Машҳур адиб Жек Лондоннинг «Мартин Иден», «Ёввойилар чақириғи», «Денгиз бўриси», «Темир товон» сингари романлари, юзлаб ҳикоялари жаҳон адабиёти хазинасидан муносиб жой эгаллаган. Бу асарларга турлича баҳо беришган: мунаққид Максвелл Гейсмар «Ёввойилар чақириғи» романини «гўзал насрий шеър» деб атаган бўлса, Франклин Уолкер эса бу асар ҳақида «Гаклберри Финн» ва «Волден»лар ёнида турса бўлади», деб ёзади. Романнавис Эдгар Лоуренс Доктороу уни «шоҳасар» даражасигача кўтарган. Ёзувчи ва тарихчи Дейл Уолкер эса Жек Лондоннинг романларидан кўра ҳикояларини кўпроқ «тан олган». Унинг фикрича, «Жек Лондон ноқулай романнависдир. Туғма бетоқатлиги ёки ақлининг тез ишлаши фақат унинг ҳикоялари ютуғи учун хизмат қилди. Энг яхши романлари ҳам ҳикояларичалик машҳур бўлмади».

Жек Лондон
ТУН ФАРЗАНДИ
Русчадан Саиджалол Саидмуродов таржимаси

Америкалик таниқли ёзувчи Жек Лондон (1876-1916) ёшлигида жуда кўп касблар билан шуғулланган. 1893 йилда илк бор у Япония соҳилларига денгиз сафарига оддий матрос бўлиб борган. 1894 йилда ишсизларнинг Вашингтонга кўчишида қатнашган, дайдиларча ҳаёт тарзи учун қамоққа олинган, сиёсий ҳаракатларга қўшилган. 1895 йилда АҚШ ишчи партияси, 1901 йил Соцалистик партияга аъзо бўлган. Кейинроқ Калифорния университетига ўқишга киради ва кўп ўтмай ўқишни ташлаб кетади.

Адабий фаолияти 1893 й.дан бошланган. Ёзувчининг кўпгина ҳикоя тўпламлари, қатор қисса ва романлари шимол мавзуида ёзилган («Бўри боласи», 1900; «Изғирин болалари», 1902 ва б.). «Қор қизи» (1902), «Ҳаёт учқуни» (1907), «Шимолий Одиссея» (1910), «Инсонга ишонч» (1914), «Қадим денгизчилардек» (1917), «Чандиқли одам» (1900), «Олтин дара» (1905) ва б. саргузашт асарлар муаллифи. «Олис ўлкада» (1899), «Аёл мардлиги» (1900), «Гулхан ёқиш» (1910), «Қиш ҳақида қисса» (1904) асарларида табиат билан уйғунлашиб кетган меҳнацевар индейсларнинг ўзига хос ҳаётини тасвирлаган. «Ёввойи куч» (1905), «Оқсўйлоқтиш» (1906) асарлари ҳайвонот олами ҳақида.
«Денгиз бўриси» (1904) «Мартин Иден» (1909), «Уч қалб» (1920) романлари машҳур. Лондоннинг ижодида Г. Спенсер, Ф. Ницҳе фалсафий таълимотларининг таъсири сезилади. «Мартин Иден» роман-биографиясида бош қаҳрамоннинг паймонаси тўлган чоғда ҳам «яшашга иштиёқи»ни акс эттирган. Унинг индивидуализм таъсирида ёзилган мазкур романида ғарбча «баркамол инсон», яъни «супермен» назарияси ҳам илгари сурилган. Лондон 16 йиллик ижодий фаолияти мобайнида 19 роман, 18 тўплам (152 ҳикоя), 3 песа, 8 автобиографик ва публицистик характердаги китоб яратган. «Ҳаётга муҳаббат» (1961), «Қиш ҳақида» (1962), «Мартин Иден» (1968) ва б. асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

Атрофни қоронғулик чулғаган бўлса-да, ҳаво дим эди. Бунақаси ҳатто Сан-Францискода ҳам камдан-кам бўлади. Эски Алта-Ино клубининг очиқ деразасидан кўчанинг ғовур-ғувури шундоққина қулоққа чалинади. Ичкарида порахўрликка қарши курашиш ва агар унга барҳам берилмаса, шаҳар жиноятчиларга тўлиши тўғрисида баҳс кетарди. Башариятнинг тубанликлари, хусуматлари, ахлоқий бузуқликларига ҳар турли мисоллар келтирилди. Охирида кимдир ўтган кунги воқеани ёдга олди ва ўша машъум куннинг тунида рингда ўлдирилган машҳур навқирон боксчи О’Брайен номини ҳеч ким тилдан қўймади. Бу исм ичкаридагиларни жонлантириб юборди. О’Брайен тўғрисўз, хушхулқ йигит эди. Ичмас, чекмас, сўкинмас ва ёш маъбудлар сингари кўркам эди. Ҳатто рингга ҳам ибодат китобчаси билан кўтариларди. Китобча кийимхонадан, палтосининг чўнтагидан чиқди… вафотидан сўнг.
У беғубор ва хушсурат, қайсики, одамни тарк этиб, ўрнида туйқус кексалик пайдо бўлганда уни беихтиёр ўзига ром этадиган ёшликнинг тимсоли эди. Бу кеча биз ушбу умрнинг баҳорига интилдикки, Орзу кела солиб, барчамизни дераза ортида ғазаб-ла шовқин солаётган шаҳардан олислардаги ўзининг салтанатига олиб кетди. Бардуэл бизга ўқиб бермоқчи бўлган Торонинг мисраларида бундай кайфиятнинг еллари бирмунча эсиб турарди. Лекин айнан у эмас, тақирбош, хўппасемиз Трифден кечамизнинг хаёлий қаҳрамони сифатида намоён бўлди. Аввалига унинг ҳикоясини эшитиб ўзимиздан, овқатдан сўнг неча стакан вискининг бошига етди экан, деб сўрадик, бироқ кейин бу ҳақида ўйламай ҳам қўйдик.
— Бу воқеа минг саккиз юз тўқсон саккизинчи йилда бўлганди, ўшанда ўттиз бешда эдим, — сўз бошлади Трифден. — Билиб турибман, хаёлларингизда чамалаб кўряпсизлар… нимаям дердим, ҳақиқатдан юз ўгиролмайсан — ҳозир қирқдан ўтдим, афти-ангоримга қараб эса ўн йил кўпроқ бериш мумкин. Шифокорлар ҳам айтишяптики… жин урсин, бу оқ халатлиларни!
У таги чуқурроқ стаканни оғзига олиб келиб, ҳовурини босиш учун аста симирди.
— Аммо мен ёш эдим… қачонлардир. Ҳа, ўн икки йил аввал сочларим сийқа эмас, қуюқ, ўзим эса бақувват, келишган, хипча эдим. Энг узун кун ҳам мен учун ғоят қисқа туюларди. Сен эслайсанку, Милнер, биз сен билан анчадан бери ош-қатиқмиз. Ўзинг айт, зап азамат эмасмидим?
Милнер бош силкиди. У Трифден каби тоғ муҳандиси бўлиб, Клондайкда ризқини териб юрарди.
— Сен ҳақсан, қария, — деди Милнер. — Ўша оқшом қандайдир мухбир танноз тўполон кўтарганида ўрмон кесувчиларни боплаб таъзирини берганинг сира ёдимдан кўтарилмайди. У пайтда Слэвин сафарда эди, — батафсилроқ тушунтирди бизга Милнер, — унинг иш бошқарувчиси ўзининг гумашталарини Трифденга рўбарў қилганди.
— Энди эса аҳволимга қаранглар, — деди аламнок Трифден. — Олтин васвасаси мени не кўйларга солди. Чўнтагимда неча миллионлар борлиги ёлғиз Яратганга аён, қалбим эса бўм-бўш, томирларимда бир томчи-да қайноқ қон оқмайди. Энди мен нақ медузаман — бир тоғора совуқ илвираган хамир… Вуй-й!
Унинг овози қалтираб кетди ва яна тасалли учун вискига талпинди.
— У вақтлар аёллар мендан кўз узишмасди. Ҳозиргача оила қурмаганим ғалати кўринади… Ҳаммаси ўша қизни деб… Айнан ўша ҳақда сўзлаб бермоқчиман. Мен уни оқ танлилар истиқомат қиладиган жами масканлардан минг мил — балки, унданда узоқроқдир — олисларда учратдим. У менга ҳозиргина Бардуэл ўқиб берган Торонинг мисраларидан — илоҳлар, ёруғ кунда дунёга келганлар ҳамда қора тунда туғилган малоикалардан парча келтирганди.
Булар Голстедга ўрнашиб олганимдан сўнг юз берди. Голстед сойи қанчалик олтин тўла ўра эканлиги хаёлимга ҳам келмаганди. Қоятоғдан Катта Бандикўл орқали шарққа “юриш” қилдим. Шимолда Қоятоғ нафақат тоғ тизмаси, балки ўтиб бўлмас чегара, девордир. Қадимда дарбадар овчилар бу тоғдан камдан-кам ўтишган, аммо бундай юраги бутунларнинг аксари йўлдаёқ бандаликни бажо келтиришарди. Шунинг учун ҳам бу машаққатли йўл ҳисобланар ва мен ушбу йўлни босиб ўтишга бел боғладим. Бундай жасурликдан ҳар ким фахрланса арзийди. Ҳозир ҳам ҳаётимдаги бошқалардан кўра шу ишимдан кўпроқ ғурурланаман.
Мен ўзга оламга тушиб қолгандим. Унинг бепоён кенгликларини ҳали биров текширмаган, бирор оқ танли одам оёғи тегмаган, ҳинду қабилалари эса бу ерларда ўн минг йиллар илгариги ибтидоий шароитда кун кўришарди… Негаки улар ўшанда ҳам ҳозиргидек оқ танлилар билан баъзи-баъзи ҳоллардагина савдо муносабатларига киришишарди. Вақти-вақти билан алоҳида ҳинду гуруҳлари шу мақсадда тоғдан ўтишарди. Лекин Гудзонов кўрфази Компанияларига ҳам манзилга етиб, бу жойларни эгаллаш насиб этмади.
Энди қизга қайтайлик. Мен агар Калифорнияда бўлганида дарё ҳисобланадиган, номсиз, бирорта харитага киритилмаган сой бўйлаб юқорига кўтарилдим. Кўз ўнгимда гоҳ баланд тош деворлар билан ўралган, гоҳ яланг хушманзара водий намоён бўлди. Яйловлардаги ўт-ўланлар одамбўйи чўзилган, майсазорлар гулларга бурканган, ҳар-ҳар ердаги қорақарағайларнинг шох-шаббалари тарвақайлаб кетганди. Елкаларига залворли юклар ортилган итларим батамом кучдан қолишди, панжалари қонталаш бўлиб кетди. Мен қандай бўлмасин ҳиндулар қўналғасини излашга тушдим. Улардан чана ва ит ҳайдовчиларни ёллаб, биринчи қор билан йўлда давом этиш умидида эдим.
Мени кузнинг охири бўлса-да бу ерларда гулларнинг очилиб тургани ҳайрон қолдирди. Чамаси, мен субарктик Американинг қаеридадир, Қоятоғдан юқорироқда тургандим, ҳақиқатда эса ҳаммаёқда бошдан-оёқ яшил гилам тўшалганди. Қачон бўлмасин бу ўлкаларда оқлар пайдо бўлади ва бу далаларга буғдой сепишади.
Ниҳоят, гулхан тутунига кўзим тушди, итларнинг акиллашини эшитдим — ҳиндуларники — ва қўноққа етиб бордим. Бу ерда тахминан, беш юзтача ҳинду бўлиб, гўштни сурлашга мўлжалланган устунлар сонидан кузги ов мавсуми омадли келганини тушундим. Худди шу ерда уни, Люсини учратдим. Уни шундай чақиришарди. Ҳиндулар билан фақат имо-ишора орқали гаплаша олдим. Мени улкан вигвамлар — гулхан ёниб турган тарафи очиқ чодирга бошладилар. Вигвам оловранг буғу терисидан эди. Ичкарида озодалик ва саранжомлик ҳукм сурарди. Бундай саришталикни ҳали биронта ҳинду чайласида кўрмагандим. Ётаржой янги кесилган қорақарағай шохларига тўшалганди: бир қучоқ мўйна устидан оппоқ парқувдан тайёрланган адёл солинганди. Бундайин адёлни биринчи кўришим эди. Унинг устида оёқларини чалиштирганча Люси ўтирарди. Қорачадан келган, ёнғоқранг. Уни қиз деб атадим. Йўқ, у аёл эди, шукуҳли, камолотга эришган буғдойранг амазонка. Кўзлари эса мовий эди. Ҳа, мана ўшанда мени нима сеҳрлаган: унинг кўзлари, кўм-кўк — нигоҳларида дарё мовийлиги-ю, само кўклиги қоришиб кетганди, гўё. Айниқса, уларда қуёш нурларига чўммаган қайноқ хушчақчақлик жилваланар, уларда чуқур инсонийлик билан бирга… қандай тушунтирсам экан… чексиз назокат бор эди. Тағин нимани айтсам экан? Бу мовий кўзларда донишманд-файласуф хотиржамлиги янглиғ оташин азобни ҳам, ғам-андуҳни ҳам, осудаликни ҳам ўқидим.
Бирдан Трифден ҳикоясини тўхтатди.
— Биродарларим, сизлар, балки, мени ортиқча ичиб қўйди, деб ўйлаётгандирсизлар. Асло. Бу кечликдан кейин бешинчиси. Мен мутлақо ҳушёрман ва тантанавор руҳдаман. Ахир, ҳозир мен билан ўтмишдаги бахтиёр ёшлигим гаплашяпти. Айни замондаги “қария Трифден” эмас, ёшлигим тасдиқламоқдаки, бу кўзлар бир пайтлар мен кўрган энг ажиб кўзлар эди: шундай хотиржам ва шу билан бир вақтда маъюс, доно ва синчков, кўҳна ва жўшқин, мамнун ва илтифотли. Йўқ, дўстларим, уларни тасвирлагани сўз тополмайман. Келинглар, яхшиси, у ҳақида гапириб бера қолай, ўзларинг тушуниб олаверасизлар…
Люси ўрнидан қўзғалмай, қўл узатди. “Ёт киши, — деди у, — сиз учун хурсандман”.
Қўпол шимоли-ғарб лаҳжасини биласизларми? Қай аҳволга тушганимни фараз қилаверинглар. Мен оқ танли аёл кишини учратдим, лекин унинг лаҳжаси… Дунёнинг нариги бурчагида оқ танли аёлга дуч келиш ажойиб, бироқ, Худо хайрингни бергур, унинг лаҳжаси кўнгилни ғаш қилар, қулоқни бузуқ оҳангдек батанг қиларди. Барибир аёл жозибали эди. Қулоқ солинг, ўзларинг амин бўласизлар.
У ишора берганди шу заҳотиёқ ҳамма чиқиб кетишди. Ҳиндулар унга қабила бошлиғига бўйсунгандай сўзсиз бош эгишарди. У эркак ҳиндуларга мен учун чодир тикишни ва итларимга ғамхўрлик қилишни буюрди. Буйруқ бажо келтирилди. Улар ҳатто мокасинимнинг боғичига ҳам қўл теккизишмади. Улар бу аёлда Итоат Этиш Керак Бўлган сардорни кўришарди. Бу ерлардан минг мил нарида ёввойилар қабиласини оқ танли аёл бошқармоқда, деган ўйдан ларзага келдим.
“Ёт киши, — деди у, — ўйлашимча, сиз бу водийга қадами етган илк оқ танлисиз. Ўтиринг, гурунглашамиз, кейин эса таомга. Қаёққа йўл олдингиз?”
Яна унинг талаффузи ғашимга тега бошлади. Бунга эътибор қилманглар. Ишонтириб айтаманки, парқув адёлга чўкиб, бу дилбар аёлга қулоқ берганча ўзим ҳам буни ўйламай қўйдим.
Бу водийда бир ҳафтача бўлдим. У ёқларда қолишни унинг ўзи таклиф этди. Ит, чана ва ҳайдовчиларни ваъда қилди. Унинг чодири бошқаларникидан алоҳида, дарёнинг юқори қирғоғида бўлиб, бир нечта ҳинду қизлар унинг хизматида эди. Биз у билан суҳбатлашардик, тинмай суҳбатлашардик, бу то биринчи қор тушиб, чана юргизишга имкон бўлмагунча давом этди. Люсининг айтишича, у чегарада туғилган экан, қашшоқ кўчманчилар оиласида. Биласизларми, уларнинг ҳаёти қанақа: меҳнат, меҳнат, боши-кети кўринмайдиган қора меҳнат…
“Мен оламнинг гўзаллигини пайқамасдим, — сўз бошлади Люси. — Бунга вақтим йўқ эди. Билардим, у ёнимда, кулбамиз атрофида, аммо нон пиширишим, супуриб-сидиришим, ҳар хил юмушларни бажаришим керак эди. Гоҳида ўлгудек эркинликни истардим, айниқса, баҳорда, қушлар навоси ақлдан оздираёзганда. Яйловларда оёқларим шабнамдан ивимагунча югургим, ўрмонга кириб, узоқ-узоқларга кетгим, довонга чиқиб, у ердан олисларга тикилгим келарди. Дараларда, кўллар бўйида санғишни, қундузлар, олачипор гулмоҳилар билан дўстлашишни, олмахонлар, қуёнлар, турли жониворлар орқасидан писиб бориб, уларни кузатишни, сир-асрорларидан воқиф бўлишни хоҳлардим. Менга шундай туюлардики, гарчи вақтим бўлганида ҳам майсалар устида ётиб, жонзотлар биз одамлар билмаган нарсалар ҳақида пичирлашаётганига қулоқ солган бўлардим”.
Трифден стаканини тўлдирмагунларича кутиб турди.
— Бир сафар эса шундай деганди:
“Мени ёввойи ҳайвонлардек ой нурида, юлдузлар ҳамроҳлигида тунлари дайдиш истаги қийнарди, зулматнинг муздек баҳмали баданимни эркалаши учун ортимга қарамай югургим келарди. Қайсидир оқшом, оғир, жазирама кундуздан сўнг — шу куни нимага қўл урмай, ишим юришмади — бутунлай ҳолдан тойдим. Отамга аҳён-аҳёнда тунлари сайр қилгим келаётганини билдирдим. У ажабланиб менга бақрайиб турди-да, икки дона хапдори берди ва жойимга ётиб, мириқиб ухлаб олишимни маслаҳат берди. Шундан буён ўз истакларимни бировга ишонмайман”.
Уларнинг хўжалиги оғир аҳволга тушиб, оила камбағалликка юз тутди ва улар Сиэтлга кўчиб ўтишди. У ерда Люси иш куни асрга татигулик ва меҳнати оғир, тинкани қуритадиган фабрикадан иш топди. Бир йил ўтиб, арзон ресторанга официант сифатида ишга кирди.
“Азалдан, — деди бир куни менга Люси, — хаёлпарастроқман. Лекин қозон-товоғу фабрика ва арзонгаров ресторанларда хаёлпарастликка ўрин бор деб ўйлайсизми?”
Ўн саккизга тўлганда Жунода ресторан очмоқчи бўлган кишига турмушга чиқди. У кишининг озроқ жамғармаси бўлиб, Люсига бойваччадек кўринганди. Люси уни севмасди — буни доимо таъкидларди — аммо қиз чарчаганди, машаққатли меҳнат жонига текканди. Бунинг устига Жуно Аляскада жойлашган. Люси бу мўжизавий ўлкага кўчиб ўтишга жон-дили билан рози бўлди. Бироқ умидлари саробга айланди. Эри арзон ресторан очди. Тез орада Люси унинг нима сабабдан уйланганини англаб етди: мақсад — текин хизматкорга эга бўлиш экан. Люси барча юмушларни — мижозларга хизмат кўрсатишдан тортиб идиш-товоқ ювишгача бир ўзи бажаришига тўғри келди. Қолаверса, кун бўйи жиз-биз қиларди. Шу тарзда тўрт йил яшади.
Ифлос қовоқхонага банди қилинган ва нақд тўрт йил мобайнида заҳмат чекишга мажбур бўлган бу ёввойи, ибтидоий сезгига мойил, озодликка ташна ўрмон мавжудотини кўз олдингизга келтираверинглар!
“Ҳаммаси шунчалар маънисиз эдики, — деди у. — Кимга керак бунақа ҳаёт? Мен нима учун дунёга келдим? Наҳот яшашнинг маъноси ишлаш, ишлаш ва яна ишлаш бўлса? Ётганингда ҳам чарчаган бўлсанг, уйгонганингда ҳам чарчоқни ҳис қилсанг, кунлар бир-бирига икки томчи сувдек ўхшаш бўлса, бундан нима наф?” Баъзи риёкорлардан мангу ҳаёт ҳақида эшитган бўлса ҳам ўзининг ердаги ҳаёти боқийликнинг гарови бўлишига ишонмасди.
Идеал ҳаёт орзуси уни тинч қўймасди. У бир қанча китобларни ўқиб чиққан бўлса-да — айнан қайсиларини, билмайман — “Денгиз бўйи кутубхонаси” туркумидаги романлар бўлса керак, улар ҳам орзуларини озиқлантирарди, холос.
“Гоҳида, — дерди Люси, — ошхонадаги дим ҳаводан бошим шундай айланардики, агар мусаффо ҳаводан бир сипқормасам, ҳушимдан кетаёзардим. Деразадан бошимни чиқариб, кўзимни юмардим ва тасаввуримда ажиб манзаралар пайдо бўларди. Шундай туюлардики, аста юриб кетяпман, атрофимда эса сукунат, озодалик: на чанг, на ғубор. Ўтлоқларда жилғалар шилдираб оқади, қўзичоқлар чопқиллаб юришибди, сабо гулларнинг муаттар ҳидини барчага улашаяпти, борлиқ қуёш нурларига чўмган. Сигирлар тиззабўйи сувга тушиб олишган, сойда қизлар чўмилишяпти, баданлари оппоқ, нафис. Хаёлимда Аркадиядаман. Бу ўлка ҳақида қайсидир китобда ўқигандим. Балки — орзу қилардим — йўлнинг муюлишида бирдан совутлари қуёшда ялтираётган от минган рицар ёки қордай оппоқ отда малика пешвоз чиқар. Нарироқда қандайдир қасрнинг миноралари гавдаланади. Ёки кейинги бурилишда нуқрадек оппоқ, фавворали афсонавий саройни кўраман деб, ўй сурардим… Кўзимни очгач эса ошхонанинг бўғиқ нафаси тағин юзимга урилар, Жейкнинг, эримнинг овозини эшитишга мажбур эдим: “Нўхотни нега сузмаяпсан? Кун бўйи кутиб ўтираманми?” Соҳир ўй-орзулар! Эҳтимол, маст арман-ошпаз жанжал кўтариб, ошхона пичоғини бўйнимга тираганда, мен эса темир ҳовонча билан бошига туширганимда, аммо ундан аввал қўлимни қизиб турган печда куйдириб олганимда уларга ҳаммадан кўра яқинроқ тургандирман.
Мен беҳаловат, қувноқ ҳаётни, чиройли буюмларни орзу қилардим… аммо хаёлимга тез-тез шундай фикр келардики, пешонамга бахт битилмаган, қисматим фақат пишир-куйдиру қозон-товоқ ювишдан иборат. Айни дамда Жунода айш-ишрат авжига чиққан. Бошқа аёллар ўзларини қандай тутаётганларини кўрдим, лекин уларнинг ҳаёт тарзи заррача бўлсада мени ўзига жалб эта олмади. Мен пок бўлишни истардим; билмадим, нима учун. Идиш-товоқ ювиб ўласанми ё анов аёллардекми — барибир эмасми?”
Трифден бир зумга оғзига талқон солиб олди, фикрини бир жойга тўпламоқчидай эди.
— Ҳа, мана қандай аёлни учратгандим: у ёввойи ҳиндулар қабиласининг сардори эди, бир неча минг квадрат мил территорияга эгалик қиларди. Бу осонгина амалга ошганди, гарчи унинг ўзига қозон-товоқлар ичида яшаб, шу ерда рихлатга кетишдек туюлса-да.

“Исён кўтариш соати етиб келганди. Ўша кунлари сўзлари ҳалигача ёдимда бўлган газета парчаси қўлимга бехос тушиб қолди”. У менга Торонинг “Инсон фарёди” китобидан парча келтирди:
“Ёш қарағайлар жўхоризорда йилдан-йилга бўй чўзади, бу мен учун қувонарли ҳол. Биз ҳиндуларни маданийлаштиришимиз лозим, деб айтамиз, лекин бу уларнинг ҳаётини ўнгламайди. Жанговор ҳамда мустақиллигича қолиб, ўрмонда танҳоликда кун кўраётган ҳинду ўзининг Худоси билан алоқани йўқотмади. Вақти-вақти билан онда-сонда учрайдиган, ўзига хос мулоқот — табиат-ла тиллашиш бахти унга насиб этади. Унга юлдузлар яқинроқ, бизнинг майхоналаримиз эса бегона. Қалбининг ўчмас нури хира кўринади, чунки у биздан олисларда. У кўзни қамаштирадиган, бироқ зарарли ва узоққа бормайдиган шам алангаси билан рақобатга киришган нурсиз, аммо ҳимматли юлдузлар ёғдусига монанд.
Қардошлик ороллари аҳолисининг кундуз ёруғида дунёга келган илоҳлари бўлган. Аммо улар тунда туғилган Худоларга нисбатан жуда қадимий эмас…”
Люси буларни сўзма-сўз айтди, жумлалар унинг оғзидан шукуҳли эшитиларди.
“Ана шунақа. Қолгани ертиб олинган экан, — қўшимча қилди Люси аччиқ алам билан. — Бу фақатгина газета парчаси эди, холос. Торо — буюк донишманд. У ҳақида кўпроқ билишни истардим”.
Люси жимиб қолди, онт ичаманки, бир дақиқадан сўнг: “Мен унга муносиб умр йўлдош бўлардим”, — деганида унинг юзи гўдакникидек беғубор эди.
Кейин, сўзида давом этди:
“Бу жумлаларни ўқиб бўлдиму менга нима бўлганини англаб етдим. Мен тун фарзанди эдим. Умрим бўйи кундуз болалари орасида бўлдим, аслида эса зулматга тегишли эдим. Мана, не боис бундай ҳаёт — қозон кавлаш, идиш-товоқ орасида ивирсиш кўнглимга ўтиришмайди, мана не боис ой шуъласи остида яланғоч бўлиб чопгим келади. Жунонинг ифлос майхоналари мен учун эмаслигини тушуниб етгандим. Ана шунда ўзимга-ўзим: “Бас, етар”, — дедим, афтодаҳол уст-бошимни ечиб, ташқарига чиқдим. Жейк тўхтатишга уринди.
— Нима қилмоқчисан?
— Ўрмонга кетаман, ўз маконимга.
— Ҳеч қаёққа кетмайсан, — елкамдан тутиб, ушлаб қолмоқчи бўлди. — Ошхонадаги ҳароратдан ақлингни йўқотибсан. Бирор кулфатга йўлиқмасингдан мени эшит.
Мени эса унга револьвер ўқталдим, кичкина колт-44 ва: “Мана менинг жавобим”, — дедимда жўнаб қолдим”.
Трифден стаканни бўшатиб, яна қуйишларини сўради.
— Биласизларми, кейин у нима қилди? У пайтда йигирма икки ёшда эди. Лаънати тўрт йилини ошхонада ўтказди, энди эса барча йўллар очиқ эди. Бу сафар ишратхонага бориб ўтирмади. Тўғридан-тўғри соҳилга. Менимча, Аляскада сув йўли билан саёҳат қилишни афзал кўришади. Айни шу дамда ҳиндулар қайиғи Дайига жўнаётганди — бундай нусхадаги қайиқни кўргансизлар, ёғочни ўйиб ясалади, энсиз, чуқур, узунасига олтмиш фут. Люси ҳиндуларга қўлидаги бор чақани узатиб, қайиққа ўтирди.
“Соҳир хаёлот? — деди у. — Соҳир хаёлот ижобати илк дақиқаларданоқ бошланди. Қайиқда мендан ташқари учта оила ҳам бор эди. Қимирлашнинг иложи бўлмасди. Оёқ тагида ит ва болакайлар ўралашишар, қайиқ олдинга силжиши учун ҳамма бирма-бир эшкак эшиши лозим эди. Икки томонимиз эса қорли тоғлар билан ўралган, улардан ҳам юксакроқда булутлар онда-сонда қуёшни яшириб туришади. Сукунатни айтмайсизми! Ҳайратомуз осойишталик! Ора-сира узоқ-узоқларга, дарахтлар орасидаги овчилар қароргоҳидан чиқаётган тутун юқорига ўрлайди. Бу саёҳат боғ сайрини эслатар, орзуларим ҳақиқатга айланишига кўз тика бошлагандим. Қандлайдир мўъжиза юз беришини кутардим ва бу чиндан-да рўёбга чиқди.
Оролдаги илк қўналғамиз, балиқ овлаётган шумтакалар, ҳиндулардан бири турган жойидаёқ пайкон отиб қулатган баҳайбат буғу! Ҳамма ёқ гулга бурканган, қирғоқдан нарироқда ўтлар одам бўйи, қалин, диркиллаб турибди. Бир қанча қизлар билан тепаликка чиқиб, маймунжон ва турфа хил илдизмевалар тердик, нордон, лекин хушхўр. Бир жойда мева билан қорин тўйғазаётган улкан айиққа йўлиқдик. У ҳуркиб кетиб, бўкирди ва бизга ўхшаб ура қочди. Гулхан атрофидаги ўйин-кулги, буғу гўштининг сўлагингни оқизадиган ҳиди! Ғаройиб! Ниҳоят мен ўз қондошларим билан бирга эдим, менинг жойим уларнинг орасида эди. Ўша оқшом уйқуга кетар эканман, чодирнинг бир четини кўтариб, виқорли тоғлар ортидан жилмайиб қараётган юлдузларга тикилдим, туннинг шивир-шивирига қулоқ солдим ва умримда илк бора ўзимни бахтиёр сездим. Эртага ҳам, унинг эртасига ҳам, умрбод шундай бўлиб қолишини билиб турардим. Ортга қайтмасликка қарор қилдим. Қайтмадим ҳам.
Хомхаёллар! Буларнинг нима эканлигини эртаси куни билдим. Биз энига ўн икки-ўн беш милдан кам бўлмаган дарёнинг ваҳимали ирмоғидан сузиб ўтишимиз керак эди. Ирмоқнинг ўртасига етганимизда довул кўтарилди. Тунни қирғоқда катта бўрибосар билан ёлғиз ўтказдим, негаки бирор кимса тирик қолмаганди”.
— Фараз қилинг, — деди Трифден ҳикоясини тўхтатиб, — қайиқ ағдарилиб чўкиб кетди. Ичидагиларнинг барчаси ҳалок бўлди. Биргина Люси итнинг думига илакишганча қирғоққа чиқиб жон сақлаб қолди. Кўзини очганда жимитдек қумлоқ саёзликда эди.
“Ҳайриятки, бу орол бўлиб чиқди, — деди у. — Мен ўрмон оралаб ичкарироққа юравердим. Кўрган одам ниманидир ахтаряпти, деб ўйлаши тайин эди. Аста қадам санайвердим. Ичимда қўрқувдан асар ҳам топилмасди. Ахир, мен тун фарзанди эдим. Ўрмоннинг ваҳимаси мени қўрқитолмасди. Оролга тушганимнинг иккинчи куни излаганимни топдим. Ўрмон ичидаги тор сўқмоқда ярим вайрона кулбага кўзим тушди. У анчадан бери ҳувиллаб ётган кўринарди. Том ўпирилиб тушганди. Каравот устидаги кўрпа-ёстиқ чириб битган, ўчоқ ёнидаги хум ва қозонни ис босиб кетгнанди. Энг қизиғи ҳали олдинда эди. Дарахтлар орасидан нима топганимни хаёлингизга ҳам келтиролмайсиз. У ерда қачонлардир дарахтга боғланган саккизта от скелети ётарди. Отлар, афтидан, очдан ўлган, улардан бир уюм суяк қолганди, холос. Ҳар бир отнинг белига хуржун ортилган экан, шекилли, суяклар орасида каноп қопчиқлар ивирсиб ётарди, бу қопчиқларда эса буғу терилилари, уларнинг ичида эса… сиз ўзингиз нима бор деб ўйлайсиз?”
Люси энгашиб қорақарағай новдалари тагидан тери хуржунни олди. Оғзини ечиб умримда кўрмаган бир дунё олтинни қўлимга тўкди: бу ерда катта миқдордаги олтин қум зарралари бор эди, рангидан софлиги ва бирон марта ювилмаганлиги билиниб турарди.
“Сен тоғ муҳандисиман дединг, — мурожаат қилди менга Люси, — бу юртни яхши биларкансан. Мана шу рангдаги олтин олинадиган бирорта сой номини айта оласанми?”
Мум тишлаб қолдим. Олтинга ҳеч қанақа кумуш аралаштирилмаган, тоза эди. Олтин сифатини Люсига айтдим.
“Тўппа-тўғри, — тасдиқлади, — мен бир унциясини ўн тўққиз доллардан пуллаяпман. Эльдорадо олтинларига ўн еттидан ортиқ беришмайди, асл баҳоси эса ўн саккизга яқин. Суяклар орасидан саккиз қоп олтин топдим, ҳар бирида юз эллик фунтдан !”
— Чорак миллион доллор! — ҳайқириб юбордим.
— Ўзимнинг хомчўтим бўйича ҳам шунча. Мана сизга хаёлот! Шунча йил молдек ишладим, озодликнинг таъмини татиб кўришим биланоқ — уч кун ичида бир дунё саргузашт! Бу олтинларни қўлга киритган одамларга нима бўлган экан? Мен тез-тез бу ҳақида бош қотирардим. Юк ортилган отларини дарахтга боғлаб, ер юзидан изсиз йўқолишган. Уларнинг қисмати нима билан тугаганини биров билмайди, шундай экан мен, тун фарзанди, ўзимни уларнинг ҳаққоний меросхўри хисоблайман”.
Трифден сигара тутатиб ўйга чўмди.
— Биласизларми, кейин у қандай йўл тутди? У ҳамма бойликни яширди, фақатгина ўттиз фунт олтинни чўнтагига жойлаб соҳилга қараб кетди. Соҳилга яқинроқ жойдан сузиб ўтаётган қайиқни тўхтатиб, Дайидаги Пэт Хили факториясига жўнади. Керакли аслаҳа-анжом сотиб олиб, Чилкут довонини ошиб ўтди. Бу минг саккиз юз саксон саккизинчи йили, Клондайк олтин кони очилмасидан саккиз йил аввал, Юкон соҳиллари ўлик саҳрога эврилмасидан илгари бўлганди. Люси ҳиндулардан ҳайиқарди, шундай бўлса-да кўлни сузиб ўтиб, қуйи Юконда биринчи учраган қўналға томон дарё бўйлаб пастга тушди. Бир неча йил саргардон юрди. Кейин эса биз учрашган жойга келиб ўрнашди. Бу жойлар унга ёқиб қолди. Ўзи айтганидек, бу масканда “водий юрагида тизза бўйи алвонранг гулсафсарлар орасида савлат тўкиб турган эркак буғу”ни кўрганди. У ҳиндулар орасида яшаб қолди, уларга табиблик қилди, ишончга кирди ва аста-секин уларга йўлбошчилик қила бошлади. Шундан бери фақат бир марта иссиқ ўрнини тарк этди: ёш ҳиндулар гуруҳи билан Чилкутдан ўтиб, яшириб қўйган олтинларини ковлаб олди-да маконига қайтди.
“Мана, шу ўлкада кунимни кўряпман, ёт киши, — ҳикоясини тамомлади Люси, — манави эса менинг энг бебаҳо хазинам”.
Люси бўйнига осиб олган буғу терисидан тикилган нишонсимон халтачани олиб, уни очди. Ичидан ёғ босган шойига ўралган, вақт ўтиб сарғайган, яғири чиқиб кетган, Торонинг жумлалари ёзилган газета парчасини чиқарди.
— Хўш, бахтлимисиз? Ҳаётингиздан мамнунмисиз? — сўрадим. — Чорак миллион доллар билан Штатларда ҳам ишламай яшашингиз мумкин. Сизга бу ерда кўп нарса етишмаса кераг-ов.
— Унчалик эмас, — жавоб берди Люси. — Мен Штатлардаги биронта аёл билан ўрин алмашмасдим. Менинг жойим шу ерда, ўзимга ўхшаганлар орасида. Тўғри, шундай дақиқалар бўладики, — унинг кўзларида юқорида айтилган надоматни кўрдим, — ёнимда Торо бўлишини астойдил хоҳлайман.
— Сабаб?
— Унга турмушга чиқиш учун. Бора-бора ўзимни ёлғиз ҳис қиляпман. Мен ҳам ожизаман, оддий аёлман. Бошқа тоифадаги аёллар, худди мен каби уйдан қочиб кетиб, ҳайратланарли жасурликлар кўрсатган, масалан, аскар ёки денгизчи бўлган аёллар тўғрисидаги миш-мишлар қулоғимга чалинган. Улар аломат аёллар. Улар эркакшода аёллар, чин маънодаги аёл кишида бўладиган эҳтиёжга муҳтож эмаслар. Улар муҳаббат ўтида ёнмайдилар, бола кўришни хоҳламайдилар. Мен бўлсам, айнан ушбу тоифаданман. Ўзингиз баҳо бериб кўринг, наҳот эркакка ўхшасам?
Мутлақо. У зиғирча бўлса-да эр кишига ўхшамасди. У тўлачадан келган, мовий кўз, дилбар, қорамағиз аёл эди.
— Наҳот мен аёл киши бўлмасам? Ҳа, мен ҳам бошқа аёлларга ўхшайман. Шуниси ғалатики, тун фарзанди бўла туриб, севгига келганда ўз-ўзимга ўхшамай қоляпман. Ўйлашимча, инсон доимо ўзи кабиларни севади. Менда ҳам шундай бўлди.
— Наҳот бирон … — оғиз очдим.
— Асло, — гапимни бўлди. Нигоҳларидан билдимки, ҳақиқатни гапираётганди. — Бир мартагина эр қилдим — энди уни хаёлларимда “Ҳўкиз” деб атайман. У ҳозир ҳам Жунодаги қовоқхонасида бўлса керак. Ўша ёқларга йўлингиз тушса, йўқлаб қўйинг. Унинг мен айтган лақабга қанчалик лойиқ эканлигига ўзингиз ишонч ҳосил қиласиз.
Икки йил ўтиб “Ҳўкиз”ни излаб топдим. У чинданда Люси таърифлагандек экан. Боқибеғам, бақалоқ — ҳақиқий ҳўкиз. У аранг оёқ судраб, ўзининг емакхонасида мижозларига югириб-еларди.
— Ёнингизда суянч бўлгани аёл кишининг қўли етишмас экан, — дедим унга.
— Қачонлардир бўлган ҳам эди.
— Вафот этдими?
— Ҳа, вафот этди. У ҳар доим ошхонанинг бўғиқ ҳавоси сабаб ақлидан озишини такрорлайверарди. Шундай ҳам бўлди. Кунларнинг бирида менга револьвер ўқталди-да, сивашлар билан қайиқда қочиб кетди. Довул туриб, ҳаммаси сувга ғарқ бўлди.
Трифден яна стаканни тўлатиб, анчагача сукут сақлади.
— Хўш, аёлга нима бўлди? — эсга солди Милнер. — Энг қизиқ жойида тўхтаб қолдинг-ку. Кейин нима бўлди?
— Кейинми, — давом этди Трифден, — кейин ўзининг айтишича, бошқа ҳаммасида ёввойилигича қолган бўлса-да, турмуш ўртоғини ўз ирқидан бўлишини истарди. У менга рафиқа бўлишни хоҳлаётганини мулойимгина, рўйрост тушунтирди.
— Ёт киши, — деди у, — кўнглимдаги инсон бўлиб чиқдингиз. Модомики, кузда Қоятоғни ишғол этиб, бу ерларга қадам ранжида этибсизми, демак, бизнинг турмуш тарзимиз сизга маъқул экан. Қаранг, қандлай гўзал жойлар. Бундан яхшисини тополмайсан. Шу ерларда қолсангиз бўлмайдими? Мен садоқатли хотин бўламан.
У жавобимни кутарди. Тан олишим керакки, ичимда жон деб турардим. Мен ошиқ бўлиб қолгандим. Лек, кўриб турганингиздек, бўйдоқман. Ортимга ўгирилиб, айтишим мумкинки, Люси мени ўзига ром эта олган ягона аёл эди. Бироқ бўлиб ўтган воқеалар менга ўта бемаъни туюлди. Суюкли аёлим бор, дея жентльменлардек қулоғига лағмон илдим.
— У сени кутаяптими? — сўради Люси.
— Бўлмасамчи.
— Сени севадими?
— Севганда қандоқ.
Шу билан ҳаммаси тугади. Люси қайтиб бу мавзуга тўхталмади… фақат бир сафаргина… ичидаги тўфонни ушлаб туролмади.
— Биргина қош қоқсам бўлгани, — деди раҳнамо, — сен бир қадамга-да жойингдан жилолмайсан… Ҳа, бир оғиз сўзим кифоя — бу ерда умрбод қолиб кетасан. Йўқ. Мен бундай қилмайман. Агар сен хоҳламас экансан, сени ушлаб туролмайман. Менинг муҳаббатим ҳам сенга керак эмас экан.
Люси чодирдан чиқиб, йўлга отланишимга кўмаклашишларини амр этди.
— Жўнаб кетаётганинг юрагимга ўт соляпти, — деди у видолашаётиб. — Сени севиб қолдим. Агар фикрингни ўзгартирсанг, ёнимга қайт.
Мен уни ўпгим келарди, ахир, мен унинг ишқида ёнардим, бироқ юрагим бетламасди. Кейин, бунга қандай қарайди, билмайман. Унинг ўзи ёрдамга келди.
— Мендан бўса ол, — деди у, — бўса ол, кейин эслаб юриш учун.
Биз Қоятоғ этагидаги қорли водий бағрида оғиз-бурун уриштирдик. Люсини йўл четида қолдириб, итларим изидан чопиб кетдим. Довонни ишғол этиб, Катта Бандикўлдаги илк учраган постга етиб келгунимча бир ярим ой муддат керак бўлди.

Дераза ортидаги шаҳар олислардаги тўлқинлардек шовулларди. Официант найчали стакан келтирди. Жимжитликда Трифденнинг овози дафн қўнғироғидек ингради:
— Ўша ёқларда қолганимда яхши бўлармиди. Аҳволимга қаранглар.
Биз унинг оқ оралаган соқол-мўйловига, ялтирбошига, салқиган кўзларига, осилган лунжларига, бақбақаларига назар ташладик. Бу сийрат қачонлардир кучли, зуваласи пишиқ, собитқадам бўлган, эндиликда эса ниҳоятда зерикарли ва фаровон турмушдан мой боғлаган, ҳаётдан тўйган, шарти кетиб, парти қолган инсоннинг инъикоси эди.
— Ҳали ҳам кеч эмас, қария, — Бардуэлнинг товуши базўр эшитилди.
— Худо ҳаққи, қўрқоқлигимдан афсус чекаман! — Трифденнинг нидоси отилиб чиқди. — Унинг ёнига қайтсам бўларди. Ҳозир ҳам ўша ерда. Мен бел боғлаб, тоғу-тошларда у билан бошқача ҳаёт кечиришим мумкин эди… Бу масканларда қолиш — ўз жонига қасд қилиш билан баробар! Лекин аҳволимга разм солинглар: ўзим бор-йўғи қирқ еттида бўлсам-да мункиллаган чолдан фарқим қолмаган. Энг ёмони шундаки, — стаканни қўлига олиб, унга тикилди, — бундай тарзда ўз жонига суиқасд қилиш жасорат талаб қилмайди. Мен ўзбошимчалигимча қолдим. Олис сафар ўйидан этим жимирлайди; тонгги аёз, муз қоплаган чаналар даҳшатидан юрагим орқага тортади.
Одатдагидек стаканнинг пешонасини лабига олиб борди. Кейин бирдан ғазаб оловида стаканни полга уриб чилпарчин қиладигандек тараддудланди. Аммо ғазаб ўрнини аввалига иккиланиш, сўнг ўйчанлик эгаллади. Стакан боз кўтарилиб, лабга тегар-тегмас тош қотди. Трифден хириллаб, ҳасрат-ла жилмайди, бироқ сўзлари тантанавор янгради:
— Тун Фарзанди учун қадаҳ кўтарайлик! У чинакамига беназир аёл эди!

Jek London
TUN FARZANDI
Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

Amerikalik taniqli yozuvchi Jek London (1876-1916) yoshligida juda ko’p kasblar bilan shug’ullangan. 1893 yilda ilk bor u Yaponiya sohillariga dengiz safariga oddiy matros bo’lib borgan. 1894 yilda ishsizlarning Vashingtonga ko’chishida qatnashgan, daydilarcha hayot tarzi uchun qamoqqa olingan, siyosiy harakatlarga qo’shilgan. 1895 yilda AQSH ishchi partiyasi, 1901 yil Sotsalistik partiyaga a’zo bo’lgan. Keyinroq Kaliforniya universitetiga o’qishga kiradi va ko’p o’tmay o’qishni tashlab ketadi.

Adabiy faoliyati 1893 y.dan boshlangan. Yozuvchining ko’pgina hikoya to’plamlari, qator qissa varomanlari shimol mavzuida yozilgan («Bo’ri bolasi», 1900; «Izg’irin bolalari», 1902 va b.). «Qor qizi» (1902), «Hayot uchquni» (1907), «Shimoliy Odisseya» (1910), «Insonga ishonch» (1914), «Qadim dengizchilardek» (1917), «Chandiqli odam» (1900), «Oltin dara» (1905) va b. sarguzasht asarlar muallifi. «Olis o’lkada» (1899), «Ayol mardligi» (1900), «Gulxan yoqish» (1910), «Qish haqida qissa» (1904) asarlarida tabiat bilan uyg’unlashib ketgan mehnatsevar indeyslarning o’ziga xos hayotini tasvirlagan. «Yovvoyi kuch» (1905), «Oqso’yloqtish» (1906) asarlari hayvonot olami haqida.«Dengiz bo’risi» (1904) «Martin Iden» (1909), «Uch qalb» (1920) romanlari mashhur. Londonning ijodida G. Spenser, F. Nitshe falsafiy ta’limotlarining ta’siri seziladi. «Martin Iden» roman-biografiyasida bosh qahramonning paymonasi to’lgan chog’da ham «yashashga ishtiyoqi»ni aks ettirgan. Uning individualizm ta’sirida yozilgan mazkur romanida g’arbcha «barkamol inson», ya’ni «supermen» nazariyasi ham ilgari surilgan. London 16 yillik ijodiy faoliyati mobaynida 19 roman, 18 to’plam (152 hikoya), 3 pesa, 8 avtobiografik va publitsistik xarakterdagi kitob yaratgan. «Hayotga muhabbat» (1961), «Qish haqida» (1962), «Martin Iden» (1968) va b. asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Atrofni qorong‘ulik chulg‘agan bo‘lsa-da, havo dim edi. Bunaqasi hatto San-Fransiskoda ham kamdan-kam bo‘ladi. Eski Alta-Ino klubining ochiq derazasidan ko‘chaning g‘ovur-g‘uvuri shundoqqina quloqqa chalinadi. Ichkarida poraxo‘rlikka qarshi kurashish va agar unga barham berilmasa, shahar jinoyatchilarga to‘lishi to‘g‘risida bahs ketardi. Bashariyatning tubanliklari, xusumatlari, axloqiy buzuqliklariga har turli misollar keltirildi. Oxirida kimdir o‘tgan kungi voqeani yodga oldi va o‘sha mash’um kunning tunida ringda o‘ldirilgan mashhur navqiron bokschi O’Brayen nomini hech kim tildan qo‘ymadi. Bu ism ichkaridagilarni jonlantirib yubordi. O’Brayen to‘g‘riso‘z, xushxulq yigit edi. Ichmas, chekmas, so‘kinmas va yosh ma’budlar singari ko‘rkam edi. Hatto ringga ham ibodat kitobchasi bilan ko‘tarilardi. Kitobcha kiyimxonadan, paltosining cho‘ntagidan chiqdi… vafotidan so‘ng.
U beg‘ubor va xushsurat, qaysiki, odamni tark etib, o‘rnida tuyqus keksalik paydo bo‘lganda uni beixtiyor o‘ziga rom etadigan yoshlikning timsoli edi. Bu kecha biz ushbu umrning bahoriga intildikki, Orzu kela solib, barchamizni deraza ortida g‘azab-la shovqin solayotgan shahardan olislardagi o‘zining saltanatiga olib ketdi. Barduel bizga o‘qib bermoqchi bo‘lgan Toroning misralarida bunday kayfiyatning yellari birmuncha esib turardi. Lekin aynan u emas, taqirbosh, xo‘ppasemiz Trifden kechamizning xayoliy qahramoni sifatida namoyon bo‘ldi. Avvaliga uning hikoyasini eshitib o‘zimizdan, ovqatdan so‘ng necha stakan viskining boshiga yetdi ekan, deb so‘radik, biroq keyin bu haqida o‘ylamay ham qo‘ydik.
— Bu voqea ming sakkiz yuz to‘qson sakkizinchi yilda bo‘lgandi, o‘shanda o‘ttiz beshda edim, — so‘z boshladi Trifden. — Bilib turibman, xayollaringizda chamalab ko‘ryapsizlar… nimayam derdim, haqiqatdan yuz o‘girolmaysan — hozir qirqdan o‘tdim, afti-angorimga qarab esa o‘n yil ko‘proq berish mumkin. Shifokorlar ham aytishyaptiki… jin ursin, bu oq xalatlilarni!
U tagi chuqurroq stakanni og‘ziga olib kelib, hovurini bosish uchun asta simirdi.
— Ammo men yosh edim… qachonlardir. Ha, o‘n ikki yil avval sochlarim siyqa emas, quyuq, o‘zim esa baquvvat, kelishgan, xipcha edim. Eng uzun kun ham men uchun g‘oyat qisqa tuyulardi. Sen eslaysanku, Milner, biz sen bilan anchadan beri osh-qatiqmiz. O’zing ayt, zap azamat emasmidim?
Milner bosh silkidi. U Trifden kabi tog‘ muhandisi bo‘lib, Klondaykda rizqini terib yurardi.
— Sen haqsan, qariya, — dedi Milner. — O’sha oqshom qandaydir muxbir tannoz to‘polon ko‘targanida o‘rmon kesuvchilarni boplab ta’zirini berganing sira yodimdan ko‘tarilmaydi. U paytda Slevin safarda edi, — batafsilroq tushuntirdi bizga Milner, — uning ish boshqaruvchisi o‘zining gumashtalarini Trifdenga ro‘baro‘ qilgandi.
— Endi esa ahvolimga qaranglar, — dedi alamnok Trifden. — Oltin vasvasasi meni ne ko‘ylarga soldi. Cho‘ntagimda necha millionlar borligi yolg‘iz Yaratganga ayon, qalbim esa bo‘m-bo‘sh, tomirlarimda bir tomchi-da qaynoq qon oqmaydi. Endi men naq meduzaman — bir tog‘ora sovuq ilviragan xamir… Vuy-y!
Uning ovozi qaltirab ketdi va yana tasalli uchun viskiga talpindi.
— U vaqtlar ayollar mendan ko‘z uzishmasdi. Hozirgacha oila qurmaganim g‘alati ko‘rinadi… Hammasi o‘sha qizni deb… Aynan o‘sha haqda so‘zlab bermoqchiman. Men uni oq tanlilar istiqomat qiladigan jami maskanlardan ming mil — balki, undanda uzoqroqdir — olislarda uchratdim. U menga hozirgina Barduel o‘qib bergan Toroning misralaridan — ilohlar, yorug‘ kunda dunyoga kelganlar hamda qora tunda tug‘ilgan maloikalardan parcha keltirgandi.
Bular Golstedga o‘rnashib olganimdan so‘ng yuz berdi. Golsted soyi qanchalik oltin to‘la o‘ra ekanligi xayolimga ham kelmagandi. Qoyatog‘dan Katta Bandiko‘l orqali sharqqa “yurish” qildim. Shimolda Qoyatog‘ nafaqat tog‘ tizmasi, balki o‘tib bo‘lmas chegara, devordir. Qadimda darbadar ovchilar bu tog‘dan kamdan-kam o‘tishgan, ammo bunday yuragi butunlarning aksari yo‘ldayoq bandalikni bajo keltirishardi. Shuning uchun ham bu mashaqqatli yo‘l hisoblanar va men ushbu yo‘lni bosib o‘tishga bel bog‘ladim. Bunday jasurlikdan har kim faxrlansa arziydi. Hozir ham hayotimdagi boshqalardan ko‘ra shu ishimdan ko‘proq g‘ururlanaman.
Men o‘zga olamga tushib qolgandim. Uning bepoyon kengliklarini hali birov tekshirmagan, biror oq tanli odam oyog‘i tegmagan, hindu qabilalari esa bu yerlarda o‘n ming yillar ilgarigi ibtidoiy sharoitda kun ko‘rishardi… Negaki ular o‘shanda ham hozirgidek oq tanlilar bilan ba’zi-ba’zi hollardagina savdo munosabatlariga kirishishardi. Vaqti-vaqti bilan alohida hindu guruhlari shu maqsadda tog‘dan o‘tishardi. Lekin Gudzonov ko‘rfazi Kompaniyalariga ham manzilga yetib, bu joylarni egallash nasib etmadi.
Endi qizga qaytaylik. Men agar Kaliforniyada bo‘lganida daryo hisoblanadigan, nomsiz, birorta xaritaga kiritilmagan soy bo‘ylab yuqoriga ko‘tarildim. Ko‘z o‘ngimda goh baland tosh devorlar bilan o‘ralgan, goh yalang xushmanzara vodiy namoyon bo‘ldi. Yaylovlardagi o‘t-o‘lanlar odambo‘yi cho‘zilgan, maysazorlar gullarga burkangan, har-har yerdagi qoraqarag‘aylarning shox-shabbalari tarvaqaylab ketgandi. Yelkalariga zalvorli yuklar ortilgan itlarim batamom kuchdan qolishdi, panjalari qontalash bo‘lib ketdi. Men qanday bo‘lmasin hindular qo‘nalg‘asini izlashga tushdim. Ulardan chana va it haydovchilarni yollab, birinchi qor bilan yo‘lda davom etish umidida edim.
Meni kuzning oxiri bo‘lsa-da bu yerlarda gullarning ochilib turgani hayron qoldirdi. Chamasi, men subarktik Amerikaning qayeridadir, Qoyatog‘dan yuqoriroqda turgandim, haqiqatda esa hammayoqda boshdan-oyoq yashil gilam to‘shalgandi. Qachon bo‘lmasin bu o‘lkalarda oqlar paydo bo‘ladi va bu dalalarga bug‘doy sepishadi.
Nihoyat, gulxan tutuniga ko‘zim tushdi, itlarning akillashini eshitdim — hindularniki — va qo‘noqqa yetib bordim. Bu yerda taxminan, besh yuztacha hindu bo‘lib, go‘shtni surlashga mo‘ljallangan ustunlar sonidan kuzgi ov mavsumi omadli kelganini tushundim. Xuddi shu yerda uni, Lyusini uchratdim. Uni shunday chaqirishardi. Hindular bilan faqat imo-ishora orqali gaplasha oldim. Meni ulkan vigvamlar — gulxan yonib turgan tarafi ochiq chodirga boshladilar. Vigvam olovrang bug‘u terisidan edi. Ichkarida ozodalik va saranjomlik hukm surardi. Bunday sarishtalikni hali bironta hindu chaylasida ko‘rmagandim. Yotarjoy yangi kesilgan qoraqarag‘ay shoxlariga to‘shalgandi: bir quchoq mo‘yna ustidan oppoq parquvdan tayyorlangan adyol solingandi. Bundayin adyolni birinchi ko‘rishim edi. Uning ustida oyoqlarini chalishtirgancha Lyusi o‘tirardi. Qorachadan kelgan, yong‘oqrang. Uni qiz deb atadim. Yo‘q, u ayol edi, shukuhli, kamolotga erishgan bug‘doyrang amazonka. Ko‘zlari esa moviy edi. Ha, mana o‘shanda meni nima sehrlagan: uning ko‘zlari, ko‘m-ko‘k — nigohlarida daryo moviyligi-yu, samo ko‘kligi qorishib ketgandi, go‘yo. Ayniqsa, ularda quyosh nurlariga cho‘mmagan qaynoq xushchaqchaqlik jilvalanar, ularda chuqur insoniylik bilan birga… qanday tushuntirsam ekan… cheksiz nazokat bor edi. Tag‘in nimani aytsam ekan? Bu moviy ko‘zlarda donishmand-faylasuf xotirjamligi yanglig‘ otashin azobni ham, g‘am-anduhni ham, osudalikni ham o‘qidim.
Birdan Trifden hikoyasini to‘xtatdi.
— Birodarlarim, sizlar, balki, meni ortiqcha ichib qo‘ydi, deb o‘ylayotgandirsizlar. Aslo. Bu kechlikdan keyin beshinchisi. Men mutlaqo hushyorman va tantanavor ruhdaman. Axir, hozir men bilan o‘tmishdagi baxtiyor yoshligim gaplashyapti. Ayni zamondagi “qariya Trifden” emas, yoshligim tasdiqlamoqdaki, bu ko‘zlar bir paytlar men ko‘rgan eng ajib ko‘zlar edi: shunday xotirjam va shu bilan bir vaqtda ma’yus, dono va sinchkov, ko‘hna va jo‘shqin, mamnun va iltifotli. Yo‘q, do‘stlarim, ularni tasvirlagani so‘z topolmayman. Kelinglar, yaxshisi, u haqida gapirib bera qolay, o‘zlaring tushunib olaverasizlar…
Lyusi o‘rnidan qo‘zg‘almay, qo‘l uzatdi. “Yot kishi, — dedi u, — siz uchun xursandman”.
Qo‘pol shimoli-g‘arb lahjasini bilasizlarmi? Qay ahvolga tushganimni faraz qilaveringlar. Men oq tanli ayol kishini uchratdim, lekin uning lahjasi… Dunyoning narigi burchagida oq tanli ayolga duch kelish ajoyib, biroq, Xudo xayringni bergur, uning lahjasi ko‘ngilni g‘ash qilar, quloqni buzuq ohangdek batang qilardi. Baribir ayol jozibali edi. Quloq soling, o‘zlaring amin bo‘lasizlar.
U ishora bergandi shu zahotiyoq hamma chiqib ketishdi. Hindular unga qabila boshlig‘iga bo‘ysunganday so‘zsiz bosh egishardi. U erkak hindularga men uchun chodir tikishni va itlarimga g‘amxo‘rlik qilishni buyurdi. Buyruq bajo keltirildi. Ular hatto mokasinimning bog‘ichiga ham qo‘l tekkizishmadi. Ular bu ayolda Itoat Etish Kerak Bo‘lgan sardorni ko‘rishardi. Bu yerlardan ming mil narida yovvoyilar qabilasini oq tanli ayol boshqarmoqda, degan o‘ydan larzaga keldim.
“Yot kishi, — dedi u, — o‘ylashimcha, siz bu vodiyga qadami yetgan ilk oq tanlisiz. O’tiring, gurunglashamiz, keyin esa taomga. Qayoqqa yo‘l oldingiz?”
Yana uning talaffuzi g‘ashimga tega boshladi. Bunga e’tibor qilmanglar. Ishontirib aytamanki, parquv adyolga cho‘kib, bu dilbar ayolga quloq bergancha o‘zim ham buni o‘ylamay qo‘ydim.
Bu vodiyda bir haftacha bo‘ldim. U yoqlarda qolishni uning o‘zi taklif etdi. It, chana va haydovchilarni va’da qildi. Uning chodiri boshqalarnikidan alohida, daryoning yuqori qirg‘og‘ida bo‘lib, bir nechta hindu qizlar uning xizmatida edi. Biz u bilan suhbatlashardik, tinmay suhbatlashardik, bu to birinchi qor tushib, chana yurgizishga imkon bo‘lmaguncha davom etdi. Lyusining aytishicha, u chegarada tug‘ilgan ekan, qashshoq ko‘chmanchilar oilasida. Bilasizlarmi, ularning hayoti qanaqa: mehnat, mehnat, boshi-keti ko‘rinmaydigan qora mehnat…
“Men olamning go‘zalligini payqamasdim, — so‘z boshladi Lyusi. — Bunga vaqtim yo‘q edi. Bilardim, u yonimda, kulbamiz atrofida, ammo non pishirishim, supurib-sidirishim, har xil yumushlarni bajarishim kerak edi. Gohida o‘lgudek erkinlikni istardim, ayniqsa, bahorda, qushlar navosi aqldan ozdirayozganda. Yaylovlarda oyoqlarim shabnamdan ivimaguncha yugurgim, o‘rmonga kirib, uzoq-uzoqlarga ketgim, dovonga chiqib, u yerdan olislarga tikilgim kelardi. Daralarda, ko‘llar bo‘yida sang‘ishni, qunduzlar, olachipor gulmohilar bilan do‘stlashishni, olmaxonlar, quyonlar, turli jonivorlar orqasidan pisib borib, ularni kuzatishni, sir-asrorlaridan voqif bo‘lishni xohlardim. Menga shunday tuyulardiki, garchi vaqtim bo‘lganida ham maysalar ustida yotib, jonzotlar biz odamlar bilmagan narsalar haqida pichirlashayotganiga quloq solgan bo‘lardim”.
Trifden stakanini to‘ldirmagunlaricha kutib turdi.
— Bir safar esa shunday degandi:
“Meni yovvoyi hayvonlardek oy nurida, yulduzlar hamrohligida tunlari daydish istagi qiynardi, zulmatning muzdek bahmali badanimni erkalashi uchun ortimga qaramay yugurgim kelardi. Qaysidir oqshom, og‘ir, jazirama kunduzdan so‘ng — shu kuni nimaga qo‘l urmay, ishim yurishmadi — butunlay holdan toydim. Otamga ahyon-ahyonda tunlari sayr qilgim kelayotganini bildirdim. U ajablanib menga baqrayib turdi-da, ikki dona xapdori berdi va joyimga yotib, miriqib uxlab olishimni maslahat berdi. Shundan buyon o‘z istaklarimni birovga ishonmayman”.
Ularning xo‘jaligi og‘ir ahvolga tushib, oila kambag‘allikka yuz tutdi va ular Sietlga ko‘chib o‘tishdi. U yerda Lyusi ish kuni asrga tatigulik va mehnati og‘ir, tinkani quritadigan fabrikadan ish topdi. Bir yil o‘tib, arzon restoranga ofitsiant sifatida ishga kirdi.
“Azaldan, — dedi bir kuni menga Lyusi, — xayolparastroqman. Lekin qozon-tovog‘u fabrika va arzongarov restoranlarda xayolparastlikka o‘rin bor deb o‘ylaysizmi?”
O’n sakkizga to‘lganda Junoda restoran ochmoqchi bo‘lgan kishiga turmushga chiqdi. U kishining ozroq jamg‘armasi bo‘lib, Lyusiga boyvachchadek ko‘ringandi. Lyusi uni sevmasdi — buni doimo ta’kidlardi — ammo qiz charchagandi, mashaqqatli mehnat joniga tekkandi. Buning ustiga Juno Alyaskada joylashgan. Lyusi bu mo‘jizaviy o‘lkaga ko‘chib o‘tishga jon-dili bilan rozi bo‘ldi. Biroq umidlari sarobga aylandi. Eri arzon restoran ochdi. Tez orada Lyusi uning nima sababdan uylanganini anglab yetdi: maqsad — tekin xizmatkorga ega bo‘lish ekan. Lyusi barcha yumushlarni — mijozlarga xizmat ko‘rsatishdan tortib idish-tovoq yuvishgacha bir o‘zi bajarishiga to‘g‘ri keldi. Qolaversa, kun bo‘yi jiz-biz qilardi. Shu tarzda to‘rt yil yashadi.
Iflos qovoqxonaga bandi qilingan va naqd to‘rt yil mobaynida zahmat chekishga majbur bo‘lgan bu yovvoyi, ibtidoiy sezgiga moyil, ozodlikka tashna o‘rmon mavjudotini ko‘z oldingizga keltiraveringlar!
“Hammasi shunchalar ma’nisiz ediki, — dedi u. — Kimga kerak bunaqa hayot? Men nima uchun dunyoga keldim? Nahot yashashning ma’nosi ishlash, ishlash va yana ishlash bo‘lsa? Yotganingda ham charchagan bo‘lsang, uygonganingda ham charchoqni his qilsang, kunlar bir-biriga ikki tomchi suvdek o‘xshash bo‘lsa, bundan nima naf?” Ba’zi riyokorlardan mangu hayot haqida eshitgan bo‘lsa ham o‘zining yerdagi hayoti boqiylikning garovi bo‘lishiga ishonmasdi.
Ideal hayot orzusi uni tinch qo‘ymasdi. U bir qancha kitoblarni o‘qib chiqqan bo‘lsa-da — aynan qaysilarini, bilmayman — “Dengiz bo‘yi kutubxonasi” turkumidagi romanlar bo‘lsa kerak, ular ham orzularini oziqlantirardi, xolos.
“Gohida, — derdi Lyusi, — oshxonadagi dim havodan boshim shunday aylanardiki, agar musaffo havodan bir sipqormasam, hushimdan ketayozardim. Derazadan boshimni chiqarib, ko‘zimni yumardim va tasavvurimda ajib manzaralar paydo bo‘lardi. Shunday tuyulardiki, asta yurib ketyapman, atrofimda esa sukunat, ozodalik: na chang, na g‘ubor. O’tloqlarda jilg‘alar shildirab oqadi, qo‘zichoqlar chopqillab yurishibdi, sabo gullarning muattar hidini barchaga ulashayapti, borliq quyosh nurlariga cho‘mgan. Sigirlar tizzabo‘yi suvga tushib olishgan, soyda qizlar cho‘milishyapti, badanlari oppoq, nafis. Xayolimda Arkadiyadaman. Bu o‘lka haqida qaysidir kitobda o‘qigandim. Balki — orzu qilardim — yo‘lning muyulishida birdan sovutlari quyoshda yaltirayotgan ot mingan ritsar yoki qorday oppoq otda malika peshvoz chiqar. Nariroqda qandaydir qasrning minoralari gavdalanadi. Yoki keyingi burilishda nuqradek oppoq, favvorali afsonaviy saroyni ko‘raman deb, o‘y surardim… Ko‘zimni ochgach esa oshxonaning bo‘g‘iq nafasi tag‘in yuzimga urilar, Jeykning, erimning ovozini eshitishga majbur edim: “No‘xotni nega suzmayapsan? Kun bo‘yi kutib o‘tiramanmi?” Sohir o‘y-orzular! Ehtimol, mast arman-oshpaz janjal ko‘tarib, oshxona pichog‘ini bo‘ynimga tiraganda, men esa temir hovoncha bilan boshiga tushirganimda, ammo undan avval qo‘limni qizib turgan pechda kuydirib olganimda ularga hammadan ko‘ra yaqinroq turgandirman.
Men behalovat, quvnoq hayotni, chiroyli buyumlarni orzu qilardim… ammo xayolimga tez-tez shunday fikr kelardiki, peshonamga baxt bitilmagan, qismatim faqat pishir-kuydiru qozon-tovoq yuvishdan iborat. Ayni damda Junoda aysh-ishrat avjiga chiqqan. Boshqa ayollar o‘zlarini qanday tutayotganlarini ko‘rdim, lekin ularning hayot tarzi zarracha bo‘lsada meni o‘ziga jalb eta olmadi. Men pok bo‘lishni istardim; bilmadim, nima uchun. Idish-tovoq yuvib o‘lasanmi yo anov ayollardekmi — baribir emasmi?”
Trifden bir zumga og‘ziga talqon solib oldi, fikrini bir joyga to‘plamoqchiday edi.
— Ha, mana qanday ayolni uchratgandim: u yovvoyi hindular qabilasining sardori edi, bir necha ming kvadrat mil territoriyaga egalik qilardi. Bu osongina amalga oshgandi, garchi uning o‘ziga qozon-tovoqlar ichida yashab, shu yerda rixlatga ketishdek tuyulsa-da.

“Isyon ko‘tarish soati yetib kelgandi. O’sha kunlari so‘zlari haligacha yodimda bo‘lgan gazeta parchasi qo‘limga bexos tushib qoldi”. U menga Toroning “Inson faryodi” kitobidan parcha keltirdi:
“Yosh qarag‘aylar jo‘xorizorda yildan-yilga bo‘y cho‘zadi, bu men uchun quvonarli hol. Biz hindularni madaniylashtirishimiz lozim, deb aytamiz, lekin bu ularning hayotini o‘nglamaydi. Jangovor hamda mustaqilligicha qolib, o‘rmonda tanholikda kun ko‘rayotgan hindu o‘zining Xudosi bilan aloqani yo‘qotmadi. Vaqti-vaqti bilan onda-sonda uchraydigan, o‘ziga xos muloqot — tabiat-la tillashish baxti unga nasib etadi. Unga yulduzlar yaqinroq, bizning mayxonalarimiz esa begona. Qalbining o‘chmas nuri xira ko‘rinadi, chunki u bizdan olislarda. U ko‘zni qamashtiradigan, biroq zararli va uzoqqa bormaydigan sham alangasi bilan raqobatga kirishgan nursiz, ammo himmatli yulduzlar yog‘dusiga monand.
Qardoshlik orollari aholisining kunduz yorug‘ida dunyoga kelgan ilohlari bo‘lgan. Ammo ular tunda tug‘ilgan Xudolarga nisbatan juda qadimiy emas…”
Lyusi bularni so‘zma-so‘z aytdi, jumlalar uning og‘zidan shukuhli eshitilardi.
“Ana shunaqa. Qolgani yertib olingan ekan, — qo‘shimcha qildi Lyusi achchiq alam bilan. — Bu faqatgina gazeta parchasi edi, xolos. Toro — buyuk donishmand. U haqida ko‘proq bilishni istardim”.
Lyusi jimib qoldi, ont ichamanki, bir daqiqadan so‘ng: “Men unga munosib umr yo‘ldosh bo‘lardim”, — deganida uning yuzi go‘daknikidek beg‘ubor edi.
Keyin, so‘zida davom etdi:
“Bu jumlalarni o‘qib bo‘ldimu menga nima bo‘lganini anglab yetdim. Men tun farzandi edim. Umrim bo‘yi kunduz bolalari orasida bo‘ldim, aslida esa zulmatga tegishli edim. Mana, ne bois bunday hayot — qozon kavlash, idish-tovoq orasida ivirsish ko‘nglimga o‘tirishmaydi, mana ne bois oy shu’lasi ostida yalang‘och bo‘lib chopgim keladi. Junoning iflos mayxonalari men uchun emasligini tushunib yetgandim. Ana shunda o‘zimga-o‘zim: “Bas, yetar”, — dedim, aftodahol ust-boshimni yechib, tashqariga chiqdim. Jeyk to‘xtatishga urindi.
— Nima qilmoqchisan?
— O’rmonga ketaman, o‘z makonimga.
— Hech qayoqqa ketmaysan, — yelkamdan tutib, ushlab qolmoqchi bo‘ldi. — Oshxonadagi haroratdan aqlingni yo‘qotibsan. Biror kulfatga yo‘liqmasingdan meni eshit.
Meni esa unga revolver o‘qtaldim, kichkina kolt-44 va: “Mana mening javobim”, — dedimda jo‘nab qoldim”.
Trifden stakanni bo‘shatib, yana quyishlarini so‘radi.
— Bilasizlarmi, keyin u nima qildi? U paytda yigirma ikki yoshda edi. La’nati to‘rt yilini oshxonada o‘tkazdi, endi esa barcha yo‘llar ochiq edi. Bu safar ishratxonaga borib o‘tirmadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri sohilga. Menimcha, Alyaskada suv yo‘li bilan sayohat qilishni afzal ko‘rishadi. Ayni shu damda hindular qayig‘i Dayiga jo‘nayotgandi — bunday nusxadagi qayiqni ko‘rgansizlar, yog‘ochni o‘yib yasaladi, ensiz, chuqur, uzunasiga oltmish fut. Lyusi hindularga qo‘lidagi bor chaqani uzatib, qayiqqa o‘tirdi.
“Sohir xayolot? — dedi u. — Sohir xayolot ijobati ilk daqiqalardanoq boshlandi. Qayiqda mendan tashqari uchta oila ham bor edi. Qimirlashning iloji bo‘lmasdi. Oyoq tagida it va bolakaylar o‘ralashishar, qayiq oldinga siljishi uchun hamma birma-bir eshkak eshishi lozim edi. Ikki tomonimiz esa qorli tog‘lar bilan o‘ralgan, ulardan ham yuksakroqda bulutlar onda-sonda quyoshni yashirib turishadi. Sukunatni aytmaysizmi! Hayratomuz osoyishtalik! Ora-sira uzoq-uzoqlarga, daraxtlar orasidagi ovchilar qarorgohidan chiqayotgan tutun yuqoriga o‘rlaydi. Bu sayohat bog‘ sayrini eslatar, orzularim haqiqatga aylanishiga ko‘z tika boshlagandim. Qandlaydir mo‘‘jiza yuz berishini kutardim va bu chindan-da ro‘yobga chiqdi.
Oroldagi ilk qo‘nalg‘amiz, baliq ovlayotgan shumtakalar, hindulardan biri turgan joyidayoq paykon otib qulatgan bahaybat bug‘u! Hamma yoq gulga burkangan, qirg‘oqdan nariroqda o‘tlar odam bo‘yi, qalin, dirkillab turibdi. Bir qancha qizlar bilan tepalikka chiqib, maymunjon va turfa xil ildizmevalar terdik, nordon, lekin xushxo‘r. Bir joyda meva bilan qorin to‘yg‘azayotgan ulkan ayiqqa yo‘liqdik. U hurkib ketib, bo‘kirdi va bizga o‘xshab ura qochdi. Gulxan atrofidagi o‘yin-kulgi, bug‘u go‘shtining so‘lagingni oqizadigan hidi! G’aroyib! Nihoyat men o‘z qondoshlarim bilan birga edim, mening joyim ularning orasida edi. O’sha oqshom uyquga ketar ekanman, chodirning bir chetini ko‘tarib, viqorli tog‘lar ortidan jilmayib qarayotgan yulduzlarga tikildim, tunning shivir-shiviriga quloq soldim va umrimda ilk bora o‘zimni baxtiyor sezdim. Ertaga ham, uning ertasiga ham, umrbod shunday bo‘lib qolishini bilib turardim. Ortga qaytmaslikka qaror qildim. Qaytmadim ham.
Xomxayollar! Bularning nima ekanligini ertasi kuni bildim. Biz eniga o‘n ikki-o‘n besh mildan kam bo‘lmagan daryoning vahimali irmog‘idan suzib o‘tishimiz kerak edi. Irmoqning o‘rtasiga yetganimizda dovul ko‘tarildi. Tunni qirg‘oqda katta bo‘ribosar bilan yolg‘iz o‘tkazdim, negaki biror kimsa tirik qolmagandi”.
— Faraz qiling, — dedi Trifden hikoyasini to‘xtatib, — qayiq ag‘darilib cho‘kib ketdi. Ichidagilarning barchasi halok bo‘ldi. Birgina Lyusi itning dumiga ilakishgancha qirg‘oqqa chiqib jon saqlab qoldi. Ko‘zini ochganda jimitdek qumloq sayozlikda edi.
“Hayriyatki, bu orol bo‘lib chiqdi, — dedi u. — Men o‘rmon oralab ichkariroqqa yuraverdim. Ko‘rgan odam nimanidir axtaryapti, deb o‘ylashi tayin edi. Asta qadam sanayverdim. Ichimda qo‘rquvdan asar ham topilmasdi. Axir, men tun farzandi edim. O’rmonning vahimasi meni qo‘rqitolmasdi. Orolga tushganimning ikkinchi kuni izlaganimni topdim. O’rmon ichidagi tor so‘qmoqda yarim vayrona kulbaga ko‘zim tushdi. U anchadan beri huvillab yotgan ko‘rinardi. Tom o‘pirilib tushgandi. Karavot ustidagi ko‘rpa-yostiq chirib bitgan, o‘choq yonidagi xum va qozonni is bosib ketgnandi. Eng qizig‘i hali oldinda edi. Daraxtlar orasidan nima topganimni xayolingizga ham keltirolmaysiz. U yerda qachonlardir daraxtga bog‘langan sakkizta ot skeleti yotardi. Otlar, aftidan, ochdan o‘lgan, ulardan bir uyum suyak qolgandi, xolos. Har bir otning beliga xurjun ortilgan ekan, shekilli, suyaklar orasida kanop qopchiqlar ivirsib yotardi, bu qopchiqlarda esa bug‘u terililari, ularning ichida esa… siz o‘zingiz nima bor deb o‘ylaysiz?”
Lyusi engashib qoraqarag‘ay novdalari tagidan teri xurjunni oldi. Og‘zini yechib umrimda ko‘rmagan bir dunyo oltinni qo‘limga to‘kdi: bu yerda katta miqdordagi oltin qum zarralari bor edi, rangidan sofligi va biron marta yuvilmaganligi bilinib turardi.
“Sen tog‘ muhandisiman deding, — murojaat qildi menga Lyusi, — bu yurtni yaxshi bilarkansan. Mana shu rangdagi oltin olinadigan birorta soy nomini ayta olasanmi?”
Mum tishlab qoldim. Oltinga hech qanaqa kumush aralashtirilmagan, toza edi. Oltin sifatini Lyusiga aytdim.
“To‘ppa-to‘g‘ri, — tasdiqladi, — men bir unsiyasini o‘n to‘qqiz dollardan pullayapman. Eldorado oltinlariga o‘n yettidan ortiq berishmaydi, asl bahosi esa o‘n sakkizga yaqin. Suyaklar orasidan sakkiz qop oltin topdim, har birida yuz ellik funtdan !”
— Chorak million dollor! — hayqirib yubordim.
— O’zimning xomcho‘tim bo‘yicha ham shuncha. Mana sizga xayolot! Shuncha yil moldek ishladim, ozodlikning ta’mini tatib ko‘rishim bilanoq — uch kun ichida bir dunyo sarguzasht! Bu oltinlarni qo‘lga kiritgan odamlarga nima bo‘lgan ekan? Men tez-tez bu haqida bosh qotirardim. Yuk ortilgan otlarini daraxtga bog‘lab, yer yuzidan izsiz yo‘qolishgan. Ularning qismati nima bilan tugaganini birov bilmaydi, shunday ekan men, tun farzandi, o‘zimni ularning haqqoniy merosxo‘ri xisoblayman”.
Trifden sigara tutatib o‘yga cho‘mdi.
— Bilasizlarmi, keyin u qanday yo‘l tutdi? U hamma boylikni yashirdi, faqatgina o‘ttiz funt oltinni cho‘ntagiga joylab sohilga qarab ketdi. Sohilga yaqinroq joydan suzib o‘tayotgan qayiqni to‘xtatib, Dayidagi Pet Xili faktoriyasiga jo‘nadi. Kerakli aslaha-anjom sotib olib, Chilkut dovonini oshib o‘tdi. Bu ming sakkiz yuz sakson sakkizinchi yili, Klondayk oltin koni ochilmasidan sakkiz yil avval, Yukon sohillari o‘lik sahroga evrilmasidan ilgari bo‘lgandi. Lyusi hindulardan hayiqardi, shunday bo‘lsa-da ko‘lni suzib o‘tib, quyi Yukonda birinchi uchragan qo‘nalg‘a tomon daryo bo‘ylab pastga tushdi. Bir necha yil sargardon yurdi. Keyin esa biz uchrashgan joyga kelib o‘rnashdi. Bu joylar unga yoqib qoldi. O’zi aytganidek, bu maskanda “vodiy yuragida tizza bo‘yi alvonrang gulsafsarlar orasida savlat to‘kib turgan erkak bug‘u”ni ko‘rgandi. U hindular orasida yashab qoldi, ularga tabiblik qildi, ishonchga kirdi va asta-sekin ularga yo‘lboshchilik qila boshladi. Shundan beri faqat bir marta issiq o‘rnini tark etdi: yosh hindular guruhi bilan Chilkutdan o‘tib, yashirib qo‘ygan oltinlarini kovlab oldi-da makoniga qaytdi.
“Mana, shu o‘lkada kunimni ko‘ryapman, yot kishi, — hikoyasini tamomladi Lyusi, — manavi esa mening eng bebaho xazinam”.
Lyusi bo‘yniga osib olgan bug‘u terisidan tikilgan nishonsimon xaltachani olib, uni ochdi. Ichidan yog‘ bosgan shoyiga o‘ralgan, vaqt o‘tib sarg‘aygan, yag‘iri chiqib ketgan, Toroning jumlalari yozilgan gazeta parchasini chiqardi.
— Xo‘sh, baxtlimisiz? Hayotingizdan mamnunmisiz? — so‘radim. — Chorak million dollar bilan Shtatlarda ham ishlamay yashashingiz mumkin. Sizga bu yerda ko‘p narsa yetishmasa kerag-ov.
— Unchalik emas, — javob berdi Lyusi. — Men Shtatlardagi bironta ayol bilan o‘rin almashmasdim. Mening joyim shu yerda, o‘zimga o‘xshaganlar orasida. To‘g‘ri, shunday daqiqalar bo‘ladiki, — uning ko‘zlarida yuqorida aytilgan nadomatni ko‘rdim, — yonimda Toro bo‘lishini astoydil xohlayman.
— Sabab?
— Unga turmushga chiqish uchun. Bora-bora o‘zimni yolg‘iz his qilyapman. Men ham ojizaman, oddiy ayolman. Boshqa toifadagi ayollar, xuddi men kabi uydan qochib ketib, hayratlanarli jasurliklar ko‘rsatgan, masalan, askar yoki dengizchi bo‘lgan ayollar to‘g‘risidagi mish-mishlar qulog‘imga chalingan. Ular alomat ayollar. Ular erkakshoda ayollar, chin ma’nodagi ayol kishida bo‘ladigan ehtiyojga muhtoj emaslar. Ular muhabbat o‘tida yonmaydilar, bola ko‘rishni xohlamaydilar. Men bo‘lsam, aynan ushbu toifadanman. O’zingiz baho berib ko‘ring, nahot erkakka o‘xshasam?
Mutlaqo. U zig‘ircha bo‘lsa-da er kishiga o‘xshamasdi. U to‘lachadan kelgan, moviy ko‘z, dilbar, qoramag‘iz ayol edi.
— Nahot men ayol kishi bo‘lmasam? Ha, men ham boshqa ayollarga o‘xshayman. Shunisi g‘alatiki, tun farzandi bo‘la turib, sevgiga kelganda o‘z-o‘zimga o‘xshamay qolyapman. O’ylashimcha, inson doimo o‘zi kabilarni sevadi. Menda ham shunday bo‘ldi.
— Nahot biron … — og‘iz ochdim.
— Aslo, — gapimni bo‘ldi. Nigohlaridan bildimki, haqiqatni gapirayotgandi. — Bir martagina er qildim — endi uni xayollarimda “Ho‘kiz” deb atayman. U hozir ham Junodagi qovoqxonasida bo‘lsa kerak. O’sha yoqlarga yo‘lingiz tushsa, yo‘qlab qo‘ying. Uning men aytgan laqabga qanchalik loyiq ekanligiga o‘zingiz ishonch hosil qilasiz.
Ikki yil o‘tib “Ho‘kiz”ni izlab topdim. U chindanda Lyusi ta’riflagandek ekan. Boqibeg‘am, baqaloq — haqiqiy ho‘kiz. U arang oyoq sudrab, o‘zining yemakxonasida mijozlariga yugirib-elardi.
— Yoningizda suyanch bo‘lgani ayol kishining qo‘li yetishmas ekan, — dedim unga.
— Qachonlardir bo‘lgan ham edi.
— Vafot etdimi?
— Ha, vafot etdi. U har doim oshxonaning bo‘g‘iq havosi sabab aqlidan ozishini takrorlayverardi. Shunday ham bo‘ldi. Kunlarning birida menga revolver o‘qtaldi-da, sivashlar bilan qayiqda qochib ketdi. Dovul turib, hammasi suvga g‘arq bo‘ldi.
Trifden yana stakanni to‘latib, anchagacha sukut saqladi.
— Xo‘sh, ayolga nima bo‘ldi? — esga soldi Milner. — Eng qiziq joyida to‘xtab qolding-ku. Keyin nima bo‘ldi?
— Keyinmi, — davom etdi Trifden, — keyin o‘zining aytishicha, boshqa hammasida yovvoyiligicha qolgan bo‘lsa-da, turmush o‘rtog‘ini o‘z irqidan bo‘lishini istardi. U menga rafiqa bo‘lishni xohlayotganini muloyimgina, ro‘yrost tushuntirdi.
— Yot kishi, — dedi u, — ko‘nglimdagi inson bo‘lib chiqdingiz. Modomiki, kuzda Qoyatog‘ni ishg‘ol etib, bu yerlarga qadam ranjida etibsizmi, demak, bizning turmush tarzimiz sizga ma’qul ekan. Qarang, qandlay go‘zal joylar. Bundan yaxshisini topolmaysan. Shu yerlarda qolsangiz bo‘lmaydimi? Men sadoqatli xotin bo‘laman.
U javobimni kutardi. Tan olishim kerakki, ichimda jon deb turardim. Men oshiq bo‘lib qolgandim. Lek, ko‘rib turganingizdek, bo‘ydoqman. Ortimga o‘girilib, aytishim mumkinki, Lyusi meni o‘ziga rom eta olgan yagona ayol edi. Biroq bo‘lib o‘tgan voqealar menga o‘ta bema’ni tuyuldi. Suyukli ayolim bor, deya jentlmenlardek qulog‘iga lag‘mon ildim.
— U seni kutayaptimi? — so‘radi Lyusi.
— Bo‘lmasamchi.
— Seni sevadimi?
— Sevganda qandoq.
Shu bilan hammasi tugadi. Lyusi qaytib bu mavzuga to‘xtalmadi… faqat bir safargina… ichidagi to‘fonni ushlab turolmadi.
— Birgina qosh qoqsam bo‘lgani, — dedi rahnamo, — sen bir qadamga-da joyingdan jilolmaysan… Ha, bir og‘iz so‘zim kifoya — bu yerda umrbod qolib ketasan. Yo‘q. Men bunday qilmayman. Agar sen xohlamas ekansan, seni ushlab turolmayman. Mening muhabbatim ham senga kerak emas ekan.
Lyusi chodirdan chiqib, yo‘lga otlanishimga ko‘maklashishlarini amr etdi.
— Jo‘nab ketayotganing yuragimga o‘t solyapti, — dedi u vidolashayotib. — Seni sevib qoldim. Agar fikringni o‘zgartirsang, yonimga qayt.
Men uni o‘pgim kelardi, axir, men uning ishqida yonardim, biroq yuragim betlamasdi. Keyin, bunga qanday qaraydi, bilmayman. Uning o‘zi yordamga keldi.
— Mendan bo‘sa ol, — dedi u, — bo‘sa ol, keyin eslab yurish uchun.
Biz Qoyatog‘ etagidagi qorli vodiy bag‘rida og‘iz-burun urishtirdik. Lyusini yo‘l chetida qoldirib, itlarim izidan chopib ketdim. Dovonni ishg‘ol etib, Katta Bandiko‘ldagi ilk uchragan postga yetib kelgunimcha bir yarim oy muddat kerak bo‘ldi.

Deraza ortidagi shahar olislardagi to‘lqinlardek shovullardi. Ofitsiant naychali stakan keltirdi. Jimjitlikda Trifdenning ovozi dafn qo‘ng‘irog‘idek ingradi:
— O’sha yoqlarda qolganimda yaxshi bo‘larmidi. Ahvolimga qaranglar.
Biz uning oq oralagan soqol-mo‘yloviga, yaltirboshiga, salqigan ko‘zlariga, osilgan lunjlariga, baqbaqalariga nazar tashladik. Bu siyrat qachonlardir kuchli, zuvalasi pishiq, sobitqadam bo‘lgan, endilikda esa nihoyatda zerikarli va farovon turmushdan moy bog‘lagan, hayotdan to‘ygan, sharti ketib, parti qolgan insonning in’ikosi edi.
— Hali ham kech emas, qariya, — Barduelning tovushi bazo‘r eshitildi.
— Xudo haqqi, qo‘rqoqligimdan afsus chekaman! — Trifdenning nidosi otilib chiqdi. — Uning yoniga qaytsam bo‘lardi. Hozir ham o‘sha yerda. Men bel bog‘lab, tog‘u-toshlarda u bilan boshqacha hayot kechirishim mumkin edi… Bu maskanlarda qolish — o‘z joniga qasd qilish bilan barobar! Lekin ahvolimga razm solinglar: o‘zim bor-yo‘g‘i qirq yettida bo‘lsam-da munkillagan choldan farqim qolmagan. Eng yomoni shundaki, — stakanni qo‘liga olib, unga tikildi, — bunday tarzda o‘z joniga suiqasd qilish jasorat talab qilmaydi. Men o‘zboshimchaligimcha qoldim. Olis safar o‘yidan etim jimirlaydi; tonggi ayoz, muz qoplagan chanalar dahshatidan yuragim orqaga tortadi.
Odatdagidek stakanning peshonasini labiga olib bordi. Keyin birdan g‘azab olovida stakanni polga urib chilparchin qiladigandek taraddudlandi. Ammo g‘azab o‘rnini avvaliga ikkilanish, so‘ng o‘ychanlik egalladi. Stakan boz ko‘tarilib, labga tegar-tegmas tosh qotdi. Trifden xirillab, hasrat-la jilmaydi, biroq so‘zlari tantanavor yangradi:
— Tun Farzandi uchun qadah ko‘taraylik! U chinakamiga benazir ayol edi!