манзили адашиб, қўлига келиб қолганини ҳикоя қаҳрамони Элза Горден хоним яхши билади. Бироқ бу ҳақда ҳеч кимга, ҳатто ўзига ҳам айтмайди. Ҳикояда фаррош кампир нурсиз ҳаётини мушоҳада қилиб кўриб, мана шу воқеада тақдирнинг ёзуғини кўришга ҳаракат қилгани тасвирланади. Айни шу хусусиятни кичкина одамларнин барисига хос дейиш мумкин. Чунки киши ўз ҳаётининг арзимаслигини сезса, яшашга истак қолмаслиги аниқ.

Ҳаётига маъно топишга ҳаракат қилган Элза хонимнинг “Мана, бу дунёда адолат бор. Қирқ йилдан буён кўчаларни супураман. Охири мэр жаноблари хизматларимни инобатга олди. Мени зиёфатга таклиф қилди. У ерда казо-казолар бўлади…” деган гаплари йиғлоқи сентиментализмдан бошқа нарса эмас. Бундай сентиментал асарлар бундан юз йил бурун урфда эди, шу боис ҳикояни таржима эмасмикин деган иштибоҳга ҳам бордим. Зеро, адабиёт эски гап билан яшай олмайди. Адабиётга доимо янги гап зарур. Бугун учун янги бўлган гап! Бугун учун аҳамиятли бўлган гап! Бугунга хизмат қилмаган адабиёт келажакка ҳам хизмат қилмайди.

Қолаверса, ҳикоя композициясида ҳам қусур кўп. Сюжет жуда эскилиги бир камчилик бўлса, юқорида таъкидлаганим сентиментализм иккинчи камчиликдир. Воқеанинг бир текис ривожланмаслиги, аёлнинг эски ва жулдур кийимларини кийиб кўриши, баққолга, қўшниларига мақтаниши, аттордан атир харид қилмоқни бўлгандаги ҳолатлари, зиёфатда мэрга ниҳоят ҳақиқатни айтишга ботиниши каби деталлар ўз-ўзича аҳамиятга эга эмас. Бу деталларнинг бари аёлнинг хокисорлигини кўрсатишга хизмат қилади. Хокисорлик, янаям аниқроғи, Элза хонимнинг хокисорлиги ўқувчи учун ўрнак бўла олмайди. Чунки бунда хок (тупроқ)лик — забунлик бор, бироқ сор (лочин)лик — руҳий юксаклик йўқ. Ҳикояда мана шу иккисини бирлаштириш йўли топилмаган. Адабиёт хокисорликнинг заминидаги мустаҳкам эътиқодни (ва ё бунинг акси бўлган эътиқодсизликни) кўра ва кўрсата билсагина, ҳақиқий адабиётга айланади. Ўшандагина матнда тасвирланган воқеани ҳикоя бўлибди деймиз.

Каминанинг мулоҳазаларини ўқиган одамлар фақат танқид қилибди-да, деб ўйламаслиги учун ижобий фикрларимни ҳам қўшимча қилмоқчиман. Муаллиф воқеани бир бутун кўришга муяссар бўлган. Бунинг ўзи яхши ютуқ. Шунга эришолмасдан ёзувчи бўлишга уриниб юрганлар қанча?! Яхлит воқеани яхлит тасвирлаб ҳам бера олган. Ишонаманки, ёзувчиликка эътиқоди аслий бўлса, “кўча супурувчи аёл” деганга ўхшаш ғализ ибораларни йўқотиб, ўзбекчада оддийгина фаррош деб ёза бошлайди.

Ўша куни биз яна бир ёзувчимизни қутласак, ажаб эмас.

Шаҳноза НАЗАРОВА,
тадқиқотчи:

— “Истак” ҳикояси ўзини бошқача кўришни орзу қилган фаррош аёлнинг истаги ҳақида Истак диндор ва донишманд учун қанчалар хавфли бўлса, ўртамиёна одамлар учун эса ҳаёт қувватидир. Аёл мана шу кучни тирилтиришни ва ундан фойдаланишни хоҳлайди. Шу хоҳишнинг рўёбига ҳеч ким қаршилик қилолмайди.

Истак беҳаловатлик, беҳузурлик, ўнғайсизлик, хижиллик, уялиш, жирканиш, ишончсизлик, ёлғизликдан баланд келади. У ўзи ва ўзгаларни ўзининг эътиборга арзишига ишонтиради, кўндиради. Шунинг учун ҳам “Онахонимиз Элза Горден хоним”ни эмас, “соддадил аёлни — Элза хонимни” олқишладилар.

Аммо ҳикоядаги “Элза хоним шу қадар хурсанд эдики, таърифлаб бўлмасди. Ўзини худди қора танлидан оқ танлига айланиб қолгандай ҳис қиларди” жумлалари, аниқроғи, “қора танлидан оқ танлига айланиб қолгандай” иборасига ўқувчи “қоқилиб” турганида, “Азизлар, мен қирқ йилдан бери шаҳримиз ободлигига ҳисса қўшаман. Худога ишонаман” сўзлари ўқувчининг ғашига ҳам тегади.

Очиғини айта қолай, бу ўзбекнинг ҳикояси эмас. Гап ҳикоя қаҳрамонининг бошқа миллатга мансублиги, бошқа эътиқод вакили эканлиги, воқеалар бошқа муҳитда содир бўлаётганида  эмас, булар муҳим ҳам эмас. “Истак”да бизнинг ҳаётимиз қани?!

Миллий адабиётимизда шу йўналишда ижод қилаётганлар йўқ эмас, албатта Аммо уларнинг ёзганларида кимга тақлид қилгани ва қайси ўринларда матнни ўзига хос тарзда қайта ишлагани аниқ сезилиб туради. Улар буни яширишга уринмайдилар, рад этмайдилар ҳам, ҳақли тарзда тажрибалар ўтказиб кўрадилар.

Тенгдошимлардан бирини яхши бир ҳикоя билан табриклашни ният қилган эдим.

Бироқ… Истагим, бу ҳикоя муаллифнинг машқларидан бири бўлиб қолса. Келгусида ўзига, яқинларига, элу юртига эътибор билан қараса, бундан-да ҳикоябоп воқеаларни илғаса, менингча, яхши асарлар ёзади. Ижод йўлида фақат адабий тажрибалар билан овора бўлиб қолмаслигини тилайман.

Нурилла Чориев тайёрлади

    Xurshid Do’stmuhammad: Muallif deyarli tayyor mavzu va syujet yo’nalishidan, hatto tayyor yechimdan foydalangan (o’z vaqtida o’zim ham shunga o’xshash hikoyalar mashq qilganman)…. Musulmon Namoz: Adabiyot eski gap bilan yashay olmaydi. Adabiyotga doimo yangi gap zarur… Shahnoza Nazarova: Istagim, bu hikoya muallifning mashqlaridan biri bo’lib qolsa… «Xurshid Davron kutubxonasi»: Shavkat Odiljon yaxshi she’rlar yozadi. Uning hikoya yozishga bo’lgan urinishi ham e’tiborga loyiq. Akutagava aytganidek, shoir proza, nosir esa she’r siridan xabardor bo’lishi ijodiy mukammallik uchun o’ta zarur. «Istak»da Shavkatning nosir sifatidagi imkoniyatlari ko’zga tashlangan. Shu bilan birga, hikoya haqida bildirilgan fikrlar asosli va o’rinli. Shavkatning ijodiy quvvatini bilganimiz uchun, aytilgan fikrlardan keyingi asarlarini yozayotganda unumli foydalanishini tilab qolamiz.

Shavkat ODILJON
ISTAK

Shavkat Odiljon 1989 yilda Samarqand viloyatining Jomboy tumaniga qarashli Xurmiota qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakul`tetini tamomlagan (2007-2011 y.y). She’rlari viloyat, respublika nashrlarida hamda yoshlar bayozlarida chop etilgan. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi tomonidan “Baxt bekati” nomli kitobi chop etilgan.

Bundan uch-to’rt yil oldin matbuotda ikki enli xabarga ko’zim tushgandi. Oradan vaqtlar o’tsa-da, ana shu xabar xayolimda aylanib yuraverdi. Oxiri, syujetga aylandi. Keyin hikoya tarzida qog’ozga tushdi.

Elza xonim taklifnoma olgandan beri g’alati bo’lib qolgan. Xuddi tilla ziragini yo’qotib qo’yib, onasiga aytishga cho’chigan qizchaday behalovat. Toshoynaga termulib yuzidagi yillar bosgan tamg’a — ajinlarini siypalaydi. G’amu tashvish hadya qilgan, deyarli qora tolasi qolmay qirovday oqargan, uzoq vaqtdan beri suv ko’rmagan makkajo’xorining popuklariday sochlarini ushlab ko’radi. Eskirib, rangi o’ng’ib ketgan ko’ylaklarini egniga tutib, xuddi tikuvchi bichimini noto’g’ri olganday norozi qiyofada ularni yana burchakdagi qulayman deb turgan shkafning ichiga uloqtiradi. Ko’rinishidan hafsalasi pir bo’lib, xonaning o’rtasidagi stulga horg’in qo’nishadi. Stol ustidagi taklifnomani olib qayta-qayta, joniga tekkuncha o’qiydi: “Elza Gorden xonim, Sizni ……. kuni kech soat 19-00da Norton Vinchda o’tadigan ziyofatga taklif etamiz. Shahar meri Robert Krays”. O’qiganda ham biror yumushi esiga tushguncha va ehtimolki, kimdir eshikni taqillatib kelguncha o’qiyveradi.

Uch-to’rt kun oldin eshik qoqib xat tashuvchi kelib-ketdiyu, shu behuzurlik boshlandi. Xat tashuvchi unga taklifnomani tutqazarkan, daftariga imzo chekdirib oldi. Elza xonim qo’lidagi qog’ozni ochib o’qidi, ko’zlariga ishonmadi.
— Adashmadingizmi, mabodo? — so’radi ayol undan.
— Yo’q! — qat’iy javob berdi xat tashuvchi.

Adashmaganligini isbotlash uchun taklifnomaning manzil yozilgan joyini ko’rsatdi. Manzil Elza xonimniki edi: “Brendin ko’chasi 6 uy, Elza Gorden…”.

O’shandan beri ayol taklifnomani ming martalab o’qib chiqdi. Doim yonida olib yuribdi. Hatto do’konga qora qotgan non olgani chiqqanda ham sotuvchiga uni ko’rsatib maqtandi:
— Mana, bu dunyoda adolat bor. Qirq yildan buyon ko’chalarni supuraman. Oxiri mer janoblari xizmatlarimni inobatga oldi. Meni ziyofatga taklif qildi. U yerda kazo-kazolar bo’ladi…

Bu gapdan qo’shni xotinlar ham xabar topishdi. Elza xonim taklifnomani ularga ham ko’rsatdi. Uning ko’ngli xijil edi. Allaqanday narsadan tashvishlanayotgandi. Biroq tashvishi nima ekanligini o’zi ham yaxshi his etmasdi. Qolaversa, shahar merining ziyofatida qatnashishdek baxtga musharraf bo’lish, barcha tashvishlarning, o’y-xayollarning ustidan o’z hukmini o’tkazardi. Hatto o’zi ham shaharning tozaligiga hissamni qo’shganim uchun ziyofatga taklif qilib, mer “xizmatlarimni inobatga oldi”, deb ishonardi.

Ziyofatga bir kun qolganda Elza xonim yana bir karra eski, juldur kiyimlarini olib ko’rdi. “Yangi ko’ylak do’konda 50 funt sterling turadi”, o’yladi ayol. Yangi kiyim olgani uning puli yo’q edi. U bir oyda 75 funt sterling olar, bu pul har kungi qotgan qora non va ijara pulini to’plashga yetardi xolos. Elza xonim har oy maosh olishi bilan 44 funt sterlingni ijarachiga berardi-da, qolgan pullarini ro’zg’orga hisoblab, barcha xarajatlardan ortib qoladigan 3 funt sterlingdan yig’ib borardi. Keyin har uch-to’rt oyda yemakxonaga kirib, eng tansiq taomlardan buyurtirardi. Ayniqsa, sevimli taomi pitstsadan keyin ozgina qizil vino ichardi. O’zi uchun uyushtiradigan bunday ziyofat, ehtimolki, yolg’izligini ham biroz unutdirardi.

Merning ziyofati kuni ertalab Elza xonim yirtiq-yamoq liboslari orasidan o’ziga eng ma’qulini tanlab, egniga ildi. U juda xursand edi.
Ko’chaga chiqib, to’g’ri attorlik do’koniga bordi.

— Sizga nima kerak, — so’radi sotuvchi.
— Meni mer ziyofatga taklif qilgan, — dedi ayol qo’lidagi taklifnomani unga ko’rsatib. — Atir olmoqchi edim. Axir ziyofatda kibor xonimlar bo’ladi. Atir sepib olsam yomon bo’lmasdi.

Sotuvchi taklifnomani o’qib kulib yubordi.
— O’tgan hafta meni qirolicha mehmonga chaqirgandi. Foytun-aravam buzuq, ish ko’p, borolmadim, — dedi u ayolni masxara qilib. — Bu yerdagi mollar faqat kibor xonimlar uchun.

Ayol do’kondagi xonimlar oldida izza bo’ldi. Xuddi to’fon qulatgan daraxt kabi jimgina boshini eggancha do’kondan chiqdi. Keyin to ziyofat vaqtigacha ko’chalarda tentirab yurdi. “Uyalishim kerakmas”, dedi u o’ziga-o’zi. “Axir mer meni ziyofatga taklif qilishdan avval, albatta, kimligimni, qanday ahvolda ekanligimni surishtirgan”.

Elza xonim tabassum bilan eshik oldidagi soqchilarga taklifnomani ko’rsatdi. Ular taklifnomani o’qib, o’zaro ko’z urishtirib, nimalarnidir gaplashishdi.
— Axir bu… — Soqchilardan biri endi og’iz juftlagan ediki, ikkinchisi uning gapini bo’ldi.
— Bu bizning ishimiz emas!

So’ng xonimni ichkariga kirgizib yubordilar. Elza xonim ziyofat zaliga kirib, hayratdan yoqa ushladi, og’zi lang ochildi. Kazo-kazo odamlar: boshqa shaharlarning merlari, senatorlar, kibor xonimlar… xullas, ayol yetti uxlab tushiga kirmagan kishilarning davrasida, ular bilan bir xonada edi. Elza xonimning boshi aylanib ketdi. U har bir odamni diqqat bilan kuzatar, o’zini tutishi, egnidagi kiyimlariga termulgan sari o’zidan uyalardi. So’ng odamlar orasidan baland ovoz eshitildi:

— Xonimlar va janoblar! Hozir, shu tobda bizning faxrimiz, onaxonimiz Elza Gorden xonim oramizda. U kishini yonimga chaqiraman. Elza xonim!

Ayolning oyoq-qo’llari bo’shashib ketdi. Nahotki… Shu tobda u xayolidan nimalar o’tayotganini anglolmas, ammo ko’zlari yoshlanganini, bu sevinch yoshlari ekanligini his etardi. Chorlov ovozi bir necha marta takrorlandi. Elza xonim o’zini qo’lga olib, tovush kelayotgan tomonga yurdi. Mehmonlar orasidan o’tib, merning oldiga kelib to’xtadi. Buni ko’rganlar taajjubda edi. Odamlar xuddi tuyaning dumini yerga tekkanini ko’rganday yoki qizil qor yog’ayotganiga guvoh bo’lganday merni va Elza xonimni kuzatishardi. Mer o’ziga javdirab turgan ayolga bir necha soniya razm soldi. Ayolning yoshlangan ko’zlari merga nimanidir so’zlayotgandek edi. Bir muddatdan so’ng mer boyagi ohangda:
— Marhamat, Elza xonim, — dedi ayolni gapirishga undab.

Elza xonim kafti bilan ko’zyoshlarini artib, jilmaydi.

— Janob mer, bizning faxrimiz deb oshirib yubordilar. U kishining gaplarini yolg’on deyishga tilim bormaydi. Ammo qarshingizda turgan Elza Gorden oddiygina ko’cha supuruvchi ayol. — Mehmonlar orasida shivir-shivir boshlanib ketdi. — Ha, oddiy ko’cha supuruvchi ayolman. Ehtimol, aft-angorimdan, ust-boshimdan jirkanayotgandirsiz. Ammo ishoning, bu ziyofatga kelishni judayam xohladim, judayam. Janob mer, imonim komilki, mening xizmatlarimni inobatga olib, ziyofatiga taklif qilib, katta iltifot ko’rsatdi. Azizlar, men qirq yildan beri ko’cha supuraman. Xudoga ishonaman. Menga o’xshagan ko’pchilik “dunyoga kelib bir umr ro’shnolik ko’rmadim” deb Xudoga yozg’iradi. Alamzadalikdan ishini ham qo’l uchida bajarishganlarini ko’rdim. Men esa, har doim bir narsaga o’zimni ishontirdim: agar men ishimni sidqidildan bajarsam, bir kuni Yaratgan egam mendan marhamatini darig’ tutmaydi, dedim. Axir xuddi men singari shamol ham ko’chalarni tozalaydi. Xazonlarni u yoqdan bu yoqqa uyadi. U tabiatning beminnat xizmatkori. Shu bois, Yaratgan egam unga erkinlik bergan. Bugun men ham uning marhamatiga sazovor bo’ldim. Mana, mana o’sha kun azizlar…

Elza xonimning ko’zlari yoshlanib, boshqa gapirolmadi. Uning gapini mer davom ettirdi:
— Do’stlar, kelinglar, butun umrini shahrimizni toza tutishga bag’ishlagan Elza xonimni olqishlaylik. O’z tashakkurimizni izhor etaylik.

Bir necha daqiqa olqishlar sadosi yangrab turdi. Dastlab, mer ayolni quchoqlab minnatdorlik bildirgan bo’lsa, keyin barcha ziyofatdagilar kelib birma-bir qo’l olishdi.

Ziyofat nihoyasiga yetdi. Ayol juda baxtiyor edi. Ketar jafosida mer uning yoniga keldi.
— Meni kechiring janob mer, — dedi ayol. — Aslida taklifnoma mendan uch uy narida, 9-uyda yashovchi Elza Gorden xonimga tegishli ekanligini bilardim. Biroq davrangizda bo’lishni judayam istagandim. Men…

Mer uning gapini bo’ldi:
— Hammasi joyida.
— Mendan jahlingiz chiqmadimi?
— Aslo… Yaxshi boring!

Elza xonim shu qadar xursand ediki, ta’riflab bo’lmasdi. O’zini xuddi qora tanlidan oq tanliga aylanib qolganday his qilardi. Elza xonim chap ko’ksida bir juft kaptar potirlayaptiyu, ularni tinchlantirishga uringanday ko’ksini siypalab-siypalab qo’yardi. Nazarida, bunday quvonchdan ertalabgacha yuragi yorilib o’ladigandek edi…

SHAVKAT ODILJONNING “ISTAK» HIKOYASINI
O’QIB YOXUD KICHKINA ODAM FOJIASI

Xurshid DO’STMUHAMMAD,
yozuvchi:

— “Istak” hikoyasini havaskor qalamkash yozgani sezilib turibdi. Muallif deyarli tayyor mavzu va syujet yo’nalishidan, hatto tayyor yechimdan foydalangan (o’z vaqtida o’zim ham shunga o’xshash hikoyalar mashq qilganman). Qahramon iztiroblari tasviridagi oddiylik, jumlalar qurilishidagi jo’nlik ham muallifning birmuncha tajribasizligidan dalolat bermoqda. Men bularni kamchilik yoki qusur sifatida emas, balki badiiy ijod maydonidagi dastlabki urinishlar jarayonida uchraydigan tabiiy holat alomatlari sifatida ta’kidlamoqdaman.

Muallif matbuotda o’qigan ikki enlik xabar asosida hikoya yozish darajasida ta’sirlangani ijod kishisi uchun tahsinga loyiq fazilat. Demak, u loqayd emas, hamdardlik tuyg’usi uyg’oq. Ixchamgina hikoyada odamlar millati, irqi va qay holatda yashashidan qaat’i nazar, mehr-shafqat, e’zoz-e’tibor ko’rishni istaydi, degan g’oyani tasvirlashga jazm etgan u.

Hikoya qahramoni Elza Gorden bir chimdim e’tibor gadosi. Qirq yil farroshlik qilgan bu ayol tasodifan o’ziga taqdim etilgan taklif qog’ozi bahonasida shahar a’yonlari va kiborlari davrasida bo’lishni ko’ngli tusaydi. Tavakkaliga ish tutadi. Niyatiga yetgan joyida… mezbonlar va “mehmon»ning holatini tasvirlashda muallifning qiynalgani seziladi. Bunga o’xshash ruhiy iztiroblar to’qnashuvini o’xshatib va ishonarli yozish hikoyanavisdan katta hayotiy tajriba va ijodiy mahoratni talab qiladi.

“Istak” hikoyasi muallifi ijodiy izlanish zaxmatlaridan cho’chimaydigan ko’rinadi, unga bu borada omad tilayman.

Musulmon NAMOZ,
adabiyotshunos:

— Dunyo adabiyoti va san’atida kichkina odamlar obrazi degan ibora bor. Charli Chaplin shunday hahramonlarni ekranga olib chiqqan, mashhur bo’lib ketgan edi. Tomoshabinlarning aksariyati bu obrazlarda o’zlarining hech bo’lmaganda bir jihatini ko’rgan.

Dunyo voqealariga kichkina odam ko’zi bilan qarash ko’pgina narsalarning botinida yotgan ko’z ilg’amas mohiyatni yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Shuning uchun ham Yevropa adabiyotida bunday hahramon obrazi yaxshi ishlangan, shakllangan. U biror qahramonlik qilmaydi, katta voqea yo hodisaga duch ham kelmaydi. O’zining juda kichkina va tor muhitida faqat o’z tashvishlari bilan andarmon bo’lib yashaydi.

“Istak” hikoyasida ham shunday obraz yaratishga harakat qilingan. Lekin jiddiyroq e’tibor berilsa, bu qahramon siyrati va suvratidagi yangi jihat yoki qirra topilmaganini sezish qiyin emas. Shahar merining ziyofatiga olingan taklifnomadan xursand bo’lib, shu voqeadan o’zina katta xulosalar niqarishga intilayotgan keksa ayol obrazi bugungi tezkor zamonamizda o’quvchini atrofga alanglab qarashga majbur qiladi, deb o’ylash kamida soddalik bo’lardi.

Asli boshqa ayolga yuborilgan taklifnoma manzili adashib, qo’liga kelib qolganini hikoya qahramoni Elza Gorden xonim yaxshi biladi. Biroq bu haqda hech kimga, hatto o’ziga ham aytmaydi. Hikoyada farrosh kampir nursiz hayotini mushohada qilib ko’rib, mana shu voqeada taqdirning yozug’ini ko’rishga harakat qilgani tasvirlanadi. Ayni shu xususiyatni kichkina odamlarnin barisiga xos deyish mumkin. Chunki kishi o’z hayotining arzimasligini sezsa, yashashga istak qolmasligi aniq.

Hayotiga ma’no topishga harakat qilgan Elza xonimning “Mana, bu dunyoda adolat bor. Qirq yildan buyon ko’chalarni supuraman. Oxiri mer janoblari xizmatlarimni inobatga oldi. Meni ziyofatga taklif qildi. U yerda kazo-kazolar bo’ladi…” degan gaplari yig’loqi sentimentalizmdan boshqa narsa emas. Bunday sentimental asarlar bundan yuz yil burun urfda edi, shu bois hikoyani tarjima emasmikin degan ishtibohga ham bordim. Zero, adabiyot eski gap bilan yashay olmaydi. Adabiyotga doimo yangi gap zarur. Bugun uchun yangi bo’lgan gap! Bugun uchun ahamiyatli bo’lgan gap! Bugunga xizmat qilmagan adabiyot kelajakka ham xizmat qilmaydi.

Qolaversa, hikoya kompozitsiyasida ham qusur ko’p. Syujet juda eskiligi bir kamchilik bo’lsa, yuqorida ta’kidlaganim sentimentalizm ikkinchi kamchilikdir. Voqeaning bir tekis rivojlanmasligi, ayolning eski va juldur kiyimlarini kiyib ko’rishi, baqqolga, qo’shnilariga maqtanishi, attordan atir xarid qilmoqni bo’lgandagi holatlari, ziyofatda merga nihoyat haqiqatni aytishga botinishi kabi detallar o’z-o’zicha ahamiyatga ega emas. Bu detallarning bari ayolning xokisorligini ko’rsatishga xizmat qiladi. Xokisorlik, yanayam aniqrog’i, Elza xonimning xokisorligi o’quvchi uchun o’rnak bo’la olmaydi. Chunki bunda xok (tuproq)lik — zabunlik bor, biroq sor (lochin)lik — ruhiy yuksaklik yo’q. Hikoyada mana shu ikkisini birlashtirish yo’li topilmagan. Adabiyot xokisorlikning zaminidagi mustahkam e’tiqodni (va yo buning aksi bo’lgan e’tiqodsizlikni) ko’ra va ko’rsata bilsagina, haqiqiy adabiyotga aylanadi. O’shandagina matnda tasvirlangan voqeani hikoya bo’libdi deymiz.

Kaminaning mulohazalarini o’qigan odamlar faqat tanqid qilibdi-da, deb o’ylamasligi uchun ijobiy fikrlarimni ham qo’shimcha qilmoqchiman. Muallif voqeani bir butun ko’rishga muyassar bo’lgan. Buning o’zi yaxshi yutuq. Shunga erisholmasdan yozuvchi bo’lishga urinib yurganlar qancha?! Yaxlit voqeani yaxlit tasvirlab ham bera olgan. Ishonamanki, yozuvchilikka e’tiqodi asliy bo’lsa, “ko’cha supuruvchi ayol” deganga o’xshash g’aliz iboralarni yo’qotib, o’zbekchada oddiygina farrosh deb yoza boshlaydi.

O’sha kuni biz yana bir yozuvchimizni qutlasak, ajab emas.

Shahnoza NAZAROVA,
tadqiqotchi:

— “Istak” hikoyasi o’zini boshqacha ko’rishni orzu qilgan farrosh ayolning istagi haqida Istak dindor va donishmand uchun qanchalar xavfli bo’lsa, o’rtamiyona odamlar uchun esa hayot quvvatidir. Ayol mana shu kuchni tiriltirishni va undan foydalanishni xohlaydi. Shu xohishning ro’yobiga hech kim qarshilik qilolmaydi.

Istak behalovatlik, behuzurlik, o’ng’aysizlik, xijillik, uyalish, jirkanish, ishonchsizlik, yolg’izlikdan baland keladi. U o’zi va o’zgalarni o’zining e’tiborga arzishiga ishontiradi, ko’ndiradi. Shuning uchun ham “Onaxonimiz Elza Gorden xonim”ni emas, “soddadil ayolni — Elza xonimni” olqishladilar.

Ammo hikoyadagi “Elza xonim shu qadar xursand ediki, ta’riflab bo’lmasdi. O’zini xuddi qora tanlidan oq tanliga aylanib qolganday his qilardi” jumlalari, aniqrog’i, “qora tanlidan oq tanliga aylanib qolganday” iborasiga o’quvchi “qoqilib” turganida, “Azizlar, men qirq yildan beri shahrimiz obodligiga hissa qo’shaman. Xudoga ishonaman” so’zlari o’quvchining g’ashiga ham tegadi.

Ochig’ini ayta qolay, bu o’zbekning hikoyasi emas. Gap hikoya qahramonining boshqa millatga mansubligi, boshqa e’tiqod vakili ekanligi, voqealar boshqa muhitda sodir bo’layotganida emas, bular muhim ham emas. “Istak”da bizning hayotimiz qani?!

Milliy adabiyotimizda shu yo’nalishda ijod qilayotganlar yo’q emas, albatta Ammo ularning yozganlarida kimga taqlid qilgani va qaysi o’rinlarda matnni o’ziga xos tarzda qayta ishlagani aniq sezilib turadi. Ular buni yashirishga urinmaydilar, rad etmaydilar ham, haqli tarzda tajribalar o’tkazib ko’radilar.

Tengdoshimlardan birini yaxshi bir hikoya bilan tabriklashni niyat qilgan edim.

Biroq… Istagim, bu hikoya muallifning mashqlaridan biri bo’lib qolsa. Kelgusida o’ziga, yaqinlariga, elu yurtiga e’tibor bilan qarasa, bundan-da hikoyabop voqealarni ilg’asa, meningcha, yaxshi asarlar yozadi. Ijod yo’lida faqat adabiy tajribalar bilan ovora bo’lib qolmasligini tilayman.

Nurilla Choriev tayyorladi