Буюк француз адиби 1957 йили «инсон виждони олдида турган муаммоларни адабиётда юксак руҳда ёритиб бергани учун» Нобель мукофоти билан тақдирланган. Гарчи Камю ўзини файласуф деб ҳисобламаган бўлса-да, фалсафий-бадиий эсселар учун замондошлари уни ҳақли равишда “Европа виждони” деб аташган. Қуйида эълон қилинаётган Камюнинг эсселари,нутқлари ва кундаликларида қайд этилган фикрларида санъат ва ҳаётнинг азалий, демакким, даврлар ўтса ҳам эскирмайдиган муаммолари қамраб олинган.

Албер КАМЮ
ЭССЕЛАРИ,КУНДАЛИКЛАРИ,НУТҚЛАРИДАН,
ЁН ДАФТАРИДАН ИҚТИБОСЛАР

Албер Камю 1913 йил 7 ноябрда Жазоирда қашшоқ француз оиласида дунёга келган. У бир ёшда эканлигида отаси госпиталда вафот этган. Оилани боқиш учун онаси бой хонадонларда уй хизматчиси бўлиб ишлайди. Албер Жазоир университетида ўқийди, 1935 йилда театр ташкил этади, 1937 ва 1939 йилларда унинг дастлабки иккита лирик эссеси босиб чиқарилган. 1940 йил баҳорда Камю Парижга келади ва йирик газеталардан бирида ишлай бошлайди, фашистларга қарши ҳаракатларда ҳам фаол қатнашади. 1957 йил ёзувчига Нобель мукофоти берилган. Албер Камю 1960 йил 4 январда рождество кунларидан кейин Парижга келаётиб йўлда автомобил ҳалокатидан вафот этади.
Албер Камю “Бегона”, “Таназзул” каби қиссалари, “Ўлат”, “Бахтли ўлим” романлари, “Калигула”, “Қамал ҳолати”, “Мавҳумлик” – каби пьесалари, “Сизиф ҳақида асотир”, “Асотир ва қиёфа”, “Никоҳ”, “Немис дўстга мактуб”, “Исёнкор одам”, “Таъқиб ва салтанат”, “Ижод ва эркинлик” каби эсселари билан Европа бадиий тафаккурини бойитган ва уни янги босқичга кўтарган ХХ асрнинг забардаст адиби. У адабиёт соҳасидаги хизматлари учун Нобель мукофоти соҳиби бўлган. Гарчи Камю ўзини файласуф деб ҳисобламаган бўлса ҳам фалсафий-бадиий эсселар учун замондошлари уни ҳақли равишда “Европа виждони” деб аташган. Қуйида эълон қилинаётган  маъруза, эсселар, кундалик ва ён дафтардаги ёзувларда санъатнинг азалий, демакким, даврлар ўтса ҳам эскирмайдиган муаммолари қамраб олинган.

НОБЕЛЬ МАЪРУЗАСИДАН
Қудрат Дўстмуҳаммад таржимаси

…Мен ўз санъатимдан ташқарида яшолмайман. Бироқ ҳеч қачон уни дунёдан устун қўймаганман. Аксинча, бу санъат менга шунинг учун ҳам керакки, у ўзини ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан четга олмайди,  санъаткор ва бир инсон сифатида ҳамма одамларнинг ҳаёти билан нафас олишимга имкон беради. Санъат мен учун ёлғиз ижодкорнинг эрмаги эмас, умумий азоб-уқубатлар ва қувончларнинг қамровли манзарасини чизиш орқали иложи борича кўпроқ одамларга таъсир этиш усулидир. Санъат ижодкорни ўз қобиғида ўралашиб қолишига йўл қўймайди, уни энг оддий ва энг умумий ҳақиқатга бўйсундиради. Кўпинча, ўзини ўзгалардан бошқачароқ ҳис қилиб, санъаткорлик қисматини танлаганлар тез орада ўз санъатларини ва ўзгаларга ўхшамаган хосликларини нима билан озиқлантиришни билмай қоладилар-да, ўзлари бошқалардан ҳеч нима билан фарқ қилмаслигини тан олиш зарурлигини тушуниб қоладилар. Санъаткор, айни шундай, ўзи билан бошқалар орасидаги — ўзи четлаб ўтолмайдиган гўзаллик ва узилиб кетолмайдиган инсоний умумийлик орасидаги йўлнинг ўртасида зир югуравериб шаклланади. Шунинг учун ҳам ҳақиқий санъаткорлар ҳеч нарсани эътибордан соқит қилмайди, улар ҳукм чиқаришни эмас, тушунишни ўз бурчлари деб биладилар. Мабодо, улар бу дунёда кимнингдир томонини танлайдиган бўлсалар, Ницшенинг улуғ ҳикматига кўра, бирон бир ҳакам эмас, ишчими, зиёлими — ким бўлишидан қатьи назар — фақат бунёдкор бошқарадиган жамиятга тарафдор бўлишга бурчлидирлар.

Айни шу сабабдан ёзувчининг вазифаси мураккаб инсоний масалалар билан боғлиқ. У, муайян равишда, тарих ясовчиларга эмас, уни ўз бошидан кечирадиганларга хизмат қилади. Аксинча бўлса, у ёлғизликка ва санъатидан маҳрум бўлишга маҳкумдир . Мабодо зулм тарафдори бўлса, унга ҳамқадам бўлса, истибдоднинг миллионлаб аскардан иборат қўшини ҳам уни ёлғизликдан тортиб чиқаролмайди Бироқ, дунёнинг олис бурчагидаги бегона бир тутқуннинг жимлиги  ёзувчини одамлар орасига қайтара олиш кучига эга; ҳеч бўлмаганда, ёзувчида ўзига берилган эркинликнинг барча имтиёзларидан фойдаланиб бу жимликни ёддан чиқармаслик ва санъати ёрдамида кўпчиликка етказмоқ имкони бўлади.

…Бундай юксак мартабага етишмоққа ҳеч қайсимиз қодир эмасмиз. Бироқ, хоҳ ҳали танилмаган ёки вақтинчлик шуҳрат қозонган истибдод бандиси, ёки фикрларини эркин ифода эта оладиган ёзувчи бўлсин — у ўз ҳаётининг ҳамма ҳолатларида одамлар билан ҳамжиҳатлик ҳиссини туйишга қодир. Бу ҳиссиёт унинг санъатига мазмун беради, бироқ, у ижодкорлик қисмати улуғворлигини белгилайдиган икки мажбурият — ҳақиқат ва озодлик учун хизмат қилиш вазифасини елкасига олиши керак.

Модомики, унинг маслаги одамзодни бирлаштириш экан, у ёлғон ва қуллик билан чиқишолмайди, чунки бу иллатлар ҳукм сурган жойда ёлғизлик урчийди. Ҳар қандай шахсий ожизликларига қарамай, ижодкорликнинг юксак қадр-қиммати зиммамиздаги икки мажбуриятга — билганларимиз ҳақида ёлғон гапирмаслик ва зулмга қарши қаршилик кўрсатишга асосланмоғи керак.

…Ҳар бир авлод ўзини дунёни қайта қуришга масъул деб ҳисоблайди. Мен мансуб бўлган авлод эса бу дунёни ўзгартириб  бўлмаслигини билади. Эҳтимол, шунинг учун, унинг вазифаси  улуғвордир. Бу вазифа ер курраси ҳалок бўлмоғига йўл қўймасликдан иборат.

«ИСЁН ВА САНЪАТ» ЭССЕСИДАН
Назар Эшонқул таржимаси

…Санъат бир пайтнинг ўзида ҳам эътироф, ҳам инкор этувчи ҳодисалар сирасига киради. “Биронта ҳам санъаткор воқеаликка охиригача дош беролмайди”, дейди Ницше. Бу ҳақиқат, бироқ биронта ҳам санъаткор воқеаликни четлаб ўтолмаслиги ҳам ҳақиқат. Ижод – ваҳдалул вужудга интилиш, шу билан бирга мавжуд оламдан қочиш, уни инкор қилиш ҳамдир. Бироқ у оламда ўзлигини тополмагани, бу олам ўзлигига мос келмагани учунгина инкор қилади. Бу инкор моҳиятан ибтидога, тарих занжирининг илк ҳалқаларига, олам эзгулик ва ёвузликка бўлинаётган паллаларга қаратилади. Исён – олам бўлинишидан бошланган. Шу сабабли санъат исённинг моҳиятини бизга тўла очиб бера олувчи восита бўлиши ҳам мумкин.

…Санъаткор дунёни ўз тушунчасидан келиб чиқиб қуради. Табиат мусиқасидагина ҳудуд ва замон йўқ. Борлиқ эса ҳеч қачон жим турмайди: ҳатто сукунат пайти ҳам у биздан таралаётган оҳангларга акс-садо бериб, ўзининг азалий куйини чалаверади. Бироқ бизга тушунарли бўлган товушдан ҳамиша ҳам оҳанг чиқавермайди ва мусиқа бўлавермайди. Шу билан бирга мусиқа ўзаро уйғунлик тугаган, оҳанг товушга айланган, бизнинг ҳиссимиз ва кечинмаларимизга мос табиатдаги тартибсиз оҳанглар тартиблашувга киришган жойдан бошланади. “Мен шунга қатъий амин бўлиб боряпманки, — деб ёзган эди Ван Гог, — тубанликка ғарқ бўлган дунёга қараб Парвардигорга баҳо бериб бўлмайди. Дунё, шунчаки, охирига етказилмаган чизги, холос”.

…Санъат воқелик билан баҳслашади, бироқ ундан буткул четлашмайди. Ницше ҳар қандай аҳлоқий, илоҳий тушунча ва одатларни инкор қилиши, уларни бу ҳаётга, бу дунёга ғирт туҳмат деб аташи мумкин. Бироқ ўзининг гўзаллиги билан бизни туғилиш ва ўлим орасидаги дунёни севишга ва бу гўзалликни бошқалар билан баҳам кўришга ундайдиган бошқа бир олий тушунчалар ҳам мавжудлигини у эсдан чиқармаслиги керак.

…Маркс, “нега юнон бадиияти биз учун ҳануз гўзаллигича қолмоқда”, деб савол қўяди ва шундай жавоб беради: у инсониятнинг беозор болалик даврининг инъикосидир ва биз, уларга нисбатан, катта бўлиб қолганлар, бу асарларни болаликни хотирлагандай завқланиб ўқиймиз(5). Шунда ўз-ўзидан улуғ Италия уйғониш даври шоҳ асарлари, Рембранд суратлари, хитой санъати билан бизни нима боғлаб туради деган савол пайдо бўлади. Ҳеч нарса! Санъат устидан ҳукми ҳозиқлик давом этмоқда ва бунга санъаткорлар, ақл-идрок эгалари ҳам қўшилишмоқда: улар санъатга туҳмат қилар эканлар, энг аввало ўзлари ўтирган шохга болта уришмоқда, ўзларини ўзлари шармандали равишда масхара қилишмоқда. Аслида санъаткор Шекспир билан этикдўз Шекспир ўртасидаги баҳсдан шу нарса маълум бўлдики, этик тикаётган паллада эмас, Шекспирни ўқиётган паллада инсон гўзаллик билан юзма-юз келади.

…Қашшоқлик баъзида беҳисоб бойликни кўрганда ана шундай бурнини жийиради.

…Пировардида роман ўзи нима? У инсон фаолияти маълум бир шаклга кирган, дунё истак-хоҳишига мос тасвир этилган, одамлар бир-бирларига изҳори дил қилган ва ҳар бир тақдир ўз йўриғи ҳамда ёзуғига эга бўлган қандайдир ўзга дунё ифодасими?.. Романда гавдаланган дунё кўз ўнгимиздаги оламнинг инсон сийратига мос хоҳиш-истаклар асосида қайта яратилишидан бошқа нарса эмас. Зеро, у дунё ҳам азобу-уқубат, ёлғону-муҳаббатга қоришиб яшаётган ўз дунёмизнинг айнан ўзи. Унда бизнинг бор қиёфамиз, ожиз ва кучли жиҳатларимиз ифодаланган. Унинг ўзгалиги ҳам кўз олдимиздаги дунёнинг гўзаллиги ва ибратидан айро нарса эмас.

…Пруст эса ўз олдига воқеаликни бетиним ўрганиш орқали оламнинг ва ўлимнинг бебақолиги устидан ўзининг мутлақ ғалабасини таъминлайдиган ва фақат ўзигагина тааллуқли бўладиган, ўзига хос ягона ва хаёлий дунё яратишни мақсад қилиб қўйди. У мутлақо бошқа воситалардан фойдаланди. Бу восита энг аввало романнавис ўз ўтмишининг сеҳрли лаҳзаларидан иштиёқ билан муҳаббат сонияларини бирма-бир танлаб олишда ва уни кўз олдимизга қўйишида кўринади. Кечаги кун ўзи ҳақида ҳеч қандай из қолдирмай ташландиқ ва бепоён ўлик маконга айланади. Агар Америка романлари хотирасини бой берган майиб одамларнинг дунёси бўлса, Пруст дунёси – бу фақат хотирадан иборатдир. Гап кечаги куннинг харобага айланишини ва умрнинг изсиз кетишини инкор қилувчи, хоҳлаган пайт ўтмишга бош суқиб қарай олишга имкон берувчи, кечаги ва эртага келадиган кунларнинг муаттар ҳидлари қоришиқ ҳолда таралиб турган нозиктаъблик ва зўр иштиёқ билан қурилган хотиралар дунёси ҳақида кетаяпти.
Қалбнинг улуғвор хазиналари бўй кўрсатувчи бу ботиний оламни Пруст унутишга маҳкум бўлган оламга, ғафлатга ғарқ, сўқир дунёга қарама-қарши қўйди. Бироқ буни воқеликка қайтиш ёки уни инкор қилиш деб тушунмаслик керак. Пруст ўтмишни хаспўшламагани каби Америка романларидагидек уни мутлақо четга суриб қўймайди. У бой берилган хотиралар ва айни пайтдаги кечинмаларни ўтган бахтли сониялар ва воқеаликдан узиб олиб, ягона, яхлит бир бутунликка бирлаштиради…

…Ҳеч қайси санъат воқеликдан буткул узилиши мумкин эмас. Шаклпарастлик қиёфасиз ижодни дунёга келтиради. Шунингдек, хаёлот иштирокисиз қуруқ реализм ҳам тубанликка айланиб қолади. Ҳатто энг яхши фотосурат ҳам қуруқ воқеликдан қочади; ҳатто у ҳам реализм ва хаёлот қоришиб кетган манзарани излайди ва ўшани ўзида зуҳр қилади. Воқеапараст ҳам, шаклпараст ҳам бир бутунликни у йўқ жойдан – ё қуруқ воқеликдан ёки воқеликни мутлақ инкор қилган қуруқ хаёлотдан излайди. Аксинча, санъатдаги бир бутунлик санъаткор воқелик билан хаёлотни уйғунлаштира олган манзарада мужассам бўлади. Воқелик ва хаёлот – бир бутунликнинг ажралмас қисмларидир.

…Фақат хаёлотдан иборат санъат йўқ ва агарки, қайсидир асарда у мавжуд бўлса ва акл-идрокни ўзига жалб қилолса, ундай асар бир бутунликка интилаётган, бошқалар билан ҳам шу бир бутунликни баҳам кўрмоқчи бўлаётган руҳ эҳтиёжини қондиролмайдиган, бадииятдан йироқ асар бўлади. Чунки воқеликка суянмайдиган соф хаёлий бирлик – ёлғон бирликдир. Панд-насиҳату ташвиқий романлар санъатнинг қонунларидан четлашганлиги туфайли ҳам санъат асарлари бўла олмайди. Ҳақиқий санъат асари, аксинча, воқеликдан, фақат воқеликдан, унинг муҳаббату-ғазабидан, ҳасрату-эҳтиросидан илҳом олиб яратилади. Бироқ бу воқелик хаёлнинг шаффоф гўзаллиги билан уйғунлашади.

..Ёзиш – бу танлай олиш салоҳиятидир. Ўз-ўзидан ойдинки, на реаллик, на хаёлийлик уни четлаб ўтолмайди: четлаб ўтганлари эса асарни сўқир анъанапарастликка олиб боради… Шунинг учун ҳам “социалистик реализм” деб аталаётган услуб ўзини ташвиқотчилик ва замонабоп мавзулар, панду-насиҳатлар ортига яширади. Дарҳақиқат, ижодкор воқеликка ружу қўйиши ёки уни мутлақо инкор қилиши биланоқ ўзини нигилистик санъатга яқинлаштириб қўяди.

…Ижод ягона ҳолатда: шакл ва мазмун, инкор ва эътироф мувозанатини сақлаган ҳолатдагина тараққиёт билан уйғунлашади. Агар бу мувозанат бузилса, диктатура ё анархия, ташвиқот ё сафсата ҳукмронлик қилади. Моҳиятан ақл-идрок ҳурлиги бўлмиш ижод ҳар иккаласига ҳам тоқат қилолмайди. Мабодоки, у фақат жимжима-ю бошқотирмадан иборат пуч хаёлотга ва шуҳратпарастликка ёки қамчи зўрлигида яратилган қўпол ҳамда жўн воқеанависликка ён берса, унда замонавий санъат, шубҳасиз, мустабидлар ва қуллар санъатига айланиб олади, ижодкор санъати бўлолмайди.

…Муросасизликка муккасидан кетган замонавий санъат ҳам шаклпарастлик ва моддиятпарастлик ўртасида сарсон-саргардон бўлиб юрибди. Дарвоқе, моддиятпарастлик буржуа жамиятида бўлгани каби социализмда ҳам ўзини замонасозлик ортига яширади. Худди шунингдек, шаклпарастлик ҳам эски жамиятда қандай сафсатабоз бўлса, янги жамиятда ҳам шундай ташвиқот либосини кияди. Ақлга зид инкорга берилган бадиий тил қай тарзда алмойи-алжойиликка айланса, ақлга зид эътирофга берилган бадиий тил ҳам шу тарзда мутелик воситасига айланади. Ҳақиқий санъат ана шу икки қутб орасига манзил қуради. Мабодо, исёнкор ҳам хомхаёлга, ҳам моддият ҳукмронлигига шайдо бўлишдан қочаётган экан, унда санъаткор ҳам пуч шаклбозлигу эстетик мустабидликдан ўзини ҳимоя қилиши шарт.

…Ижодийлик зарур деган гапдан ижодкорлик осон иш экан деган фикр келиб чиқмайди. Санъатдаги ижодкорлик руҳи шаклсиз воқеликка қатъий муносабатдан туғилган услубнинг мукаммаллилигига суянади. У ўз даври эҳтиросларини шаклга солган сайин ўзи ҳам шаклланиб боради. Бошқа томондан эса биз ошиқ-маъшуқликнинг жўшқин эҳтиросларидан узоқлашар эканмиз, бугунги санъаткордан де Лафайет хоним бўлиш талаб этилмайди. Шахсий ғам-ҳасратлар оммавий эҳтирослар тагида кўринмай қолган бугунги кунда санъат фақат ошиқ-маъшуқларнинг жўн эҳтирослари билан шуғулланолмайди.

…Санъаткор эса ижод қила олиши мумкин, бироқ ўлдириш қўлидан келмайди. Уларнинг орасидан жаллодлар чиқиши даргумон. Шу нарса аниқки, инқилобий жамиятда санъат ҳалокатга маҳкумдир. Бироқ бундан инқилоб ҳеч нарса ютмайди. Ижодкор одамни ўлдириш билан бирга жамият ижодкор қиёфасидаги ўз куч-қувватини ҳам ўлдиради: санъат билан бирга ўз танасидаги қувватни ҳам сўриб чиқаради. Охир-оқибат мустабидлар ўз ниятларига мутлақ эришган тақдирда ҳам бу билан ер юзини жаннатга эмас, нақ жаҳаннамнинг ўзига айлантирган бўлур эдилар. Ва лекин ҳатто жаҳаннамда ҳам санъатга ўрин топилади: у абадий таназзул чўккан беадад ўлик кунлар ичра сўниб ётган умидга йилт этган илинж – тириклик бағишлаш билан ғалабаси муқаррар исён – ижодни бошлаб беради.

…Инсон табиатини ва дунёнинг гўзаллигини мадҳ этиш билан адолатсизликни бутунлай йўқ қилиш мумкинми? Биз, мумкин, деб жавоб берамиз. Фақат бўйсунмас ва толмас ахлоқгина бизга ҳақиқий ижодий инқилоб йўлини очади.

«ДЎЗАХДАГИ ПРОМЕТЕЙ» ЭССЕСИДАН
Абдул Жалил таржимаси

…Афсоналар ўз-ўзларича яшамайдилар. Улар ўзларига бизнинг ҳаёт ва қон ато қилишимизни кутишади. Дунёда ҳеч бўлмаса бир одам уларнинг чақириғига жавоб берса бас, афсоналар бизни битмас-туганмас оби-ҳаёт билан суғоришга шай. Бизнинг вазифамиз — уларни унутмаслик. Шундай қилишимиз керакки, ҳеч бир афсона ўлим уйқусига толмасин. Баъзида бугунги кун одамини қутқариб қолиш мумкинмикин, дея шубҳаланаман. Лекин унинг фарзандларини, уларнинг тани ва руҳини халос этиш имкони бор. Уларга бахт ва гўзаллик сари йўл очиб бериш мумкин. Агарда биз гўзалликсиз, демакки озодликсиз, (зеро гўзаллик бу — аввало, озодликдир), ҳаёт билан муроса қилишга мажбур эканмиз, Прометей ҳақидаги афсона мунтазам эслатиб туради: инсон қиёфасини фақат маълум муддатгагина бузиб кўрсатиш мумкин, инсонга хизмат қилиш эса, фақат унинг буюк бир мужассами учун ишлаш орқалигина юзага чиқади. Агар у оч, нонга ва арчагулга муҳтож бўлиб, бундай пайт чиндан ҳам биринчи навбатда, нон асқотар экан, келинг, ҳеч қурса, арчагулни ҳам унутмасликни ўрганайлик. Прометей одамлари тарихнинг энг оғир мусибатли даврларида ҳам заҳматли меҳнатдан асло бош тортмай, чекинмай, ерни, саркаш майсаларни-да кўра олиш салоҳиятини сақлаб қоладилар. Занжирбанд қилинган баҳодирни қалдироқлар ва чақмоқлар кўмиб кетар, аммо у инсонга бўлган собиту вазмин ишончини асло йўқотмайди. Шунинг учун у қоядан ҳам қаттиқ, барқарор; қонхўр, ваҳший бургутдан кўра саботли. Бу бениҳоя қатъият худоларга қарши исёндан ҳам юксакроқ;, биз учун у маъно ва мазмунга тўла бир уммон. Бутун борлиқни, қатрадан то коинот қадар, ҳамма-ҳаммасини бир бутун, яхлит, ажралмас сақлашдек бу ажойиб истак-ирода жабр-ситам кўрган, эзилган одамлар юрагини дунё баҳори билан ҳамиша яраштириб келган ва яна яраштираверади.

…Мангу таъқибга учраган Прометей ҳозир ҳам бизнинг орамизда, биз эса унинг инсонийлик учун исёнга чорловчи якка-ёлғиз овозини ҳамон эшитганимиз йўқ. Чиндан ҳам бугунги кун одами — беадад кўпликдан бу тор заминда азоб чекаётир; у оловдан ва озиқдан маҳрум, унинг учун озодлик — кутишга ҳам қодир дабдаба, зеб-зийнат; гап шу ҳақдаки, ҳали одамларнинг кўп азоб чекишига тўғри келади, лекин бу орада озодлик ва унинг сўнгги гувоҳлари бирмунча камаяди. Прометей одамларни шунчалар қаттиқ севадиган қаҳрамон эдики, уларга бирйўла олов ва озодликни, ҳунармандлик ва санъатни тортиқ қилди.

…Бугун инсоният учун фақат бир нарса муҳим, фақат бир нарса уни безовта қилади — ҳунармандчилик. Унинг исёни машиналарда мужассамлашади, санъат ва санъат тарафида турган нарсаларнинг ҳаммасини у ишга ҳалал берувчи тўсиқ-ғов, ҳатто, қуллик аломати деб билади. Прометей эса, аксинча, ҳеч қачон машинани санъатдан ажратгани йўқ. У танни ва руҳни биратўла озод қилиш мумкин деб ўйларди. Бугунги кун одами эса, ҳатто руҳни бир муддатга ўлдириб бўлса-да, аввал танни озод қилиш кераклигига ишонади. Аммо руҳ фақатгина маълум муддат ўлишга қодирмикин? Ҳақиқатда эса Прометей ерга қайтар экан, одамлар ҳам худди қадимдаги худолар каби, инсонийликни улуғлагани учун уни қояга парчинлаган бўлур эдилар. Мағлуб паҳлавонни Эсхил трагедиясининг муқаддимасида янграган ҳақорат сўзлари, адоватли овозлар — Зўравонлик ва Шафқатсизлик овозлари кўмиб кетар эди.

…Эҳтимол, зулмат босган, ночор замонлар олдида, яланғоч дарахтлару дунёни қучаётган қаҳратон олдида бош эгарман. Бироқ нурга ташналигимнинг ўзи мени оқлайди: у менга ўзга дунё ҳақида, менинг чинакам ватаним ҳақида сўзлайди.

«БОДОМ ГУЛИ» ЭССЕСИДАН
Абдул Жалил таржимаси

…Биз фақат бир нарсани — энди қеч қачон қиличга енгилмасликни, ақл-идрокка хизмат қилмайдиган куч-қудратни энди ҳеч қачон тан олмасликни истаймиз.

…Менинг ақл-идрокка бўлган ишончим тараққиётга ёки қайсидир Тарих фалсафасига умид боғлаш даражасида эмас. Аммо, ҳар ҳолда шунга ишонаманки, одамлар доим ўз тақдирини янада чуқурроқ англаб етишга интиладилар. Биз ҳаёт, тириклик шарт-шароитлари билан ўзаро боғланганмиз. Айни чоқда ҳамма борган сари яхшироқ шароитларни танлаётир. Биламизки, зиддиятлар орамизга нифоқ солади, лекин улар билан муроса қилмаслик, қандай бўлмасин, бу зиддиятларни юмшатиш кераклигини ҳам биламиз. Биз — инсонлармиз. Озод юракларнинг адоқсиз соғинчини қондириш бизнинг бурчимиздир. Нимаики тилка-пора қилинган бўлса, уни қайтадан бутлаш, бўлакларга ажралган бўлса, бирлаштириш, очиқдан-очиқ адолатсиз дунёда баҳоли қудрат адолат мезонини ўрнатиш, аср хасталиги билан заҳарланган халқларда бахт-саодат рўёбига ишонч уйғотишимиз лозим.

…Асосийси — ноумид қолмасликдир. Бари беҳуда деб жар солаётганларнинг қичқириқларига қулоқ тутавермаслик керак. Цивилизациялар осонликча йўқолиб кетмайди, агар бу дунёнинг ҳалокати тайин бўлса ҳам, аввало бошқа дунёлар барбод бўлади. Ҳа, турган гапки, биз фожиалар замонида яшамоқдамиз. Аммо жуда кўпчилик одамлар фожиани ночор умидсизликдан фарқ қилолмайдилар. «Фожиа бахтсизликка бериладиган қақшатқич зарбага айланиши керак»,— деган эди Лоуренс. Мана, сира кечиктирмай амалга ошириш мумкин бўлган соғлом фикр.

…Дунёмиз бахтсизликлар билан оғуланган, гўё бу оғуни ичиб, мириқаётгандек туюлади. У бошданоёқ файласуф Ницше жафокашлик, жабрдийдалик деб атаган дардга мубтало бўлган. Унга ҳамдардлик изҳор қилиб ўтирмайлик. Ақл-идрок ва руҳга аза тутиш бефойда, унинг келажаги учун ишлаш кифоядир.

…Сайловолди минбарларида дарғазаб хўмрайган ва дўқ-пўписага ўтишдан сақлана олмайдиган иродани эмас, балки оқ ҳарирлиги ва шираси денгиздан эсадиган барча шамолларга бардош қила оладиган иродани унутмаслик даркор. У — бутун дунёни музлатган қиш чилласида бодомнинг мева тугиши учун ягона сабаб, ёлғиз кафолат.

КУНДАЛИКЛАРДАН
Маҳмуд Саъдий таржимаси

* * *

Эркинлик, бу — ёлғон гапирмаслик ҳуқуқидир.

* * *

Нега мен санъаткорман, файласуф эмасман? Чунки мен ғоялар орқали эмас, сўзлар воситасида фикрлайман.

* * *

Ҳаётнинг буюк саволи — одамлар орасида қандай яшаш.

* * *

Трагедия.
Л.: Дунёни қайта яратиш — арзимас вазифа.
С.: Дунёни эмас, одамни қайта яратиш даркор.

* * *

Фақат образлар орқали тафаккур қилиш мумкин. Агар файласуф бўлишни хоҳласанг, романлар ёз.

* * *

Грене коммунизм ҳақида: “Адолат идеалини деб бемаъниликларга рози бўлиш керакми”. “Ҳа”, деб жавоб бериш мумкин, бу — гўзал. “Йўқ”, деб ҳам жавоб бериш мумкин, бу — виждонан бўлади. — Бутун масала ана шунда.”

* * *

Эркин матбуот яхши ҳам, ёмон ҳам бўлиши мумкин. Эрксиз матбуот фақат ёмон бўлади.

* * *

Камдан-кам одам санъатни англашга қодир.

* * *

Ёзиш — миннатсиз юмуш демакдир.

* * *

Ману қонуни:

“Аёлнинг дудоғи, ёш қизнинг кўкси, гўдакнинг дуоси, қурбонлик олови ҳамиша покиза”.

* * *

Ўлимда ўйин ва қаҳрамонлик ўзининг ҳақиқий маъносига эга бўлади.

* * *

31 Март.
Менда шундай туйғу борки, гўё мен бир маромда тубанликдан кўтарилаётгандекман…

* * *

Май.
Жазоирда кун оғаётганда аёллар нақадар гўзал.

* * *

ХХ асрнинг энг кучли эҳтироси — малайликдир.

* * *

Энг хавфли йўлдан озиш: ҳеч кимга ўхшамаслик.

* * *

Мен ҳеч нарсадан кўз юммасликни афзал биламан.

* * *

Ҳамиша ҳақ бўлишга интилиш — ақлнинг тарбия топмаганлиги белгисидир.

* * *

Ҳар қандай одамнинг ҳаётида буюк туйғулар кам, майда ҳислар кўп бўлади…

* * *

Ҳа, менинг ватаним бор: француз тили.

ЁН ДАФТАРЧАДАН
Замира Рўзиева тайёрлаган

* * *

Инсон — ўзи қандай бўлса, шундай бўлишни рад этадиган ягона мавжудотдир.

* * *

Ёшлигимда одамлардан улар менга бериши мумкин бўлганидан кўпроғини: абадий дўст бўлиш, туйғуларга содиқликни талаб қилардим. Энди улардан ўзлари бериш мумкин бўлганларидан озни: ёнимда бўлиши ва сукут сақлашни талаб қилишга ўрганиб олдим. Уларнинг туйғулари, дўстлиги, эзгу марҳаматларига ҳамиша чинакам мўъжизадек — Тангрининг инъомидек қарайман.

* * *

Кундузи қушлар парвози беҳудадек туйилади, лекин кечга бориб уларнинг ҳаракати собит мақсадли бўла бошлайди. Улар нимагадир интилади. Ҳаёт оқшомига етган одамлар ҳам шундай бўлиб қолишлари мумкин… Ҳаётнинг оқшоми бўладими?

* * *

Ёзувчи вафот этганидан кейин унинг ижоди қайта баҳолай бошланади. Худди шундай одам вафот этгандан сўнг унинг орамиздаги ўрнини қайта баҳолай бошлашади. Демак, ўтмиш буткул хомхаёллар билан тўлдирилган ўлим томонидан яратилган.

* * *

Фақат бир нарса — ўлим муқаррар. Бошқа ҳамма нарсадан қочиб қутулса бўлади. Туғилишдан ўлимгача бўлган вақт оралиғида муқаррар ҳеч нарса йўқ: барини ўзгартириш ва ҳатто агар жуда хоҳласа, урушни тўхтатиб, тинч-осойишта яшаш мумкин.

* * *

Одамлар, бир томондан, никоҳ ва муҳаббатни, иккинчи томондан — бахт ва муҳаббатни сабот билан чалкаштиришади. Ҳолбуки, улар мутлақо турлича нарсалардир. Бевосита шунинг учун муҳаббат жуда ноёблигига қарамасдан, никоҳ қурганлар орасида бахтиёрлар ҳам учрайди.

* * *

Бир неча китобини чиқариб, янги асарларида: «Шу пайтгача хато йўлдан кетаётган эканман. Энди ҳаммасини бошидан бошлайман. Ҳақ эмаслигимни тушундим», дейдиган мутафаккирни тасаввур этайлик. Бундан кейин уни ҳеч ким жиддий қабул қилмайди. Ҳолбуки, бу билан у ўзининг фикрлаш ҳуқуқини исботлаганди.

* * *

Инсон учун қусурларини муттасил пеш қилгандан кўра фазилатларини эътироф этиш кўпроқ фойда келтиради. Ҳар бир одам ўзининг афзалликларини намоён этишга интилиши табиий.

* * *

Ҳамиша ҳақ бўлишга интилиш — одобсиз ақл белгисидир.

* * *

Мен ҳамиша шундай фараз қиламанки, мабодо, инсон зоти бир дақиқа ёлғондан тўхтаб, ичидагини ошкор айтса борми, жамият шу заҳоти титилиб кетган бўлади.

* * *

Достоевский мазмунидан кўра бу ҳаётнинг ўзига кўпроқ муҳаббат қўйиш керак, дейди. Тўғри, дарҳақиқат, ҳаётга муҳаббат сўнганида унинг мазмуни ҳам ўз-ўзидан ўчиб қолади.

* * *

Санъат қайсидир маънода дунёнинг пировардсизлиги ва фонийлигига қарши исёндир: санъат бир вақтнинг ўзида воқеликни ҳам сақлаб, ҳам ўзгартиришдан иборат, чунки унда унинг ҳиссий ғайрат манбаи мавжуд… Санъат борлиқни тўлиқ қабул қилиш ёки тўлиқ қабул қилмаслик эмас. У бир пайтнинг ўзида исён ва муросадан тузилади…

Барча матнлар рус тилидан таржима қилинган

   Buyuk frantsuz adibi 1957 yili «inson vijdoni oldida turgan muammolarni adabiyotda yuksak ruhda yoritib bergani uchun» Nobel` mukofoti bilan taqdirlangan. Garchi Kamyu o’zini faylasuf deb hisoblamagan bo’lsa-da, falsafiy-badiiy esselar uchun zamondoshlari uni haqli ravishda “Evropa vijdoni” deb atashgan. Quyida e’lon qilinayotgan Kamyuning esselari,nutqlari va kundaliklarida qayd etilgan fikrlarida san’at va hayotning azaliy, demakkim, davrlar o’tsa ham eskirmaydigan muammolari qamrab olingan.

Alber KAMYU
ESSELARI,KUNDALIKLARI,NUTQLARIDAN,
YON DAFTARIDAN  IQTIBOSLAR

Alber Kamyu 1913 yil 7 noyabrda Jazoirda qashshoq frantsuz oilasida dunyoga kelgan. U bir yoshda ekanligida otasi gospitalda vafot etgan. Oilani boqish uchun onasi boy xonadonlarda uy xizmatchisi bo’lib ishlaydi. Alber Jazoir universitetida o’qiydi, 1935 yilda teatr tashkil etadi, 1937 va 1939 yillarda uning dastlabki ikkita lirik essesi bosib chiqarilgan. 1940 yil bahorda Kamyu Parijga keladi va yirik gazetalardan birida ishlay boshlaydi, fashistlarga qarshi harakatlarda ham faol qatnashadi. 1957 yil yozuvchiga Nobel` mukofoti berilgan. Alber Kamyu 1960 yil 4 yanvarda rojdestvo kunlaridan keyin Parijga kelayotib yo’lda avtomobil halokatidan vafot etadi.
Al`ber Kamyu “Begona”, “Tanazzul” kabi qissalari, “O’lat”, “Baxtli o’lim” romanlari, “Kaligula”, “Qamal holati”, “Mavhumlik” – kabi p`esalari, “Sizif haqida asotir”, “Asotir va qiyofa”, “Nikoh”, “Nemis do’stga maktub”, “Isyonkor odam”, “Ta’qib va saltanat”, “Ijod va erkinlik” kabi esselari bilan Yevropa badiiy tafakkurini boyitgan va uni yangi bosqichga ko’targan XX asrning zabardast adibi. U adabiyot sohasidagi xizmatlari uchun Nobel` mukofoti sohibi bo’lgan. Garchi Kamyu o’zini faylasuf deb hisoblamagan bo’lsa ham falsafiy-badiiy esselar uchun zamondoshlari uni haqli ravishda “Evropa vijdoni” deb atashgan. Quyida e’lon qilinayotgan ma’ruza, esselar, kundalik va yon daftardagi yozuvlarda san’atning azaliy, demakkim, davrlar o’tsa ham eskirmaydigan muammolari qamrab olingan.

NOBEL MA’RUZASIDAN
Qudrat Do’stmuhammad  tarjimasi

…Men o’z san’atimdan tashqarida yasholmayman. Biroq hech qachon uni dunyodan ustun qo’ymaganman. Aksincha, bu san’at menga shuning uchun ham kerakki, u o’zini hech kimdan, hech narsadan chetga olmaydi, san’atkor va bir inson sifatida hamma odamlarning hayoti bilan nafas olishimga imkon beradi. San’at men uchun yolg’iz ijodkorning ermagi emas, umumiy azob-uqubatlar va quvonchlarning qamrovli manzarasini chizish orqali iloji boricha ko’proq odamlarga ta’sir etish usulidir. San’at ijodkorni o’z qobig’ida o’ralashib qolishiga yo’l qo’ymaydi, uni eng oddiy va eng umumiy haqiqatga bo’ysundiradi. Ko’pincha, o’zini o’zgalardan boshqacharoq his qilib, san’atkorlik qismatini tanlaganlar tez orada o’z san’atlarini va o’zgalarga o’xshamagan xosliklarini nima bilan oziqlantirishni bilmay qoladilar-da, o’zlari boshqalardan hech nima bilan farq qilmasligini tan olish zarurligini tushunib qoladilar. San’atkor, ayni shunday, o’zi bilan boshqalar orasidagi — o’zi chetlab o’tolmaydigan go’zallik va uzilib ketolmaydigan insoniy umumiylik orasidagi yo’lning o’rtasida zir yuguraverib shakllanadi. Shuning uchun ham haqiqiy san’atkorlar hech narsani e’tibordan soqit qilmaydi, ular hukm chiqarishni emas, tushunishni o’z burchlari deb biladilar. Mabodo, ular bu dunyoda kimningdir tomonini tanlaydigan bo’lsalar, Nitsshening ulug’ hikmatiga ko’ra, biron bir hakam emas, ishchimi, ziyolimi — kim bo’lishidan qat`i nazar — faqat bunyodkor boshqaradigan jamiyatga tarafdor bo’lishga burchlidirlar.

Ayni shu sababdan yozuvchining vazifasi murakkab insoniy masalalar bilan bog’liq. U, muayyan ravishda, tarix yasovchilarga emas, uni o’z boshidan kechiradiganlarga xizmat qiladi. Aksincha bo’lsa, u yolg’izlikka va san’atidan mahrum bo’lishga mahkumdir . Mabodo zulm tarafdori bo’lsa, unga hamqadam bo’lsa, istibdodning millionlab askardan iborat qo’shini ham uni yolg’izlikdan tortib chiqarolmaydi Biroq, dunyoning olis burchagidagi begona bir tutqunning jimligi yozuvchini odamlar orasiga qaytara olish kuchiga ega; hech bo’lmaganda, yozuvchida o’ziga berilgan erkinlikning barcha imtiyozlaridan foydalanib bu jimlikni yoddan chiqarmaslik va san’ati yordamida ko’pchilikka yetkazmoq imkoni bo’ladi.

…Bunday yuksak martabaga yetishmoqqa hech qaysimiz qodir emasmiz. Biroq, xoh hali tanilmagan yoki vaqtinchlik shuhrat qozongan istibdod bandisi, yoki fikrlarini erkin ifoda eta oladigan yozuvchi bo’lsin — u o’z hayotining hamma holatlarida odamlar bilan hamjihatlik hissini tuyishga qodir. Bu hissiyot uning san’atiga mazmun beradi, biroq, u ijodkorlik qismati ulug’vorligini belgilaydigan ikki majburiyat — haqiqat va ozodlik uchun xizmat qilish vazifasini yelkasiga olishi kerak.

Modomiki, uning maslagi odamzodni birlashtirish ekan, u yolg’on va qullik bilan chiqisholmaydi, chunki bu illatlar hukm surgan joyda yolg’izlik urchiydi. Har qanday shaxsiy ojizliklariga qaramay, ijodkorlikning yuksak qadr-qimmati zimmamizdagi ikki majburiyatga — bilganlarimiz haqida yolg’on gapirmaslik va zulmga qarshi qarshilik ko’rsatishga asoslanmog’i kerak.

…Har bir avlod o’zini dunyoni qayta qurishga mas’ul deb hisoblaydi. Men mansub bo’lgan avlod esa bu dunyoni o’zgartirib bo’lmasligini biladi. Ehtimol, shuning uchun, uning vazifasi ulug’vordir. Bu vazifa yer kurrasi halok bo’lmog’iga yo’l qo’ymaslikdan iborat.

«ISYON VA SAN’AT» ESSESIDAN
Nazar Eshonqul tarjimasi

…San’at bir paytning o’zida ham e’tirof, ham inkor etuvchi hodisalar sirasiga kiradi. “Bironta ham san’atkor voqealikka oxirigacha dosh berolmaydi”, deydi Nitsshe. Bu haqiqat, biroq bironta ham san’atkor voqealikni chetlab o’tolmasligi ham haqiqat. Ijod – vahdalul vujudga intilish, shu bilan birga mavjud olamdan qochish, uni inkor qilish hamdir. Biroq u olamda o’zligini topolmagani, bu olam o’zligiga mos kelmagani uchungina inkor qiladi. Bu inkor mohiyatan ibtidoga, tarix zanjirining ilk halqalariga, olam ezgulik va yovuzlikka bo’linayotgan pallalarga qaratiladi. Isyon – olam bo’linishidan boshlangan. Shu sababli san’at isyonning mohiyatini bizga to’la ochib bera oluvchi vosita bo’lishi ham mumkin.

…San’atkor dunyoni o’z tushunchasidan kelib chiqib quradi. Tabiat musiqasidagina hudud va zamon yo’q. Borliq esa hech qachon jim turmaydi: hatto sukunat payti ham u bizdan taralayotgan ohanglarga aks-sado berib, o’zining azaliy kuyini chalaveradi. Biroq bizga tushunarli bo’lgan tovushdan hamisha ham ohang chiqavermaydi va musiqa bo’lavermaydi. Shu bilan birga musiqa o’zaro uyg’unlik tugagan, ohang tovushga aylangan, bizning hissimiz va kechinmalarimizga mos tabiatdagi tartibsiz ohanglar tartiblashuvga kirishgan joydan boshlanadi. “Men shunga qat’iy amin bo’lib boryapmanki, — deb yozgan edi Van Gog, — tubanlikka g’arq bo’lgan dunyoga qarab Parvardigorga baho berib bo’lmaydi. Dunyo, shunchaki, oxiriga yetkazilmagan chizgi, xolos”.

…San’at voqelik bilan bahslashadi, biroq undan butkul chetlashmaydi. Nitsshe har qanday ahloqiy, ilohiy tushuncha va odatlarni inkor qilishi, ularni bu hayotga, bu dunyoga g’irt tuhmat
deb atashi mumkin. Biroq o’zining go’zalligi bilan bizni tug’ilish va o’lim orasidagi dunyoni sevishga va bu go’zallikni boshqalar bilan baham ko’rishga undaydigan boshqa bir oliy tushunchalar ham mavjudligini u esdan chiqarmasligi  kerak.

…Marks, “nega yunon badiiyati biz uchun hanuz go’zalligicha qolmoqda”, deb savol qo’yadi va shunday javob beradi: u insoniyatning beozor bolalik davrining in’ikosidir va biz, ularga nisbatan, katta bo’lib qolganlar, bu asarlarni bolalikni xotirlaganday zavqlanib o’qiymiz(5). Shunda o’z-o’zidan ulug’ Italiya uyg’onish davri shoh asarlari, Rembrand suratlari, xitoy san’ati bilan bizni nima bog’lab turadi degan savol paydo bo’ladi. Hech narsa! San’at ustidan hukmi hoziqlik davom etmoqda va bunga san’atkorlar, aql-idrok egalari ham qo’shilishmoqda: ular san’atga tuhmat qilar ekanlar, eng avvalo o’zlari o’tirgan shoxga bolta urishmoqda, o’zlarini o’zlari sharmandali ravishda masxara qilishmoqda. Aslida san’atkor Shekspir bilan etikdo’z Shekspir o’rtasidagi bahsdan shu narsa ma’lum bo’ldiki, etik tikayotgan pallada emas, Shekspirni o’qiyotgan pallada inson go’zallik bilan yuzma-yuz keladi.

…Qashshoqlik ba’zida behisob boylikni ko’rganda ana shunday burnini jiyiradi.

…Pirovardida roman o’zi nima? U inson faoliyati ma’lum bir shaklga kirgan, dunyo istak-xohishiga mos tasvir etilgan, odamlar bir-birlariga izhori dil qilgan va har bir taqdir o’z yo’rig’i hamda yozug’iga ega bo’lgan qandaydir o’zga dunyo ifodasimi?.. Romanda gavdalangan dunyo ko’z o’ngimizdagi olamning inson siyratiga mos xohish-istaklar asosida qayta yaratilishidan boshqa narsa emas. Zero, u dunyo ham azobu-uqubat, yolg’onu-muhabbatga qorishib yashayotgan o’z dunyomizning aynan o’zi. Unda bizning bor qiyofamiz, ojiz va kuchli jihatlarimiz ifodalangan. Uning o’zgaligi ham ko’z oldimizdagi dunyoning go’zalligi va ibratidan ayro narsa emas.

…Prust esa o’z oldiga voqealikni betinim o’rganish orqali olamning va o’limning bebaqoligi ustidan o’zining mutlaq g’alabasini ta’minlaydigan va faqat o’zigagina taalluqli bo’ladigan, o’ziga xos yagona va xayoliy dunyo yaratishni maqsad qilib qo’ydi. U mutlaqo boshqa vositalardan foydalandi. Bu vosita eng avvalo romannavis o’z o’tmishining sehrli lahzalaridan ishtiyoq bilan muhabbat soniyalarini birma-bir tanlab olishda va uni ko’z oldimizga qo’yishida ko’rinadi. Kechagi kun o’zi haqida hech qanday iz qoldirmay tashlandiq va bepoyon o’lik makonga aylanadi. Agar Amerika romanlari xotirasini boy bergan mayib odamlarning dunyosi bo’lsa, Prust dunyosi – bu faqat xotiradan iboratdir. Gap kechagi kunning xarobaga aylanishini va umrning izsiz ketishini inkor qiluvchi, xohlagan payt o’tmishga bosh suqib qaray olishga imkon beruvchi, kechagi va ertaga keladigan kunlarning muattar hidlari qorishiq holda taralib turgan nozikta’blik va zo’r ishtiyoq bilan qurilgan xotiralar dunyosi haqida ketayapti.
Qalbning ulug’vor xazinalari bo’y ko’rsatuvchi bu botiniy olamni Prust unutishga mahkum bo’lgan olamga, g’aflatga g’arq, so’qir dunyoga qarama-qarshi qo’ydi. Biroq buni voqelikka qaytish yoki uni inkor qilish deb tushunmaslik kerak. Prust o’tmishni xaspo’shlamagani kabi Amerika romanlaridagidek uni mutlaqo chetga surib qo’ymaydi. U boy berilgan xotiralar va ayni paytdagi kechinmalarni o’tgan baxtli soniyalar va voqealikdan uzib olib, yagona, yaxlit bir butunlikka birlashtiradi…

…Hech qaysi san’at voqelikdan butkul uzilishi mumkin emas. Shaklparastlik qiyofasiz ijodni dunyoga keltiradi. Shuningdek, xayolot ishtirokisiz quruq realizm ham tubanlikka aylanib qoladi. Hatto eng yaxshi fotosurat ham quruq voqelikdan qochadi; hatto u ham realizm va xayolot qorishib ketgan manzarani izlaydi va o’shani o’zida zuhr qiladi. Voqeaparast ham, shaklparast ham bir butunlikni u yo’q joydan – yo quruq voqelikdan yoki voqelikni mutlaq inkor qilgan quruq xayolotdan izlaydi. Aksincha, san’atdagi bir butunlik san’atkor voqelik bilan xayolotni uyg’unlashtira olgan manzarada mujassam bo’ladi. Voqelik va xayolot – bir butunlikning ajralmas qismlaridir.

…Faqat xayolotdan iborat san’at yo’q va agarki, qaysidir asarda u mavjud bo’lsa va akl-idrokni o’ziga jalb qilolsa, unday asar bir butunlikka intilayotgan, boshqalar bilan ham shu bir butunlikni baham ko’rmoqchi bo’layotgan ruh ehtiyojini qondirolmaydigan, badiiyatdan yiroq asar bo’ladi. Chunki voqelikka suyanmaydigan sof xayoliy birlik – yolg’on birlikdir. Pand-nasihatu tashviqiy romanlar san’atning qonunlaridan chetlashganligi tufayli ham san’at asarlari bo’la olmaydi. Haqiqiy san’at asari, aksincha, voqelikdan, faqat voqelikdan, uning muhabbatu-g’azabidan, hasratu-ehtirosidan ilhom olib yaratiladi. Biroq bu voqelik xayolning shaffof go’zalligi bilan uyg’unlashadi.

..Yozish – bu tanlay olish salohiyatidir. O’z-o’zidan oydinki, na reallik, na xayoliylik uni chetlab o’tolmaydi: chetlab o’tganlari esa asarni so’qir an’anaparastlikka olib boradi… Shuning uchun ham “sotsialistik realizm” deb atalayotgan uslub o’zini tashviqotchilik va zamonabop mavzular, pandu-nasihatlar ortiga yashiradi. Darhaqiqat, ijodkor voqelikka ruju qo’yishi yoki uni mutlaqo inkor qilishi bilanoq o’zini nigilistik san’atga yaqinlashtirib qo’yadi.

…Ijod yagona holatda: shakl va mazmun, inkor va e’tirof muvozanatini saqlagan holatdagina taraqqiyot bilan uyg’unlashadi. Agar bu muvozanat buzilsa, diktatura yo anarxiya, tashviqot yo safsata hukmronlik qiladi. Mohiyatan aql-idrok hurligi bo’lmish ijod har ikkalasiga ham toqat qilolmaydi. Mabodoki, u faqat jimjima-yu boshqotirmadan iborat puch xayolotga va shuhratparastlikka yoki qamchi zo’rligida yaratilgan qo’pol hamda jo’n voqeanavislikka yon bersa, unda zamonaviy san’at, shubhasiz, mustabidlar va qullar san’atiga aylanib oladi, ijodkor san’ati bo’lolmaydi.

…Murosasizlikka mukkasidan ketgan zamonaviy san’at ham shaklparastlik va moddiyatparastlik o’rtasida sarson-sargardon bo’lib yuribdi. Darvoqe, moddiyatparastlik burjua jamiyatida bo’lgani kabi sotsializmda ham o’zini zamonasozlik ortiga yashiradi. Xuddi shuningdek, shaklparastlik ham eski jamiyatda qanday safsataboz bo’lsa, yangi jamiyatda ham shunday tashviqot libosini kiyadi. Aqlga zid inkorga berilgan badiiy til qay tarzda almoyi-aljoyilikka aylansa, aqlga zid e’tirofga berilgan badiiy til ham shu tarzda mutelik vositasiga aylanadi. Haqiqiy san’at ana shu ikki qutb orasiga manzil quradi. Mabodo, isyonkor ham xomxayolga, ham moddiyat hukmronligiga shaydo bo’lishdan qochayotgan ekan, unda san’atkor ham puch shaklbozligu estetik mustabidlikdan o’zini himoya qilishi shart.

…Ijodiylik zarur degan gapdan ijodkorlik oson ish ekan degan fikr kelib chiqmaydi. San’atdagi ijodkorlik ruhi shaklsiz voqelikka qat’iy munosabatdan tug’ilgan uslubning mukammalliligiga suyanadi. U o’z davri ehtiroslarini shaklga solgan sayin o’zi ham shakllanib boradi. Boshqa tomondan esa biz oshiq-ma’shuqlikning jo’shqin ehtiroslaridan uzoqlashar ekanmiz, bugungi san’atkordan de Lafayet xonim bo’lish talab etilmaydi. Shaxsiy g’am-hasratlar ommaviy ehtiroslar tagida ko’rinmay qolgan bugungi kunda san’at faqat oshiq-ma’shuqlarning jo’n ehtiroslari bilan shug’ullanolmaydi.

…San’atkor esa ijod qila olishi mumkin, biroq o’ldirish qo’lidan kelmaydi. Ularning orasidan jallodlar chiqishi dargumon. Shu narsa aniqki, inqilobiy jamiyatda san’at halokatga mahkumdir. Biroq bundan inqilob hech narsa yutmaydi. Ijodkor odamni o’ldirish bilan birga jamiyat ijodkor qiyofasidagi o’z kuch-quvvatini ham o’ldiradi: san’at bilan birga o’z tanasidagi quvvatni ham so’rib chiqaradi. Oxir-oqibat mustabidlar o’z niyatlariga mutlaq erishgan taqdirda ham bu bilan yer yuzini jannatga emas, naq jahannamning o’ziga aylantirgan bo’lur edilar. Va lekin hatto jahannamda ham san’atga o’rin topiladi: u abadiy tanazzul cho’kkan beadad o’lik kunlar ichra so’nib yotgan umidga yilt etgan ilinj – tiriklik bag’ishlash bilan g’alabasi muqarrar isyon – ijodni boshlab beradi.

…Inson tabiatini va dunyoning go’zalligini madh etish bilan adolatsizlikni butunlay yo’q qilish mumkinmi? Biz, mumkin, deb javob beramiz. Faqat bo’ysunmas va tolmas axloqgina bizga haqiqiy ijodiy inqilob yo’lini ochadi.

«DO’ZAXDAGI PROMETEY» ESSESIDAN
Abdul Jalil tarjimasi

…Afsonalar o’z-o’zlaricha yashamaydilar. Ular o’zlariga bizning hayot va qon ato qilishimizni kutishadi. Dunyoda hech bo’lmasa bir odam ularning chaqirig’iga javob bersa bas, afsonalar bizni bitmas-tuganmas obi-hayot bilan sug’orishga shay. Bizning vazifamiz — ularni unutmaslik. Shunday qilishimiz kerakki, hech bir afsona o’lim uyqusiga tolmasin. Ba’zida bugungi kun odamini qutqarib qolish mumkinmikin, deya shubhalanaman. Lekin uning farzandlarini, ularning tani va ruhini xalos etish imkoni bor. Ularga baxt va go’zallik sari yo’l ochib berish mumkin. Agarda biz go’zalliksiz, demakki ozodliksiz, (zero go’zallik bu — avvalo, ozodlikdir), hayot bilan murosa qilishga majbur ekanmiz, Prometey haqidagi afsona muntazam eslatib turadi: inson qiyofasini faqat ma’lum muddatgagina buzib ko’rsatish mumkin, insonga xizmat qilish esa, faqat uning buyuk bir mujassami uchun ishlash orqaligina yuzaga chiqadi. Agar u och, nonga va archagulga muhtoj bo’lib, bunday payt chindan ham birinchi navbatda, non asqotar ekan, keling, hech qursa, archagulni ham unutmaslikni o’rganaylik. Prometey odamlari tarixning eng og’ir musibatli davrlarida ham zahmatli mehnatdan aslo bosh tortmay, chekinmay, yerni, sarkash maysalarni-da ko’ra olish salohiyatini saqlab qoladilar. Zanjirband qilingan bahodirni qaldiroqlar va chaqmoqlar ko’mib ketar, ammo u insonga bo’lgan sobitu vazmin ishonchini aslo yo’qotmaydi. Shuning uchun u qoyadan ham qattiq, barqaror; qonxo’r, vahshiy burgutdan ko’ra sabotli. Bu benihoya qat’iyat xudolarga qarshi isyondan ham yuksakroq;, biz uchun u ma’no va mazmunga to’la bir ummon. Butun borliqni, qatradan to koinot qadar, hamma-hammasini bir butun, yaxlit, ajralmas saqlashdek bu ajoyib istak-iroda jabr-sitam ko’rgan, ezilgan odamlar yuragini dunyo bahori bilan hamisha yarashtirib kelgan va yana yarashtiraveradi.

…Mangu ta’qibga uchragan Prometey hozir ham bizning oramizda, biz esa uning insoniylik uchun isyonga chorlovchi yakka-yolg’iz ovozini hamon eshitganimiz yo’q. Chindan ham bugungi kun odami
— beadad ko’plikdan bu tor zaminda azob chekayotir; u olovdan va oziqdan mahrum, uning uchun ozodlik — kutishga ham qodir dabdaba, zeb-ziynat; gap shu haqdaki, hali odamlarning ko’p azob chekishiga to’g’ri keladi, lekin bu orada ozodlik va uning so’nggi guvohlari birmuncha kamayadi. Prometey odamlarni shunchalar qattiq sevadigan qahramon ediki, ularga biryo’la olov va ozodlikni, hunarmandlik va san’atni tortiq qildi.

…Bugun insoniyat uchun faqat bir narsa muhim, faqat bir narsa uni bezovta qiladi — hunarmandchilik. Uning isyoni mashinalarda mujassamlashadi, san’at va san’at tarafida turgan narsalarning hammasini u ishga halal beruvchi to’siq-g’ov, hatto, qullik alomati deb biladi. Prometey esa, aksincha, hech qachon mashinani san’atdan ajratgani yo’q. U tanni va ruhni birato’la ozod qilish mumkin deb o’ylardi. Bugungi kun odami esa, hatto ruhni bir muddatga o’ldirib bo’lsa-da, avval tanni ozod qilish kerakligiga ishonadi. Ammo ruh faqatgina ma’lum muddat o’lishga qodirmikin? Haqiqatda esa Prometey yerga qaytar ekan, odamlar ham xuddi qadimdagi xudolar kabi, insoniylikni ulug’lagani uchun uni qoyaga parchinlagan bo’lur edilar. Mag’lub pahlavonni Esxil tragediyasining muqaddimasida yangragan haqorat so’zlari, adovatli ovozlar — Zo’ravonlik va Shafqatsizlik ovozlari ko’mib ketar edi.

…Ehtimol, zulmat bosgan, nochor zamonlar oldida, yalang’och daraxtlaru dunyoni quchayotgan qahraton oldida bosh egarman. Biroq nurga tashnaligimning o’zi meni oqlaydi: u menga o’zga dunyo
haqida, mening chinakam vatanim haqida so’zlaydi.

«BODOM GULI» ESSESIDAN
Abdul Jalil tarjimasi

…Biz faqat bir narsani — endi qech qachon qilichga yengilmaslikni, aql-idrokka xizmat qilmaydigan kuch-qudratni endi hech qachon tan olmaslikni istaymiz.

…Mening aql-idrokka bo’lgan ishonchim taraqqiyotga yoki qaysidir Tarix falsafasiga umid bog’lash darajasida emas. Ammo, har holda shunga ishonamanki, odamlar doim o’z taqdirini yanada chuqurroq anglab yetishga intiladilar. Biz hayot, tiriklik shart-sharoitlari bilan o’zaro bog’langanmiz. Ayni choqda hamma borgan sari yaxshiroq sharoitlarni tanlayotir. Bilamizki, ziddiyatlar oramizga nifoq soladi, lekin ular bilan murosa qilmaslik, qanday bo’lmasin, bu ziddiyatlarni yumshatish kerakligini ham bilamiz. Biz — insonlarmiz. Ozod yuraklarning adoqsiz sog’inchini qondirish bizning burchimizdir. Nimaiki tilka-pora qilingan bo’lsa, uni qaytadan butlash, bo’laklarga ajralgan bo’lsa, birlashtirish, ochiqdan-ochiq adolatsiz dunyoda baholi qudrat adolat mezonini o’rnatish, asr xastaligi bilan zaharlangan xalqlarda baxt-saodat ro’yobiga ishonch uyg’otishimiz lozim.

…Asosiysi — noumid qolmaslikdir. Bari behuda deb jar solayotganlarning qichqiriqlariga quloq tutavermaslik kerak. Sivilizatsiyalar osonlikcha yo’qolib ketmaydi, agar bu dunyoning halokati tayin bo’lsa ham, avvalo boshqa dunyolar barbod bo’ladi. Ha, turgan gapki, biz fojialar zamonida yashamoqdamiz. Ammo juda ko’pchilik odamlar fojiani nochor umidsizlikdan farq qilolmaydilar. «Fojia baxtsizlikka beriladigan qaqshatqich zarbaga aylanishi kerak»,— degan edi Lourens. Mana, sira kechiktirmay amalga oshirish mumkin bo’lgan sog’lom fikr.

…Dunyomiz baxtsizliklar bilan og’ulangan, go’yo bu og’uni ichib, miriqayotgandek tuyuladi. U boshdanoyoq faylasuf Nitsshe jafokashlik, jabrdiydalik deb atagan dardga mubtalo bo’lgan. Unga hamdardlik izhor qilib o’tirmaylik. Aql-idrok va ruhga aza tutish befoyda, uning kelajagi uchun ishlash kifoyadir.

…Saylovoldi minbarlarida darg’azab xo’mraygan va do’q-po’pisaga o’tishdan saqlana olmaydigan irodani emas, balki oq harirligi va shirasi dengizdan esadigan barcha shamollarga bardosh qila oladigan irodani unutmaslik darkor. U — butun dunyoni muzlatgan qish chillasida bodomning meva tugishi uchun yagona sabab, yolg’iz kafolat.

KUNDALIKLARDAN
Mahmud Sa’diy tarjimasi

* * *

Erkinlik, bu — yolg’on gapirmaslik huquqidir.

* * *

Nega men san’atkorman, faylasuf emasman? Chunki men g’oyalar orqali emas, so’zlar vositasida fikrlayman.

* * *

Hayotning buyuk savoli — odamlar orasida qanday yashash.

* * *

Tragediya.
L.: Dunyoni qayta yaratish — arzimas vazifa.
S.: Dunyoni emas, odamni qayta yaratish darkor.

* * *

Faqat obrazlar orqali tafakkur qilish mumkin. Agar faylasuf bo’lishni xohlasang, romanlar yoz.

* * *

Grene kommunizm haqida: “Adolat idealini deb bema’niliklarga rozi bo’lish kerakmi”. “Ha”, deb javob berish mumkin, bu — go’zal. “Yo’q”, deb ham javob berish mumkin, bu — vijdonan bo’ladi. — Butun masala ana shunda.”

* * *

Erkin matbuot yaxshi ham, yomon ham bo’lishi mumkin. Erksiz matbuot faqat yomon bo’ladi.

* * *

Kamdan-kam odam san’atni anglashga qodir.

* * *

Yozish — minnatsiz yumush demakdir.

* * *

Manu qonuni:

“Ayolning dudog’i, yosh qizning ko’ksi, go’dakning duosi, qurbonlik olovi hamisha pokiza”.

* * *

O’limda o’yin va qahramonlik o’zining haqiqiy ma’nosiga ega bo’ladi.

* * *

31 Mart.
Menda shunday tuyg’u borki, go’yo men bir maromda tubanlikdan ko’tarilayotgandekman…

* * *

May.
Jazoirda kun og’ayotganda ayollar naqadar go’zal.

* * *

XX asrning eng kuchli ehtirosi — malaylikdir.

* * *

Eng xavfli yo’ldan ozish: hech kimga o’xshamaslik.

* * *

Men hech narsadan ko’z yummaslikni afzal bilaman.

* * *

Hamisha haq bo’lishga intilish — aqlning tarbiya topmaganligi belgisidir.

* * *

Har qanday odamning hayotida buyuk tuyg’ular kam, mayda hislar ko’p bo’ladi…

* * *

Ha, mening vatanim bor: frantsuz tili.

YON DAFTARCHADAN
Zamira Ro’zieva tayyorlagan

* * *

Inson — o’zi qanday bo’lsa, shunday bo’lishni rad etadigan yagona mavjudotdir.

* * *

Yoshligimda odamlardan ular menga berishi mumkin bo’lganidan ko’prog’ini: abadiy do’st bo’lish, tuyg’ularga sodiqlikni talab qilardim. Endi ulardan o’zlari berish mumkin bo’lganlaridan ozni: yonimda bo’lishi va sukut saqlashni talab qilishga o’rganib oldim. Ularning tuyg’ulari, do’stligi, ezgu marhamatlariga hamisha chinakam mo»jizadek — Tangrining in’omidek qarayman.

* * *

Kunduzi qushlar parvozi behudadek tuyiladi, lekin kechga borib ularning harakati sobit maqsadli bo’la boshlaydi. Ular nimagadir intiladi. Hayot oqshomiga yetgan odamlar ham shunday bo’lib qolishlari mumkin… Hayotning oqshomi bo’ladimi?

* * *

Yozuvchi vafot etganidan keyin uning ijodi qayta baholay boshlanadi. Xuddi shunday odam vafot etgandan so’ng uning oramizdagi o’rnini qayta baholay boshlashadi. Demak, o’tmish butkul xomxayollar bilan to’ldirilgan o’lim tomonidan yaratilgan.

* * *

Faqat bir narsa — o’lim muqarrar. Boshqa hamma narsadan qochib qutulsa bo’ladi. Tug’ilishdan o’limgacha bo’lgan vaqt oralig’ida muqarrar hech narsa yo’q: barini o’zgartirish va hatto agar juda xohlasa, urushni to’xtatib, tinch-osoyishta yashash mumkin.

* * *

Odamlar, bir tomondan, nikoh va muhabbatni, ikkinchi tomondan — baxt va muhabbatni sabot bilan chalkashtirishadi. Holbuki, ular mutlaqo turlicha narsalardir. Bevosita shuning uchun muhabbat juda noyobligiga qaramasdan, nikoh qurganlar orasida baxtiyorlar ham uchraydi.

* * *

Bir necha kitobini chiqarib, yangi asarlarida: «Shu paytgacha xato yo’ldan ketayotgan ekanman. Endi hammasini boshidan boshlayman. Haq emasligimni tushundim», deydigan mutafakkirni tasavvur etaylik. Bundan keyin uni hech kim jiddiy qabul qilmaydi. Holbuki, bu bilan u o’zining fikrlash huquqini isbotlagandi.

* * *

Inson uchun qusurlarini muttasil pesh qilgandan ko’ra fazilatlarini e’tirof etish ko’proq foyda keltiradi. Har bir odam o’zining afzalliklarini namoyon etishga intilishi tabiiy.

* * *

Hamisha haq bo’lishga intilish — odobsiz aql belgisidir.

* * *

Men hamisha shunday faraz qilamanki, mabodo, inson zoti bir daqiqa yolg’ondan to’xtab, ichidagini oshkor aytsa bormi, jamiyat shu zahoti titilib ketgan bo’ladi.

* * *

Dostoevskiy mazmunidan ko’ra bu hayotning o’ziga ko’proq muhabbat qo’yish kerak, deydi. To’g’ri, darhaqiqat, hayotga muhabbat so’nganida uning mazmuni ham o’z-o’zidan o’chib qoladi.

* * *

San’at qaysidir ma’noda dunyoning pirovardsizligi va foniyligiga qarshi isyondir: san’at bir vaqtning o’zida voqelikni ham saqlab, ham o’zgartirishdan iborat, chunki unda uning hissiy g’ayrat manbai mavjud… San’at borliqni to’liq qabul qilish yoki to’liq qabul qilmaslik emas. U bir paytning o’zida isyon va murosadan tuziladi…

Barcha matnlar rus tilidan tarjima qilingan

Alber Kamyu. Begona. Vabo. Qissa Va Roman. Ahmad a’Zam Tarjimasi by Khurshid Davron on Scribd