Бу аноним одамнинг  янги  мақоласини  нима учун сизга ўқиш учун тақдим этмоқдаман?  Мақолада Соҳибқирон ҳақида ёзилган айрим китоблар (масалан,Брион асари ҳақида) ҳақида баъзи эътирозлар бироз муболаға билан айтилган бўлса-да, «Неъмат Акбаров»нинг адабиётимизда тобора томир ёзаётган кўчирмачилик хусусида ёзилган фикрларида жон  бор. Қизиқ-да, Европадагина маълум бўлган Соҳибқирон ҳақидаги солномалару асарларнинг номукаммал таржималарини бир амаллаб ўрганиб, воқеаларни  ақли етганча  тўқиб, ўз асарлари қаҳрамонларига ўзича исм қўйган француз адиби кун келиб унинг китоби айрим ўзбек ёзувчиларига  «дастурил амал» бўлади деб ҳеч ўйлаганмикан?

Хуршид ДАВРОН
МУАЛЛИФ ВА МАҚОЛА ҲАҚИДА

   Ушбу мақола муаллифи ўзини молиячи-иқтисодчи ва адабиёт мухлиси Неъмат Акбаров деб таништиради. Агар кимнинг хотирасидан чиққан бўлса, эслатиб ўтай, бу менинг мухтасар сўзим билан сайтимизда эълон қилинган Жовли Хушбоқнинг “Амир Темур фолчи бўлганми? Муҳаммад Алининг “Улуғ салтанат” отлиқ тетралогиясини ўқиб…” деб номланган мақоласига қарши «Бу қандай гап?» мақоласини ёзган Неъмат Акбаров бўлади.

Мабодо «Хўш, йўқ деган одамингизнинг янги мақола ёзганига нима дейсиз?» деган савол берилса, жавобим ўша-ўша:  Неъмат Акбаров исм-фамилияли  одамлар Ўзбекистонда жуда кўп, аммо «Бу қандай гап?»ниям, бугун сизга тақдим этиладиган «Жим қараб туриб бўлмайди» мақоласиниям ёзган Неъмат Акбаров йўқ. Ҳар икки мақолани ёзган одам «Неъмат Акбаров» номидан иш кўраяпти, холос. 

Бу аноним одамнинг  янги  мақоласини  нима учун сизга ўқиш учун тақдим этмоқдаман?  Мақолада Соҳибқирон ҳақида ёзилган айрим китоблар (масалан,Брион асари ҳақида) ҳақида баъзи эътирозлар бироз муболаға билан айтилган бўлса-да, «Неъмат Акбаров»нинг адабиётимизда тобора томир ёзаётган кўчирмачилик хусусида ёзилган фикрларида жон  бор. Қизиқ-да, Европадагина маълум бўлган Соҳибқирон ҳақидаги солномалару асарларнинг номукаммал таржималарини бир амаллаб ўрганиб, воқеаларни  ақли етганча  тўқиб, ўз асарлари қаҳрамонларига ўзича исм қўйган француз адиби кун келиб унинг китоби айрим ўзбек ёзувчиларига  «дастурил амал» бўлади деб ҳеч ўйлаганмикан?

Жовли Хушбоқ мақоласи олдидан берилган сўзларимни эслатаман: «Ҳатто бир пайтлар рус ва бошқа ғарб тарихчилари ёзган асарларни уялмасдан кўчириб олиб, ўз номи остида нашр эттираётган тарих фанлари докторининг фаолияти ҳеч кимни ажаблантирмаяпти. Бу плагиатор, яъни кўчирмачи ўғрининг илмийлик даъво қилган жиддий номлар остида бирин-кетин китоби нашр этилгандаям, Амир Темур тарихини чуқур билган олимларнинг биронтаси миқ этмади. Бу уят ва инсофдан бехабар «олим» эса қачонлардир Соҳибқирон ҳақида унинг душманлари тўқиган ўйдирмаларни бугун ҳам тўтиқушдек такрорлашдан тўхтамайди. Мен бу  кимсанинг «асар»ларини ўқиганимда кўз олдимда 1941 йилнинг июнида қўлида Соҳибқироннинг бош чаноғини ушлаган Герасимовнинг тиржайган масхара башараси пайдо бўлади…»

Албатта, бу кўчирмачи олим ким деган савол туғилади. Унга Соҳибқирон Амир Темур таваллуд куни муносабати билан газеталардан бирининг буюртмаси билан ёзилган мақоламда жавоб берилади. Газета мақола  қандай (тўлиқми, кесибми) эълон қилишидан қатъий назар унинг тўлиқ нусхаси  сайтда  эълон қилинади. Мабодо  «Алтойир юлдузи» ҳикояси ҳақидаям гапларим бор» деб ваъда берган эдингиз, ваъдани қачон бажарасиз?» деган савол туғилса, унгаям юқорида ёзганимдек, Соҳибқирон таваллуд куни муносабати билан эълон қилинадиган мақоламда мухтасар бўлса-да, жавоб топасиз.

«Неъмат Акбаров»  мақоласида Марсель Брион асарини, унинг таржимасини таҳлил қилади. Мен роппа-роса 3 йил аввал Фарҳод Рўзиев ва Фозил Тиловатов таржимаси қўйилган саҳифа бошида мана бундай бундай  қисқа  сўз ёзган эим: «Профессор, тарихнавис адиб, Франция Академияси аъзоси Марсель Брион (Marcel Brion) 1895 йили адвокат Брайон оиласида таваллуд топган. Швецариянинг “Champittet” шаҳрида ўрта мактабни тугатиб, Париждаги “d’Aix-en Provence” университетининг ҳуқуқшунослик факультетида таҳсил олган. Аммо бу соҳадан воз кечиб, адабиёт билан машғул бўлган. Соҳибқирон  ҳақида асарни ёзишдан олдин Марсель Брион Темур шахси ва темурийлар даври бўйича Америка ва Европанинг илмий доиралари экспедиция маълумотлари асосида “Тамерлан” асарининг биринчи таҳририни у 1942 йили, Забуиллоҳхон Мансурийнинг форс тилига ўгирган “Темур тузуклари” асосида тўлдирилган ва қайта ишланган “Менким, Соҳибқирон — жаҳонгир Темур” романни 1963 йили чоп этган. Қисман Забуиллоҳ Мансурий билан ҳамкорликда ёзилган китобда Брион, энг аввало, Амир Темур тузукларидан ва Соҳибқиронга замондош бўлган Ибн Арабшоҳ, Ибн Халдун, Шарафиддин Али Яздий, Султония шаҳри епископи Иоанн де Галонифонтибус , Кастилия қироли элчиси Руи Гонзалес де Клавихо, француз маршали Жан II ле Менгр (Бусико ) асарларидан кенг фойдаланган. Мазкур китоб Соҳибқироннинг дунёга келишидан то вафотига қадар бўлган даврни қамраб олиб, воқеалар Амир Темур номидан ҳикоя қилинади….

Жуда кўп тарихий солномалар ва асарларни ўрганиб ёзилишига қарамай ушбу асарда тарихий ҳақиқатга тўғри келмайдиган жуда кўп ўринларга дуч келасиз. Бундай хатоликлар кўплаб Ғарб ва Россия адиб ва олимларига хос нарса.  Шу сабабдан уни асосан тўқима бадиий асар сифатида қабул қилишингизни сўраймиз.»

Қолаверса, таржимонлар (Фарҳод Рўзиев ва Фозил Тиловатов) ҳам китоб бошидаги сўзларида айни шундай  фикр билдиришиб, француз адиби асарини тарихий асар сифатида эмас, тўқимага асосланган асар сифатида қабул қилиш ҳақида таъкидлаб ўтишган.

Шу ўринда бир савол туғилади: Брион асарларига ўхшаган мана шунақа ишончсиз  китобларни ўзбек тилига таржима қилиш керакми?  Аниқ жавоб учун яна бир мақола ёзиш керак. Аммо, ўзимизда айни шундай ишончсиз чиққанини ҳам айтиш керак. Жумладан, Салоҳиддин  Хўжа  Тошкандийнинг «Темурнома» асари  бир пайтлар адабиётимизда мавжуд бўлган  чўпчакнамо, ривоятнамо китобдир. Бу китоб  фидойи олим ва  ажойиб инсон  (шу кунларда у ҳақида мақолани эълон қилишга тайёрлаб қўйдик)  Поён Равшанов томонидан анча йиллар аввал нашр этилган ва айрим тарихдан бехабар «олимлар», жумладан, ўзини «академик» ва «иқтисод фанлари доктори деб эълон қилган Рустам Абдуллаев деган киши ўзининг ўзбек халқи тарихига бағишланган «асарларида»  айни шу  китобни дастак қилиб олишган. Соҳибқирон ҳаётига бағишланган  «Темурнома»даги воқеаларда Амир Темурдан 2-3 аср олдин ўтган ва 2-3 аср кейин яшаган тарихий шахслар иштирок этади. Бу китоб  пилтачироқ замонларида оилами, қишлоқми ёки маҳаллами, хуллас бир гуруҳ одамлар бир жойда  давра қуриб, хат-саводи бор қоридан мана шу чўпчак китобни тинглашган. Салоҳиддин Хўжа ҳам  асарини айни шу мақсадни кўзлаб ёзган ва бундай асарларнинг тарихимизда ўз ўрни мавжуд. Уни чўпчак деб рад этиш нотўғри, аммо уни асосли тарихий асар деб билиш ва ҳатто бугунгидек ўқув юртларидаги тарих дастурларига киритиш ҳам мутлақо нотўғридир. Бу гапни ёзишдан мақсадим, «Темурнома» нашр этилган экан, демак Марсель Брион асарининг нашр этилиши фожиа деб қабул қилмаслик керак.  Энг муҳими,  айни шундай китобларни нашр этганда уларга илмий асосланган сўзбоши ва изоҳларни илова қилиш керак. Яқин кунларда Амир Темур туғилган куни билан ёзилган мақоламда  бу хусусда ҳам ўз фикрларимни айтаман. Ва яна бир гап:   Эрта-индин сайтимизда сурхондарёлик таржимон Зокиржон Ғойипов форсчадан ўзбекчага ўгирган Марсель Брион асаридан парчалар эълон қиламиз.  Таржимон бу парчаларни 2010 йили «Термиз оқшоми» газетасида эълон қилган.

P. S. «Неъмат Акбаров» мақоласи матнини бирор нуқта, вергулини ўзгартирмай эълон қилмоқдамиз.

ЖИМ ҚАРАБ ТУРИБ БЎЛМАЙДИ
«Неъмат Акбаров»

Мен доим оддий бир ўзбек ўғлони сифатида халқимизнинг буюк тарихи, ўтмиши билан фахрланаман, бу ҳақда ёзилган асарларни қизиқиб ўқийман, айрим тарихий фильмларни кўриб юрак-юрагимдан завқланаман, шундай китобларни кўздан қочирмасликка тиришаман, қидириб топиб ўқийман, кейин давраларда айтиб юраман, эринмайман. Китоб жинниси эканим рост. Кўп ўқийман, аммо ўзим қалам тебратмайман, оддий ўқувчиман, иқтисодчи-молиячиман. Тарихимизга ҳурматим чексиз! Бордию, тарихимиз, буюк сиймоларимиз ҳақида кимдир писандсизлик билан гапирса ёки ёзса, худди тарихимиз эмас, балки ўзим ҳақоратлангандай бўлиб кетаман-да, чидолмай қоламан, дарҳол унга муносиб жавоб беришга ҳаракат қиламан.

Кейинги уч-тўрт йил(2010-2014) ичида мамлакатимизнинг айрим нашриётларида Соҳибқирон Амир Темур даврига бағишланган баъзи китоблар нашр этилди. Уларни ўқиб, бундай китоблар қандай қилиб куппа-кундузи шундай осон, эмин-эркин чиқиб кетди экан, деб ҳайрон қоласан киши! Афсуски, улар китобхонда нохуш фикрлар уйғотади, нотўғри тасаввурлар уйғотади. Ҳозирча, уларнинг учтасига тўхталиб ўтишни зарур, деб ҳисоблайман. Узоқ мулоҳазаларга бордим, кўп ўқидим, яна ўқидим, ўргандим. Фикрларимни сиз билан ўртоқлашмасам, ёрилиб кетаман, деб қўрқаман. Ниҳоят қўлимга қалам олишга аҳд қилдим…

1.  Марсель Брион. “Менким, соҳибқирон жаҳонгир Темур” китоби.
Тошкент, “Янги аср авлоди” 2011.

Тошкент, “Янги аср авлоди” 2011. Адади 2 000 нусха. Нашриёт муҳаррири: Н. Бекмуродов.Таржимонлар: Фарҳод Рўзиев, Фозил Тиловатов.Тақризчилар: Шодмон Воҳидов, — тарих фанлари доктори, профессор.Ўктам Мавлонов, — Тарих фанлари доктори.Анвар Яхшиев, — тарих фанлари номзоди. Сўз боши муаллифлари: Шодмон Воҳидов, тарих фанлари доктори, профессор. Фарҳод Рўзиев, Иқтисод фанлари номзоди.

Француз тарихчиси ва адиби Марсель Брионннг “Менким, соҳибқирон жаҳонгир Темур” номли китоби 1942 йилда қоғозга туширилган.

Аввал бу ерда озгина изоҳ бериб ўтишга тўғри келади: 1995 йилда “Шарқ юлдузи” журнали ўзининг 1-2-сонларида ушбу асарни ўзбек тилига таржима қилиб “Менким, фотиҳ Темур…” номи остида эълон қила бошлаган. Таржимага даставвал французчадан форс тилига Забиулло Мансурий деган шахс тарафидан қилинган таржима асос қилиб олинган. Бироқ, асарда тарихимизга холис ёндошилмагани, тарихий фактлар тўғри кўрсатилмагани учун дарҳол жамоатчилик ва ўқувчиларнинг жиддий эътирозларига сабаб бўлган. Натижада Фанлар академияси, Ёзувчилар уюшмаси аъзоларига, бошқа зиёлиларга мурожаат қилиниб, таниқли тарихчи олимлар, адиблар, зиёлилардан ушбу асар ҳақида холис фикр сўраб олинган ва адолатли йўл тутилган: асарнинг эълон қилиниши тамом тўхтатилган.

Кейинчалик бу асар Забиулло Мансурий томонидан энди форс тилидан рус тилига ўгирилган. Таржима ADVANIX TRADING INC компанияси буюртмасига кўра Абд-ул-Жалил Абд-ур-Рашид деган одам кўмагида амалга оширилган ва 2003 йилда АҚШда Нью-Йоркда чоп этилган.

Эшитишимга қараганда, бу китоб уч йил олдин рус тилида Тошкентда ҳам босилиб чиққан эмиш (афсуски, у ҳақда маълумот топишнинг иложи бўлмади).

“Янги аср авлоди” нашриёти 2011 йилда мазкур китобни ана шу русча нашрларнинг биридан (бизнингча, Нью-Йорк нашридан) ўзбек тилига қилинган таржимасини босиб чиқарди. Чамаси, шу даврда китобнинг иккинчи нашри ҳам амалга оширилди.

Мазкур китоб нима ҳақда ўзи? Марсель Брион ўз китобини “Менким, фотиҳ Темур” деган номнинг тагига ”Темурлангнинг ўз қўли билан ёзилган ҳаёти ва фаолияти” деган сўзларни ёзиб қўйган. Бу албатта уйдирма. Шу китобнинг ўзида муаллифни тузувчи ҳам дейилади. Қайси бири тўғри? Китобни ёзишда, муаллиф “Темур тузуклари”, “Малфузоти Темур”, “Темур қиссаси” ва бошқа китобларнинг турли йилларда пайдо бўлган нусхаларидан, Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”си, шунингдек, Амир Темур ҳаётига тегишли қўлига илинганки бор китоблардан фойдаланган. Китобни қизиқ қилиш учун ўз асарига кучли фантазия билан ёндошган. Асарда келтирилган тарихий шахслар деб олинган кишилар кўпчилиги тўқима, воқеалар уйдирма… Асосан эътибор Амир Темурнинг юришларига қаратилган. Буни билиш учун асар мундарижасига бир кўз ташлаш кифоя: «Тошкент учун жанг», «Нишопур учун жанг», «Хуросонга иккинчи юриш ва Сабзавор учун жанг», «Жанубий Хуросонга юриш», «Исфаҳон учун жанг» ва ҳоказо. Муаллиф ўз фантазиясига кўра, “жанг”ларда бўлган шафқатсизликлар, қон тўкишлар, қатли омларни ёритган, уларни ўзича завқ билан тасвирлаган. Гап қуруқ бўлмасин учун русча (Нью-Йорк)нашридан олинган учта мисол билан чекланамиз:

(Амир Темур гапиряпти): «… я желал увидеть как кровь эмира забьёт фонтаном из рассеченных артерий, и когда она взмыла вверх тугой струёй высотой в целый зарь, я рассмеялся от испытываемого в тот момент удовольствия…» (Нью-Йоркское издание. 2003., стр.36).

Бошқа жойда: «Видя, как льется кров моих врагов, я испытывал удовольствие(?), ощущаемое теми, кто пьёт вино, я чувствовал необыкновенное опьянение(!?) и возбуждение(?)» (Нью-Йоркское издание. 2003., стр.51)

Бошқа жойда:«…я заметил свежие потоки крови, текущие по некоторым улицам… кровь стекает в потоки водных каналов, пересекающих город. Сердце рассвело при виде крови(?), покрывающие улицы города, ибо с юных лет мне доставляло наслаждение видеть как льется кровь моих врагов и чем больше я жил, тем лучше я понимал что кровополитие есть ключ к обретению могущества, власти, и славы, и что пока человек не прольет кровь, он не сможет вселить страх в сердца других, установить власть своей личности над другими..» (Нью-Йоркское издание. 2003., стр.94).

Шуниси қизиқки, форсча таржимада ҳам, русча таржимада ҳам таржимон китобга мутлақо ғаразли нуқтаи назардан ёндошган, қизиқ бўлсин учун турли китоблардан олинган, шиалар кайфиятини ифода этувчи маълумотларни (шу ерда Амир Темурнинг Ҳанафия мазҳабидан эканини эслатиб ўтамиз) атай қўшиб, китобни “бойитган”. Буни рус таржимони ўз сўз бошисида таъкидлаб ҳам ўтади: «Таким образом, данная книга, — деб ёзади у, — помимо собственноручно написанного жизнеописания Тимурленга и исторических событий той эпохи в изложении Марселя Бриона, содержит также материалы, добавленные настоящим автором перевода, с целью сделать ее еще более ярким и интересным..» (Нью-Йоркское издание. 2003.,стр. VIII ). Натижада китоб бус-бутун қурама бир ҳолга келган, фальсификацияга айланган.

Амир Темур турклар мурожаат этса, уларга форсча (?) жавоб беради; Жалолиддин Румий “Маснавии маънавий” асаридан нафратланади(?); чап оёғимдан ярадорман, дейди(ҳолбуки ўнг оёғи, ўнг қўли ярадор эди); Умаршайхни Шайх Умар деб олади; Амир Темур: “Ибн Арабшоҳ мен ҳақимда китоб ёзяпти, дейди”(анахронизм: Ибн Арабшоҳ 1436 йилдагина китобини ёзиб битирган); Чингизхонни аждодим деб атайди; ҳамма Темурбекни, ҳурматсизлик кўрсатиб, сенсираб гапиради; 1376 йилда оламдан ўтган соҳибқироннинг ўғли Жаҳонгир Мирзо ўн бир йил ўтиб, 1387 йилда Исфаҳонда жанг қилиб юради(?!) ва ҳоказо. Бунинг нохуш жойи, барча воқеа гап-сўз “Мен-мен” — биринчи шахс — Амир Темур номидан олиб борилади. Оддий ўқувчи, ўқиб, соҳибқирон шундай деган эканлар-да, Амир Темур шундай одам экан-да, деган хаёлга бориши табиий. Бу кечирарли ҳол эмас.

Савол туғилади, эҳтимол М.Брион ёзса ёзгандир, (шуниси қизиқки, интернетда қидириб кўрдим, М.Брионнинг асосий асарлари қаторида “Дюрер”, “Миколанджело”, “Моцарт”, “Моцарт и Шуберт замонларида Венанинг кундалик ҳаёти” каби китоблар келтирилади, аммо негадир “Менким, фотиҳ Темур” китоби ҳеч қаерда эслатилмайди; чамаси, бу даставвал кичик рисола бўлиб, таржимада шишириб юборилган ва шу ҳолга келган) биз тарихимизга янгича қарашлар ажойиб самаралар бериб келаётган, ўзимизни, тарихимизни англаш жараёнлари чуқурлашиб бораётган бир пайтда Амир Темур ҳақида, тарихимиз ҳақида нохуш тасаввурлар берувчи шундай китобларни таржима қилиб халқимизга тарқатишимиз адолатданми? Бу инсофдан эмас-ку. Албатта, ўзбекча нашрда қатли омлар қисқартирилган. Лекин китобнинг умумий руҳини, кўзланган мақсадини “қисқартириб” бўлмайди-ку! Бундай китоблар улуғ бобомиз ҳақидаги ҳақиқатларга соя солиши аниқ-ку. Табиийки, ноширлар қаёққа қараб турибди, деган савол туғилади.

1995 йилда бу асарни номақбуллиги учун эълон қилиш тўхтатилганидан муҳтарам таржимонлар, ноширлар, профессор тақризчилару муҳаррирлар наҳотки хабарсиз бўлсалар?..

2. Нурали Қобул. «Буюк Турон амири ақл ёхуд қилич».Тарихий роман.
“Шарқ” нашриёти, 2011. Муҳаррир Р. Бойтўра. Адади 3 000 нусха.

Нашр жараёнида тақризчилар, ҳурматли олимлар — тарих фанлари доктори Ашраф Аҳмедов, филология фанлари доктори, академик Бахтиёр Назаровлар, нуфузли нашриёт ходимлари бирдай, афсуски, ўз вазифаларига юзаки қараганлари кўринади.

“Роман”да адабий ўғрилик, кўчирмачилик(плагиат)дан фойдаланилган, у плагиат асар. Муаллиф не-не саҳифаларни Марсель Брионнинг “Менким, соҳибқирон жаҳонгир Темур” асаридан кўчириб олади, аниқроғи, унинг русча вариантидан таржима қилиб, уялмай-нетмай ўз асарига қўшиб юборади. Солиштириб қаралганда, ҳаммасини аён кўриш мумкин. Гапни чўзмаслик учун, мисолларга мурожаат қила қолайлик.

Биринчи парча. Марсель Брионнинг ”Я – Тимур властитель вселенной” асарида:

“Первый мой учитель носил имя мулла Али-бек, его мактаб распологался в самой мечети нашего квартала. Занятия обычно завершались к обеду¸ поскольку к тому времени правоверные собирались в мечети, чтобы сообща помолиться, а мы(китоб Темурбек тилидан ёзилган) – дети, не умеющие вести себя тихо, мешали бы правоверным сосредаточиться и не отвлекаться. Как самый маленький, я сам не мог добираться домой. После уроков, и не всегда за мной приходил кто-либо из нашего дома, в этих случаях одному из учеников постарше, живущих в одном со мной направлении, поручалось отвести меня домой.

Мулла Али-бек мой учитель был стар и не имел зубов, и по этой причине не мог правильно произносить буквы алфавита и слова. И потому, я и другие учащиеся, обучающем в этом мактабе неправильно усвоили некоторые буквы и слова.

Мулла Али-бек считал, что наилучшим средством обучения является палка, с помощью которой он и вдалбивал буквы и слова в сознание учащихся, и в годы, когда я посещал этот мактаб, я был единственным учащимся не удостоившимся палочных ударов…»(Нью-Йоркское издание. 2003., Стр.2)

Шу парча китобнинг ўзбекча таржимаси — “Менким, соҳибқирон жаҳонгир Темур”да:

“Менинг биринчи ўқитувчим мулло Алибек исмли киши бўлиб, мактабимиз маҳалламиз масжидида жойлашган эди. Машғулотлар пешинга бориб тугар, ўша пайт одамлар намоз ўқиш учун масжидда тўплана бошлар эдилар. Биз болалар эса ўйинқароқ эдик – катталарнинг ибодат амалларини бажаришлари, диққатларини бир нуқтага қаратишларига халақит берган бўлсак керакки, намоз арафасида бизга уй-уйимизга тарқалишимиз учун рухсат бериларди. Ёшим кичик бўлгани туфайли ўзим уйимни топиб бора олмасдим, шунинг учун ҳам маҳалламиздаги каттароқ ёшли болалардан бири менга етакчилик қилар эди…

Устозимиз мулло Алибек хийла кексайиб қолган киши эди. У таълимнинг самарали воситаси — таёқ, деб ҳисоблар, шунинг учун ҳам ўқувчилар онгига илк алифбо сабоқларини тўқмоқ ёрдамида сингдирарди. Мен унинг таёқ зарбаларига дучор бўлмаган ягона ўқувчи эдим…”(“Янги аср авлоди” нашри. 2011., 11-бет).

Шу парча Н.Қобулнинг «Буюк Турон амири ақл ёхуд қилич» китобида:

“Муаллимининг исми шарифи Мулла Алибек эди.

(Бу китобда воқеалар, “ижодий ёндошилиб,” биринчи шахс эмас — у ҳолда кўчириб олингани билиниб қолади-да! — учинчи шахс номидан берилади, сал ўзгариш бўлиши ҳам керак-ку!).Мактаб-мадраса маҳалла масжиди биносига жойлашгани учун муаллим болалар шовқин-сурон кўтариб, намозга халақит бермасин деган мақсадда уйларига кетмоққа рухсат бериб юборар эди. Темур кичик бўлгани учун мактабга онаси, қўшниларининг каттароқ болалари ёки хизматчилардан бирортаси билан бирга бориб келар эди.

Муаллими Мулла Алибекнинг оғзида тиши йўқлиги туфайли емакни ямлаб ютар, ҳарфларни яхши талаффуз эта олмас эди. Бу эса болаларнинг ҳарфларни ғалатироқ ўрганишига сабаб бўларди.

У ўз шогирдларининг тезроқ саводхон қилишнинг энг яхши воситаси – бу калтак деб билар эди. Ундан калтак емаган ягона ўқувчи Темур эди…”(“Шарқ” нашриёти. 2011., 41-42-бетлар)

Иккинчи парча. М.Брионда:

“В семилетнем возрасте я расстался с мактабом муллы Али-бека и перешел в другой, где учителем был человек по имени шейх Шамсуддин, обучавшей детей Корану, который давал детям учить наизусть некоторые из его стихов.

Обыкновенно занятия начинались с девяносто первой суры “Шамс” (Солнце). Сура “Шамс” состоит из пятнадцати оятов, и я выучил их на первом же уроке шейха Шамсуддина.

Шейх пригласив моего отца, сказал ему: “За всю жизнь я не встречал более способного учащегося, чем твой сын, ибо сегодня он поразил меня, вмиг усвоив суру «Шамс». Затем он предложил, чтобы я прочитал ту суру отцу, и я прочитал ее. Отец воздел обе руки к небу и сказал: «О Аллах, обереги моего сына от болезней детства, подобных чуме и кори, сохрани его живым.» Затем вынул из кармана маленькую монетку, вложил ее в ладонь шайху Шамсиддину и сказал: «Это тебе подарок за то, что ты обучил моего сына первой суре Корана»…”(Нью-Йоркское издание. 2003., Стр.2-3)

Шу парча Марсель Брион ўзбекчасида:

“Етти ёшга тўлганимда мулло Алибек мактабини тарк этдим. Ўқишимни бошқа мактабда давом эттирадиган бўлдим. Унда Шайх Шамсиддин деган устоздан сабоқ ола бошладим. У Калом илмидан дарс ўтар, бизга Қуръон оятларини ёд олишни топшириқ берар эди.

Одатий машғулотларнинг бири Қуръони каримнинг 91-сураси билан бошланди…. “Шамс(Қуёш) сураси 15 та оятдан иборат бўлиб, мен дастлабки сабоқдаёқ уни ўзлаштирдим. Шайх бундан росмана ҳайратланди, сўнг отамни ҳузурига чорлаб, “Узоқ йиллик фаолиятим даврида бунинг каби иқтидрли болани кўрмаганман. У бугун жуда ҳам қисқа фурсатда “Шамс” сурасини ёд олиб, мени лол қолдирди” – деди. Сўзининг исботи учун сурани ёддан айтиб беришимни сўради. Талабини бажардим. Севинчдан отамнинг юраги ҳаприқиб кетди. Унинг кўзларида қувонч ва ҳадик бор эди. Шундан бўлса керак, у кўкка чўзиб: “Эй Аллоҳ! Фарзандимни дарду балолардан асра! Бедаво вабодан, бемаҳал қазодан сақла!” дея муножот қилди. Шундан сўнг киссасидан бир тилла танга олиб, мулло Шамсуддинга ҳадя қилди.”(“Янги аср авлоди” нашри.2011., 11-12-бетлар).

Шу парча Н.Қобулда:

“Етти ёшида у Мулла Алибек мактабхонасидан чиқиб, Шайх Шамсиддиннинг мактабига борди. Шайх ўз шогирдларига дастлаб Қуръон ўқитар ва баъзи шеърларни(оят, дейиш керак!) ёдлатиб, маъносини тушунтириб берар эди.

Қуръон машғулотларини эса Қуръони каримнинг 91-сурасидан бошлар эди.

Темур биринчи дарсдаёқ шу муборак сурадан ўн беш оятни ёд олди (ўзи ўн беш оят-ку!). Буни кўрган шайх толибига эртаси куни отасини айтиб келишни тайинлади. Амир келганида эса ҳаяжонини яшира олмади:

— Муаллимлик ҳаётимда ўғлингиз каби истеъдодли шогирдни кўрмаганман. Бир дарсдаёқ “Аш-шмс” сурасини ёдлаб олди. Ижозатингиз билан мен шогирдимни чорлай. У сизга илк ёд олган сурасини айтиб берсин.

Етти ёшли Темур Оллоҳ каломини қироат билан ўқиганида амирнинг кўзлари жиққа ёшга тўлди. Яратгандан ўғлига соғлиқ ва омонлиқ тилади. Сўнгра ҳамёнидан бир динори кеппакий(пул) чиқариб шайхга узатди…”(“Шарқ” нашриёти. 2011.,42-бет)

Учинчи парча. М.Брионда:

“Амир Куллал сказал: «Эй Тимур… Абдулла Кутб пишет, что ты знаешь Коран наизусть, так же хорошо, как и стихи большинства арабских и персидских поэтов.»

Я ответил: «Да, досточтимый пир.»

Тогда Амир Куллал спросил меня: «Знаешь ли ты какой-либо из стихов поэта Аъши?»

Я ответил, что не знаю какого-либо из стихов Аъши, так как не читал их…”( Нью-Йоркское издание. 2003.,Стр.11)

Шу парча Марсель Брион ўзбекчасида:

“Пир(Амир Кулол) айтди: “Эй, Темур…Абдулла Қутб мактубида сени роса алқаб, Қуръони каримни ёд билади, шунингдек, араб ва форсигўй шоирларнинг шеърларидан ҳам хабардор, деб таништирибди. – Шу гап ростми?

Мен унинг сўзларини тасдиқлаб: “Ҳа, муҳтарам пир.”

Шу кез Амир Кулол: “Сен Аъшининг бирон-бир шеърини ёддан биласанми?” – деб сўраб қолди.

Мен Аъшининг шеърларидан бирортасини ҳам ёд билмаслигимни, тўғрироғи уларни ўқимаганлигимни рўй-рост тан олдим…” (“Янги аср авлоди” нашри 2011., 24 – бет).

Шу парча Н.Қобулда:

“ — Абдулла Кутбнинг сўзларига қараганда Қуръонни тамом ёд билар эмишсиз. Араб ва ажам шоирлари шеърларидан ҳам ёддан билар экансиз.”

— Шундай, устоз!

— …Аъшини(нг) шеърларини ҳам биласизми?

— Биламан, муҳтарам устоз. Ўқидим-у ёд олмадим, узр.” (“Шарқ” нашриёти. 2011.,75-бет).

Тўртинчи парча. М.Брионда:

“Голто сказал: «Знаешь ли ты, сколько мужчин насчитывается в моем племени?» Я сказал, что не знаю. Он сказал: «В моём племени насчитывается пять тысяч мужчин и если ты убьешь меня и моих сыновей, все они поднимутся, чтобы отомстить тебе, и убьют и тебя и Эмира Яхмака.» Я ответил: «Даже если в твоём племени насчитывается сто тысяч мужчин, все равно я убью тебя и твоих детей, если не вернешь похищенных овец и не уплатишь цену крови за убитых пастухов» И. видя что этот человек вообразил, что я угрожаю впустую, дал я указание своим воинам, чтобы схватили одного из юных сыновей Джавдата Голто, оказавшегося старшим, перетянули веревкой его горло и начали стягивать, подвергая его медленному удушению. Воины начали исполнять мое указание, растягивая оба конца веревки в две противоположные стороны, в то время как этот юноша задергал руками и ногами… Однако, как только веревку ослабили выяснилось, что тот юноша уже умер… ” (Нью-Йоркское издание. 2003.,Стр.20-21)

Шу парча Марсель Брион ўзбекчасида:

“(Жавдат Голто) қавмида беш мингта жангчи эркаклар борлигини, агар улар бундан хабар топса, оёққа туриб Амир Яхмакни ҳам ҳалок этишини писанда қилди.

Мен: “Агар беш минг эмас, юз минг тарафдоринг бўлса ҳам, оқибати қандай бўлишидан қатъи назар, токи бўлиб ўтган воқеани адолатли ҳал этмас эканмиз, бу ердан соғ-саломат қайтишни хаёлингга келтирма,” – дея огоҳлантирдим. Шунда йигитларимга унинг ўғилларидан бирини сиртмоққа тортишларини буюрдим. Навкарларим унинг бўйнига ип боғлаб, икки учидан қарама-қарши томонга торта бошлашди. Унинг қўл-оёлари қалтирашга тушди. Йигитлар арқонни бўшатдилар, аммо Жавдатнинг ўғли ўлиб қолган экан…”( (“Янги аср авлоди” нашри, 2011., 34-35-бетлар).

Шу парча Н.Қобулда:

“- Бу қабилада урушга ярайдиган қанча одам борлигини биласанми? – деди Гулту елкаси тиришиб.

— Бу мени қизиқтирмайди… — жавоб қилди Темур унинг афтига қарамай.

— Бу қабиланинг беш минг қуролли одами бор. Агар сен мени ва ўғилларимни ўлдирсанг, улар сени ва амирингни ўлдириб, мол-мулкини талон-торож қилишади.

— Қабиланг юз минг бўлса ҳам, шартимни бажармасанг қўймайман… —

деди Темур овозини баландлатиб.

Темур сўзлаш баробарида сарбозларига арқонни кўрсатиб, ишора қилди.

Улар катта ўғилнинг бўйнига сиртмоқ солиб, икки томондан торта бошладилар. Унинг қўл-оёқлари питирлаб, жони халқумига келиб қолди. Кўп ўтмай жон берди…” (“Шарқ” нашриёти. 2011.,90-бет).

Бундай мисолларни яна келтириш мумкин. Масалан, китобнинг 41,42,43, 44, 71,73,75, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84, 87, 88-91(4 бет!) бетлар, 93-95 бетлар(тўла), 96 бетлари ана шундай кўчирмалардан иборат. Инсоф ҳам керак-да. Ўғри бўл, ғар бўл, инсоф билан бўл, дейдилар-ку.

Ушбу асарда Марсель Брионнинг Абдулла Қутб, Самар Тархон (Н.Қобулда — Самир), Амир Яхмоқ, Мулла Алибек, Кулар Камол, Жавдат Голто (Н.Қобулда – Гулту, сал ўзгариш бор!), Шайх Шамсиддин Кулол, амир Арслон сингари саккизта қаҳрамони Н.Қобул томонидан “кўчириб” олиб келиниб, унинг китобига жойлаштирилган.

Бу биргина муаллифга эмас, балки умуман ёзувчилар шаънига номуносиб ишдир, бу ўқувчининг кўз ўнгида адабиётга ҳам, муаллифнинг ўзига ҳам катта исноддир. Бундай китобни ўқиб, ўқувчи сифатида мен ҳам ачиниб кетдим.

Фикримча, китоб роман даражасидаги юкни мутлақо кўтармайди. Муаллиф Низомиддин Шомий, Шарафиддин Али Яздий каби тарихчиларнинг “Зафарнома”лари ва бошқа асарлардан воқеларни олиб, ораларига хар хил диалогларни қўшиб асар яратган. Тили ғариб. Қаҳрамонлар кўп, аммо қиёфаси йўқ. Уларнинг ички дунёси очиб берилмайди. Тарихий муҳит яхши ўрганилмаган. Амир Ҳусайн чингизий хонзода, деб уқтирилади, ҳолбуки у турк амири холос. Амир Тарағай гапирганда, бир-бир ярим саҳифадан кам гапирмайди (22, 23, 25, 26, 29, 36,39, 72, 91-бетлар.) Темурбек ҳам ундан қолишмайди(177,193,195, 217, 218, 220(нақ 1.5 бет!). 235, 293, 326, 327, 403 ва.ҳ.) Бу ўқувчини зериктиради ва толиқтиради. Темурбекнинг сўзларида кўп ҳолларда “Темур тузуклари”дан бутун-бутун олинган парчалар учрайди. Амир Темур сиймосига беписандлик билан ёндошилганлигини такрор айтиб ўтиш керак. У отасининг дўсти билан кўришганда, писандсизлик билан унга: “Эй, отақадрдон”, кимгадир мурожаат қилса: “Менинг авлодим!” дея мурожаат қилади. “Муҳтарам юртдошим”, “Авлодим”, “муҳтарам биродар”, “оқсоқол”, “муҳтарам чироғим”, “азиз дўстларим”, каби ясама сўзларни ишлатади Темурбек. Китобдаги “табиий фанлар”, “салбий муносабат”, “малакам мукаммал эмас”, “сиёсий-диний муаммолар”, “маънавий устунлик”, “ижобий жавоб”, “жисмини тупроққа топширди”(жисм эмас, жасад бўлиши керак)… каби носамимий ямоқ иборалар кишининг ғашига тегади. Натижада, Темурбек образи жуда жўнлашиб кетган, гўёки у бозор одамидай таассурот қолдиради.

Айнан муаллифнинг эътиборсизлиги туфайли тарихий шахслар бир асарнинг ўзида ҳар хил берилади(масалан, Чағуй — Жаку… Зинда Чашм — Зинда Ҳашм,), Темурбек доим “Темур” деб ёзилади, Сароймулкхоним “бош хоним” дейилади, бундай атама йўқ. Мавлонозода мударрис деб олинади(у талаба эди) ва ҳоказо.

Ўринсиз замонавийлаштирилиб юборилган асар ўқувчи ўзи яхши биладиган маълум тарихий воқеалар баёнидан иборат бўлиб қолган. Воқеалар бизга юқоридаги расмий китоблардан маълум-ку!

3. Шаҳодат Исахонова.“Бибихоним”. Tарихий роман.
2011 йилда “Davr press” нашриётида босилиб чиқди. Адади 2 000 нусха.

   Адиба Амир Темур даври одамлари ҳақида нотўғри тасаввурлар туғдирадиган, ичидан тўқиб чиқарган уйдирма воқеаларни келтиради. Менинг назаримда, асарда қаҳрамонлар қиёфаси чизилмайди, тарихий фактлар текширилмай киритилади, материал синчиклаб ўрганилмайди, тил мутлақо ишланмагани кўринади. Натижада, олти аср аввал яшаган одамлар худди бугуннинг одамларидай гапирадилар. Китоб негадир тақриз қилинмаган, “Бибихоним” асари шоша-пиша ёзилгани кўриниб турибди. Чамамда, Ёзувчилар уюшмасида муҳокамадан ҳам ўтмаган, агар ўтганда китоб бу ҳолда дунё юзини кўрмаган бўларди. Нашриёт нимага асосланиб нашр этганлиги номаълум.

Халил Султон ва унинг онаси Хонзода хоним, Халил Султон ва Шодмулк канизак, Халил Султон ва Бибихоним муносабатлари ҳақидаги тасвирларга ўқувчи сира ишонмайди. Ҳожи Сайфиддин гўё Амир Темур ҳарами учун сотиб олинган(?) Шодмулк канизакни чиройли эканидан ўзига олиб қолган эмиш(!?). Бу Ҳожи Сайфиддиндай диёнатли, инсофли одамга қип-қизил туҳмат-ку! Кейинчалик Халил Султон рафиқасига айланган Шодмулкнинг ҳали канизаклик вақтидаёқ аллақандай Абу Бакр(тўқима образ) деган шахснинг ўйнаши қилиб тасвирлангани ҳеч қандай қолипга сиғмайди. Шодмулкни ҳам ўша ўйнаши Халил Султонга таништирган эмиш(!). Ёпирай! Бу инсон номига асло ярашмайдиган гаплардир. Ҳожи Сайфиддин ўзи канизакни Халил Султонга тақдим этганмиш(?)… Бу Амир Темурга ҳам, Ҳожи Сайфиддинга ҳам ҳақоратдир. Амир Темурнинг садоқатли дўсти Ҳожи Сайфиддинни (тарихий китобларда ёзилишича, 1401 йилда у вафот этганда соҳибқирон эшитиб, кўз ёши тўкиб йиғлаган экан) бундай таърифлаш тарихий ҳақиқатга мутлақо тўғри келмайди. Бу ҳали ҳолва. Муаллиф тап тортмай Амир Темурнинг шаддод қизи, Амир Сулаймоншоҳнинг рафиқаси Султон Бахт бегимни… аллақандай Ёдгоршоҳ Орлотнинг(бу ҳам тўқима) ўйнаши, хуштори(?) деб ёзади… Уят эмасми? Муаллиф бу фактни қаердан олган экан?.. Бу тарихий ҳақиқатдан жуда йироқдир.

Менимча, оддий бир ўқувчи назарида, уйдирма, фантазияларга берилган муаллиф ўқувчи кўз ўнгида ўз-ўзидан соҳибқирон хонадони ҳақида нотўғри тасаввурлар пайдо қилаётганини хаёлига ҳам келтирмайди. Афсус…

Буларнинг бари тарихий шахсларга бўлган писандсизлик, ҳурматсизлик ва, энг муҳими, билимсизлик оқибатидир. Тарихий шахслар ҳақида зинҳор уйдирмалар қилиш мумкин эмас, гуноҳидан қўрқиш керак, айниқса инсоний муносабатлар ҳақида жуда ҳам эҳтиёт бўлиб ёзиш зарур. Бундай ҳолатлар расмий тарихда берилган даражада ёритилиши лозим. Ёзувчи, афтидан, тарихий шахслар ҳақида, фантазияга суяниб нима деса ҳам бўлаверади, тарих-ку, турли китоблардан кўчириб оламан, бир-бирига билдирмай улаб ташлайман, узоқда ўтган даврлар бўлса, ким билиб ўтирибди, ёзавераман-да, деган хомхаёлга боради шекилли. Бу мутлақо мумкин эмас!

Кўчирмакашлик, нохолислик ва билимсизлик натижаси бўлган мазкур китобларни нашр этган нашриётларнинг ходимлари виждон азобида қийналсалар керак, деб ўйлайман. Кошкийди, шундоқ бўлса!..

Фикримизча, Амир Темур ва унинг даври ҳақида ёзилган, таржима қилинган асарларни эълон қилиш ишига нашриётлар жуда ҳушёрлик билан ёндошишлари керак. Тарихчи олимлар ва адибларга ҳам тақриз ёзишда, сўз боши илова қилишда қаттиқ масъулият юклатилиши даркор, жавобгарлик ҳиссини туюб қалам тебратсинлар, дегимиз келади. Тарих ҳақида ёзмоқчи бўлганларга худодан инсоф билан бирга тарихий савод ҳам тилаймиз.

Яқин атрофларимизда ва олис мамлакатларда ҳали ҳануз Соҳибқирон номига туҳмат тошлари отилиб турган бир пайтда, сиёсий мухолифларга дастак бўладиган(бундай китобларни ўзлари чиқариб туришибди-ку, дейишлари турган гап!), Амир Темур обрўйига, демакки, халқимиз обрўйига путур етказадиган китобларни масъулиятсизлик билан нашр этишимиз тамомила номуносиб ишдир. Бундай асарлар халқимизда буюк тарихимиз, улуғ сиймоларимиз ҳақида нотўғри тасаввурлар уйғотади ва бу борада олиб бораётган қутлуғ ва шарафли қадамларга соя ташлаши мумкин.

Мустақиллигимиз бизга тарихни холис ва тўғри, ҳаққоний ўрганиш ҳуқуқини берди. Бунинг қадрига етишимиз керак.

Тарихимиз ҳам, адабиётимиз ҳам бедарвоза эмас-ку, ахир!
Бунга сукут сақлаб, жим қараб туриб бўлмайди.

Манба: http://kitobxon.com  &   http://uchildiz.uz/

Xurshid DAVRON
MUALLIF VA MAQOLA HAQIDA

Ushbu maqola muallifi o’zini moliyachi-iqtisodchi va adabiyot muxlisi Ne’mat Akbarov deb tanishtiradi. Agar kimning xotirasidan chiqqan bo’lsa, eslatib o’tay, bu mening muxtasar so’zim bilan saytimizda e’lon qilingan Jovli Xushboqning “Amir Temur folchi bo’lganmi? Muhammad Alining “Ulug’ saltanat” otliq tetralogiyasini o’qib…” deb nomlangan maqolasiga qarshi «Bu qanday gap?» maqolasini yozgan Ne’mat Akbarov bo’ladi.

Mabodo «Xo’sh, yo’q degan odamingizning yangi maqola yozganiga nima deysiz?» degan savol berilsa, javobim o’sha-o’sha: Ne’mat Akbarov ism-familiyali odamlar O’zbekistonda juda ko’p, ammo «Bu qanday gap?»niyam, bugun sizga taqdim etiladigan «Jim qarab turib bo’lmaydi» maqolasiniyam yozgan Ne’mat Akbarov yo’q. Har ikki maqolani yozgan odam «Ne’mat Akbarov» nomidan ish ko’rayapti, xolos.

Bu anonim odamning yangi maqolasini nima uchun sizga o’qish uchun taqdim etmoqdaman? Maqolada Sohibqiron haqida yozilgan ayrim kitoblar (masalan,Brion asari haqida) haqida ba’zi e’tirozlar biroz mubolag’a bilan aytilgan bo’lsa-da, «Ne’mat Akbarov»ning adabiyotimizda tobora tomir yozayotgan ko’chirmachilik xususida yozilgan fikrlarida jon bor. Qiziq-da, Yevropadagina ma’lum bo’lgan Sohibqiron haqidagi solnomalaru asarlarning nomukammal tarjimalarini bir amallab o’rganib, voqealarni aqli yetgancha to’qib, o’z asarlari qahramonlariga o’zicha ism qo’ygan frantsuz adibi kun kelib uning kitobi ayrim o’zbek yozuvchilariga «dasturil amal» bo’ladi deb hech o’ylaganmikan?

Jovli Xushboq maqolasi oldidan berilgan so’zlarimni eslataman: «Hatto bir paytlar rus va boshqa g’arb tarixchilari yozgan asarlarni uyalmasdan ko’chirib olib, o’z nomi ostida nashr ettirayotgan tarix fanlari doktorining faoliyati hech kimni ajablantirmayapti. Bu plagiator, ya’ni ko’chirmachi o’g’rining ilmiylik da’vo qilgan jiddiy nomlar ostida birin-ketin kitobi nashr etilgandayam, Amir Temur tarixini chuqur bilgan olimlarning birontasi miq etmadi. Bu uyat va insofdan bexabar «olim» esa qachonlardir Sohibqiron haqida uning dushmanlari to’qigan o’ydirmalarni bugun ham to’tiqushdek takrorlashdan to’xtamaydi. Men bu kimsaning «asar»larini o’qiganimda ko’z oldimda 1941 yilning iyunida qo’lida Sohibqironning bosh chanog’ini ushlagan Gerasimovning tirjaygan masxara basharasi paydo bo’ladi…»

Albatta, bu ko’chirmachi olim kim degan savol tug’iladi. Unga Sohibqiron Amir Temur tavallud kuni munosabati bilan gazetalardan birining buyurtmasi bilan yozilgan maqolamda javob beriladi. Gazeta maqola qanday (to’liqmi, kesibmi) e’lon qilishidan qat’iy nazar uning to’liq nusxasi saytda e’lon qilinadi. Mabodo  ««Altoyir yulduzi» hikoyasi haqidayam gaplarim bor» deb va’da bergan edingiz, va’dani qachon bajarasiz?» degan savol tug’ilsa, ungayam yaqin kunlarda  e’lon qilinadigan maqolamda muxtasar bo’lsa-da, javob topasiz.

«Ne’mat Akbarov»  maqolasida Marsel  Brion asarini, uning tarjimasini tahlil qiladi. Men roppa-rosa 3 yil avval Farhod Ro’ziev va Fozil Tilovatov tarjimasi qo’yilgan sahifa boshida mana bunday bunday  qisqa  so’z yozgan eim: «Professor, tarixnavis adib, Frantsiya Akademiyasi a’zosi Marsel  Brion (Marcel Brion) 1895 yili advokat Brayon oilasida tavallud topgan. Shvetsariyaning “Champittet” shahrida o’rta maktabni tugatib, Parijdagi “d’Aix-en Provence” universitetining huquqshunoslik fakul`tetida tahsil olgan. Ammo bu sohadan voz kechib, adabiyot bilan mashg’ul bo’lgan. Sohibqiron  haqida asarni yozishdan oldin Marsel  Brion Temur shaxsi va temuriylar davri bo’yicha Amerika vaYevropaning ilmiy doiralari ekspeditsiya ma’lumotlari asosida “Tamerlan” asarining birinchi tahririni u 1942 yili, Zabuillohxon Mansuriyning fors tiliga o’girgan “Temur tuzuklari” asosida to’ldirilgan va qayta ishlangan “Menkim, Sohibqiron — jahongir Temur” romanni 1963 yili chop etgan. Qisman Zabuilloh Mansuriy bilan hamkorlikda yozilgan kitobda Brion, eng avvalo, Amir Temur tuzuklaridan va Sohibqironga zamondosh bo’lgan Ibn Arabshoh, Ibn Xaldun, Sharafiddin Ali Yazdiy, Sultoniya shahri yepiskopi Ioann de Galonifontibus , Kastiliya qiroli elchisi Rui Gonzales de Klavixo, frantsuz marshali Jan II le Mengr (Busiko ) asarlaridan keng foydalangan. Mazkur kitob Sohibqironning dunyoga kelishidan to vafotiga qadar bo’lgan davrni qamrab olib, voqealar Amir Temur nomidan hikoya qilinadi….

Juda ko’p tarixiy solnomalar va asarlarni o’rganib yozilishiga qaramay ushbu asarda tarixiy haqiqatga to’g’ri kelmaydigan juda ko’p o’rinlarga duch kelasiz. Bunday xatoliklar ko’plab G’arb va Rossiya adib va olimlariga xos narsa.  Shu sababdan uni asosan to’qima badiiy asar sifatida qabul qilishingizni so’raymiz.»

Qolaversa, tarjimonlar (Farhod Ro’ziev va Fozil Tilovatov) ham kitob boshidagi so’zlarida ayni shunday  fikr bildirishib, frantsuz adibi asarini tarixiy asar sifatida emas, to’qimaga asoslangan asar sifatida qabul qilish haqida ta’kidlab o’tishgan.

Shu o’rinda bir savol tug’iladi: Brion asarlariga o’xshagan mana shunaqa ishonchsiz  kitoblarni o’zbek tiliga tarjima qilish kerakmi?  Aniq javob uchun yana bir maqola yozish kerak. Ammo, o’zimizda ayni shunday ishonchsiz chiqqanini ham aytish kerak. Jumladan, Salohiddin  Xo’ja  Toshkandiyning «Temurnoma» asari  bir paytlar adabiyotimizda mavjud bo’lgan  cho’pchaknamo, rivoyatnamo kitobdir. Bu kitob  fidoyi olim va  ajoyib inson  (shu kunlarda u haqida maqolani e’lon qilishga tayyorlab qo’ydik)  Poyon Ravshanov  tomonidan ancha yillar avval nashr etilgan va ayrim tarixdan bexabar «olimlar», jumladan, o’zini «akademik» va «iqtisod fanlari doktori deb e’lon qilgan Rustam Abdullaev degan kishi o’zining o’zbek xalqi tarixiga bag’ishlangan «asarlarida»  ayni shu  kitobni dastak qilib olishgan. Sohibqiron hayotiga bag’ishlangan  «Temurnoma»dagi voqealarda Amir Temurdan 2-3 asr oldin o’tgan va 2-3 asr keyin yashagan tarixiy shaxslar ishtirok etadi. Bu kitob  piltachiroq zamonlarida oilami, qishloqmi yoki mahallami, xullas bir guruh odamlar bir joyda  davra qurib, xat-savodi bor qoridan mana shu cho’pchak kitobni tinglashgan. Salohiddin Xo’ja  ham  asarini ayni shu maqsadni ko’zlab yozgan va bunday asarlarning tariximizda o’z o’rni mavjud. Uni cho’pchak deb rad etish noto’g’ri, ammo uni asosli tarixiy asar deb bilish va hatto bugungidek o’quv yurtlaridagi tarix dasturlariga kiritish ham mutlaqo noto’g’ridir. Bu gapni yozishdan maqsadim, «Temurnoma» nashr etilgan ekan, demak Marsel  Brion asarining nashr etilishi fojia deb qabul qilmaslik kerak.  Eng muhimi,  ayni shunday kitoblarni nashr etganda ularga ilmiy asoslangan so’zboshi va izohlarni ilova qilish kerak. Yaqin kunlarda Amir Temur tug’ilgan kuni bilan yozilgan maqolamda  bu xususda ham o’z fikrlarimni aytaman. Va yana bir gap:   Erta-indin  saytimizda surxondaryolik tarjimon Zokirjon G’oyipov forschadan o’zbekchaga o’girgan Marsel Brion asaridan parchalar e’lon qilamiz.  Tarjimon bu parchalarni 2010 yili  «Termiz oqshomi» gazetasida e’lon qilgan.

P. S. «Ne’mat Akbarov» maqolasi matnini biror nuqta, vergulini o’zgartirmay e’lon qilmoqdamiz.

 

JIM QARAB TURIB BO’LMAYDI
«Ne’mat Akbarov»

Men doim oddiy bir o’zbek o’g’loni sifatida xalqimizning buyuk tarixi, o’tmishi bilan faxrlanaman, bu haqda yozilgan asarlarni qiziqib o’qiyman, ayrim tarixiy fil`mlarni ko’rib yurak-yuragimdan zavqlanaman, shunday kitoblarni ko’zdan qochirmaslikka tirishaman, qidirib topib o’qiyman, keyin davralarda aytib yuraman, erinmayman. Kitob jinnisi ekanim rost. Ko’p o’qiyman, ammo o’zim qalam tebratmayman, oddiy o’quvchiman, iqtisodchi-moliyachiman. Tariximizga hurmatim cheksiz! Bordiyu, tariximiz, buyuk siymolarimiz haqida kimdir pisandsizlik bilan gapirsa yoki yozsa, xuddi tariximiz emas, balki o’zim haqoratlanganday bo’lib ketaman-da, chidolmay qolaman, darhol unga munosib javob berishga harakat qilaman.

Keyingi uch-to’rt yil(2010-2014) ichida mamlakatimizning ayrim nashriyotlarida Sohibqiron Amir Temur davriga bag’ishlangan ba’zi kitoblar nashr etildi. Ularni o’qib, bunday kitoblar qanday qilib kuppa-kunduzi shunday oson, emin-erkin chiqib ketdi ekan, deb hayron qolasan kishi! Afsuski, ular kitobxonda noxush fikrlar uyg’otadi, noto’g’ri tasavvurlar uyg’otadi. Hozircha, ularning uchtasiga to’xtalib o’tishni zarur, deb hisoblayman. Uzoq mulohazalarga bordim, ko’p o’qidim, yana o’qidim, o’rgandim. Fikrlarimni siz bilan o’rtoqlashmasam, yorilib ketaman, deb qo’rqaman. Nihoyat qo’limga qalam olishga ahd qildim…

Birinchisi — Marsel` Brionning (Frantsiya)
“Menkim, sohibqiron jahongir Temur” kitobi.

Toshkent, “Yangi asr avlodi” 2011. Adadi 2 000 nusxa. Nashriyot muharriri: N. Bekmurodov.Tarjimonlar: Farhod Ro’ziev, Fozil Tilovatov.Taqrizchilar: Shodmon Vohidov, — tarix fanlari doktori, professor.O’ktam Mavlonov, — Tarix fanlari doktori.Anvar Yaxshiev, — tarix fanlari nomzodi. So’z boshi mualliflari: Shodmon Vohidov, tarix fanlari doktori, professor. Farhod Ro’ziev, Iqtisod fanlari nomzodi.

Frantsuz tarixchisi va adibi Marsel` Brionnng “Menkim, sohibqiron jahongir Temur” nomli kitobi 1942 yilda qog’ozga tushirilgan.

Avval bu yerda ozgina izoh berib o’tishga to’g’ri keladi: 1995 yilda “Sharq yulduzi” jurnali o’zining 1-2-sonlarida ushbu asarni o’zbek tiliga tarjima qilib “Menkim, fotih Temur…” nomi ostida e’lon qila boshlagan. Tarjimaga dastavval frantsuzchadan fors tiliga Zabiullo Mansuriy degan shaxs tarafidan qilingan tarjima asos qilib olingan. Biroq, asarda tariximizga xolis yondoshilmagani, tarixiy faktlar to’g’ri ko’rsatilmagani uchun darhol jamoatchilik va o’quvchilarning jiddiy e’tirozlariga sabab bo’lgan. Natijada Fanlar akademiyasi, Yozuvchilar uyushmasi a’zolariga, boshqa ziyolilarga murojaat qilinib, taniqli tarixchi olimlar, adiblar, ziyolilardan ushbu asar haqida xolis fikr so’rab olingan va adolatli yo’l tutilgan: asarning e’lon qilinishi tamom to’xtatilgan.

Keyinchalik bu asar Zabiullo Mansuriy tomonidan endi fors tilidan rus tiliga o’girilgan. Tarjima  ADVANIX TRADING INC kompaniyasi buyurtmasiga ko’ra Abd-ul-Jalil Abd-ur-Rashid degan odam ko’magida amalga oshirilgan va 2003 yilda AQShda N`yu-Yorkda chop  etilgan.

Eshitishimga qaraganda, bu kitob uch yil oldin rus tilida Toshkentda ham bosilib chiqqan emish(afsuski, u haqda ma’lumot topishning iloji bo’lmadi).

“Yangi asr avlodi” nashriyoti 2011 yilda mazkur kitobni ana shu ruscha nashrlarning biridan(bizningcha, N`yu-York nashridan) o’zbek tiliga qilingan tarjimasini bosib chiqardi. Chamasi, shu davrda kitobning ikkinchi nashri ham amalga oshirildi.

Mazkur kitob nima haqda o’zi? Marsel` Brion o’z kitobini “Menkim, fotih Temur” degan nomning tagiga ”Temurlangning o’z qo’li bilan yozilgan hayoti va faoliyati” degan so’zlarni yozib qo’ygan. Bu albatta uydirma. Shu kitobning o’zida muallifni tuzuvchi ham deyiladi. Qaysi biri to’g’ri? Kitobni yozishda, muallif “Temur tuzuklari”, “Malfuzoti Temur”, “Temur qissasi” va boshqa kitoblarning turli yillarda paydo bo’lgan nusxalaridan, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si, shuningdek, Amir Temur hayotiga tegishli qo’liga ilinganki bor kitoblardan foydalangan. Kitobni qiziq qilish uchun o’z asariga kuchli fantaziya bilan yondoshgan. Asarda keltirilgan tarixiy shaxslar deb olingan kishilar ko’pchiligi to’qima, voqealar uydirma… Asosan e’tibor Amir Temurning yurishlariga qaratilgan. Buni bilish uchun asar mundarijasiga bir ko’z tashlash kifoya: «Toshkent uchun jang», «Nishopur uchun jang», «Xurosonga ikkinchi yurish va Sabzavor uchun jang», «Janubiy Xurosonga yurish», «Isfahon uchun jang» va hokazo. Muallif o’z fantaziyasiga ko’ra, “jang”larda bo’lgan shafqatsizliklar, qon to’kishlar, qatli omlarni yoritgan, ularni o’zicha zavq bilan tasvirlagan. Gap quruq bo’lmasin uchun ruscha (N`yu-York)nashridan olingan uchta misol bilan cheklanamiz:

(Amir Temur gapiryapti): «… ya jelal uvidet` kak krov` emira zab`yot fontanom iz rassechennix arteriy, i kogda ona vzmila vverx tugoy struyoy visotoy v seliy zar`, ya rassmeyalsya ot ispitivaemogo v tot moment udovol`stviya…» (N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003., str.36).

Boshqa joyda: «Vidya, kak l`etsya krov moix vragov, ya ispitival udovol`stvie(?), oshushaemoe temi, kto
p`yot vino, ya chuvstvoval neobiknovennoe op`yanenie(!?) i vozbujdenie(?)» (N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003., str.51)

Boshqa joyda:«…ya zametil svejie potoki krovi, tekushie po nekotorim ulitsam… krov` stekaet v potoki vodnix kanalov, peresekayushix gorod. Serdtse rassvelo pri vide krovi(?), pokrivayushie ulitsi goroda, ibo s yunix let mne dostavlyalo naslajdenie videt` kak l`etsya krov` moix vragov i chem bol`she ya jil, tem luchshe ya ponimal chto krovopolitie yest` klyuch k obreteniyu mogushestva, vlasti, i slavi, i chto poka chelovek ne prol`et krov`, on ne smojet vselit` strax v serdtsa drugix, ustanovit` vlast` svoey lichnosti nad drugimi..» (N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003., str.94).

Shunisi qiziqki, forscha tarjimada ham, ruscha tarjimada ham tarjimon kitobga mutlaqo g’arazli nuqtai nazardan yondoshgan, qiziq bo’lsin uchun turli kitoblardan olingan, shialar kayfiyatini ifoda etuvchi ma’lumotlarni (shu yerda Amir Temurning Hanafiya mazhabidan ekanini eslatib o’tamiz) atay qo’shib, kitobni “boyitgan”. Buni rus tarjimoni o’z so’z boshisida ta’kidlab ham o’tadi: «Takim obrazom, dannaya kniga, — deb yozadi u, — pomimo sobstvennoruchno napisannogo jizneopisaniya Timurlenga i istoricheskix sobitiy toy epoxi v izlojenii Marselya Briona, soderjit takje materiali, dobavlennie nastoyashim avtorom perevoda, s sel`yu sdelat` yee yeshe bolee yarkim i interesnim..» (N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003.,str. VIII ). Natijada kitob bus-butun qurama bir holga kelgan, fal`sifikatsiyaga aylangan.

Amir Temur turklar murojaat etsa, ularga forscha (?) javob beradi; Jaloliddin Rumiy “Masnavii ma’naviy” asaridan nafratlanadi(?); chap oyog’imdan yaradorman, deydi(holbuki o’ng oyog’i, o’ng qo’li yarador edi); Umarshayxni Shayx Umar deb oladi; Amir Temur: “Ibn Arabshoh men haqimda kitob yozyapti, deydi”(anaxronizm: Ibn Arabshoh 1436 yildagina kitobini yozib bitirgan); Chingizxonni ajdodim deb ataydi; hamma Temurbekni, hurmatsizlik ko’rsatib, sensirab gapiradi; 1376 yilda olamdan o’tgan sohibqironning o’g’li Jahongir Mirzo o’n bir yil o’tib, 1387 yilda Isfahonda jang qilib yuradi(?!) va hokazo. Buning noxush joyi, barcha voqea gap-so’z “Men-men” — birinchi shaxs — Amir Temur nomidan olib boriladi. Oddiy o’quvchi, o’qib, sohibqiron shunday degan ekanlar-da, Amir Temur shunday odam ekan-da, degan xayolga borishi tabiiy. Bu kechirarli hol emas.

Savol tug’iladi, ehtimol M.Brion yozsa yozgandir, (shunisi qiziqki, internetda qidirib ko’rdim, M.Brionning asosiy asarlari qatorida “Dyurer”, “Mikolandjelo”, “Motsart”, “Motsart i Shubert zamonlarida Venaning kundalik hayoti” kabi kitoblar keltiriladi, ammo negadir “Menkim, fotih Temur” kitobi hech qaerda eslatilmaydi; chamasi, bu dastavval kichik risola bo’lib, tarjimada shishirib yuborilgan va shu holga kelgan) biz tariximizga yangicha qarashlar ajoyib samaralar berib kelayotgan, o’zimizni, tariximizni anglash jarayonlari chuqurlashib borayotgan bir paytda Amir Temur haqida, tariximiz haqida noxush tasavvurlar beruvchi shunday kitoblarni tarjima qilib xalqimizga tarqatishimiz adolatdanmi? Bu insofdan emas-ku. Albatta, o’zbekcha nashrda qatli omlar qisqartirilgan. Lekin kitobning umumiy ruhini, ko’zlangan maqsadini “qisqartirib” bo’lmaydi-ku! Bunday kitoblar ulug’ bobomiz haqidagi haqiqatlarga soya solishi aniq-ku. Tabiiyki, noshirlar qayoqqa qarab turibdi, degan savol tug’iladi.

1995 yilda bu asarni nomaqbulligi uchun e’lon qilish to’xtatilganidan muhtaram tarjimonlar, noshirlar, professor taqrizchilaru muharrirlar nahotki xabarsiz bo’lsalar?..

2. Nurali Qobul. «Buyuk Turon amiri aql yoxud qilich».
Tarixiy roman. (“Sharq” nashriyoti, 2011). Muharrir R. Boyto’ra. Adadi 3 000 nusxa.

Nashr jarayonida taqrizchilar, hurmatli olimlar — tarix fanlari doktori Ashraf Ahmedov, filologiya fanlari doktori, akademik Baxtiyor Nazarovlar, nufuzli nashriyot xodimlari birday, afsuski, o’z vazifalariga yuzaki qaraganlari ko’rinadi.

“Roman”da adabiy o’g’rilik, ko’chirmachilik(plagiat)dan foydalanilgan, u plagiat asar. Muallif ne-ne sahifalarni Marsel` Brionning “Menkim, sohibqiron jahongir Temur” asaridan ko’chirib oladi, aniqrog’i, uning ruscha variantidan tarjima qilib, uyalmay-netmay o’z asariga qo’shib yuboradi. Solishtirib qaralganda, hammasini ayon ko’rish mumkin. Gapni cho’zmaslik uchun, misollarga murojaat qila qolaylik.

Birinchi parcha. Marsel` Brionning ”YA – Timur vlastitel` vselennoy” asarida:

“Perviy moy uchitel` nosil imya mulla Ali-bek, yego maktab raspologalsya v samoy mecheti nashego kvartala. Zanyatiya obichno zavershalis` k obedu? poskol`ku k tomu vremeni pravovernie sobiralis` v mecheti, chtobi soobsha pomolit`sya, a mi(kitob Temurbek tilidan yozilgan) – deti, ne umeyushie vesti sebya tixo, meshali bi pravovernim sosredatochit`sya i ne otvlekat`sya. Kak samiy malen`kiy, ya sam ne mog dobirat`sya domoy. Posle urokov, i ne vsegda za mnoy prixodil kto-libo iz nashego doma, v etix sluchayax odnomu iz uchenikov postarshe, jivushix v odnom so mnoy napravlenii, poruchalos` otvesti menya domoy.

Mulla Ali-bek moy uchitel` bil star i ne imel zubov, i po etoy prichine ne mog pravil`no proiznosit` bukvi alfavita i slova. I potomu, ya i drugie uchashiesya, obuchayushem v etom maktabe nepravil`no usvoili nekotorie bukvi i slova.

Mulla Ali-bek schital, chto nailuchshim sredstvom obucheniya yavlyaetsya palka, s pomosh`yu kotoroy on i vdalbival bukvi i slova v soznanie uchashixsya, i v godi, kogda ya poseshal etot maktab, ya bil yedinstvennim uchashimsya ne udostoivshimsya palochnix udarov…»(N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003., Str.2)

Shu parcha kitobning o’zbekcha tarjimasi — “Menkim, sohibqiron jahongir Temur”da:

“Mening birinchi o’qituvchim mullo Alibek ismli kishi bo’lib, maktabimiz mahallamiz masjidida joylashgan edi. Mashg’ulotlar peshinga borib tugar, o’sha payt odamlar namoz o’qish uchun masjidda to’plana boshlar edilar. Biz bolalar esa o’yinqaroq edik – kattalarning ibodat amallarini bajarishlari, diqqatlarini bir nuqtaga qaratishlariga xalaqit bergan bo’lsak kerakki, namoz arafasida bizga uy-uyimizga tarqalishimiz uchun ruxsat berilardi. Yoshim kichik bo’lgani tufayli o’zim uyimni topib bora olmasdim, shuning uchun ham mahallamizdagi kattaroq yoshli bolalardan biri menga yetakchilik qilar edi…

Ustozimiz mullo Alibek xiyla keksayib qolgan kishi edi. U ta’limning samarali vositasi — tayoq, deb hisoblar, shuning uchun ham o’quvchilar ongiga ilk alifbo saboqlarini to’qmoq yordamida singdirardi. Men uning tayoq zarbalariga duchor bo’lmagan yagona o’quvchi edim…”(“Yangi asr avlodi” nashri. 2011., 11-bet).

Shu parcha N.Qobulning «Buyuk Turon amiri aql yoxud qilich» kitobida:

“Muallimining ismi sharifi Mulla Alibek edi.

(Bu kitobda voqealar, “ijodiy yondoshilib,” birinchi shaxs emas — u holda ko’chirib olingani bilinib qoladi-da! — uchinchi shaxs nomidan beriladi, sal o’zgarish bo’lishi ham kerak-ku!).Maktab-madrasa mahalla masjidi binosiga joylashgani uchun muallim bolalar shovqin-suron ko’tarib, namozga xalaqit bermasin degan maqsadda uylariga ketmoqqa ruxsat berib yuborar edi. Temur kichik bo’lgani uchun maktabga onasi, qo’shnilarining kattaroq bolalari yoki xizmatchilardan birortasi bilan birga borib kelar edi.

Muallimi Mulla Alibekning og’zida tishi yo’qligi tufayli yemakni yamlab yutar, harflarni yaxshi talaffuz eta olmas edi. Bu esa bolalarning harflarni g’alatiroq o’rganishiga sabab bo’lardi.

U o’z shogirdlarining tezroq savodxon qilishning eng yaxshi vositasi – bu kaltak deb bilar edi. Undan kaltak yemagan yagona o’quvchi Temur edi…”(“Sharq” nashriyoti. 2011., 41-42-betlar)

Ikkinchi parcha. M.Brionda:

“V semiletnem vozraste ya rasstalsya s maktabom mulli Ali-beka i pereshel v drugoy, gde uchitelem bil chelovek po imeni sheyx Shamsuddin, obuchavshey detey Koranu, kotoriy daval detyam uchit` naizust` nekotorie iz yego stixov.

Obiknovenno zanyatiya nachinalis` s devyanosto pervoy suri “Shams” (Solntse). Sura “Shams” sostoit iz
pyatnadtsati oyatov, i ya viuchil ix na pervom je uroke sheyxa Shamsuddina.

Sheyx priglasiv moego ottsa, skazal yemu: “Za vsyu jizn` ya ne vstrechal bolee sposobnogo uchashegosya, chem tvoy sin, ibo segodnya on porazil menya, vmig usvoiv suru «Shams». Zatem on predlojil, chtobi ya prochital tu suru ottsu, i ya prochital yee. Otets vozdel obe ruki k
nebu i skazal: «O Allax, oberegi moego sina ot bolezney detstva, podobnix chume i kori, soxrani yego jivim.» Zatem vinul iz karmana malen`kuyu monetku, vlojil yee v ladon` shayxu Shamsiddinu i skazal: «Eto tebe podarok za to, chto ti obuchil moego sina pervoy sure Korana»…”(N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003.,  Str.2-3)

Shu parcha Marsel` Brion o’zbekchasida:

“Etti yoshga to’lganimda mullo Alibek maktabini tark etdim. O’qishimni boshqa maktabda davom ettiradigan bo’ldim. Unda Shayx Shamsiddin degan ustozdan saboq ola boshladim. U Kalom ilmidan dars o’tar, bizga Qur’on oyatlarini yod olishni topshiriq berar edi.

Odatiy mashg’ulotlarning biri Qur’oni karimning 91-surasi bilan boshlandi…. “Shams(Quyosh) surasi 15 ta oyatdan iborat bo’lib, men dastlabki saboqdayoq uni o’zlashtirdim. Shayx bundan rosmana hayratlandi, so’ng otamni huzuriga chorlab, “Uzoq yillik faoliyatim davrida buning kabi iqtidrli bolani ko’rmaganman. U bugun juda ham qisqa fursatda “Shams” surasini yod olib, meni lol qoldirdi” – dedi. So’zining isboti uchun surani yoddan aytib berishimni so’radi. Talabini bajardim. Sevinchdan otamning yuragi hapriqib ketdi. Uning ko’zlarida quvonch va hadik bor edi. Shundan bo’lsa kerak, u ko’kka cho’zib: “Ey Alloh! Farzandimni dardu balolardan asra! Bedavo vabodan, bemahal qazodan saqla!” deya munojot qildi. Shundan so’ng kissasidan bir tilla tanga olib, mullo Shamsuddinga hadya qildi.”(“Yangi asr avlodi” nashri.2011., 11-12-betlar).

Shu parcha N.Qobulda:

“Etti yoshida u Mulla Alibek maktabxonasidan chiqib, Shayx Shamsiddinning maktabiga bordi. Shayx o’z shogirdlariga dastlab Qur’on o’qitar va ba’zi she’rlarni(oyat, deyish kerak!) yodlatib, ma’nosini tushuntirib berar edi.

Qur’on mashg’ulotlarini esa Qur’oni karimning 91-surasidan boshlar edi.

Temur birinchi darsdayoq shu muborak suradan o’n besh oyatni yod oldi (o’zi o’n besh oyat-ku!). Buni ko’rgan shayx tolibiga ertasi kuni otasini aytib kelishni tayinladi. Amir kelganida esa hayajonini yashira olmadi:

— Muallimlik hayotimda o’g’lingiz kabi iste’dodli shogirdni ko’rmaganman. Bir darsdayoq “Ash-shms” surasini yodlab oldi. Ijozatingiz bilan men shogirdimni chorlay. U sizga ilk yod olgan surasini aytib bersin.

Yetti yoshli Temur Olloh kalomini qiroat bilan o’qiganida amirning ko’zlari jiqqa yoshga to’ldi. Yaratgandan o’g’liga sog’liq va omonliq tiladi. So’ngra hamyonidan bir dinori keppakiy(pul) chiqarib shayxga uzatdi…”(“Sharq” nashriyoti. 2011.,42-bet)

Uchinchi parcha. M.Brionda:

“Amir Kullal skazal: «Ey Timur… Abdulla Kutb pishet, chto ti znaesh` Koran naizust`, tak je xorosho, kak i stixi bol`shinstva arabskix i persidskix poetov.»

YA otvetil: «Da, dostochtimiy pir.»

Togda Amir Kullal sprosil menya: «Znaesh` li ti kakoy-libo iz stixov poeta A’shi?»

YA otvetil, chto ne znayu kakogo-libo iz stixov A’shi, tak kak ne chital ix…”( N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003.,Str.11)

Shu parcha Marsel` Brion o’zbekchasida:

“Pir(Amir Kulol) aytdi: “Ey, Temur…Abdulla Qutb maktubida seni rosa alqab, Qur’oni karimni yod biladi, shuningdek, arab va forsigo’y shoirlarning she’rlaridan ham xabardor, deb tanishtiribdi. – Shu gap rostmi?

Men uning so’zlarini tasdiqlab: “Ha, muhtaram pir.”

Shu kez Amir Kulol: “Sen A’shining biron-bir she’rini yoddan bilasanmi?” – deb so’rab qoldi.

Men A’shining she’rlaridan birortasini ham yod bilmasligimni, to’g’rirog’i ularni o’qimaganligimni ro’y-rost tan oldim…” (“Yangi asr avlodi” nashri 2011., 24 – bet).

Shu parcha N.Qobulda:

“ — Abdulla Kutbning so’zlariga qaraganda Qur’onni tamom yod bilar emishsiz. Arab va ajam shoirlari she’rlaridan ham yoddan bilar ekansiz.”

— Shunday, ustoz!

— …A’shini(ng) she’rlarini ham bilasizmi?

— Bilaman, muhtaram ustoz. O’qidim-u yod olmadim, uzr.” (“Sharq” nashriyoti. 2011.,75-bet).

To’rtinchi parcha. M.Brionda:

“Golto skazal: «Znaesh` li ti, skol`ko mujchin naschitivaetsya v moem plemeni?» YA skazal, chto ne znayu.
On skazal: «V moyom plemeni naschitivaetsya pyat` tisyach mujchin i yesli ti ub`esh` menya i moix sinovey, vse oni podnimutsya, chtobi otomstit` tebe, i ub`yut i tebya i
Emira Yaxmaka.» YA otvetil: «Daje yesli v tvoyom plemeni naschitivaetsya sto tisyach mujchin, vse ravno ya ub`yu tebya i tvoix detey, yesli ne vernesh` poxishennix ovets i ne uplatish` senu krovi za ubitix pastuxov» I. vidya chto etot chelovek voobrazil, chto ya ugrojayu vpustuyu, dal ya ukazanie svoim voinam, chtobi sxvatili odnogo iz yunix sinovey Djavdata Golto, okazavshegosya starshim, peretyanuli verevkoy yego gorlo i nachali styagivat`, podvergaya yego medlennomu udusheniyu. Voini nachali ispolnyat` moe ukazanie, rastyagivaya oba kontsa verevki v dve protivopolojnie storoni, v to vremya kak etot yunosha zadergal rukami i nogami… Odnako, kak tol`ko verevku oslabili viyasnilos`, chto tot yunosha uje umer… ” (N`yu-Yorkskoe izdanie. 2003.,Str.20-21)

Shu parcha Marsel` Brion o’zbekchasida:

“(Javdat Golto) qavmida besh mingta jangchi erkaklar borligini, agar ular bundan xabar topsa, oyoqqa turib Amir Yaxmakni ham halok etishini pisanda qildi.

Men: “Agar besh ming emas, yuz ming tarafdoring bo’lsa ham, oqibati qanday bo’lishidan qat’i nazar, toki bo’lib o’tgan voqeani adolatli hal etmas ekanmiz, bu yerdan sog’-salomat qaytishni xayolingga keltirma,” – deya ogohlantirdim. Shunda yigitlarimga uning o’g’illaridan birini sirtmoqqa tortishlarini buyurdim. Navkarlarim uning bo’yniga ip bog’lab, ikki uchidan qarama-qarshi tomonga torta boshlashdi. Uning qo’l-oyolari qaltirashga tushdi. Yigitlar arqonni bo’shatdilar, ammo Javdatning o’g’li o’lib qolgan ekan…”( (“Yangi asr avlodi” nashri, 2011., 34-35-betlar).

Shu parcha N.Qobulda:

“- Bu qabilada urushga yaraydigan qancha odam borligini bilasanmi? – dedi Gultu yelkasi tirishib.

— Bu meni qiziqtirmaydi… — javob qildi Temur uning aftiga qaramay.

— Bu qabilaning besh ming qurolli odami bor. Agar sen meni va o’g’illarimni o’ldirsang, ular seni va amiringni o’ldirib, mol-mulkini talon-toroj qilishadi.

— Qabilang yuz ming bo’lsa ham, shartimni bajarmasang qo’ymayman… —

dedi Temur ovozini balandlatib.

Temur so’zlash barobarida sarbozlariga arqonni ko’rsatib, ishora qildi.

Ular katta o’g’ilning bo’yniga sirtmoq solib, ikki tomondan torta boshladilar. Uning qo’l-oyoqlari pitirlab, joni xalqumiga kelib qoldi. Ko’p o’tmay jon berdi…” (“Sharq” nashriyoti. 2011.,90-bet).

Bunday misollarni yana keltirish mumkin. Masalan, kitobning 41,42,43, 44, 71,73,75, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84, 87, 88-91(4 bet!) betlar, 93-95 betlar(to’la), 96 betlari ana shunday ko’chirmalardan iborat. Insof ham kerak-da. O’g’ri bo’l, g’ar bo’l, insof bilan bo’l, deydilar-ku.

Ushbu asarda Marsel` Brionning Abdulla Qutb, Samar Tarxon (N.Qobulda — Samir), Amir Yaxmoq, Mulla Alibek, Kular Kamol, Javdat Golto (N.Qobulda – Gultu, sal o’zgarish bor!), Shayx Shamsiddin Kulol, amir Arslon singari sakkizta qahramoni N.Qobul tomonidan “ko’chirib” olib kelinib, uning kitobiga joylashtirilgan.

Bu birgina muallifga emas, balki umuman yozuvchilar sha’niga nomunosib ishdir, bu o’quvchining ko’z o’ngida adabiyotga ham, muallifning o’ziga ham katta isnoddir. Bunday kitobni o’qib, o’quvchi sifatida men ham achinib ketdim.

Fikrimcha, kitob roman darajasidagi yukni mutlaqo ko’tarmaydi. Muallif Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy kabi tarixchilarning “Zafarnoma”lari va boshqa asarlardan voqelarni olib, oralariga xar xil dialoglarni qo’shib asar yaratgan. Tili g’arib. Qahramonlar ko’p, ammo qiyofasi yo’q. Ularning ichki dunyosi ochib berilmaydi. Tarixiy muhit yaxshi o’rganilmagan. Amir Husayn chingiziy xonzoda, deb uqtiriladi, holbuki u turk amiri xolos. Amir Tarag’ay gapirganda, bir-bir yarim sahifadan kam gapirmaydi (22, 23, 25, 26, 29, 36,39, 72, 91-betlar.) Temurbek ham undan qolishmaydi(177,193,195, 217, 218, 220(naq 1.5 bet!). 235, 293, 326, 327, 403 va.h.) Bu o’quvchini zeriktiradi va toliqtiradi. Temurbekning so’zlarida ko’p hollarda “Temur tuzuklari”dan butun-butun olingan parchalar uchraydi. Amir Temur siymosiga bepisandlik bilan yondoshilganligini takror aytib o’tish kerak. U otasining do’sti bilan ko’rishganda, pisandsizlik bilan unga: “Ey, otaqadrdon”, kimgadir murojaat qilsa: “Mening avlodim!” deya murojaat qiladi. “Muhtaram yurtdoshim”, “Avlodim”, “muhtaram birodar”, “oqsoqol”, “muhtaram chirog’im”, “aziz do’stlarim”, kabi yasama so’zlarni ishlatadi Temurbek. Kitobdagi “tabiiy fanlar”, “salbiy munosabat”, “malakam mukammal emas”, “siyosiy-diniy muammolar”, “ma’naviy ustunlik”, “ijobiy javob”, “jismini tuproqqa topshirdi”(jism emas, jasad bo’lishi kerak)… kabi nosamimiy yamoq iboralar kishining g’ashiga tegadi. Natijada, Temurbek obrazi juda jo’nlashib ketgan, go’yoki u bozor odamiday taassurot qoldiradi.

Aynan muallifning e’tiborsizligi tufayli tarixiy shaxslar bir asarning o’zida har xil beriladi(masalan, Chag’uy — Jaku… Zinda Chashm — Zinda Hashm,), Temurbek doim “Temur” deb yoziladi, Saroymulkxonim “bosh xonim” deyiladi, bunday atama yo’q. Mavlonozoda mudarris deb olinadi(u talaba edi) va hokazo.

O’rinsiz zamonaviylashtirilib yuborilgan asar o’quvchi o’zi yaxshi biladigan ma’lum tarixiy voqealar bayonidan iborat bo’lib qolgan. Voqealar bizga yuqoridagi rasmiy kitoblardan ma’lum-ku!

3. Shahodat Isaxonovanng
“Bibixonim” tarixiy romani.

2011 yilda “DAVR PRESS” nashriyotida bosilib chiqdi. Adadi 2 000 nusxa. Adiba Amir Temur davri odamlari haqida noto’g’ri tasavvurlar tug’diradigan, ichidan to’qib chiqargan uydirma voqealarni keltiradi. Mening nazarimda, asarda qahramonlar qiyofasi chizilmaydi, tarixiy faktlar tekshirilmay kiritiladi, material sinchiklab o’rganilmaydi, til mutlaqo ishlanmagani ko’rinadi. Natijada, olti asr avval yashagan odamlar xuddi bugunning odamlariday gapiradilar. Kitob negadir taqriz qilinmagan, “Bibixonim” asari shosha-pisha yozilgani ko’rinib turibdi. Chamamda, Yozuvchilar uyushmasida muhokamadan ham o’tmagan, agar o’tganda kitob bu holda dunyo yuzini ko’rmagan bo’lardi. Nashriyot nimaga asoslanib nashr etganligi noma’lum.

Xalil Sulton va uning onasi Xonzoda xonim, Xalil Sulton va Shodmulk kanizak, Xalil Sulton va Bibixonim munosabatlari haqidagi tasvirlarga o’quvchi sira ishonmaydi. Hoji Sayfiddin go’yo Amir Temur harami uchun sotib olingan(?) Shodmulk kanizakni chiroyli ekanidan o’ziga olib qolgan emish(!?). Bu Hoji Sayfiddinday diyonatli, insofli odamga qip-qizil tuhmat-ku! Keyinchalik Xalil Sulton rafiqasiga aylangan Shodmulkning hali kanizaklik vaqtidayoq allaqanday Abu Bakr(to’qima obraz) degan shaxsning o’ynashi qilib tasvirlangani hech qanday qolipga sig’maydi. Shodmulkni ham o’sha o’ynashi Xalil Sultonga tanishtirgan emish(!). Yopiray! Bu inson nomiga aslo yarashmaydigan gaplardir. Hoji Sayfiddin o’zi kanizakni Xalil Sultonga taqdim etganmish(?)… Bu Amir Temurga ham, Hoji Sayfiddinga ham haqoratdir. Amir Temurning sadoqatli do’sti Hoji Sayfiddinni (tarixiy kitoblarda yozilishicha, 1401 yilda u vafot etganda sohibqiron eshitib, ko’z yoshi to’kib yig’lagan ekan) bunday ta’riflash tarixiy haqiqatga mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Bu hali holva. Muallif tap tortmay Amir Temurning shaddod qizi, Amir Sulaymonshohning rafiqasi Sulton Baxt begimni… allaqanday Yodgorshoh Orlotning(bu ham to’qima) o’ynashi, xushtori(?) deb yozadi… Uyat emasmi? Muallif bu faktni qaerdan olgan ekan?.. Bu tarixiy haqiqatdan juda yiroqdir.

Menimcha, oddiy bir o’quvchi nazarida, uydirma, fantaziyalarga berilgan muallif o’quvchi ko’z o’ngida o’z-o’zidan sohibqiron xonadoni haqida noto’g’ri tasavvurlar paydo qilayotganini xayoliga ham keltirmaydi. Afsus…

Bularning bari tarixiy shaxslarga bo’lgan pisandsizlik, hurmatsizlik va, eng muhimi, bilimsizlik oqibatidir. Tarixiy shaxslar haqida zinhor uydirmalar qilish mumkin emas, gunohidan qo’rqish kerak, ayniqsa insoniy munosabatlar haqida juda ham ehtiyot bo’lib yozish zarur. Bunday holatlar rasmiy tarixda berilgan darajada yoritilishi lozim. Yozuvchi, aftidan, tarixiy shaxslar haqida, fantaziyaga suyanib nima desa ham bo’laveradi, tarix-ku, turli kitoblardan ko’chirib olaman, bir-biriga bildirmay ulab tashlayman, uzoqda o’tgan davrlar bo’lsa, kim bilib o’tiribdi, yozaveraman-da, degan xomxayolga boradi shekilli. Bu mutlaqo mumkin emas!

Ko’chirmakashlik, noxolislik va bilimsizlik natijasi bo’lgan mazkur kitoblarni nashr etgan nashriyotlarning xodimlari vijdon azobida qiynalsalar kerak, deb o’ylayman. Koshkiydi, shundoq bo’lsa!..

Fikrimizcha, Amir Temur va uning davri haqida yozilgan, tarjima qilingan asarlarni e’lon qilish ishiga nashriyotlar juda hushyorlik bilan yondoshishlari kerak. Tarixchi olimlar va adiblarga ham taqriz yozishda, so’z boshi ilova qilishda qattiq mas’uliyat yuklatilishi darkor, javobgarlik hissini tuyub qalam tebratsinlar, degimiz keladi. Tarix haqida yozmoqchi bo’lganlarga xudodan insof bilan birga tarixiy savod ham tilaymiz.

Yaqin atroflarimizda va olis mamlakatlarda hali hanuz Sohibqiron nomiga tuhmat toshlari otilib turgan bir paytda, siyosiy muxoliflarga dastak bo’ladigan(bunday kitoblarni o’zlari chiqarib turishibdi-ku, deyishlari turgan gap!), Amir Temur obro’yiga, demakki, xalqimiz obro’yiga putur yetkazadigan kitoblarni mas’uliyatsizlik bilan nashr etishimiz tamomila nomunosib ishdir. Bunday asarlar xalqimizda buyuk tariximiz, ulug’ siymolarimiz haqida noto’g’ri tasavvurlar uyg’otadi va bu borada olib borayotgan qutlug’ va sharafli qadamlarga soya tashlashi mumkin.

Mustaqilligimiz bizga tarixni xolis va to’g’ri, haqqoniy o’rganish huquqini berdi. Buning qadriga yetishimiz kerak.

Tariximiz ham, adabiyotimiz ham bedarvoza emas-ku, axir!
Bunga sukut saqlab, jim qarab turib bo’lmaydi.

Manba: http://kitobxon.com & http://uchildiz.uz/