Муаллифга анча-мунча шуҳрат келтирган «Болалик», «Ўсмирлик», «Ёшлик» ва «Севастополь ҳикоялари» чоп этилаётган бир аснода «Современник»да эълон қилинган «Босқин», «Ёғоч кесиш», «Амалдан туширилган» китобхонлар ва танқидчилар эътиборидан четда қолаверади. Сабаби бундай Толстойга ўқувчилар ҳали кўникиб улгурмаганди.

Павел  БАСИНСКИЙ
АДАБИЁТ АСИРИ
«Лев Толстой — озод инсон» китобидан

Янги, 1851 йилни Толстой йўлда кутиб олди.

Уч йиллик айрилиқдан сўнг 1850 йил декабрининг охирларида Кавказдан Николай Толстой келади ва Покровскийда, опаси Маша ҳамда унинг эри Валериан Толстойларнинг ер-мулкида тўхтайди. Акасидан хат олган Лев 31 декабрь куни Москвадан йўлга чиқади ва 1 январда Покровскийда бўлади. У ерга Курскдан Дмитрий3 ҳам келганди. Укаси Сергейни4 Тулага бориб кўрган Николай унинг аҳволидан хуноб бўлиб қайтади.

«Серёжа, — деб ёзади Николай Москвага, яъни Левга, — лўлипарастликни қўймаяпти, уззукун соатлаб ювинмай-таранмай дарчага термилиб ўтиради. Битта-яримта лўли Маша (лўли қиз Мария Шишкина — П. Б.) ҳақида хабар олиб келсагина жонланади-я… «Серёжа тубанлик жари ёқасида турибди», деган гапингда жон борга ўхшайди. Бунақада ўзининг фикрича, лўлилардан бошқа ҳамма шайтон, деб Туласидан силжимайди-ёв».

Афтидан, Лев ва Николай ўртасида бўлган Сергей борасидаги суҳбат Покровскийда Янги йилни нишонлаш арафасида рўй берган кўринади. Қизиғи шундаки, ука акасидан ҳадиксираб ичидагини тўкиб солган.

1850 йилнинг декабрида Сергей Москвага, Левга молиявий томондан ҳамда хизмат юзасидан кўмак сўраб бир нечта нома жўнатади. Лекин бу гўё бироз фурсатга ака ва уканинг ўрин алмашиши эди. Левнинг тан олишича, Кавказга жўнашдан олдин у Москвада «молдай» яшаганди. Қартабозлик, қарзлар, лўлилар… Бирон ишнинг бошидан ушламаган…

Бу ташқи таъсирлар ёрдамида жамиятда зодагон мавқеига эга бўлишни истаган оқбилак йигитчанинг ҳаёти эди.

Ёш Толстойнинг ўша пайтдаги «қарич»ини Қозонда бўлган бир воқеадан ҳам билиб олиш мумкин. Ўшанда Лев ва Николай Кавказга кетаётиб Қозонга тушиб ўтишганди. Бу воқеани биограф П. И. Бирюков Лев Николаевичнинг ўз оғзидан эшитиб ёзиб қолдирган экан.

«Лев Николаевичнинг ўша сафардаги кайфияти кибр-ҳавога мойил эди. Қозонда акаси унинг аҳмоқгарчилигини англашига мажбур этган. Улар шаҳар бўйлаб кетишарди, ёнларидан узун арава зинапоясига тиралган ҳассага таянганча қўлқопсиз бир жаноб ўтиб кетади.

— Бу тақсирнинг бемаъни одам эканлиги кўриниб турибди.

— Сабаб? — деб сўрайди Николай Николаевич.

— Қўлқопсиз-ку.

— Қўлқопсиз бўлса, нега бемаъни бўларканми? — ёқимли табассум билан сўради Николай Николаевич».

Нега у Кавказга отланди? Афтидан, уни Николенька кўндирган. Лекин Левнинг кундалигига қарайдиган бўлсак, Покровскийдаги учрашувда ака-уканинг фикри бир жойдан чиқмаган. «Покровскийда бўлдим, Николинька билан кўришдим, ўзгармабди, агар у бунчалик ғалати бўлмаганда, мен унга анча-мунча таъсир ўтказа олардим; у ё ҳеч нарсани пайқамаяпти ва мени ёқтирмайди, ё ўзини гўлликка соляпти».

1848 йилдаёқ Толстой бўлажак поччаси Валериан Толстой билан сал қолса Сибирга жўнаб қоларди. Лев Валерианнинг олдига, тарантасга5 қалпоқсиз, биргина яктакда югуриб бориб чиқиб олади. Қалпоғини унутиб қолдиргани учун ҳам кетолмагандир балки. Худди шу тарзда бир йил ўтиб Москвадан Петербургга қочади. Ўртоқлари жўнаётган дилижансга6 сакраб чиқиб олади.

Т. А. Ергольскаяга7 ёзган хатида Кавказга жўнашни «coup de tete» — «ажойиб-ғаройиб истак», деб атайди. Т. А. Ергольская ҳам «Кавказга жўнар экан, у ҳеч қандай режа тузмаганди. Унинг ёшлик ғайрати инсон ҳал қилувчи вазиятларда ўзини тасодифга топшириши лозимлигини уқтириб турарди», деб ҳисобларди (кундаликдаги ёзувдан).

Хола жиянининг феъл-атворини ҳаммадан яхши биларди. Лев ички дунёсига тааллуқли бўлмаган ҳар жабҳада тақдирга суянарди. Тасодифга ишониб, яшаш шароитини осонгина ўзгартирарди. Университетни, хўжаликни қўл силтаб осонгина ташлаб қўяди, Кавказдаги шиддатли хизматни, деб зодагонларча ҳаётдан осонгина воз кечади.

Аммо бирдан йўлга отланишнинг ҳам ўзига яраша сабаблари бор эди, бир сўз билан айтганда — қочқинлик. Бу ҳақда «Казаклар» қиссасида княз Олениннинг Кавказга жўнаши саҳнасида бафуржа айтилади. Қарз-ҳавола, аёллар, «молларча» ҳаёт кечиришга ўралашиб қолган Толстой рус шоирлари тараннум этмиш Кавказ табиати, қолаверса, хавф-хатарга тўла хизмат ўзини чинакам йўлга солиб қўйишига умид қилганча ўша ёққа интилади.

Қиссанинг қоралама номи ҳам бежизга «Қочоқ» бўлмаган. Кавказга жўнаш ака-укалар томонидан романтик саргузашт тарзида ташкиллаштирилади. Саратовгача отда боришади, у ердан Астрахангача лоцман ва икки эшкакчи билан елканли қайиқни ижарага олишади. Қайиқ шунчалик катта эдики, ҳатто фойтунлари ҳам сиғади. Сафар бир ойга чўзилади. Кейинчалик Толстой бу сафарни ҳаётининг «энг яхши дамлари» деб эслайди.

Йўл-йўлакай Қозонда, романтик саргузаштда бўлгани сингари, у опаси Машанинг Қозон Родионовский институтидаги дугонаси Зинаида Молоствовага кўнгли тушиб қолади. «У кўп ҳам гўзал эмасди, — деб ёзади бу қиз ҳақида унинг жияни, — лекин қадди-қомати шамшод, истарали ва одамшаванда эди». Зинаида махсус топшириқлар амалдори Н. В. Тилнинг қаллиғи эди ва бу уларнинг ишқига аллатовур омонат, ҳаяжонли тус бериб турарди. Родионовский институтидаги балда Зинаида мазуркага8 фақат Толстой билан рақсга тушарди. Кўриниб турибдики, Толстой ҳам қизга ёққан. Кавказда Лев кундалигига шундай деб ёзади: «Архиерий боғи эсингдами, Зинаида, ёнбошдаги йўлак? Тилимнинг учида дил изҳори учиб чиқай-учиб чиқай, деб турарди, сенда ҳам. Оғиз очсам, кифоя эди; лекин, биласанми, негадир миқ этмадим. Шундай бахтли эдимки, ортиқ ҳеч нарсани истамасдим, ўзимнинг… йўқ, бизнинг бахтимизга шикаст етказишдан юрак ҳовучлардим».

Хатни Кавказдан Зинаидага жўнатмоқчи бўлади-ю, аммо… қизнинг отасининг исмини — Молдестовнани билмасди. Ал­қисса, Толстойнинг ҳаётида илк севги қиссаси шу тарзда якун топади.

Николенька хизмат қилган казаклар қишлоғи — Старогладковскийга бориб қолган Лев 1851 йил 30 майда кундалигига шундай деб ёзади: «Бу ерга қандай қилиб келиб қолдим? Қайдам. Нима учун? Билмайман».

Шундай эса-да, унинг баъзи орзулари амалга ошади. Кавказ табиати Толстойни асир этади. Айниқса, тоғлар!

Бироқ Старогладковский қишлоғи пастликда жойлашган бўлиб, тоғлар бу ердан кўринмасди. Офицерлар хулқ-атвори қўполдан қўпол эди. Бу ерда бир офицер бошқасига «Қалайсан, башара!» деб мурожаат қиларди.

«Барча офицерлар, — деб ёзади Толстой холасига, — умуман ўқимаган, лекин танти одамлар, асосийси, Николенькани яхши кўришади». Бироқ Николай бу ерда ўзига хон, кўланкаси майдон эди, Лев эса янги, ўзига ёт-бегона шарт-шароитга кўникишига тўғри келади.

Кавказда зобитликдан оддий аскар даражасига туширилганлар, сиёсий жиноятлари учун дворянлик табақасидан маҳрум этилган зодагонлар кўплаб топиларди. Уларнинг умумлашма образини Толстой «Кавказ хотираларидан. Амалдан туширилган» ҳикоясида кўрсатади. Бу ёқимсиз, қабиҳ, ночор аскар Гуськов образидир. Бунда рус адабиётида қабул қилинган «қашшоқ», «кичкина» одамга бошқача нигоҳда назар ташланади. Гуськов ўқувчининг раҳмини келтиради, аммо ҳамдардликни эмас. У, ҳатто нотаниш зобитлардан ҳам шароб, қимор учун қарз сўрайверади. У атрофдагиларга бетакаллуф муомалада бўлади, шу билан бирга, ялтоқланишни ҳам қўймайди.

Гуськовнинг прототипларидан бири — бир вақтлар Тифлис турмаси соқчилар бошлиғи бўлган, кейинчалик номаълум хатти-ҳаракатлари учун аскарликка туширилган Александр Матвеевич Стасюлевич эди. Айтишларича, у пора эвазига бир қанча маҳбусларнинг қочишига ёрдам берган экан. Яна бир тахминга кўра, унинг қўли остидагилар кечалари ашаддий жиноятчиларни қўйиб юборган, маҳбуслар шаҳар аҳолисини ўмарган ва ўлжани соқчилар билан бўлишган. А. М. Стасюлевич машҳур тарихчи ва журналист М. М. Стасюлевичнинг (кейинчалик М. М. Стасюлевич И. С. Тургенев, И. А. Гончаров, А. Н. Островский, М. Е. Салтиков-Шчедрин, П. Д. Бобрикин ва бошқа атоқли ёзувчиларнинг асарлари тез-тез эълон қилиниб турган «Вестник Европы» журналига бош муҳаррир бўлади) туғишган акаси эди. А. М. Стасюлевич Кавказ ва Қрим кампаниясини оддий аскарликда ўтказиб ва ўзининг зобитлик мансабини (прапоршчик) қайтариб олиб, кутилмаганда ўз жонига қасд қилади: мўйнали пўстинда дарёга тушиб, чўкиб кетади.

Гуськовнинг бошқа прототиплари — Достоевский ҳам қатнашган Петрашевский тўгарагининг қатнашчилари А. И. Европеус ва И. С. Кашинлари эди. Толстой Кавказда хизматни адо этаётган бир пайтда Достоевский Омскда сургунда эди. Бир чеккаси, шу тарзда икки улуғ рус ёзувчиларининг тақдирлари кесишади.

Толстойнинг Кавказдаги икки йиллик хизмати (1851 йилнинг июнидан 1854 йилнинг январигача) дудмал таассуротлар қолдиради. Кавказ очерклари («Амалдан туширилган», «Бос­қин», «Ёғоч кесиш», «Жданов тоға ва кавалер Чернов», «Рус аскарлари қандай ўлади»дан ташқари) кейинчалик Толстой Севастополь қамалидан сўнг ёзганларидан кучли фарқ қиларди. «Рус аскарлари қандай ўлиши» ҳақидаги жўшқин ҳикояни истисно қилганда Кавказ очерклари танқидий руҳда битилганди. Қолаверса, Толстой рус-кавказ урушининг адолатли эканига кўр-кўрона ишонарди.

Аммо у тоғликларда ҳам ҳақиқат борлигини сезарди. Кавказ урушининг шафқатсиз тактикаси (маҳаллий халқни унумдор ерлардан унумсиз тоғ дараларига сиқиб чиқарилиши, овулларнинг вайрон қилиниши, ёғоч кесиш ва ҳ.) Толстойга ёқиши даргумон эди. Ҳа, у англаб турардики, «русларнинг тоғликлар билан урушида адолат биз тарафда… Агар мана шу уруш бўлмаганда, русларнинг бой ер-сувларини талон-торожликдан, ёввойи ва урушқоқ халқларнинг босқинидан нима қутқарарди?» («Босқин» очеркининг қораламасидан).

Устига-устак, тоғликларнинг руслар билан уруши Англия ва Туркия томонидан қўллаб-қувватланарди.

Лекин Толстой сиёсатчи эмасди. Аслини олганда, табиатан ҳарбийликдан йироқ эди. Аста-секин у ҳарбийча ҳаётга кўника борди, ҳатто бунда ўзига мақбул жиҳатларни ҳам топди: ов, табиатдан баҳра олиш… Толстойни ажал ёқасида турган одамларнинг содда-жўн муомаласи ўзига ром этарди. Оддий аскарлар билан зобитлар орасидан у бирталай ажойиб ва жасур кишиларни учратади. Масалан, батарея командири Алексеев (у билан Толстой хизматдан кейин ўн йил ёзишиб туради), «кекса аскар, танти, довюрак» ўроллик кавказ Хильковский ёки «Босқин» очеркида прапоршчик Аланиннинг протототипи ёш зобит Буемский.

Толстойнинг Кавказ очеркларида кўплаб зўравонлик саҳналарини, хусусан, рус аскарларига қилинган зўравонликларни топиш мумкин. Тугалланмаган «Жданов тоға ва кавалер Чернов» очеркида Саратов губерниясидан келган рекрут9 ҳақида ҳикоя қилинади. Йигитчани ҳушига келган одам ураверади. Уни хизматни эплолмагани учун калтаклашади. «Уни ҳарбий машғулотларда, югур-югурда, казармада тинмай уришарди. Мўмин-қобиллиги, гунглиги учун бошлиқлар у ҳақда янглиш фикрга боришарди; рекрутларнинг эса бошлиғи кўп бўлади: ундан бир ёшга катта ҳар бир оддий аскар йигитчани истаган кўйларига солишарди… Қанчалик жазолашмасин, бояқиш чидарди, ситамларни ичига ютарди. Уни айнан аскар бўлгани учун ҳам уришарди. Уни яхшироқ хизмат қилиши учун эмас, уриш керак бўлгани учун калтаклашарди…»

Муаллифга анча-мунча шуҳрат келтирган «Болалик», «Ўсмирлик», «Ёшлик» ва «Севастополь ҳикоялари» чоп этилаётган бир аснода «Современник»да эълон қилинган «Босқин», «Ёғоч кесиш», «Амалдан туширилган» китобхонлар ва танқидчилар эътиборидан четда қолаверади. Сабаби бундай Толстойга ўқувчилар ҳали кўникиб улгурмаганди.

Кавказда Толстой кўп жиҳатдан Москва, Петербург, Туладаги ҳаёт тарзини давом эттиради. Тағин қарта, аёллар… У, ҳатто, ўзиники у ёқда турсин, акасининг пулларини ҳам бой беради, қарз­га ботади… Лекин ўша пайтдаги Толстойнинг кундалигини ўқирканмиз, «Болалик»ни-ку қўя турайлик, улкан маънавий-руҳий кучга эга мутафаккир уйғонаётганини кўрамиз.

12 июнь. «Кеча туни билан мижжа қоқмадим, кундаликка битикларимни киритиб, Раббимга муножот қилишга киришдим. Ибодат вақтидаги ҳузурни таърифлаб беролмайман. Магарки, ибодатни ўтинч ёинки шукрона билан ўлчашаркан, демак, мен сиғинмабман. Мен юксак ва эзгу ненидир сўрадим; гарчи ўзим аниқ-тиниқ англаб турган эсам-да, лекин нималигини сўз билан ифодалаб беролмайман. Мен Ундан гуноҳларимни кечиришини сўрадим. Мен унга шукрона келтирдим, сўзларим, фикр-хаёлларим билан эмас, бутун борлиғим билан шукрона келтирдим. Биргина туйғуда ўтинчу шукрона бирлашиб кетганди. Қўрқув ҳисси бутунлай ғойиб бўлди. Кеча тунда мен ҳис этган туйғу — бу Раббимга бўлган муҳаббат эди».

Бу руҳий изтироб, айтиш мумкинки, тугамайди: «… орадан бир соат ҳам ўтмади ҳамки, бузуқилик, шуҳратпарастлик, ношудлик сасларини эшитдим; бу овоз қаердан келаётганини, ҳаловатимни йўққа чиқаришини билардим, унга қарши курашдим-у, мағлуб бўлдим. Шон-шуҳрат, аёлларни орзулаганча уйқуга кетдим; абадий ҳаловатнинг имкони йўқ. Азоб-уқубатга дучор бўлиш муқаррар. Нима учун? Билмайман…»

Толстой «Болалик»ни айнан Кавказда ёзиши ҳам тасодиф эмас. Қиссани аввалроқ, Москва ва Ясная Полянада бошлаган эса-да, лекин айнан Кавказда тугатади. «Болалик» — Толстойнинг илк тугалланган асари. Шу билан бирга, улуғ асар. Иттифоқо, рус ва жаҳон адабиётига янги даҳо кириб келади.

«Болалик»нинг «Современник»­да эълон қилиниши билан боғлиқ қизиқ бир воқеа ҳам бўлиб ўтади. Қиссани Петербургга жўнатаркан, Толстой исм-шарифини тўлиқ келтирмай, «Л. Н.» инициали10 билан кифояланади. Старогладковский қишлоғидан Некрасовга ёзган мактубида Толстой акаси Николайнинг манзилини беради. Николай Толстой ҳам қалам тебратиб турарди. Николай толстойларнинг қариндошлари ва таниш-билишлари орасида зеҳнли ва пишиқ-пухта одам сифатида танилганди. Шу боис кўпчилик «Болалик» Николайнинг илк адабий асари деб ўйлашган. Ахир қисса қаҳрамонининг исми ҳам Николенька эди.

Қўлёзмани Некрасовга жўнатаркан, сирли «Л. Н.» мактубида «Болалик» «Камолотнинг тўрт фасли» (Толстой романни тўрт қисмга бўлишни кўзлаганди: «Болалик», «Ўсмирлик», «Ўспиринлик» ва «Ёшлик») номли йирик романнинг бошланиши эканини айтиб ўтади. Шунинг учун муаллиф ҳар қандай қисқартиришларга рози бўлади, аммо қисса «қўшимчаларсиз ва ўзгартиришларсиз» чоп этилишини талаб этади. Унинг талаби тушунарли эди: қўшимча ва ўзгартиришлар яратилажак «минора»нинг яхлитлигига шикаст етказиши мумкин эди. Бироқ Некрасов тажрибали журналист эди. Номаълум муаллифнинг иқтидорини муносиб баҳолаб, унинг қўйнини пуч ёнғоққа тўлдирмайди-да, қиссани оддий ном билан — «Болалигим тарихи» деб нашр эттиради.

Толстой ғазаб отига минади! Аввалига у Некрасовга қаҳр-ғазабга тўла мактуб ёзади, аммо жўнатмайди. «Бағоят норозилик билан «Современник»нинг IX сонида «Болалигим тарихи» номи остидаги қиссани ўқиб чиқдим ва унда сизга жўнатганим — «Болалик» романини кўрдим». Некрасовга жўнатган хатида эса Толстой юмшоқроқ муомала қилади, аммо барибир «норозилиги»ни яширмайди: «Менинг болалигим тарихи билан кимнинг неча пуллик иши бор?» Ёш муаллиф маш­ҳур шоир ҳамда кекса журналистга қаттиқ талаб қўяди: «Муҳтарам афандим, асаримнинг давомини жўнатсам-у, башарти журналда чоп этишга муносиб кўрсангиз, бирорта ҳам жумласини ўзгартирмасликка ваъда беришингизни сўрайман».

Ёш муаллифнинг бунга қайсидир маънода ҳақи бор эди. «Болалик» кутилганидан ҳам кўпроқ муваффақиятга эришади. Ёш зобитнинг иқтидорини И.С.Тургенев, И.И.Панаев, П.В.Анненков ва ўша даврда адабиётда катта шуҳрат қозонган намояндалар муносиб баҳолашади.

Кавказда ўтказган йиллари Толстойга улкан таъсир кўрсатади. Вақт ўтиб у Кавказга меҳр қўйганига иқрор бўлади. «У ҳаётидаги энг яхши хотиралар Кавказга тегишли эканини бот-бот тилга оларди», — деб ёзади адибнинг рафиқаси Софья Андреевна. Кавказ ҳақида Толстойнинг дурдона асарлари — «Казаклар» ва «Ҳожимурод» қиссалари ҳамда «Кавказ асири» ҳикояси ёзилади.

1854 йилнинг 20 январида Георгий орденини олиш умидида Толстой Старогладковскийдан Эски Юртга йўл олади. Аммо уни мукофотга тақдим этишмайди. Толстой Кавказни оддий аскар сифатида тарк этади. Фақатгина Тулада «Русский инвалид» газетасидан 1954 йили 9 январда энг қуйи зобитлик мансабига — прапоршчикликка ўтказилганини билиб олади.

Оддий аскар сифатида Кавказни тарк этаркан, Толстойнинг кўнглида нималар бор эди? Акаси Сергей гвардияда бир йил хизмат қилиб капитан унвонида истеъфога чиқади. Толстой Кавказни изтиробли ҳолатда тарк этади. Моҳиятан, у ҳеч ким бўлиб қолаверади. Ваҳоланки, «Современник»даги илк чиқиши ҳали донғи чиқмаган «Л. Н.»га маш­ҳурлик келтиради…

Саиджалол САИДМУРОДОВ таржимаси

Pavel BASINSKIY
ADABIYOT ASIRI
«Lev Tolstoy — ozod inson» kitobidan

Yangi, 1851 yilni Tolstoy yo‘lda kutib oldi.

Uch yillik ayriliqdan so‘ng 1850 yil dekabrining oxirlarida Kavkazdan Nikolay Tolstoy keladi va Pokrovskiyda, opasi Masha hamda uning eri Valerian Tolstoylarning yer-mulkida to‘xtaydi. Akasidan xat olgan Lev 31 dekabr kuni Moskvadan yo‘lga chiqadi va 1 yanvarda Pokrovskiyda bo‘ladi. U yerga Kurskdan Dmitriy3 ham kelgandi. Ukasi Sergeyni4 Tulaga borib ko‘rgan Nikolay uning ahvolidan xunob bo‘lib qaytadi.

«Seryoja, — deb yozadi Nikolay Moskvaga, ya’ni Levga, — lo‘liparastlikni qo‘ymayapti, uzzukun soatlab yuvinmay-taranmay darchaga termilib o‘tiradi. Bitta-yarimta lo‘li Masha (lo‘li qiz Mariya Shishkina — P. B.) haqida xabar olib kelsagina jonlanadi-ya… «Seryoja tubanlik jari yoqasida turibdi», degan gapingda jon borga o‘xshaydi. Bunaqada o‘zining fikricha, lo‘lilardan boshqa hamma shayton, deb Tulasidan siljimaydi-yov».

Aftidan, Lev va Nikolay o‘rtasida bo‘lgan Sergey borasidagi suhbat Pokrovskiyda Yangi yilni nishonlash arafasida ro‘y bergan ko‘rinadi. Qizig‘i shundaki, uka akasidan hadiksirab ichidagini to‘kib solgan.

1850 yilning dekabrida Sergey Moskvaga, Levga moliyaviy tomondan hamda xizmat yuzasidan ko‘mak so‘rab bir nechta noma jo‘natadi. Lekin bu go‘yo biroz fursatga aka va ukaning o‘rin almashishi edi. Levning tan olishicha, Kavkazga jo‘nashdan oldin u Moskvada «molday» yashagandi. Qartabozlik, qarzlar, lo‘lilar… Biron ishning boshidan ushlamagan…

Bu tashqi ta’sirlar yordamida jamiyatda zodagon mavqeiga ega bo‘lishni istagan oqbilak yigitchaning hayoti edi.

Yosh Tolstoyning o‘sha paytdagi «qarich»ini Qozonda bo‘lgan bir voqeadan ham bilib olish mumkin. O‘shanda Lev va Nikolay Kavkazga ketayotib Qozonga tushib o‘tishgandi. Bu voqeani biograf P. I. Biryukov Lev Nikolayevichning o‘z og‘zidan eshitib yozib qoldirgan ekan.

«Lev Nikolayevichning o‘sha safardagi kayfiyati kibr-havoga moyil edi. Qozonda akasi uning ahmoqgarchiligini anglashiga majbur etgan. Ular shahar bo‘ylab ketishardi, yonlaridan uzun arava zinapoyasiga tiralgan hassaga tayangancha qo‘lqopsiz bir janob o‘tib ketadi.

— Bu taqsirning bema’ni odam ekanligi ko‘rinib turibdi.

— Sabab? — deb so‘raydi Nikolay Nikolayevich.

— Qo‘lqopsiz-ku.

— Qo‘lqopsiz bo‘lsa, nega bema’ni bo‘larkanmi? — yoqimli tabassum bilan so‘radi Nikolay Nikolayevich».

Nega u Kavkazga otlandi? Aftidan, uni Nikolenka ko‘ndirgan. Lekin Levning kundaligiga qaraydigan bo‘lsak, Pokrovskiydagi uchrashuvda aka-ukaning fikri bir joydan chiqmagan. «Pokrovskiyda bo‘ldim, Nikolinka bilan ko‘rishdim, o‘zgarmabdi, agar u bunchalik g‘alati bo‘lmaganda, men unga ancha-muncha ta’sir o‘tkaza olardim; u yo hech narsani payqamayapti va meni yoqtirmaydi, yo o‘zini go‘llikka solyapti».

1848 yildayoq Tolstoy bo‘lajak pochchasi Valerian Tolstoy bilan sal qolsa Sibirga jo‘nab qolardi. Lev Valerianning oldiga, tarantasga5 qalpoqsiz, birgina yaktakda yugurib borib chiqib oladi. Qalpog‘ini unutib qoldirgani uchun ham ketolmagandir balki. Xuddi shu tarzda bir yil o‘tib Moskvadan Peterburgga qochadi. O‘rtoqlari jo‘nayotgan dilijansga6 sakrab chiqib oladi.

T. A. Yergolskayaga7 yozgan xatida Kavkazga jo‘nashni «coup de tete» — «ajoyib-g‘aroyib istak», deb ataydi. T. A. Yergolskaya ham «Kavkazga jo‘nar ekan, u hech qanday reja tuzmagandi. Uning yoshlik g‘ayrati inson hal qiluvchi vaziyatlarda o‘zini tasodifga topshirishi lozimligini uqtirib turardi», deb hisoblardi (kundalikdagi yozuvdan).

Xola jiyanining fe’l-atvorini hammadan yaxshi bilardi. Lev ichki dunyosiga taalluqli bo‘lmagan har jabhada taqdirga suyanardi. Tasodifga ishonib, yashash sharoitini osongina o‘zgartirardi. Universitetni, xo‘jalikni qo‘l siltab osongina tashlab qo‘yadi, Kavkazdagi shiddatli xizmatni, deb zodagonlarcha hayotdan osongina voz kechadi.

Ammo birdan yo‘lga otlanishning ham o‘ziga yarasha sabablari bor edi, bir so‘z bilan aytganda — qochqinlik. Bu haqda «Kazaklar» qissasida knyaz Oleninning Kavkazga jo‘nashi sahnasida bafurja aytiladi. Qarz-havola, ayollar, «mollarcha» hayot kechirishga o‘ralashib qolgan Tolstoy rus shoirlari tarannum etmish Kavkaz tabiati, qolaversa, xavf-xatarga to‘la xizmat o‘zini chinakam yo‘lga solib qo‘yishiga umid qilgancha o‘sha yoqqa intiladi.

Qissaning qoralama nomi ham bejizga «Qochoq» bo‘lmagan. Kavkazga jo‘nash aka-ukalar tomonidan romantik sarguzasht tarzida tashkillashtiriladi. Saratovgacha otda borishadi, u yerdan Astraxangacha lotsman va ikki eshkakchi bilan yelkanli qayiqni ijaraga olishadi. Qayiq shunchalik katta ediki, hatto foytunlari ham sig‘adi. Safar bir oyga cho‘ziladi. Keyinchalik Tolstoy bu safarni hayotining «eng yaxshi damlari» deb eslaydi.

Yo‘l-yo‘lakay Qozonda, romantik sarguzashtda bo‘lgani singari, u opasi Mashaning Qozon Rodionovskiy institutidagi dugonasi Zinaida Molostvovaga ko‘ngli tushib qoladi. «U ko‘p ham go‘zal emasdi, — deb yozadi bu qiz haqida uning jiyani, — lekin qaddi-qomati shamshod, istarali va odamshavanda edi». Zinaida maxsus topshiriqlar amaldori N. V. Tilning qallig‘i edi va bu ularning ishqiga allatovur omonat, hayajonli tus berib turardi. Rodionovskiy institutidagi balda Zinaida mazurkaga8 faqat Tolstoy bilan raqsga tushardi. Ko‘rinib turibdiki, Tolstoy ham qizga yoqqan. Kavkazda Lev kundaligiga shunday deb yozadi: «Arxiyeriy bog‘i esingdami, Zinaida, yonboshdagi yo‘lak? Tilimning uchida dil izhori uchib chiqay-uchib chiqay, deb turardi, senda ham. Og‘iz ochsam, kifoya edi; lekin, bilasanmi, negadir miq etmadim. Shunday baxtli edimki, ortiq hech narsani istamasdim, o‘zimning… yo‘q, bizning baxtimizga shikast yetkazishdan yurak hovuchlardim».

Xatni Kavkazdan Zinaidaga jo‘natmoqchi bo‘ladi-yu, ammo… qizning otasining ismini — Moldestovnani bilmasdi. Al­qissa, Tolstoyning hayotida ilk sevgi qissasi shu tarzda yakun topadi.

Nikolenka xizmat qilgan kazaklar qishlog‘i — Starogladkovskiyga borib qolgan Lev 1851 yil 30 mayda kundaligiga shunday deb yozadi: «Bu yerga qanday qilib kelib qoldim? Qaydam. Nima uchun? Bilmayman».

Shunday esa-da, uning ba’zi orzulari amalga oshadi. Kavkaz tabiati Tolstoyni asir etadi. Ayniqsa, tog‘lar!

Biroq Starogladkovskiy qishlog‘i pastlikda joylashgan bo‘lib, tog‘lar bu yerdan ko‘rinmasdi. Ofitserlar xulq-atvori qo‘poldan qo‘pol edi. Bu yerda bir ofitser boshqasiga «Qalaysan, bashara!» deb murojaat qilardi.

«Barcha ofitserlar, — deb yozadi Tolstoy xolasiga, — umuman o‘qimagan, lekin tanti odamlar, asosiysi, Nikolenkani yaxshi ko‘rishadi». Biroq Nikolay bu yerda o‘ziga xon, ko‘lankasi maydon edi, Lev esa yangi, o‘ziga yot-begona shart-sharoitga ko‘nikishiga to‘g‘ri keladi.

Kavkazda zobitlikdan oddiy askar darajasiga tushirilganlar, siyosiy jinoyatlari uchun dvoryanlik tabaqasidan mahrum etilgan zodagonlar ko‘plab topilardi. Ularning umumlashma obrazini Tolstoy «Kavkaz xotiralaridan. Amaldan tushirilgan» hikoyasida ko‘rsatadi. Bu yoqimsiz, qabih, nochor askar Guskov obrazidir. Bunda rus adabiyotida qabul qilingan «qashshoq», «kichkina» odamga boshqacha nigohda nazar tashlanadi. Guskov o‘quvchining rahmini keltiradi, ammo hamdardlikni emas. U, hatto notanish zobitlardan ham sharob, qimor uchun qarz so‘rayveradi. U atrofdagilarga betakalluf muomalada bo‘ladi, shu bilan birga, yaltoqlanishni ham qo‘ymaydi.

Guskovning prototiplaridan biri — bir vaqtlar Tiflis turmasi soqchilar boshlig‘i bo‘lgan, keyinchalik noma’lum xatti-harakatlari uchun askarlikka tushirilgan Aleksandr Matveyevich Stasyulevich edi. Aytishlaricha, u pora evaziga bir qancha mahbuslarning qochishiga yordam bergan ekan. Yana bir taxminga ko‘ra, uning qo‘li ostidagilar kechalari ashaddiy jinoyatchilarni qo‘yib yuborgan, mahbuslar shahar aholisini o‘margan va o‘ljani soqchilar bilan bo‘lishgan. A. M. Stasyulevich mashhur tarixchi va jurnalist M. M. Stasyulevichning (keyinchalik M. M. Stasyulevich I. S. Turgenev, I. A. Goncharov, A. N. Ostrovskiy, M. Ye. Saltikov-Shchedrin, P. D. Bobrikin va boshqa atoqli yozuvchilarning asarlari tez-tez e’lon qilinib turgan «Vestnik Yevropы» jurnaliga bosh muharrir bo‘ladi) tug‘ishgan akasi edi. A. M. Stasyulevich Kavkaz va Qrim kampaniyasini oddiy askarlikda o‘tkazib va o‘zining zobitlik mansabini (praporshchik) qaytarib olib, kutilmaganda o‘z joniga qasd qiladi: mo‘ynali po‘stinda daryoga tushib, cho‘kib ketadi.

Guskovning boshqa prototiplari — Dostoyevskiy ham qatnashgan Petrashevskiy to‘garagining qatnashchilari A. I. Yevropeus va I. S. Kashinlari edi. Tolstoy Kavkazda xizmatni ado etayotgan bir paytda Dostoyevskiy Omskda surgunda edi. Bir chekkasi, shu tarzda ikki ulug‘ rus yozuvchilarining taqdirlari kesishadi.

Tolstoyning Kavkazdagi ikki yillik xizmati (1851 yilning iyunidan 1854 yilning yanvarigacha) dudmal taassurotlar qoldiradi. Kavkaz ocherklari («Amaldan tushirilgan», «Bos­qin», «Yog‘och kesish», «Jdanov tog‘a va kavaler Chernov», «Rus askarlari qanday o‘ladi»dan tashqari) keyinchalik Tolstoy Sevastopol qamalidan so‘ng yozganlaridan kuchli farq qilardi. «Rus askarlari qanday o‘lishi» haqidagi jo‘shqin hikoyani istisno qilganda Kavkaz ocherklari tanqidiy ruhda bitilgandi. Qolaversa, Tolstoy rus-kavkaz urushining adolatli ekaniga ko‘r-ko‘rona ishonardi.

Ammo u tog‘liklarda ham haqiqat borligini sezardi. Kavkaz urushining shafqatsiz taktikasi (mahalliy xalqni unumdor yerlardan unumsiz tog‘ daralariga siqib chiqarilishi, ovullarning vayron qilinishi, yog‘och kesish va h.) Tolstoyga yoqishi dargumon edi. Ha, u anglab turardiki, «ruslarning tog‘liklar bilan urushida adolat biz tarafda… Agar mana shu urush bo‘lmaganda, ruslarning boy yer-suvlarini talon-torojlikdan, yovvoyi va urushqoq xalqlarning bosqinidan nima qutqarardi?» («Bosqin» ocherkining qoralamasidan).

Ustiga-ustak, tog‘liklarning ruslar bilan urushi Angliya va Turkiya tomonidan qo‘llab-quvvatlanardi.

Lekin Tolstoy siyosatchi emasdi. Aslini olganda, tabiatan harbiylikdan yiroq edi. Asta-sekin u harbiycha hayotga ko‘nika bordi, hatto bunda o‘ziga maqbul jihatlarni ham topdi: ov, tabiatdan bahra olish… Tolstoyni ajal yoqasida turgan odamlarning sodda-jo‘n muomalasi o‘ziga rom etardi. Oddiy askarlar bilan zobitlar orasidan u birtalay ajoyib va jasur kishilarni uchratadi. Masalan, batareya komandiri Alekseyev (u bilan Tolstoy xizmatdan keyin o‘n yil yozishib turadi), «keksa askar, tanti, dovyurak» o‘rollik kavkaz Xilkovskiy yoki «Bosqin» ocherkida praporshchik Alaninning protototipi yosh zobit Buyemskiy.

Tolstoyning Kavkaz ocherklarida ko‘plab zo‘ravonlik sahnalarini, xususan, rus askarlariga qilingan zo‘ravonliklarni topish mumkin. Tugallanmagan «Jdanov tog‘a va kavaler Chernov» ocherkida Saratov guberniyasidan kelgan rekrut9 haqida hikoya qilinadi. Yigitchani hushiga kelgan odam uraveradi. Uni xizmatni eplolmagani uchun kaltaklashadi. «Uni harbiy mashg‘ulotlarda, yugur-yugurda, kazarmada tinmay urishardi. Mo‘min-qobilligi, gungligi uchun boshliqlar u haqda yanglish fikrga borishardi; rekrutlarning esa boshlig‘i ko‘p bo‘ladi: undan bir yoshga katta har bir oddiy askar yigitchani istagan ko‘ylariga solishardi… Qanchalik jazolashmasin, boyaqish chidardi, sitamlarni ichiga yutardi. Uni aynan askar bo‘lgani uchun ham urishardi. Uni yaxshiroq xizmat qilishi uchun emas, urish kerak bo‘lgani uchun kaltaklashardi…»

Muallifga ancha-muncha shuhrat keltirgan «Bolalik», «O‘smirlik», «Yoshlik» va «Sevastopol hikoyalari» chop etilayotgan bir asnoda «Sovremennik»da e’lon qilingan «Bosqin», «Yog‘och kesish», «Amaldan tushirilgan» kitobxonlar va tanqidchilar e’tiboridan chetda qolaveradi. Sababi bunday Tolstoyga o‘quvchilar hali ko‘nikib ulgurmagandi.

Kavkazda Tolstoy ko‘p jihatdan Moskva, Peterburg, Tuladagi hayot tarzini davom ettiradi. Tag‘in qarta, ayollar… U, hatto, o‘ziniki u yoqda tursin, akasining pullarini ham boy beradi, qarz­ga botadi… Lekin o‘sha paytdagi Tolstoyning kundaligini o‘qirkanmiz, «Bolalik»ni-ku qo‘ya turaylik, ulkan ma’naviy-ruhiy kuchga ega mutafakkir uyg‘onayotganini ko‘ramiz.

12 iyun. «Kecha tuni bilan mijja qoqmadim, kundalikka bitiklarimni kiritib, Rabbimga munojot qilishga kirishdim. Ibodat vaqtidagi huzurni ta’riflab berolmayman. Magarki, ibodatni o‘tinch yoinki shukrona bilan o‘lchasharkan, demak, men sig‘inmabman. Men yuksak va ezgu nenidir so‘radim; garchi o‘zim aniq-tiniq anglab turgan esam-da, lekin nimaligini so‘z bilan ifodalab berolmayman. Men Undan gunohlarimni kechirishini so‘radim. Men unga shukrona keltirdim, so‘zlarim, fikr-xayollarim bilan emas, butun borlig‘im bilan shukrona keltirdim. Birgina tuyg‘uda o‘tinchu shukrona birlashib ketgandi. Qo‘rquv hissi butunlay g‘oyib bo‘ldi. Kecha tunda men his etgan tuyg‘u — bu Rabbimga bo‘lgan muhabbat edi».

Bu ruhiy iztirob, aytish mumkinki, tugamaydi: «… oradan bir soat ham o‘tmadi hamki, buzuqilik, shuhratparastlik, noshudlik saslarini eshitdim; bu ovoz qayerdan kelayotganini, halovatimni yo‘qqa chiqarishini bilardim, unga qarshi kurashdim-u, mag‘lub bo‘ldim. Shon-shuhrat, ayollarni orzulagancha uyquga ketdim; abadiy halovatning imkoni yo‘q. Azob-uqubatga duchor bo‘lish muqarrar. Nima uchun? Bilmayman…»

Tolstoy «Bolalik»ni aynan Kavkazda yozishi ham tasodif emas. Qissani avvalroq, Moskva va Yasnaya Polyanada boshlagan esa-da, lekin aynan Kavkazda tugatadi. «Bolalik» — Tolstoyning ilk tugallangan asari. Shu bilan birga, ulug‘ asar. Ittifoqo, rus va jahon adabiyotiga yangi daho kirib keladi.

«Bolalik»ning «Sovremennik»­da e’lon qilinishi bilan bog‘liq qiziq bir voqea ham bo‘lib o‘tadi. Qissani Peterburgga jo‘natarkan, Tolstoy ism-sharifini to‘liq keltirmay, «L. N.» initsiali10 bilan kifoyalanadi. Starogladkovskiy qishlog‘idan Nekrasovga yozgan maktubida Tolstoy akasi Nikolayning manzilini beradi. Nikolay Tolstoy ham qalam tebratib turardi. Nikolay tolstoylarning qarindoshlari va tanish-bilishlari orasida zehnli va pishiq-puxta odam sifatida tanilgandi. Shu bois ko‘pchilik «Bolalik» Nikolayning ilk adabiy asari deb o‘ylashgan. Axir qissa qahramonining ismi ham Nikolenka edi.

Qo‘lyozmani Nekrasovga jo‘natarkan, sirli «L. N.» maktubida «Bolalik» «Kamolotning to‘rt fasli» (Tolstoy romanni to‘rt qismga bo‘lishni ko‘zlagandi: «Bolalik», «O‘smirlik», «O‘spirinlik» va «Yoshlik») nomli yirik romanning boshlanishi ekanini aytib o‘tadi. Shuning uchun muallif har qanday qisqartirishlarga rozi bo‘ladi, ammo qissa «qo‘shimchalarsiz va o‘zgartirishlarsiz» chop etilishini talab etadi. Uning talabi tushunarli edi: qo‘shimcha va o‘zgartirishlar yaratilajak «minora»ning yaxlitligiga shikast yetkazishi mumkin edi. Biroq Nekrasov tajribali jurnalist edi. Noma’lum muallifning iqtidorini munosib baholab, uning qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmaydi-da, qissani oddiy nom bilan — «Bolaligim tarixi» deb nashr ettiradi.

Tolstoy g‘azab otiga minadi! Avvaliga u Nekrasovga qahr-g‘azabga to‘la maktub yozadi, ammo jo‘natmaydi. «Bag‘oyat norozilik bilan «Sovremennik»ning IX sonida «Bolaligim tarixi» nomi ostidagi qissani o‘qib chiqdim va unda sizga jo‘natganim — «Bolalik» romanini ko‘rdim». Nekrasovga jo‘natgan xatida esa Tolstoy yumshoqroq muomala qiladi, ammo baribir «noroziligi»ni yashirmaydi: «Mening bolaligim tarixi bilan kimning necha pullik ishi bor?» Yosh muallif mash­hur shoir hamda keksa jurnalistga qattiq talab qo‘yadi: «Muhtaram afandim, asarimning davomini jo‘natsam-u, basharti jurnalda chop etishga munosib ko‘rsangiz, birorta ham jumlasini o‘zgartirmaslikka va’da berishingizni so‘rayman».

Yosh muallifning bunga qaysidir ma’noda haqi bor edi. «Bolalik» kutilganidan ham ko‘proq muvaffaqiyatga erishadi. Yosh zobitning iqtidorini I.S.Turgenev, I.I.Panayev, P.V.Annenkov va o‘sha davrda adabiyotda katta shuhrat qozongan namoyandalar munosib baholashadi.

Kavkazda o‘tkazgan yillari Tolstoyga ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Vaqt o‘tib u Kavkazga mehr qo‘yganiga iqror bo‘ladi. «U hayotidagi eng yaxshi xotiralar Kavkazga tegishli ekanini bot-bot tilga olardi», — deb yozadi adibning rafiqasi Sofya Andreyevna. Kavkaz haqida Tolstoyning durdona asarlari — «Kazaklar» va «Hojimurod» qissalari hamda «Kavkaz asiri» hikoyasi yoziladi.

1854 yilning 20 yanvarida Georgiy ordenini olish umidida Tolstoy Starogladkovskiydan Eski Yurtga yo‘l oladi. Ammo uni mukofotga taqdim etishmaydi. Tolstoy Kavkazni oddiy askar sifatida tark etadi. Faqatgina Tulada «Russkiy invalid» gazetasidan 1954 yili 9 yanvarda eng quyi zobitlik mansabiga — praporshchiklikka o‘tkazilganini bilib oladi.

Oddiy askar sifatida Kavkazni tark etarkan, Tolstoyning ko‘nglida nimalar bor edi? Akasi Sergey gvardiyada bir yil xizmat qilib kapitan unvonida iste’foga chiqadi. Tolstoy Kavkazni iztirobli holatda tark etadi. Mohiyatan, u hech kim bo‘lib qolaveradi. Vaholanki, «Sovremennik»dagi ilk chiqishi hali dong‘i chiqmagan «L. N.»ga mash­hurlik keltiradi…

Saidjalol SAIDMURODOV tarjimasi

Lev Tolstoy. Tanlangan asarlar. 1-Jild. Hikoya va qissalar by Khurshid Davron on Scribd