Хотини баттар семириб кетишдан қўрқарди – уйда ҳеч вақт киройи нон бўлмасди. Трофимов эрталаблари нон сақланадиган ёғоч идишни очганида чумоли талаб ётган қоқ-қуруқ, моғор босган нон бўлакларига кўзи тушар ва шунда у ўз ҳаёти ҳақида ўйлаб кетарди. Ҳаёти ҳам ана шундай тотсиз, бесамар, аллақандай таҳқиромуз кечаётгандек туюларди унга…

Виктория ТОКАРЕВА
СИҒИНМАГИЛ ОСМОН ДЕБ…

Машҳур рус адибаси Виктория Токарева 1937 йили Ленинградда туғилган. Болалигида у шифокор бўлишни орзу қилган бўлса-да, мактабни тамомлагач, фикри ўзгариб, Ленинград консерваториясига ҳужжат топширади. Тўрт йил давомида мусиқий таълим олган Виктория бир муддат Москва яқинидаги қишлоқ мактабларининг бирида мусиқадан дарс беради. 1963 йили у актрисаликка ҳавас қилиб, ВГИКка ўқишга киради. Айнан шу даврда Виктория Токаревада ижодкорлик қобилияти юз кўрсатиб, иккинчи курсдалигида “Ёлғонсиз кун” деган дастлабки ҳикояси чоп этилган. Адибанинг “Хэппи энд”, “Менинг ўрнимга”, “Қанотли отлар” каби асарлари китобхонларга айниқса маъқул бўлган.
В.Токарева асарлари кўпинча А.П.Чехов ижодига қиёс этилади. Адибанинг ўзи ҳам бу буюк ёзувчи ижодидан баракали сабоқ олганини эътироф этади. Шунингдек, у Сергей Давлатов ижодига алоҳида ҳурмат билан қарашини таъкидлайди.
В.Токарева кино соҳасида ҳам салмоқли фаолият юритган. Бугунги кунгача унинг сценарийлари ҳамда ҳаммуаллифлигида ўн тўртта фильм суратга олинган. Улар орасида “Дадил бўлмоқ учун юз грамм”, “Тумор”, “Мимино” ва “Омадли жентльменлар” кино шинавандалари ўртасида жуда машҳур.

   Хотини баттар семириб кетишдан қўрқарди – уйда ҳеч вақт киройи нон бўлмасди. Трофимов эрталаблари нон сақланадиган ёғоч идишни очганида чумоли талаб ётган қоқ-қуруқ, моғор босган нон бўлакларига кўзи тушар ва шунда у ўз ҳаёти ҳақида ўйлаб кетарди. Ҳаёти ҳам ана шундай тотсиз, бесамар, аллақандай таҳқиромуз кечаётгандек туюларди унга.
Ошхонага кирган хотини ўзини оқлаган бўлади:
– Ўзинг олиб кела қолмадингми? Мен нон емайман, биласан.
– Сендан бошқа ҳам одам бор-ку бу уйда, – дейди Трофимов.
– Йўқ деса ҳам бўлади, – дейди хотини секингина аянч билан. – Мен борманми-йўқманми, сенга барибир-ку.
Унинг гапида жон бор эди. Трофимов бошқа аёлни севарди. Сильвана деган, Римда яшайди у. Аслини олганда, истиқболсиз, беҳуда бир туйғу эди бу. Истиқболсиз-у, лекин тарихи бор. Ва бу ҳам, индаллосига кўчилса, Трофимовнинг ёлғиз ўзига дахлдор бир кечмиш эди.
Трофимов Сильванани илк бор “Бир аёл қиссаси” деган итальян фильмида кўрган. Москвага бундан бошқа у қатнашган бирорта ҳам кино келмаган. Балки Сильвана аллақачон кино оламини тарк этиб кетгандир ёки ҳали ҳам роль-пол ўйнаётгандир-у, у фильмлар бизда сотиб олинмаётгандир. Трофимов ўша фильмни атиги бир марта кўрган. Унда ўн беш ёшларда эди, саккизинчи синфдами ўқирди. Экранда соҳибжамол ва зотдор отдек дуркун Сильвана пайдо бўлган. Унинг кўзлари катта-катта, ҳайратомуз даражада чиройли, тишлари ҳам дурдек оппоқ ва ипга тизилгандек бир текис эдики, бунақаси ҳаётда кам учрайди, негаки табиат заргар эмас, бирон-бир нуқсон билан ҳам яратиши мумкин-да. Сильвана эса табиатнинг бамисоли ҳар жиҳатдан мукаммал бир асари эди. У совуқдан совуқ, кўримсиз бир нусхани оппоқ, бўлиқ қўллари билан қучоқлаб, қаттиқ бағрига босади. Кейин бирдан умидсизликка тушиб йиғлай бошлайди, нуқрадек ялтираб оҳу кўзларидан йирик-йирик ёш томчилари тўкилади.
Ўн беш ёш – ҳайрату завқ-шавқлар палласи. Сильвана Трофимовни чин маънода ҳам, кўчма маънода ҳам ларзага солган эди. Уни ўшанда ажиб бир титроқ тутиб, жойидан қимирлаёлмай қолган.
– Ҳа, нима бўлди, мазанг қочдими? – деб сўраган синфдош ўртоғи Кирка Додолев.
Ғиппа бўғилиб, Трофимов гапиролмай қолган. Кейин ўз-ўзидан томоғи оғриган. Сильвана унинг жисмига бедаво дард, табиблар таъбири билан айтганда – вужудда хира пашшадек кезиб юрувчи тилларанг стафилококк мисол жойлашиб олган эди. Баъзан-ку бу дард унча сезилмасди. Аммо унинг борлиги аниқ эди. Гоҳо сира кутилмаганда бош кўтариб қоларди.
Мактабни тамомлагач, Трофимов университетнинг журналистика факультетига ҳужжат топширди – бир куни Италияга борарман, балки Сильванадан интервью оларман деган хаёлда. Ана шунда чинакам севги қиссаси бошланади. Ҳолбуки, бу қиссанинг илк сатрлари анча олдин – Трофимов ўн беш ёшдалигида битилган. Бевосита учрашувдан кейин эса Сильвана уни астойдил севиб қолади. Трофимов бир неча чет тилни ўрганди: итальянча, инглизча, японча – ким билади дейсиз, балки Сильвана у билан японча сўзлашмоқни ихтиёр этар.
Ҳар бир миллатнинг тили ўзига ўхшайди, бегона сўзлар жарангига қулоқ тутибоқ Трофимов баайни ўша миллатни ҳис этарди, баъзан сал-пал инглиз бўлиб қолса, гоҳ японга айланарди.
У оддий мухбир эмас, чинакам зўр журналист бўлиб етишсагина Италияга юборишлари мумкин. Трофимов ҳар жиҳатдан пухта билим эгаллади, ота-онасини ҳайратга қўйиб, эринчоқ-танбал бир боладан тиниб-тинчимас, серғайрат талабага айланди. Охир-оқибат серғайратлилик унга хос бўлиб қолди.
Учинчи курсни тугатиш арафасида йигирма ёшли Трофимов “Смена” журналининг энг яхши очерк танловида биринчи мукофотга сазовор бўлди. Расми журналнинг охирги бетдан битта олдинги саҳифасида чоп этилди. Сурат хира, сифатсиз эди. Аммо нима бўлганда ҳам бу унинг сурати, мана, бир неча минг ададда чоп этилди, шуниси муҳим эди. Қиёфаси энди гўё Трофимовнинг ўзидан ажралиб чиқиб, инсониятга дахлдор бўлиб қолган эди. Бу ҳол эса уни Сильванага яқинлаштирарди. Демак, улар энди деярли тенг мавқеда. Трофимов мукофотини “ювиш” учун гуруҳдошларини ресторанга олиб борди. Роса шовқин-сурон билан хурсандчилик қилиб хумордан чиқишди. Ҳаёт уларнинг ҳар бирига боқий умр, шон-шуҳрат, муҳаббат инъом этадигандек эди гўё. Аммо байрам нақд авжига чиққан дамда Трофимов ўзини ниҳоятда ожиз ҳис этди. Эҳтимол, жисмининг аллақайси пучмоғида мудраб ётган анови тилларанг лаънатиларга жон битгану улар томирлари бўйлаб ғалаён бошлагандир. Трофимов дафъатан бир нарсани англаб етди: “Смена” журналининг мукофоти ҳам, эски пулдаги қирқ рубль қалам ҳақи ҳам Сильванага бир чақа! Трофимовга ҳаёт бирдан рангсиз, маънисиз туюлиб кетди. Лекин сездирмасликка ҳаракат қилди – жўраларининг кайфиятини бузгиси келмади. Арзи ҳол қилган тақдирида ҳам бирортаси унга ҳамдард бўлмоғи даргумон. Ва ҳатто битта-яримтаси мушт тушириб қолиши ҳам мумкин…
Трофимов кейин иккинчи мукофот – Болгариянинг “Олтин буқа” совринини қўлга киритди. Ундан сўнг Бирлашган Миллатлар Ташкилоти мукофотига эга бўлди. Бора-бора Трофимов олган мукофотларини санамай қўйди. У зўр журналист бўлиб етишди – тамом-вассалом. Ҳамкасблари ҳазиллашиб уни “Олтин қалам” деб атарди. Аммо Сильвана учун булар арзимас майда-чуйдалар…
Трофимов талай йил бировга кўнгил қўёлмай, уйланолмай юрди. Чунки учраган номзодлар уммон билан қиёслаганда – бир кўлмак, ариқча, жуда бўлмаса, ирмоқдек гап эди. Сильванага бўлган муҳаббат Трофимовни бошқа аёлларнинг қўли етмас бир юксакликка – осмони фалакка олиб чиқиб қўйган эди. Бундай “мавқе” аёл кишигагина эмас, эркаклар учун ҳам фахрлидир. Трофимов Лермонтовга ўхшаган кўркам, сирли, аммо ҳаётдан кўнгли қолган одамдек таассурот қолдирарди. Аёллар том маънода ҳам, кўчма маънода ҳам унинг оёқлари остига ўзини таппа ташларди. Биттаси яхмалак майдонида нақд пойига келиб тушиб, майиб бўлишига сал қолган. Трофимов “Победа” машинасига ўхшаб 60 километр тезликда келаётган эди-да. Ҳозир унақа машина чиқмаяпти, бир вақтлар эса энг зўр автомобиль ҳисобланарди. Трофимов қизга урилиб кетиб, ўзи ҳам йиқилиб тушган. Кейин уни уйига кузатиб қўйишга мажбур бўлган. Қизнинг исми Галя экан. Бугун қайси қизни қараманг, исми Наташа бўлганидек, ўша кезлар уларнинг бари Галя бўларди. Қиз чой ичиб кетинг деб, уйига таклиф қилди. Чой устида эса ҳали тасодифан эмас, атай унинг оёғи остига йиқилганини айтса денг! Қиз бу “жавобсиз” муҳаббатдан чарчаб бўлган, энди севган одамининг қўлида, ҳатто оёқлари тагида ўлмоққа ҳам рози экан. Маълум бўлишича, Галя Трофимовни мактаб давридан, яъни саккизинчи синфдан то ўнинчи синфгача, кейин университетда – биринчи курсдан то охирги курсгача севган. Улар бир мактабда, лекин қўшни синфларда, битта олий ўқув юртида, лекин бошқа-бошқа факультетларда ўқиган экан. Трофимов уни эслай олмади, бундай қизни у ҳатто туш ҳам кўрмаган экан. Трофимов учун аёл зоти икки тоифадан – Сильвана ва Сильвана бўлмаганлардан иборат эди. Биринчи тоифага фақат Сильвана мансуб бўлиб, қолган ҳаммаси иккинчи тоифага кирарди. Модомики, Сильванага уйланиш тақдирига битмаган экан, иккинчи тоифага мансуб ҳар қандай аёлни хотин қилиб олавериши мумкин. Мана, ўзи жон-жон деб турибди, нега энди шу Галяга уйланмасин!
Тўй Галянинг уйида ўтди. Одам кўп. Дастурхон атрофига ҳамма бирдан сиғмади, худди сершовқин оромгоҳлардаги каби навбат билан ўтиришга тўғри келди. Шунга қарамай, базм роса қизиди, меҳмонлар бақириб-чақириб обдон хурсандчилик қилишди.
Галя ҳам бахтдан, ҳам пойабзали оёғини сиқаётганидан карахт аҳволда ўтирарди. Унинг оёғи бирмунча дағал, шундан уялиб, бежиримроқ кўринсин дея у икки ўлчам кичикроқ туфли кийиб олган эди. У кезлар аёллик латофати оёқ ихчамлиги билан ҳам ўлчанарди-да. Йиллар ўтиб эса, эмин-эркин юриш учун Галя бир ўлчам каттароқ оёқ кийим сотиб оладиган, яъни ўттиз тўққизинчи эмас, қирқинчи пойабзал киядиган бўлди. Бировлар нима деб ўйласа ўйлайвермайдими! Галянинг оёғидаги туфлининг катта-кичиклиги билан кимнинг иши бор! Ҳамма гап ўзида қолган. Атрофдагиларнинг фикрини эътиборга олиш нуқтаи назаридан, ёшлик ўртаяшарликдан фарқ қилади, албатта. Умуман, эрку ихтиёр масаласида ҳам.
Тўйда ҳам бирор кимса Галянинг ўзини ўзи азоблаб қилган фидойилигини сезмади, ҳаммаси тўйгунча ичиб-еб, ўйнаб-кулди. Галя эса уриб-тиқиб оёғига биллур туфли кийиб олган шумшук қиздек ҳис этди ўзини. Охир-оқибат у туфлисини ечиб ташлаб, оёқяланг юрди. Кимдир қадаҳини қўлидан тушириб синдирган экан, Галя шиша синиғини билмай босиб, оёғини кесиб олса денг! Трофимов дарров сочиқ билан келиб унинг олдида тиз чўкди-ю, дафъатан ўзини ҳув бирдагидек ночор ҳис этди. У Сильвананинг олдида тиз чўкиб тургани йўқ-ку. Сильвана ҳозир Римда, эрининг қучоғида. У Трофимов билан эмас, бирон-бир миллионер – шарикли ручка ёки электрон соат чиқарадиган заводнинг эгаси ёки саёҳат бюросинингми, отелнингми ва яна алламбалоларнингдир хўжайини бўлмиш эри билан бирга! Трофимовнинг тўйи эса, мана, ғулғула торгина бир уйда бўляпти. Дастурхонда помидору шўрбалиқ, газаклару дирилдоқ, холос. Бу ёқда Галянинг оёғини пойабзали сиқаётир, бармоқлари қон Трофимов гўёки ўз қўли билан орзуларини бўғизлаётгандек…
Меҳмонлар қўл ушлашиб келин-куёвни даврага олганча қўшиқ куйлай бошлашди. Трофимов эса ўртада тиз чўккан кўйи хаёл оламида ёлғиз учиб юрарди.
Сўнг у маст бўлиб ҳожатхонада ухлаб қолибди. Охири эшикни бузиб киришга мажбур бўлишибди.
Тўйдан кейин ҳаёт бир маромда давом этаверди. Эллигинчи йиллар, олтмишинчи, кейин етмишинчи йиллар… бир-бирини қувиб ўтаверди. Олтмишинчи йилларда қўриқ ва бўз ерлар ўзлаштирила бошлади. Бастакорлар бунга бағишлаб куй басталаса, шоирлар шеър, журналистлар эса мақола ёзар эди. “Олис-олис йўллар, салом, қўриқ ерлар”. Етмишинчи йилларда Байкал-Амур магистрали қурилиши бошланди. Телевизорда бағбақадор қари хонанда куйларди: “БАМ, БАМ, БАМ – миллионлар сенда жам”.
Трофимов мамлакатдаги ўзгаришлар билан ҳамқадам ҳудудма-ҳудуд кезди, қўриқ ерларга ҳам борди, БАМга ҳам. Тюменда нефть кони очилганда вертолётда балиқ-палиқ дегани урчимайдиган Самотлор кўлига қараб ҳам учган эди. Трофимов вертолётдан пастга қараб, қайнаб-кўпчиб ётган сарғимтил ботқоқликни кўрган ва бу унга ернинг танасида маддалаган ярадек бўлиб туюлган эди. Олимларнинг таъкидича, табиатда ботқоқлик бўлгани маъқул, ҳатто жуда фойдали ҳам. Ботқоқликни қуритиш табиатга нисбатан зўравонлик эмиш. Бунинг учун у бир кун келиб ўч олиши мумкин. Табиат ўзига нима фойдаю нима зарар эканини бехато билади. Одам боласи эса худо эмас, бор-йўғи табиатнинг бир бўлаги, худди мана шу ботқоқлик мисоли.
Трофимов мудом замон билан ҳамнафас, баъзан у билан баҳсга киришар, баъзан эса даҳолар сингари ўзича ундан ўзиб ҳам кетар эди. Даҳо деганлари оддий одамдан шуниси билан фарқ қиладики, у замондошларидан юз ва ҳатто икки юз йиллаб илгарилаб кетиши мумкин.
Италияга бориш эса Трофимовга насиб этмади. Сильвана ҳам Москвага кела қолмади. Инглиз ва япон тилларида бошқалар билан сўзлашишга тўғри келарди. Лекин Сильванадан, тўғрироғи, унга бўлган муҳаббатдан Трофимовга баъзи бир кўникмалар мерос бўлиб қолди: тиним билмай меҳнат қилиш, аёлларга бефарқлик, яъни хотинбозликка берилмаслик, шу ишгагина берилиб, ҳаёт синовларидан қочмаслик.
Галя ўзини бахтли аёл деб ҳисоблашига асос бор эди. Асос бор-у, аммо бахтнинг ўзи йўқ эди. Трофимов жисман уники бўлса-да, руҳан унга бўйсунмади. Унинг кўнглини овлаш учун нима қилиш лозимлигини билолмай Галянинг боши қотарди. Эри ҳам бордек, ҳам йўқдек. Бу зиддиятни ичига сиғдиролмай у охир-оқибат семириб кетган ва доим парҳез сақлар, таомдан тийилиб ўзини обдон ҳолдан тойдирган, қачон қараманг оч-наҳор, хўмрайиб юрар эди. Шундай экан, бахт ҳақида гапиришга ҳожат бормикан?!
Ишга иштиёқ ва иродалиликдан ташқари, Сильвана Трофимовга бой берилган умрдан пушаймонлик ҳиссини ҳам сингдирган эди. Ичига кириб олган анови тилларанг лаънатилар ҳам гўёки Трофимов билан бирга кексайди, энди улар вужуддаги томирларда илгаригидек сурбетларча бемалол сайр қилиб юрмас, аксинча, бор-йўқлиги ҳам унча сезилмас эди. Лекин ҳамон бор, бор. Трофимов буни билар ва ўйлаб тушкунликка тушарди. Трофимов Сильвана деган дардга мубтало бўлган. У биров-ярим буни сезиб қолишидан ҳадиксирар ва дардини мағрурлик ортига яширмоқчи бўларди. Шу боис кўпчилик Трофимовни такаббурроқ деб ўйларди.
Етмишинчи йиллар ўтиб, саксонинчи йиллар келди. Итальян неореализми ўтмишга айланди. Неореализм асосчиси Чизаре Дзаваттини оламдан ўтди. Жина Лоллобрижида сураткашлик билан шуғуллана бошлади. Эски юлдузлар сўниб, ўрнида янгилари пайдо бўлди: Стефания Сандрелли, кейинроқ эса Орнелла Мути. Аммо улардан бирортаси Трофимовни Сильваначалик ҳаяжонга солмади. Эҳтимол, ўн беш ёш айни ҳайрату ҳаяжонлар даври бўлгани учундир. Қирқ беш яшар одамни эса унча-мунчаси билан ҳайратга солиб бўлмайди. Ҳаётига бирор таҳдид қилинса, дейлик, эшик очилсаю худди Италиянинг сўнгги йиллардаги сиёсий детективларидагидек, пешонасига тўппонча тиралсагина у ҳайратдан донг қотиши мумкин. Бундан бошқа таассуроту ҳаяжонларга йиллар давомида кўникиб, ўрганиб борар экан киши. Эҳтимол, сидқи садоқатнинг ўзга сабаблари ҳам бордир. Трофимов аҳдида собит одам. Барқарорлик – феъл-атворга хос, интизомнинг бир аломати. Трофимов, масалан, уй жиҳозларининг ўрнини алмаштиришни ёқтирмасди. У ўн йиллаб битта пальтони кийиб юраверарди, иш жойини ҳам ўзгартирмади. Бир мартагина уйланган, хотини – Галя, ҳаётидаги ягона муҳаббати – Сильвана ва доимий таътил вақти – июль ойи эди. Олтинчи синфдан бошлаб сирдошига айланган, ўша кезлар “Бир аёл қиссаси” фильмини бирга ўтириб томоша қилган Кирка Додолев унинг яккаю ёлғиз дўсти эди. Бошқа биров эмас, айнан шу Кирка унга таътилни бу йил июлда эмас, августда ол, июль ойида халқаро кинофестиваль бўлади ва Москвага кўпгина итальян актёрлари қатори Сильвана ҳам келармиш, деб айтди.
Сильвана келади. Орзу ушалади. Кўп йиллик бўлса-да, орзу барибир орзу-да.
Кирка Додолев бу хабарни телефонда айтди. У бошқа нимадир кутган эди, аммо Трофимов миқ этмади. Томоғи ғиппа бўғилиб, гапиролмай қолди, холос. У гўшакни қўйдию уйига жўнаворди. Уйда ошхонадаги жўмрак бузилган экан. Тўхтовсиз чакиллаб турган сув худди қизилиштон дарахтга тумшуқ ураётган каби одамнинг миясида акс садо берарди. Трофимов томоғини боғлаб олди-да, жўмрак созловчи устани чақирди. Томаётган сув, Сильвана ва томоқ оғриғи орасида ботиний бир боғлиқлик бордек туюларди унга. Аммо уста Виталий келиб жўмракни кўздан кечиргач, гап нимадалиги маълум бўлди: арзимасгина бир балоси ишдан чиқибди, шуни алмаштириш керак эмиш.
– Ўша зормандадан ўзингизда йўқми? – деб сўради Трофимов.
– Нега бўлмас экан, бор, албатта, – деди Виталий. У кичкина жомадончасини очиб, жимитдеккина резина ҳалқача олди.
Трофимов унга ажабланиб қаради. Уй эгаси билан водапроводчи усталар ўртасида муносабат бошқача бўлишига ўрганган эди-да. Одатда бундай ҳолларда уста мана шу савил резина ҳалқача ҳам бир йиллардан буён савдода йўқ, камёб эканини, лекин у таниш ҳамкасбларидан суриштириб топиши мумкинлигини айтади. Ўзига-ку, пул-мул шарт эмас, бироқ анови ҳожатбарор одамга нимадир қистирмаса бўлмайди. Уй эгаси ялинишга тушади, кейин ўлганининг кунидан, аслида устанинг чўнтагида турган ўша ўн бир тийинлик матоҳ учун беш рубль тўлайди.
Виталий эса буткул бошқача экан. Ё сувчи усталарнинг янги авлоди етишиб чиқдими, ё бунинг янги авлодга мутлақо алоқаси бўлмай, Виталийнинг ўзи шундай инсофли одамми, бир нарса дейиш қийин.
– Неччи ёшдасиз? – деб сўради Трофимов ундан.
– Қирқ бешдаман. Нима эди?
Трофимов яна ажабланди. Юзидаги ҳорғинликни айтмаса, Виталий ташқи кўринишдан худди касб-ҳунар билим юртининг битирувчисига ўхшарди. Генерал Грёмин ҳам Татьяна Ларина унга турмушга чиққанда қирқ беш ёшда экан, Пушкин эса уни “оқ сочли чол” деб таърифлаган. Ёки йигирманчи асрга келиб, техник тараққиёт сабаб ҳаёт шароити ўзгариб, одам эллик ёшга етганда ҳам унчалик қариб улгурмайдими, ким билсин. Ёки урушдан олдин ва уруш йиллари туғилганлар шундай тузук ўсмай, нимжонроқ бўлиб қолганми? Эҳтимол, ёш кўриниш Виталийнинг ирсиятига хосдир. Виждонли ва навқирон!
Агар ювиб-тараб, рисоладагидек кийинтирилса, Виталий чала академикка ҳам, жаҳонгашта сайёҳга ҳам ё бир йўлтўсар қароқчига ҳам ўхшаб кетаверар эди.
Эсида, Трофимов қачондир телевизорда бир кўрсатув томоша қилган эди. Кўрсатув иштирокчилари олдига каттакон бир портретни қўйиб, бу дунёга машҳур олим экани айтилган ва ташқи қиёфасига қараб унга тавсиф бериш сўралган эди. Қатнашчилар уни доно, зукко, камтар ва юксак интеллект эгаси дея сифатлаган. Шунда бошловчи бу одам олим эмас, ашаддий бир жиноятчи эканини айтган. Янада эътибор билан, синчиклаброқ қаранглар, деган. Мунозара қатнашчилари портретни энди обдон кўздан кечириб, бу нусханинг башарасида ақлий ноқислик, зеҳни пастлик ва шафқатсизлик акс этиб турганини бир овоздан таъкидлаган. Кейин эса бошловчи узр сўраб, бу ҳақиқатан ҳам каттакон физик олим, аллақандай назариянинг асосчиси эканини айтган ва тағин бир марта эътибор билан назар солишни сўраган. Энди унинг юзида яна ақл, қудрат, жиддият пайдо бўлган. Қизиғи шундаки, Трофимов ҳам суратга қандай кўз билан қараса, шундай хусусиятларни кўрган. Демак, ҳаммаси маълум ёндашувга боғлиқ экан-да.
Виталий Трофимовга ёқиб қолди. Унга ҳатто бўлажак фестиваль ва Сильванадан сўз очгиси келиб кетди. Бояги хабар уни тўлқинлантириб юборган, қувончини ким биландир баҳам кўришни хоҳларди. Галяга айтиб бўлмайди – эрнинг хотинига бегона аёл ҳақида сўзлаши ноқулай. Ўғли билан ҳам бу хусусда гаплашолмайди. Ўғли ҳозир шундай ёшдаки, унинг назарида, одамлар ўртасидаги муносабат турлича эмас, балки тайин бир хилдагина бўлиши мумкин ва у биргина ном билан аталади. Трофимов билан Сильвананинг муносабати-чи, буни нима деб атамоқ керак… Шундай экан, ўғли бу гапларни тушунмайди, аниқ. Демак, дилидагини еттиёт бегонага қўрқмай айтаверса бўлади.
– Июль ойида кинофестиваль бўлади, – деди Трофимов анчайин гап йўғида бир гапдек.
Виталий ишдан бош кўтариб деразага қаради. Қор ёғаётир. Июлгача ҳали узоқ. У яна индамай ишини давом эттираверди.
– Пресс-бар эрталабгача ишлайди… – Трофимов балки Сильвана билан бир столда ўтириш насиб этар, дея хаёл қиларди.
– Қаерда? – деб сўради дабдурустдан Виталий.
– Нима “қаерда”? – деди Трофимов тушунмай.
– Ўша пресс-бар деганлари-да, қаерда ўзи?
– “Москва” меҳмонхонасида. Нимайди?
– Ўзим, сўрадим-да, – деди Виталий.
– Сиз “Бир аёл қиссаси” деган кинони кўрганмисиз? Эллигинчи йиллари шундай фильм бўларди. Кўрган бўлишингиз керак.
– Хўш… – деди Виталий.
– Кўрганмисиз ўзи, йўқми? – деди Трофимов худди шуни билиши жуда зарурдек.
– Эсимда йўқ.
– Демак, кўрмагансиз. Йўқса, эсингиздан чиқмасди. Шу фильмда бир актриса бўларди… Ўшаям келармиш.
– Ҳозир кампир бўп қолгандир, – дея тусмоллади ўзича Виталий.
– Нега энди? – деди Трофимов саросимага тушиб.
– Фильм эллигинчи йилларда чиққан деяпсиз, ҳозир – саксонинчи йил. Ана энди ўзингиз ҳисоблаб кўринг. Эллик ёшларда у бугун, балки олтмишда ҳамдир.
Вақт аталмиш холис ҳакамни шунда Трофимов умрида гўё биринчи марта ҳис этди. Фақат Трофимовгагина эмас, Сильванага ҳам дахлдор ҳодиса эди бу. Лекин икки тоифа одам қаримайди: марҳумлару орзунгда яшаётганлар. Шундай бўлса-да, Трофимов ҳанг-манг қолиб Виталийга тикилди. У эса айни чоғда бамайлихотир ишини тугаллаб, натижасини текшириб кўрмоқда эди. Жўмрак силлиққина беркилар — анови резина қистирма келаётган сувни тўхтатиб қолар эди.
– Мана, бўлди! – деди Виталий ва асбоб-ускунасини жомадончасига жойлай бошлади.
Трофимов бирдан ҳушига келиб, ҳамёнини титкиламоққа тушди. Илгарилари бундай ишлар учун бир рубль бериларди. Аммо ҳозир бир рублнинг қиймати қолмади, унга ҳеч вақо бермайди. Трофимов уч рубль берсамми ё беш рублми, деб бош қотирарди. Беш рубль кўпроқдир-ов: ҳалол бир меҳнаткашни йўлдан оздириши мумкин, кейин у қўл ҳақи олмаса ишламайдиган бўлиб қолади, инсоний фазилатини йўқотади. “Ҳалол меҳнат” деган гаплар бугун эскирган. Ҳаммасига зиёлилар сабабчи. Улар жамиятнинг олдинги сафида бўлмоғи керак, бундай уч сўм-пуч сўм тиқиштириб ишчи синфининг онгини заҳарламаслик даркор.
Шу ўйларга борган Трофимов уч рубль чиқариб Виталийга узатди.
– Шарт эмас, – деди Виталий.
– Нега энди? – дея таажжубланди Трофимов.
– Бунингизни нима қиламан, ишлаганим учун ойлик беради-ку!
– Нима бало, жэкингиз унвон-пунвонга ҳаракат қиляптими? – деди Трофимов.
– Қанақа унвон? – дея елка қисди Виталий.
– Ҳалиги… энг илғор меҳнат бригадасими, деган гаплар бор-ку…
– Шахсан менинг унвон-пунвонига ишим йўқ. Ўз ишимни бажараман, вассалом.
– Сиздақалардан кўпми у ерда? – деб сўради Трофимов.
– Унисини билмадим. Менимча, ҳар бир одам ўзича ягона бўлади, бири иккинчисига ўхшамайди. Ҳаммани бир қаричда ўлчаш – бу қанақаси ахир…
Трофимов қўлидаги пулдан хижолат бўлди.
– Нима ҳам дердим, раҳмат сизга… Менга ҳам бирор хизмат бўлса, бемалол айтаверасиз, – деди.
– Шу… умримда бир марта бўлсаям пресс-бар деганларини кўрсам эди, – дея кўнглидагини айтди-қўйди Виталий ҳам.
Ташқарида қор ёғарди. Июлгача – худо пошшо. Айни чоғда эса Трофимов Виталийни хурсанд қиладиган бирор гап айтгиси келарди.
– Бўлди, гап йўқ! – дея ваъда бериб юборди у. – Бажонидил олиб бораман…
Виталий кетди. Трофимов синфлар ўртасидаги чегара тобора йўқолиб бораётгани ҳақида ўйларди. Бугун деҳқонни ишчидан, ишчини зиёлидан ажратиш қийин. Ҳамма китоб ўқийди, телевизор кўради, хоҳлагани – кийим дўконларида эркин сотилаётган жинси шимни олиб кияди. Бу ҳол яхшимикан ё ёмон? Трофимов бу саволга аниқ жавоб топа олмади ва ўйлаб кўриш керак, деб қўйди ўзича. Алоҳида ўрганишга арзийдиган муҳим мавзу экан бу.

Пресс-барда чекишга рухсат бор эди. Зал унча катта бўлмаганидан тутун паға-паға булут мисол муаллақ осилиб турарди. Елка-бўйни очиқ ясан-тусан аёллар тутун ичра гўё сузиб юрарди. Қай бири чет эллигу қайсиси ўзимизники – ажратиш қийин. Ҳаммаси чет элликка ўхшайди. Бар хизматчиларининг эса кўзи пишиб кетган, бир қарабоқ бехато фарқлайди.
Трофимов тутун ичидаги тошойнада ўз аксини кўрди. У чет элликлардан фарқ қилибгина қолмай, улардан ўтиб ҳам тушарди: эмин-эркин, башанг, ёзлик оқ костюм-шимда, кўкрак чўнтагида тўқ қизил дастрўмол, бўйнида ҳам қимматбаҳо тамаки ва атир ҳиди анқиб турган худди шу тусдаги галстук.
Сильванани у эшикдан киргани ҳамоно таниди. Деворга тақаб қўйилган столдан жой олган Сильвана ёнидагилардан бир бош баланд кўринарди. У ўттиз йил илгари қандай бўлса ҳозир ҳам шундай – дуркун ва жилвадор эди. Унинг ёнида ҳар ерга суқилиб юрадиган Бантик лақабли нусха ўтирарди. Бантик дейишлари бежиз эмас – у аёллар либоси устаси эди. Ўлгудек учар ва келишган бу одам ҳамиша ҳар жойда диққат марказида бўларди. Трофимов Сильвананинг ёнида бўлмоқни бир умр орзу қилиб ўтиши мумкин, Бантик эса шу тобда унинг биқинида ўтириб олиб бемалол каттакон қадаҳини шампанга тўлдирмоқда. Сильвананинг нариги ёнидан қайсидир чет эл савдо ширкатининг Москвада фаолият юритувчи вакили жой олган. У тилмочлик қилаётган бўлса керак. Ширкатчи йилнинг ўн икки ойидан тўққиз ойини Москвада, уч ойини самолётда – бир мамлакатдан бошқасига учиб ўтказар эди. У паст бўйли, кўркам чеҳрали, бизнинг тушунчамизга кўра, мол-мулкининг чеку чегараси йўқ бадавлат бир одам эди. Ғарбликлар ақидасича эса, анчайин бир мулкдор, холос. Лекин аёллар оламида роса машҳур. Эҳтимол, шу сабаб ширкатчи Москвада узоқроқ қолиб юргандир. Ғарбда бошқа миллат аёлларига қараганда рус аёлларига эътибор катта. Чунки улар романтикроқ, очиқкўнгил. Рус аёлини бахтли этиш қийин иш эмас.
Бантик Трофимовни кўриб, қўл тўлғаб ёнига чақирди. Демак, ишлар ҳозирча кўнгилдагидек.
Столга яқинлашгач, Трофимов бу даврада машҳур режиссёр ҳам борлигини кўрди. Унинг сиқилиброқ ўтиргани сезиларди. Чамаси, бу каби базми жамшидларга унча тоқати йўқ – қиёфаси ўлганининг кунидан чидаб ўтирган одамни эслатарди. Вокзалда поезд кутаётган йўловчининг юз ифодаси шундай бўлади.
Трофимов Сильванага қарамади. Бу фурсатни атай кейинга сурарди. Тўғрироғи, ботинолмаётган эди. Мана, энди қарамай иложи йўқ.
– Таништириб қўяй, – деди Бантик дали-ғулилик билан. – Бу итальян актрисаси…
– Биламан, – деди Трофимов унинг гапини бўлиб ва Сильванага тик боқди. Боқди-ю, вужудини олов чулғагандек бўлди.
– Бу киши эса бизнинг машҳур журналист. Ўз ишининг устаси. Бўриси деса ҳам бўлаверади. Волчара, – дея таништирди Трофимовни Бантик.
Ширкатчи унинг гапини таржима қилди. Сильвана ниманидир сўради, “волчара” деган сўзни тушунмади чоғи.
– Зўр журналист, – деди Бантик. – Гранде профессоре.
Сильвана оҳиста бош қимирлатиб, оппоқ, бўлиқ қўлини чўзди. Трофимов унга тикилиб қолди, аммо қўл узатмоққа журъати етмади.
– Ўтирсанг-чи, нега туриб қолдинг? – дея ажабланиб қаради унга Бантик.
Олти кишилик столнинг тўрт жойи банд, иккитаси бўш эди. Бантик даврасига одам танлаётган экан. Трофимов билан бир столда ўтиришнинг ўзи мартаба-да. Феллини бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда… Қолаверса, ким билан ўтириш Бантикка муҳим, обрў-эътиборга ўч одамлар асли шунақа бўлади.
Кинорежиссёр ноқулай вазиятдан чиқиш учун Сильванага шампан тўлдирилган қадаҳ тутди. Сильвана “гранде профессоре” нега унга қўл бермаганига ҳайрон эди; балки русларда шундай таомил бордир. Сильвана қадаҳни жаннатий лабларига олиб бораркан, оҳу кўзлари билан Трофимовни бошдан-оёқ кузатиб чиқди. Трофимов ловуллаб ёнаётган гулхан ўртасида тургандек ҳис қиларди ўзини.
– Ўтир энди! – деб қистай бошлади уни Бантик.
Трофимов стулни суриб ўтирмоқчи бўлаётган эди, билагига боғич тақиб олган бир одам келиб:
– Сизни сўрашяпти, – деди.
– Мени? – деди ҳайрон бўлиб Трофимов.
– Сизни, сизни, – дея эшик томон имо қилди навбатчи.
Трофимов у ёққа тикилиб, қуюқ тутундан кўзи бирор нимани илғаёлмади.
– Мен ҳозир, – деди у Сильванага қараб. – Уно моменто.
Сильвана билинар-билинмас бош қимирлатиб қўйди. У ўзини ростакам нозанинлардек тутарди. Нозанинлик – унга касб. Бу касб эгаси бўлмиш аёл атрофидагиларни гап билан ўзига қаратиб, ишонч ва ихлос уйғотиш ниятида суҳбатдошининг қўлидан ушлаб олмайди; бундай қилмоғига ҳожат ҳам йўқ. Суҳбатдошини қўлтиқлаб олиш – ўзига эътибор жалб этишнинг яна бир йўли. Қайсидир даражада тажовузкорлик деса ҳам бўлади буни. Чинакам нозанин эса бунақа усулларга муҳтож эмас, у истаса-истамаса, табиий равишда ўзи билан ўзгалар ўртасида кўринмас бир девор пайдо бўлади. Трофимов ҳам Сильвана билан икки оғиз гаплашиб-гаплашмай, ана шу деворга тўқнаш келди. Унинг қалбини аллақандай ҳис – бесаранжомликми, бефарқликми қамраб олган эди.
– Маъзур тутасиз, – дея учинчи марта такрорлади Трофимов ва навбатчининг ортидан юрди.
Эшик яқинида тамаки тутуни сийракроқ эди. Шунда бирдан Трофимов анови сувчи Виталийни кўриб қолди. Икки барваста йигит унинг йўлини тўсиб турарди. Виталий кулранг коржомада эди, бошида сунъий чармдан тикилган малларанг япасқи бир қалпоқ. Чамаси, у кечки навбатчиликда бўлган, иш йўқлигидан ёлғиз ўтиравериб зериккану ҳув ўшандаги ваъдага кўра бу ёққа қараб келаверган.
– Ана ўзи! – дея қичқириб юборди Виталий эшикка яқинлашаётган Трофимовни таниб. – Гапга ишонмадинглар-а, хумпарлар, – деди кейин навбатчиларга таънаомуз оҳангда. – Ўзинг айт буларга!
Трофимов саросимада қолди. Виталий жуда бемаврид келган эди. Кал бошга темир тароқдек бўлиб. Аммо шу тобда кераксиз тароқ бўлиб турганини Виталий қаёқдан ҳам билсин! Ҳув ўшанда таклиф қилинган эди, келаверибди-да у ҳам.
– Энди бизни ўтказиб юборасизлар, йигитлар, – деди навбатчиларга Виталий ва ичкарига қараб юрди. – Бу кишини чақириб берганларингиз учун раҳмат.
Виталий Трофимовга яқинлашиб, атрофга аланглади:
– Роса чекиб ташлабсизлар-ку, а! Хўш, қаерга ўтирдик?
Қуюқ туман ичидан Бантик чиқиб келди.
– Нима, қочиб қолмоқчимисан? – деди у Трофимовга.
– Қочиб қолмоқчи эмасман! – деди Трофимов дона-дона қилиб.
– Ё пул-мулинг йўқми?
– Бор, бор.
– Унда юр. Бу ерда туриш ноқулай.
Трофимов Бантикнинг ортидан юрди, Виталий эса унга эргашди.
Келиб столдан жой олдилар. Виталий Трофимов билан кинорежиссёрнинг ўртасида ўтирарди. Даврада янги одам бўлгани ва бошқалардан яққол ажралиб тургани учун Виталийга Сильвана қизиқсиниб қаради.
– Мен бу кишининг ошнасиман, – дея ўзини ўзи таништирди Виталий ва Трофимовнинг елкасига қоқиб қўйди.
– Ҳа, шундай, – деди унинг гапини тасдиқлаб Трофимов. – Бу – биз русларнинг Ален Бомбари.
– О-о! – деди Сильвана ҳайратини яширолмай, бир зум ўзининг осмондаги нозанин эканини эсидан чиқариб. – Се импосибле!
– Ҳа, худди шундай, – деди Трофимов. – Бизнинг Ален Бомбар бу.
– Ким у ўзи? – деб сўради Виталий пичирлаб Трофимовдан.
– Ҳув мен сенга айтган итальян актрисаси мана шу-да, – деди Трофимов ҳам шивирлаб.
– Йўқ, мени кимдир биттаси деб таништиряпсан-ку, ўшани сўраяпман.
– Кейин айтаман, кейин, – деди Трофимов.
– Сизларда ҳам шунақаси бўлганмиди? – деб сўради ширкатчи ажаблангандек.
– Бўлмасам-чи! Биз ҳеч бир соҳада ортда қолмаймиз! – деди мағрур оҳангда Трофимов.
– Шунақа денг! Эшитмаган эканман-да, – дея ўзини оқлаган бўлди ширкатчи.
– Қўрққан ҳамдирсиз? – деб сўради Бантик. Чамаси, у ўзини Виталийнинг ўрнида тасаввур этиб кўрарди.
Виталий Трофимовга қаради.
– Қўрққанман деб айт, – дея маслаҳат берди Трофимов.
– Сен нима деб ўйловдинг… Қўрққандаки! – деди Виталий ролини ишонарли қилиб ижро этаркан.
– Шуниси қизиқ-да, – дея гапга аралашди кинорежиссёр. – Қўрқув йўқ жойда қаҳрамонлик ҳам бўлмайди.
Гумбур-гумбур мусиқа бошланди. Улар ўтирган стол оркестрга яқин эди. Ширкатчи Сильванани рақсга таклиф қилди. Сильвана ўрнидан турди. У оқиш-сарғимтил ипак кўйлакда эди. Трофимовнинг димоғига ясмин гулининг ўткир ҳиди урилди.
Сильвана билан ширкатчи рақс тушаётганлар тўпига қўшилди. Ширкатчи Сильвананинг тирсагидан келарди. Ғарбда бунинг аҳамияти йўқдир – бой бўлсанг, тиззасидан келсанг ҳам бўлаверади.
– Байталнинг ўзгинаси-я! – деб юборди Виталий Сильванага қараб туриб.
Бантик эса оқ-сариқдан келган нозиккина, эртакдаги “дюймовочка”га ўхшаган бир навниҳолни рақсга етаклаб чиқди.
– Буни қара, – деди завқланиб Виталий. – Қўйнингга солиб юрсанг ҳам бўлади-я!
Виталийнинг Сильвана тўғрисидаги гапидан Трофимов ранжимади. Аксинча, байталга ўхшатиб у Сильванани осмондан ерга тушириб қўйган, қўлетмас Сильвана билан оддий банда Трофимов орасидаги масофани хийла қисқартиргандек эди. Ахир, ҳамма ҳам одам-да. Бировнинг бировдан нима ортиқ жойи бор экан?
– Бундай бир кийиниб ҳам олмабсан, – деди Трофимов беозоргина қилиб.
– Э, нима фарқи бор? – деди ажабланиб Виталий. – Бизга шунисиям бўлаверади.
– Сенга балки шуниси қулайдир. Ўзингга билинмайди-да. Бошқаларнинг олдида эса ноқулай. Эгни-бошингга қарайди барибир.
– Э, қараса қарайверсин, – деди бепарво қўл силтаб Виталий. – Ҳалиги одаминг ким эди?
– Кимни айтяпсан? – деди Трофимов.
– Боя мени кимдир деб таништирдинг-ку?
– Ален Бомбар, – деди дона-дона қилиб Трофимов.
– Татарми у?
– Йўқ, француз. У пуфлама қайиқда ёлғиз ўзи океанни сузиб ўтган.
– Нега энди?
– Инсоннинг нималарга қодирлигини синаб кўриш учун-да.
– Яъни қанақасига?
– Океанда ёлғиз қолган одамнинг қўлидан нима ишлар келади — шуни билмоқчи бўлган.
– Хўш, нималар келаркан қўлидан?
– Сувга ғарқ бўлиши мумкин у. Омон қолиши ҳам мумкин. Ҳаммаси ўзига боғлиқ.
– Ҳўш, ўша французингни акулалар еб қўйса нима бўларди?
– Шундай бўлиши ҳам мумкин эди. Таваккал қилган-да.
– Нима учун? Нима кераги бор экан?
– Боя сўрадинг-ку буни, – деди Трофимов. – У кема ҳалокатига учраган одам фақат қўрқувдангина юраги ёрилиб ўлиши мумкинлигини исботламоқчи бўлган. Демак, қўрқувни енга олса, одам тирик қолади. Хомбалиқ ебми, океан сувидан ичибми.
– Нима, у кема ҳалокатига учраганми?
– Йўқ, ундай эмас.
– Бўлмаса, бу оворагарчиликнинг нима кераги бор эди?
– Ўзи учун қилмаган-да бу ишни. Бошқаларни деб қилган. У ҳар қандай мушкул вазиятдан ҳам йўлини топиб чиқиб кетиш мумкинлигини амалда исботлаб берган.
– Ҳа-а… – дея ўйланиб қолди Виталий. – Бу иши учун пулдан ҳам қоп-қоплаб олгандир?
– Унисини билмадим. Балки олгандир, балки йўқ. Гап фақат пулда эмас-ку, ахир.
– Бўлмаса, нимада экан?
– Ғояда.
– Ғоя дегани нима?
– Ие, ғоя нималигини билмайсанми ҳали?
– Билишга-ку биламан, лекин сенга ўхшаган маданий одамнинг ҳам фикрини эшитгим келяпти-да.
– Ғоя – мавҳум тушунча, орзу, умид дегандай гап, билдинг?
– Муҳаббат-чи? У ҳам кирадими ғояга?
– Бир томонлама муҳаббат бўлсагина киради, – деди Трофимов хаёлга толиб.
Икки томон муҳаббатининг меваси – фарзанд, демак, бу мавжудлик, мавҳумлик эмас. Бир томонлама муҳаббат эса қўлетмас даражада – осмонда, кўзни қамаштириб туради, холос; орзу-порзу деганлари ҳам шундай.
– Ёрилиб кетаман бу ерда, – деб қолди бир вақт режиссёр. – Менга бундай тадбирлар тўғри келмайди. Яйраб яшашни билмайман мен, фақат иш бўлса – бўлди. Ахир, яшашни билиш ҳам бир қобилият-ку.
Виталий ҳеч балога тушунмади. Трофимов эса тушунарди-ю, нима деб ҳамдардлик қилмоқни билмасди. Бировга ҳамдард бўлмоқ учун унинг ҳолатини ҳис этмоқ керак. Трофимов ҳозир Сильвананинг қармоғига балиқдек илингану ўз қалбига қулоқ тутишдан бошқасига ярамас эди.
Сильвана билан ширкатчи келиб жойига ўтирди. Гўё Виталийнинг пешонасига араб имлосида алланима деб ёзиб қўйилгану Сильвана шуни ўқишга уринаётгандек ундан кўз узмай ўтирарди.
– Нега менга мунча бақраяди бу? – деди Виталий ўзини ноқулай сезиб.
– Ўзидан сўраб кўр.
Трофимов худди сакрашдан олдин тайёрланаётган парашютчидек бор иродасини тўплаб Сильванани рақсга таклиф қилди.
Сильвана ўрнидан туриб Трофимовнинг ортидан юрди. Оркестр яқинида турфа оломон чайқаларди. Майин мусиқа янграмоқда. Трофимов қўлларини секингина Сильвананинг белига олиб борди. Унинг бели худди гипслаб қўйилгандек қаттиққина эди, “Корсет шекилли”, деб ўйлади Трофимов. Сильвананинг кўкраги Трофимовга тегиб турарди, у ҳам гўё пластмассадан ясалгандек эди. Юзлари бир-бирига тегай-тегай дерди. “Мен ўйлаганчалик бўйдор ҳам эмас экан, – деди ичида Трофимов. – Бор-йўғи биру саксондир”.
Сильвананинг кўзлари остида ажиндан нишон ҳам йўқ эди. Териси худди ноғорага тортилгандек таранг.
“Ажа-аб, – дея хаёлидан ўтказди Трофимов, – умри давомида бирон марта кулмаган ёки йиғламаган эмасдир, ахир”.
Сильвана гўё нафас ҳам олмаётгандек на тафти сезиларди, на бошқаси. Трофимов гўёки елкасида бошқариб туриладиган мурвати бор каттакон бир қўғирчоқ билан рақс тушаётгандек эди.
Рақс ниҳоясига етиб, столга қайтишди.
– “Бир аёл қиссаси” фильмингизни эслайсизми? – деб сўради Трофимов.
– Унақа фильмни биринчи марта эшитишим, – деди Сильвана.
– Ие, ие… – деди Трофимов довдираброқ. – Бизда бир вақтлар қўйиларди…
Сильвананинг юзида билинар-билинмас таажжуб аломати пайдо бўлди.
– Нима деяпти? – деб сўради Виталий. Улар итальянча гаплашмоқда эди.
– “Бир аёл қиссаси” фильмини билмас эмиш.
– Балки бу бутунлай бошқа актрисадир, – деб тусмоллади Виталий ўзича.
Трофимов гангиб қолган эди. Кинодаги билан рўпарасидаги Силвана бир одам эканини у билиб турибди. Аммо орзусидаги Сильвана ўзгача эди, буниси эса гўёки ўшанинг омонат нусхаси, таъвиядек бир нарса.
– Сиз айтаётган кино уларда балки бошқача номланар, – деди ширкатчи ҳам тахмин қилиб. – Сизларда кассабопроқ бўлсин деб кўпинча бошқача номланади-ку.
– Таажжуб, – деб қўйди Трофимов ўзича.
Таажжубланарлиси – фильм қандай ном олганида эмас, Трофимовнинг орзусидаги сиймо бугун қандай қиёфага кирганию ўша бир вақтлардаги мавҳум от қай тарзда рўёбини топганида эди.
Мабодо ичидаги анови тилларанг лаънатилар тағин бош кўтариб, “Хўш, нима бўпти?” деса, Трофимов бир оз енгил тортган бўлармиди, одатий тушкунлигига чўмганча ўтираверармиди… Аммо ҳозир ичида ҳеч нима қилт этмасди. Балки энди йўқолиб битгандир? Ўттиз йил бурун бу дарди бедавога Сильвана уни мубтало қилган эди – ўттиз йилдан сўнг яна унинг ўзи бунга барҳам бергандир?
Сильвана Виталийни рақсга таклиф қилиб ўрнидан турди. Виталий эса жойидан қимирламади.
– Сени рақсга таклиф қиляпти, – деди Трофимов Сильвананинг гапини таржима қилиб.
– Мен рақс тушишни билмайман, – деди Виталий хижолат бўлгандек.
– Ҳа энди, билганингча тушаверасан-да, – деб минғирлади Трофимов.
Ўзи эса алланечук хотиржам тортди. Қармоқдаги балиққа ўхшамоқлик унинг жонига теккан эди. Бемалол, эмин-эркин ўтиришни, мусиқа тинглаб дам олишни, теваракни кузатишни истарди у; ёки умуман ҳеч кимга қарамаса, ҳеч нимага қулоқ солмаса, ўрнидан туриб бу ердан чиқиб кетса, кўнгли буюрганини қилса!
Виталий умрида биринчи ва эҳтимол охирги марта кинофестиваль пресс-барида итальян киноюлдузи билан рақс тушмоқда эди. У Сильвананинг елкасидан келарди; кўзи фақат тилла дўконидаги каби, аёлнинг кўкрагини безаб турган қимматбаҳо тақинчоқларни кўрар эди, холос.
Елкасида залворли қўллар – Виталийнинг назарида икки томонидан иккита дазмол босиб тургандек: жуда оғир ва куйдирай дерди. Аёлнинг вужудидан гўё аллақандай бир титроқ таралмоқда эди. Виталий худди ишхонаси олдидаги сиртига бош чаноғи устидан салб белгиси тортилган катта кучланишли ток будкасига кириб қолгандек ҳис қиларди ўзини. У Сильванага суяниб олган, айни чоғда эса балонинг домига тушгандек безовта эди. Бир бошга – бир ўлим, лекин Виталий ҳам ҳаётга бир марта келган-ку.
Сильвана энгашиб унинг қулоғига бир нима деди.
– Ҳеч бало эшитилмаяпти! – деди бақириб Виталий.
Аёл Виталийга лаб қимирлашиданоқ айтилган гапнинг маъносини уқиб оладиган гунг одам мисол тикилиб қаради.
Виталий аввал оркестрни, кейин қулоғини кўрсатиб, қўл силкиб қўйди. Бу ишоралар “ҳеч нарса эшитилмаяпти” деган маънони англатиши керак эди.
Тушунди шекилли, Сильвана бош ирғади ва эшикка имо қилди. Виталий ҳам тушунди: аёл у билан ташқарида, тоза ҳавода, шовқин-суронсиз бирор жойда гаплашмоқчи.
– Бўпти, – деди Виталий ва Силванани қўлтиқлаб олди.
Улар столлар оралаб, Трофимов ва ширкатчининг ёнидан ўтиб эшик томон юришди. Режиссёр кўринмасди: аллақачон уйига бориб, уйқуни уриб ётган бўлса керак. Бантик эса бошқа столга – “дюймовочка”га ўхшаган малласоч қизнинг ёнига ўтиб олибди. Сильванани Виталий билан кўргач у “Дюймовочка”сидан чалғиб, бир лаҳза уларнинг ортидан тикилиб қолди. Нимадир деб чақирмоқчи бўлди-ю, улгуролмади.
– Э, тупурдим шуларга, – деб қўйди кейин ўзича.
– Кимга? – деб сўради қизиқсиниб Дюймовочка.
– Шуларга-да, ҳаммасига. Найрангбозлар!
“Дюймовочка” бўйнини ғоз қилиб ўзича мағрурланиб қўйди. Бантик ундан бошқа ҳаммага тупуряпти. Демак, у ҳаммадан афзал, ҳаммадан устун. Аммо Бантикнинг кўнгли ғаш эди. Мана, биттаси океанни қайиқда сузиб ўтган, бошқаси “гранде профессоре”, яна бири ажнабий! Ҳаммаси бисотидаги “кузур”ини столга ташлаяпти. Бантик эса фақат пул тикиши мумкин – пули кўп. Лекин бундай пайтда пулнинг ўзи етмас экан-да.
– Э, қўй шуларни, – дея юпатарди уни “Дюймовочка”, паришонлиги сабабини билмаса-да. – Сен ҳали ёшсан, улар эса ҳаммаси қари!
Бантик бирдан жонланиб кетди. Нега шу нарсани ўйламабди – дарҳақиқат, ёшлик энг зўр “кузур” эмасми! Эртанги ҳаёт деганлари-ку бу. У ҳали биргина кун мана шундай чўзилиши мумкин-у, ўн йил эса кўз очиб-юмгунча елдек ўтиб кетишини хаёлига келтирмас эди. Ҳадемай Бантик ҳам уларнинг ёшига етади, ана шунда бошқа бир тайинроқ “кузур” топиши керак бўлади.

Сильвана “Москва” меҳмонхонасининг олд тарафидаги асосий йўлакка келди. Ўзини бундайроқ бир давлатнинг президенти каби тутаётган калондимоғ дарбон ёнидан ўтиб ичкари кирди. Виталий эса дарбоннинг сезгир ва айни чоғда лоқайд туюладиган ногоҳи қаршисида иккиланиб қолганида Сильвана ҳамроҳининг келаётган-келмаётганини аниқлаб олмоқчи бўлгандек орқасига ўгирилди. Шундан сўнггина қаёққа, нима учун бораётганини билмаса-да, дадилланиб Виталий унинг ортидан юрди.
Меҳмонхона лифти кенг-мўлгина эди, шу ернинг ўзидаёқ бошқача ҳаёт нафаси сезиларди. Виталий ўзга бир оламга тушиб қолгандек бўлди.
Сильвана жойлашган хонанинг шифти жуда баланд, нақд олти метрлар келарди. Буни бемалол икки қаватли қилиш мумкин – энг замонавий уйларнинг ҳам шифти уч метрли, демак, иккита хонадон жойлашади.
– Бала-анд, – деди Виталий қўлларини тепага чўзиб.
Сильвана шифтга қараб, ғайриоддий ҳеч нимани кўрмади. Бу сингари маҳобатларга кўзи ўрганган эди. Чамаси, уйининг ҳам шифти шундай, балки бундан ҳам баландроқдир. Рус Ален Бомбарини нима бунчалик ҳайратга солди экан – Сильвана шунисига тушунолмади.
– Ке? – деб сўради Сильвана.
– Ҳа шундай, ўзим, – деди Виталий хонани тутиб кетган турфа ҳиддан бўғилиб оромкурсига чўкаркан. Хона кенгу катта бўлишига қарамай, атир бўйидан ҳавоси хийла оғирлашган, нафас олиш ҳам қийин эди.
“Чивин ҳам бўғилиб ўлар бу ерда”, деб хаёлидан ўтказди Виталий ва шу хулосасида жон бор эди. Москвада авжи саратон, айни чивин кўпайган палла. Бу ўлгур ҳам ваҳшийлашиб кетган ҳозир, шаҳарниям “ишғол қилиб” улгурди. Куяни айтмайсизми, сунъий матоларни ҳам ямлаб ташлайди. Ахир, бошқа нимаям есин, табиий газлама чиқмай қўйган бўлса! Бари сунъий ё сунъийнамо. Аста-секин одамларни ҳам шунга ўргатиб боришаётир. Айтишларича, сунъий қора увилдириқ ҳам чиққанмиш, кўринишидан мутлақо фарқлаб бўлмас экан.
Шу тобда чивин билан куяга бало борми? Сильвана қўлларини Виталий томон чўзганча ўз тилида нимадир деб чулдирарди. Унинг оғзидан чиқаётган сўзлар бамисоли бир-бирига мингашиб келар, овози ҳам бильярд соққаси каби юм-юмалоқ, сип-силлиқ эди гўё. Албатта, Виталий у нима деётганини тушунмасди, аммо аёл муҳим бир нарса ҳақида гапираётгани аниқ эди. Сильвананинг мижжаларида ҳатто ёш пайдо бўлди. Эгнидаги либослари башанг, таомнинг сара-сарасини еганидан юзлари тип-тиниқ, табиий увилдириқни ҳам қошиқлаб ургани кўриниб турибди.
– Қўлингни совуқ сувга урмагансан-да, – деди Виталий. – Менинг Надькамга ўхшаб кун кўрганингда, билардинг. Сен эса… мана бунақа шифту тақинчоқлар билан…
– Ке? – деди яна Сильвана.
– Ўзим. Шунчаки. Тўқликка шўхлик дейдилар буни. Одам сал қийинчилик ҳам кўриши керак-да. Бусиз яшаб бўларканми? Расвогарчилик-ку бу. Тушундинг?
Сильвана янада тез гапира бошлади. Сўзлар унинг оғзидан гўё дув-дув тўкилар, бир-бирига урилар ва учиб кетар эди. Кўзларининг таги худди масхарабозникидек қорага бўялди. Виталийнинг унга раҳми келиб кетди.
– Йиғи-сиғини қўйсанг-чи, – деди у. – Набиралардан бордир? Ҳозир юрибсан мана бундай дунё кезиб, қариган чоғда набира керак бўлади. Умр ҳаш-паш дегунча ўтиб кетади. Ҳаёт дегани нима ўзи? Умргузаронлик-да. Хурсандчиликда вақт тез ўтади. Ҳаётинг зерикарли бўлса-чи, роса чўзилади-да. Кузяев дегани бор, бирга ишлаймиз. Кеча мен тўқсон учинчи хонадонга бориб, кир ювиш мошинасини тўғридан-тўғри сув қувурига улаб беришни келишиб келган эдим – йигирма беш рублга. Ҳар биримизга ўн икки рубль эллик тийиндан тегиши керак эди. Ишни мен гаплашиб келибман-у, Кузяев Николайни бошлаб борибди у ерга. Демак, мени четга чиқариб қўйган. Бориб турган инсофсизлик-ку бу. Лекин мен гўё парво қилмадим. Паст кетмайин дедим-да. Тушундинг-а? Сен бўлсанг…
Сильвана Виталийнинг сўзларини худди ёш қизалоқдек бир эътибор ва соддалик билан тингларди. Унингча, Виталий жуда жиддий, муҳим гапларни гапирар, нақд барча муаммоларига ечим топиб бераётгандек эди. Виталийнинг ўктам овози ва ўз тилида нималарнидир қатъият билан сўзлаши аёлга далда берарди.
Уларнинг ҳар иккаласи ўз дардидан гапирарди. Сильвананинг назарида, ҳеч ким уни мана шу одамчалик тушунмайди. Демак, юрагида борини тўкиб солиши, ҳатто ўзи тан олгиси келмайдиган сирларини ҳам унга айтиб иқрор бўлиши мумкин.
– Ёшим элликда – дерди Сильвана. – Аммо шу чоққача на ўзимга ёққан бирорта ролда ўйнадим, на ўзимга муносиб бирорта эркакни топдим. Деярли ҳеч нимага эришолмадим, йигирма йил аввал қандай бўлса – ҳозир ҳам шундай, гўё ҳаммаси олдинда. Ахир, мен элликка кирдим!..
Виталий нимадир деди. Сильванага у гўё: “Вужуд қалбдан кўра тез қарийди. Қалб қаримайди. У доим йигирма ёшда. Ҳаммамизда шундай, демак, сенда ҳам”, деётгандек туюлди.
– Барибир ҳам ўзимга ачинаман. Бир умр Муҳаббатимни изладим-у, тополмадим.
– Айб ўзингдадир-да?
– Ўзимда, ўзимда. Айбим – муросасозлигим. Бир умр учраганининг этагидан тутиб юрибман-а! Ёлғиз қолмоқдан қўрқардим-да. Ким билан бирга бўлмайин, хаёлан Уни кутардим. Икки жон овораси! Таваккал ҳам қилиш керак-да. Мана, сен ҳаётингни хавф остига қўйиб бўлса-да, мақсадингга эришибсан-ку.
– Шундаймикан-а?
– Бўлмасам-чи! Сен – ҳақиқий тирик инсонсан. Мен билганлар эса – ўзининг шаън-шавкати деб титраб-қақшайдиганлар бари. Улар фақат ташқи кўринишнинг ғамида, мудом пўрим бўлиб, ўзига оро бериб юради. Сени эса мода-подаям қизиқтирмайди, сен ҳатто тирноғингга ҳам қарамайсан. Ўзинг хоҳлагандек юраверасан, сенга биров бир нима деёлмайди, чунки туриш-турмушинг шу, табиий. Сенинг олдингда анови галстук таққан олифта бойваччалар нақадар кулгили эканини билсанг эди!
– Юрагингдан урдимми дейман?
– Гап ундамас, шунчаки бир-биримизга ўхшаш эканмиз. Мен ҳам аслида сендақаман. Аммо ёлғизман.
Сильвананинг кўзлари баттар ёшланди.
– Ие, яна нима бўлди? – деди Виталий унинг қўлига сал бармоқ теккизиб.
– Эзилиб кетдим-да. Ҳаловатим йўқ. Гўёки чинакам бир Муҳаббат умр бўйи мени кутган-у, мен унинг ёнидан ўтиб кетгандекман. Мен аслида шуҳрат қозониб, кўплаб дўстлар орттириб, ўшалар орасидан Уни топарман деган хаёлда киноларда ўйнаганман. Аммо на ҳусн, на машҳурлик бу борада чикора экан. Истеъдодлиман, буни биламан, бироқ аёл зотининг бор бахти –умр йўлини биргаликда дадил босиб ўтиш мумкин бўлган Ўша инсонни топа билишида экан. Менинг эса бахт қушим қўлимдан чиқиб кетгандек…
– Ҳамма ҳам шундай деб ўйлайди, – деди бепарволик билан Виталий.
– Лекин мен ўзим учун биттагинаман-да.
– Ҳаммаям ўзи учун битта.
– Хўш, сенингча, нима қилишим керак энди?
– Пешонангдан кўрасан-да бу ёғини.
– Пешона, пешона деб юраверса… Менга ҳозир келажак ҳаётим олдингисидан кўра равшанроқ туюляпти. Гўё ҳаммаси ҳали олдиндадек.
– Кексалик аломати бу. Ёшларга эса бари ортда қолгандек туюлади.
– Бағритош одам экансан.
– Мен ўзимга ҳам ана шундай шафқат қилмайман. Киши ҳақиқатнинг кўзига тик қарай билмоғи керак.
– Қобилиятли одам қаримайди. Истеъдод – ёшликнинг акс садоси.
– Ўзингни мана шундай алдаб-овутиб юравер. Мендан маслаҳат сўрасанг, одам ёшига ярашган ишни қилгани маъқул.
Сильвананинг қошлари чимирилди.
– Бу нима деганинг?
– Ана, дарахтга ўхша, дарёдек бўл.
– Дарахтнинг барги тўкилади-да. Дарёнг эса музлайди.
– Сен ҳам шундай бўл. Чўчима бундан. Муҳими, қадр-қиммат. Қадр-қимматсиз одамнинг аҳволи маълум. Ўзингни ўзинг хор қилма, юзингни мана бундай томошақовоққа ўхшатиб юришингни қара! Одам дегани одамдек бўлиб қариши керак-да.
Сильвана катта-катта кўзларини лўқ қилиб Виталийга тикилиб қолди. Унинг гап-сўзлари сал телбанамо эди. Аммо ана шу телбанамолик замирида одамга қандайдир таскин берадиган, ҳай, нима бўпти дегандек хотиржамликка ундайдиган нимадир бор эди. Инсон табиатнинг бир бўлаги ва унинг қонунларига бўйсуниб яшамоғи керак. Тошдан бошқа жами жону жонзот каби.
– Дарахтга ўхшаб барг тўкмоққа ёки дарёга ўхшаб музламоққа вақт бор ҳали, ҳозир айни куз-ку – мен нима қилишим керак, айт?
– Қишга ҳозирлик кўравер. Аста-секин.
– Сен-чи?
– Мен ҳам шундай қиламан.
Иккаласи бамисли бир сафда эди. Бу саф қаҳратон қиш айёмига яқинлаб қолган. Ундан у ёғига – худо пошшо!
Дафъатан Сильвананинг миясидаги туман тарқаб кетгандек бўлди. Мавҳумлик барҳам топди. Унинг ўрнини тансиқ бир ҳаловат эгаллади, гўё бари жой-жойига тушди. Қушдек енгил тортди. Эрталаб бу ерга нимага келдим ўзи, деган ўй унга тинчлик бермаётган эди. Шунча олис масофадан бекорга келмаган экан – мана, ҳаётида энди ҳеч қандай ўзгариш бўлмаслигини англаб турибди. Олдинда эса – қору қировли қиш! Ўйлаб қараса, ҳозирги ҳаётидан нолимаса ҳам бўларкан. Эндиликда кўнгилни бир жойга қўйиб, ўтган-кетганини хотиржамгина сарҳисоб қилиб, борига эса шукрона айтиб юравериш мумкин. Мудом қаёққадир ошиқишга ҳам ҳожат йўқ энди. Тўхтаб, бемалол теварак-атрофни кўздан кечириш имкони бор: мана – уйлар, одамлар, манабу эса – мен, ўзим…
Ванна тарафдаги сув қувурида аллақандай гувиллаш эшитилди. Виталий унда бир носозлик борлигини фаҳмлаб, дарҳол ўрнидан турди-да, ваннага кирди. Қандайдир мурватни қотириб қўйди, яна бирини бўшатди.
Сильвана орқасидан келиб уни кузатиб турарди.
– Ҳа? – деди Виталий.
– Одам сен билан бехавотир сезади ўзини. Сувда ҳам, қуруқликда ҳам, – деди Сильвана итальянчалаб.
– Пул-мулинг керак эмас, – деди Виталий. – Ҳар ҳолда меҳмонсан…
Ҳали кун ёришмаган, ғира-шира бир палла эди. Кечаги дарбон ҳали алмашмабди, бирор бурчакда мириқиб ухлаб олган кўринади – тетик-бардам боқиб турибди.
– Яхши боринг, – деди у Виталийга.
Виталий миқ этмади. Чунки у гапга жавоб қайтарадиган аҳволда эмас эди.
Кўз олдида фақат бояги аёлнинг юзи, тўғрироғи, чақалоқникидек ҳар дақиқа ўзгариб турадиган юзлари: бир қарасанг йиғлаб юборади, бир қарасанг кулади. Ўзининг Надькаси ҳам шунақа. Умуман, аёл зотининг ҳаммаси шу: итальянми, русми, миллионерми, камбағалми – фарқи йўқ. Севса ва севилса, бас, шундан бошқаси керак эмас унга. Айтадилар-ку, подшонинг кўнгли қурбақага тушибди деб. Буям шунчаки бир матал-да. Албатта, қурбақага ҳам кўнгил қўйиш мумкиндир-у, аммо бу ўткинчи ҳол. Вақти келиб, барибир қурбақа эканлиги маълум бўлади.
Итальян аёл уни бошқа одам деб ўйлади – океанни сузиб ўтган анови француз деб. Виталий ҳам, йўқ, мен у эмасман, демади. Демак, алдади. Яна алдади. Доим ёлғон гапиргани гапирган. Маврид-бемаврид. Одат бўлиб қолган. Ҳалиги француз одамларни деб шўр сув ичибди, хом балиқ ебди, акулалардан ҳам қўрқмай туну кун океанда юрибди. Виталий-чи, ишдан бўш вақтида биров учун ҳатто қўлини совуқ сувга урмайди, дунёдаги бор қувур ёрилиб, одамлар тизза бўйи сувга кечиб юрса ҳам!
Виталий хаёл билан бўлиб Яузе дарёси қирғоғига келиб қолибди. Тонгги ғира-ширада Андроньев монастири оқариб кўзга ташланар, девор этагида юк мошинасининг ғилдираги қорайиб турар эди.
Виталий ана шу резина чамбарни юмалатиб сувга туширди, сўнг ўйлаб ўтирмай унинг устига чиқиб олди-да, қўли билан эшкак эшган мисол сузиб кетди.
Уни кейин аллақаердадир сувдан тортиб олишди.

Трофимов бардан тонгга яқин чиққан эди. Тунги шаҳар бўйлаб пиёда кезаркан, оёқ товушларидан бошқа сасни эшитмасди. Не-не воқеаларга гувоҳ тарихий бинолар ёнидан ўтаётиб, шаҳрим нақадар гўзал-а, деб ўйлади у. Авваллари бунга эътибор бермас экан-да.
Умуман, шу чоққача кўп нарсага эътибор қилмай юрган экан у – худди биргина ўпка билан нафас олиб, биргина кўз билан қараб яшагандек. Энди эса гўё тўйиб-тўйиб нафас олар, бутун вужуди кўзга айланиб боқар атрофга, завқи ичига сиғмас эди.
Сильвана бардан чиқиб кетганича қайтиб келмади, сувчи ҳам аллақаёққа ғойиб бўлди. Майли, ҳечқиси йўқ. Ёш бола эмас. Адашиб қолмас. Трофимовнинг ўзига келсак, у Сильвана аталмиш дарддан бутунлай фориғ бўлди. Гўё вужуди ҳам аллақандай енгил тортгандек. Мана, энди у бемалол нафас олади, она шаҳридаги ўзгаришларни кўриб кўзи қувнайди, муҳими, бундан бу ёғига ҳаёти бошқача, мазмунли бўлади.
Инжилда “Сиғинмагил осмон деб” мазмунидаги ҳикмат бор. У “Бировнинг жонига қасд қилма”, “Бировнинг молига кўз олайтирма” сингари диний ўгитлар билан бир қаторда туради. Демак, маъбудга сиғингандек бировга сиғиниш – тирик жонга қасд этишдир. Яъни жонингни унга бахш этасан, фақат уни деб яшайсан, жисминг ўзингники-ю, қалбинг уники. Бу ўзлигингни унутиш, ўз-ўзингга хиёнат билан баробардир.
Трофимов Арбат кўчасидан кетаётир, озод-эркин Трофимов — жисми ҳам, руҳи ҳам фақат ўзига тегишли. На Сильвана, на йиллар мобайнида вужудида кезган анови тилларанг лаънатилар, на юрагини кемирувчи қониқмаслик ҳисси ва на ўзи эришолмаган бошқа ҳаётга ҳавас қийнайди уни энди. У ўзини ўша – ўн беш яшар ўсмирдек ҳис этарди. Ҳаёт ҳали олдинда, худди альпинист каби уни қайта забт этиш мумкин, ҳаммасини қайтадан бошлаш эмас, етиб келган жойидан янада юқорироққа қараб интилмоқ керак – тик ва баланд қояга, энг юксак чўққига! У ерда мағрур қад кериб, атрофга назар ташламоқ ва байроқ қадамоқ учун!
Ўтган ўттиз йил мобайнида Трофимов ўзини унчалик олдирмаган, ҳали ҳам навқирон кўринарди. Худди шу вақтгача музлатгичда сақлангану ҳозиргина ундан чиқиб келаётгандек – янгидан куч тўплаб, ҳаётга ишонч билан.
Хотини ҳам, ўғли ҳам ўз хонасида беғам-беташвиш ухлаб ётган экан. Негаки уларнинг суянган тоғи бор. Улар буни ҳатто уйқуда ҳам ҳис этади. Трофимовнинг вужудини майин бир илиқлик, қаноат ҳисси қамраб олди. Аёли ва ўғлининг борлигига, шу икки инсоннинг ҳаётига ўзи масъул эканига у ич-ичидан шукрона айтди. Мана бу унинг аёли, мана бу унинг ўғли. Трофимов шуларга керак. Демак, у ёлғиз эмас.
Одатдагидек, уйда нон йўқ экан – ўша, чумоли талаб ётган моғор босган бўлак-сўлакдан бошқа. Нимжон, худди ёзув мошинкасининг чизиқчасига ўхшаган увоққина чумолилар бўзчининг мокисидек у ёқдан-бу ёққа зир югуради. Шундай беозор кўринадиган жонзотнинг “термит” дея ваҳимали ном билан аталиши-чи, бутун бошли ёғоч уйни еб битириши мумкин экан-да шугиналар!
Хотини бўсағада сассиз, шарпадек бирдан пайдо бўлди.
– Нонга чиқиб келайми? – деб сўради Трофимов.
– Ўзим ҳам чиқиб келавераман.
– Юр, бирга чиқамиз.
– Нега энди? – ҳайрон бўлди хотини.
– Бирга-бирга-да, – деди Трофимов шу сўзнинг маъносини уқтирмоқчидек.
Хотини унга ҳув бир замонлар яхмалак майдонида оёғи остига келиб тушган қизалоқ сингари журъатсизгина тикилди. У эшик кесакисига суянган кўйи худди бир бегонадек тараддудланиб турарди.
– Кир, киравер, – деди Трофимов. – Нега туриб қолдинг…

ШОҲСАНАМ таржимаси

Манба: «Тафаккур» журнали

 Xotini battar semirib ketishdan qo’rqardi – uyda hech vaqt kiroyi non bo’lmasdi. Trofimov ertalablari non saqlanadigan yog’och idishni ochganida chumoli talab yotgan qoq-quruq, mog’or bosgan non bo’laklariga ko’zi tushar va shunda u o’z hayoti haqida o’ylab ketardi. Hayoti ham ana shunday totsiz, besamar, allaqanday tahqiromuz kechayotgandek tuyulardi unga…

Viktoriya TOKAREVA
SIG’INMAGIL OSMON DEB…

Mashhur rus adibasi Viktoriya Tokareva 1937 yili Leningradda tug’ilgan. Bolaligida u shifokor bo’lishni orzu qilgan bo’lsa-da, maktabni tamomlagach, fikri o’zgarib, Leningrad konservatoriyasiga hujjat topshiradi. To’rt yil davomida musiqiy ta’lim olgan Viktoriya bir muddat Moskva yaqinidagi qishloq maktablarining birida musiqadan dars beradi. 1963 yili u aktrisalikka havas qilib, VGIKka o’qishga kiradi. Aynan shu davrda Viktoriya Tokarevada ijodkorlik qobiliyati yuz ko’rsatib, ikkinchi kursdaligida “Yolg’onsiz kun” degan dastlabki hikoyasi chop etilgan. Adibaning “Xeppi end”, “Mening o’rnimga”, “Qanotli otlar” kabi asarlari kitobxonlarga ayniqsa ma’qul bo’lgan.V.Tokareva asarlari ko’pincha A.P.Chexov ijodiga qiyos etiladi. Adibaning o’zi ham bu buyuk yozuvchi ijodidan barakali saboq olganini e’tirof etadi. Shuningdek, u Sergey Davlatov ijodiga alohida hurmat bilan qarashini ta’kidlaydi.
V.Tokareva kino sohasida ham salmoqli faoliyat yuritgan. Bugungi kungacha uning stsenariylari hamda hammuallifligida o’n to’rtta fil`m suratga olingan. Ular orasida “Dadil bo’lmoq uchun yuz gramm”, “Tumor”, “Mimino” va “Omadli jentl`menlar” kino shinavandalari o’rtasida juda mashhur.

Xotini battar semirib ketishdan qo‘rqardi – uyda hech vaqt kiroyi non bo‘lmasdi. Trofimov ertalablari non saqlanadigan yog‘och idishni ochganida chumoli talab yotgan qoq-quruq, mog‘or bosgan non bo‘laklariga ko‘zi tushar va shunda u o‘z hayoti haqida o‘ylab ketardi. Hayoti ham ana shunday totsiz, besamar, allaqanday tahqiromuz kechayotgandek tuyulardi unga.
Oshxonaga kirgan xotini o‘zini oqlagan bo‘ladi:
– O‘zing olib kela qolmadingmi? Men non yemayman, bilasan.
– Sendan boshqa ham odam bor-ku bu uyda, – deydi Trofimov.
– Yo‘q desa ham bo‘ladi, – deydi xotini sekingina ayanch bilan. – Men bormanmi-yo‘qmanmi, senga baribir-ku.
Uning gapida jon bor edi. Trofimov boshqa ayolni sevardi. Silvana degan, Rimda yashaydi u. Aslini olganda, istiqbolsiz, behuda bir tuyg‘u edi bu. Istiqbolsiz-u, lekin tarixi bor. Va bu ham, indallosiga ko‘chilsa, Trofimovning yolg‘iz o‘ziga daxldor bir kechmish edi.
Trofimov Silvanani ilk bor “Bir ayol qissasi” degan italyan filmida ko‘rgan. Moskvaga bundan boshqa u qatnashgan birorta ham kino kelmagan. Balki Silvana allaqachon kino olamini tark etib ketgandir yoki hali ham rol-pol o‘ynayotgandir-u, u filmlar bizda sotib olinmayotgandir. Trofimov o‘sha filmni atigi bir marta ko‘rgan. Unda o‘n besh yoshlarda edi, sakkizinchi sinfdami o‘qirdi. Ekranda sohibjamol va zotdor otdek durkun Silvana paydo bo‘lgan. Uning ko‘zlari katta-katta, hayratomuz darajada chiroyli, tishlari ham durdek oppoq va ipga tizilgandek bir tekis ediki, bunaqasi hayotda kam uchraydi, negaki tabiat zargar emas, biron-bir nuqson bilan ham yaratishi mumkin-da. Silvana esa tabiatning bamisoli har jihatdan mukammal bir asari edi. U sovuqdan sovuq, ko‘rimsiz bir nusxani oppoq, bo‘liq qo‘llari bilan quchoqlab, qattiq bag‘riga bosadi. Keyin birdan umidsizlikka tushib yig‘lay boshlaydi, nuqradek yaltirab ohu ko‘zlaridan yirik-yirik yosh tomchilari to‘kiladi.
O‘n besh yosh – hayratu zavq-shavqlar pallasi. Silvana Trofimovni chin ma’noda ham, ko‘chma ma’noda ham larzaga solgan edi. Uni o‘shanda ajib bir titroq tutib, joyidan qimirlayolmay qolgan.
– Ha, nima bo‘ldi, mazang qochdimi? – deb so‘ragan sinfdosh o‘rtog‘i Kirka Dodolev.
G‘ippa bo‘g‘ilib, Trofimov gapirolmay qolgan. Keyin o‘z-o‘zidan tomog‘i og‘rigan. Silvana uning jismiga bedavo dard, tabiblar ta’biri bilan aytganda – vujudda xira pashshadek kezib yuruvchi tillarang stafilokokk misol joylashib olgan edi. Ba’zan-ku bu dard uncha sezilmasdi. Ammo uning borligi aniq edi. Goho sira kutilmaganda bosh ko‘tarib qolardi.
Maktabni tamomlagach, Trofimov universitetning jurnalistika fakultetiga hujjat topshirdi – bir kuni Italiyaga borarman, balki Silvanadan intervyu olarman degan xayolda. Ana shunda chinakam sevgi qissasi boshlanadi. Holbuki, bu qissaning ilk satrlari ancha oldin – Trofimov o‘n besh yoshdaligida bitilgan. Bevosita uchrashuvdan keyin esa Silvana uni astoydil sevib qoladi. Trofimov bir necha chet tilni o‘rgandi: italyancha, inglizcha, yaponcha – kim biladi deysiz, balki Silvana u bilan yaponcha so‘zlashmoqni ixtiyor etar.
Har bir millatning tili o‘ziga o‘xshaydi, begona so‘zlar jarangiga quloq tutiboq Trofimov baayni o‘sha millatni his etardi, ba’zan sal-pal ingliz bo‘lib qolsa, goh yaponga aylanardi.
U oddiy muxbir emas, chinakam zo‘r jurnalist bo‘lib yetishsagina Italiyaga yuborishlari mumkin. Trofimov har jihatdan puxta bilim egalladi, ota-onasini hayratga qo‘yib, erinchoq-tanbal bir boladan tinib-tinchimas, serg‘ayrat talabaga aylandi. Oxir-oqibat serg‘ayratlilik unga xos bo‘lib qoldi.
Uchinchi kursni tugatish arafasida yigirma yoshli Trofimov “Smena” jurnalining eng yaxshi ocherk tanlovida birinchi mukofotga sazovor bo‘ldi. Rasmi jurnalning oxirgi betdan bitta oldingi sahifasida chop etildi. Surat xira, sifatsiz edi. Ammo nima bo‘lganda ham bu uning surati, mana, bir necha ming adadda chop etildi, shunisi muhim edi. Qiyofasi endi go‘yo Trofimovning o‘zidan ajralib chiqib, insoniyatga daxldor bo‘lib qolgan edi. Bu hol esa uni Silvanaga yaqinlashtirardi. Demak, ular endi deyarli teng mavqeda. Trofimov mukofotini “yuvish” uchun guruhdoshlarini restoranga olib bordi. Rosa shovqin-suron bilan xursandchilik qilib xumordan chiqishdi. Hayot ularning har biriga boqiy umr, shon-shuhrat, muhabbat in’om etadigandek edi go‘yo. Ammo bayram naqd avjiga chiqqan damda Trofimov o‘zini nihoyatda ojiz his etdi. Ehtimol, jismining allaqaysi puchmog‘ida mudrab yotgan anovi tillarang la’natilarga jon bitganu ular tomirlari bo‘ylab g‘alayon boshlagandir. Trofimov daf’atan bir narsani anglab yetdi: “Smena” jurnalining mukofoti ham, eski puldagi qirq rubl qalam haqi ham Silvanaga bir chaqa! Trofimovga hayot birdan rangsiz, ma’nisiz tuyulib ketdi. Lekin sezdirmaslikka harakat qildi – jo‘ralarining kayfiyatini buzgisi kelmadi. Arzi hol qilgan taqdirida ham birortasi unga hamdard bo‘lmog‘i dargumon. Va hatto bitta-yarimtasi musht tushirib qolishi ham mumkin…
Trofimov keyin ikkinchi mukofot – Bolgariyaning “Oltin buqa” sovrinini qo‘lga kiritdi. Undan so‘ng Birlashgan Millatlar Tashkiloti mukofotiga ega bo‘ldi. Bora-bora Trofimov olgan mukofotlarini sanamay qo‘ydi. U zo‘r jurnalist bo‘lib yetishdi – tamom-vassalom. Hamkasblari hazillashib uni “Oltin qalam” deb atardi. Ammo Silvana uchun bular arzimas mayda-chuydalar…
Trofimov talay yil birovga ko‘ngil qo‘yolmay, uylanolmay yurdi. Chunki uchragan nomzodlar ummon bilan qiyoslaganda – bir ko‘lmak, ariqcha, juda bo‘lmasa, irmoqdek gap edi. Silvanaga bo‘lgan muhabbat Trofimovni boshqa ayollarning qo‘li yetmas bir yuksaklikka – osmoni falakka olib chiqib qo‘ygan edi. Bunday “mavqe” ayol kishigagina emas, erkaklar uchun ham faxrlidir. Trofimov Lermontovga o‘xshagan ko‘rkam, sirli, ammo hayotdan ko‘ngli qolgan odamdek taassurot qoldirardi. Ayollar tom ma’noda ham, ko‘chma ma’noda ham uning oyoqlari ostiga o‘zini tappa tashlardi. Bittasi yaxmalak maydonida naqd poyiga kelib tushib, mayib bo‘lishiga sal qolgan. Trofimov “Pobeda” mashinasiga o‘xshab 60 kilometr tezlikda kelayotgan edi-da. Hozir unaqa mashina chiqmayapti, bir vaqtlar esa eng zo‘r avtomobil hisoblanardi. Trofimov qizga urilib ketib, o‘zi ham yiqilib tushgan. Keyin uni uyiga kuzatib qo‘yishga majbur bo‘lgan. Qizning ismi Galya ekan. Bugun qaysi qizni qaramang, ismi Natasha bo‘lganidek, o‘sha kezlar ularning bari Galya bo‘lardi. Qiz choy ichib keting deb, uyiga taklif qildi. Choy ustida esa hali tasodifan emas, atay uning oyog‘i ostiga yiqilganini aytsa deng! Qiz bu “javobsiz” muhabbatdan charchab bo‘lgan, endi sevgan odamining qo‘lida, hatto oyoqlari tagida o‘lmoqqa ham rozi ekan. Ma’lum bo‘lishicha, Galya Trofimovni maktab davridan, ya’ni sakkizinchi sinfdan to o‘ninchi sinfgacha, keyin universitetda – birinchi kursdan to oxirgi kursgacha sevgan. Ular bir maktabda, lekin qo‘shni sinflarda, bitta oliy o‘quv yurtida, lekin boshqa-boshqa fakultetlarda o‘qigan ekan. Trofimov uni eslay olmadi, bunday qizni u hatto tush ham ko‘rmagan ekan. Trofimov uchun ayol zoti ikki toifadan – Silvana va Silvana bo‘lmaganlardan iborat edi. Birinchi toifaga faqat Silvana mansub bo‘lib, qolgan hammasi ikkinchi toifaga kirardi. Modomiki, Silvanaga uylanish taqdiriga bitmagan ekan, ikkinchi toifaga mansub har qanday ayolni xotin qilib olaverishi mumkin. Mana, o‘zi jon-jon deb turibdi, nega endi shu Galyaga uylanmasin!
To‘y Galyaning uyida o‘tdi. Odam ko‘p. Dasturxon atrofiga hamma birdan sig‘madi, xuddi sershovqin oromgohlardagi kabi navbat bilan o‘tirishga to‘g‘ri keldi. Shunga qaramay, bazm rosa qizidi, mehmonlar baqirib-chaqirib obdon xursandchilik qilishdi.
Galya ham baxtdan, ham poyabzali oyog‘ini siqayotganidan karaxt ahvolda o‘tirardi. Uning oyog‘i birmuncha dag‘al, shundan uyalib, bejirimroq ko‘rinsin deya u ikki o‘lcham kichikroq tufli kiyib olgan edi. U kezlar ayollik latofati oyoq ixchamligi bilan ham o‘lchanardi-da. Yillar o‘tib esa, emin-erkin yurish uchun Galya bir o‘lcham kattaroq oyoq kiyim sotib oladigan, ya’ni o‘ttiz to‘qqizinchi emas, qirqinchi poyabzal kiyadigan bo‘ldi. Birovlar nima deb o‘ylasa o‘ylayvermaydimi! Galyaning oyog‘idagi tuflining katta-kichikligi bilan kimning ishi bor! Hamma gap o‘zida qolgan. Atrofdagilarning fikrini e’tiborga olish nuqtai nazaridan, yoshlik o‘rtayasharlikdan farq qiladi, albatta. Umuman, erku ixtiyor masalasida ham.
To‘yda ham biror kimsa Galyaning o‘zini o‘zi azoblab qilgan fidoyiligini sezmadi, hammasi to‘yguncha ichib-eb, o‘ynab-kuldi. Galya esa urib-tiqib oyog‘iga billur tufli kiyib olgan shumshuk qizdek his etdi o‘zini. Oxir-oqibat u tuflisini yechib tashlab, oyoqyalang yurdi. Kimdir qadahini qo‘lidan tushirib sindirgan ekan, Galya shisha sinig‘ini bilmay bosib, oyog‘ini kesib olsa deng! Trofimov darrov sochiq bilan kelib uning oldida tiz cho‘kdi-yu, daf’atan o‘zini huv birdagidek nochor his etdi. U Silvananing oldida tiz cho‘kib turgani yo‘q-ku. Silvana hozir Rimda, erining quchog‘ida. U Trofimov bilan emas, biron-bir millioner – sharikli ruchka yoki elektron soat chiqaradigan zavodning egasi yoki sayohat byurosiningmi, otelningmi va yana allambalolarningdir xo‘jayini bo‘lmish eri bilan birga! Trofimovning to‘yi esa, mana, g‘ulg‘ula torgina bir uyda bo‘lyapti. Dasturxonda pomidoru sho‘rbaliq, gazaklaru dirildoq, xolos. Bu yoqda Galyaning oyog‘ini poyabzali siqayotir, barmoqlari qon Trofimov go‘yoki o‘z qo‘li bilan orzularini bo‘g‘izlayotgandek…
Mehmonlar qo‘l ushlashib kelin-kuyovni davraga olgancha qo‘shiq kuylay boshlashdi. Trofimov esa o‘rtada tiz cho‘kkan ko‘yi xayol olamida yolg‘iz uchib yurardi.
So‘ng u mast bo‘lib hojatxonada uxlab qolibdi. Oxiri eshikni buzib kirishga majbur bo‘lishibdi.
To‘ydan keyin hayot bir maromda davom etaverdi. Elliginchi yillar, oltmishinchi, keyin yetmishinchi yillar… bir-birini quvib o‘taverdi. Oltmishinchi yillarda qo‘riq va bo‘z yerlar o‘zlashtirila boshladi. Bastakorlar bunga bag‘ishlab kuy bastalasa, shoirlar she’r, jurnalistlar esa maqola yozar edi. “Olis-olis yo‘llar, salom, qo‘riq yerlar”. Yetmishinchi yillarda Baykal-Amur magistrali qurilishi boshlandi. Televizorda bag‘baqador qari xonanda kuylardi: “BAM, BAM, BAM – millionlar senda jam”.
Trofimov mamlakatdagi o‘zgarishlar bilan hamqadam hududma-hudud kezdi, qo‘riq yerlarga ham bordi, BAMga ham. Tyumenda neft koni ochilganda vertolyotda baliq-paliq degani urchimaydigan Samotlor ko‘liga qarab ham uchgan edi. Trofimov vertolyotdan pastga qarab, qaynab-ko‘pchib yotgan sarg‘imtil botqoqlikni ko‘rgan va bu unga yerning tanasida maddalagan yaradek bo‘lib tuyulgan edi. Olimlarning ta’kidicha, tabiatda botqoqlik bo‘lgani ma’qul, hatto juda foydali ham. Botqoqlikni quritish tabiatga nisbatan zo‘ravonlik emish. Buning uchun u bir kun kelib o‘ch olishi mumkin. Tabiat o‘ziga nima foydayu nima zarar ekanini bexato biladi. Odam bolasi esa xudo emas, bor-yo‘g‘i tabiatning bir bo‘lagi, xuddi mana shu botqoqlik misoli.
Trofimov mudom zamon bilan hamnafas, ba’zan u bilan bahsga kirishar, ba’zan esa daholar singari o‘zicha undan o‘zib ham ketar edi. Daho deganlari oddiy odamdan shunisi bilan farq qiladiki, u zamondoshlaridan yuz va hatto ikki yuz yillab ilgarilab ketishi mumkin.
Italiyaga borish esa Trofimovga nasib etmadi. Silvana ham Moskvaga kela qolmadi. Ingliz va yapon tillarida boshqalar bilan so‘zlashishga to‘g‘ri kelardi. Lekin Silvanadan, to‘g‘rirog‘i, unga bo‘lgan muhabbatdan Trofimovga ba’zi bir ko‘nikmalar meros bo‘lib qoldi: tinim bilmay mehnat qilish, ayollarga befarqlik, ya’ni xotinbozlikka berilmaslik, shu ishgagina berilib, hayot sinovlaridan qochmaslik.
Galya o‘zini baxtli ayol deb hisoblashiga asos bor edi. Asos bor-u, ammo baxtning o‘zi yo‘q edi. Trofimov jisman uniki bo‘lsa-da, ruhan unga bo‘ysunmadi. Uning ko‘nglini ovlash uchun nima qilish lozimligini bilolmay Galyaning boshi qotardi. Eri ham bordek, ham yo‘qdek. Bu ziddiyatni ichiga sig‘dirolmay u oxir-oqibat semirib ketgan va doim parhez saqlar, taomdan tiyilib o‘zini obdon holdan toydirgan, qachon qaramang och-nahor, xo‘mrayib yurar edi. Shunday ekan, baxt haqida gapirishga hojat bormikan?!
Ishga ishtiyoq va irodalilikdan tashqari, Silvana Trofimovga boy berilgan umrdan pushaymonlik hissini ham singdirgan edi. Ichiga kirib olgan anovi tillarang la’natilar ham go‘yoki Trofimov bilan birga keksaydi, endi ular vujuddagi tomirlarda ilgarigidek surbetlarcha bemalol sayr qilib yurmas, aksincha, bor-yo‘qligi ham uncha sezilmas edi. Lekin hamon bor, bor. Trofimov buni bilar va o‘ylab tushkunlikka tushardi. Trofimov Silvana degan dardga mubtalo bo‘lgan. U birov-yarim buni sezib qolishidan hadiksirar va dardini mag‘rurlik ortiga yashirmoqchi bo‘lardi. Shu bois ko‘pchilik Trofimovni takabburroq deb o‘ylardi.
Yetmishinchi yillar o‘tib, saksoninchi yillar keldi. Italyan neorealizmi o‘tmishga aylandi. Neorealizm asoschisi Chizare Dzavattini olamdan o‘tdi. Jina Lollobrijida suratkashlik bilan shug‘ullana boshladi. Eski yulduzlar so‘nib, o‘rnida yangilari paydo bo‘ldi: Stefaniya Sandrelli, keyinroq esa Ornella Muti. Ammo ulardan birortasi Trofimovni Silvanachalik hayajonga solmadi. Ehtimol, o‘n besh yosh ayni hayratu hayajonlar davri bo‘lgani uchundir. Qirq besh yashar odamni esa uncha-munchasi bilan hayratga solib bo‘lmaydi. Hayotiga biror tahdid qilinsa, deylik, eshik ochilsayu xuddi Italiyaning so‘nggi yillardagi siyosiy detektivlaridagidek, peshonasiga to‘pponcha tiralsagina u hayratdan dong qotishi mumkin. Bundan boshqa taassurotu hayajonlarga yillar davomida ko‘nikib, o‘rganib borar ekan kishi. Ehtimol, sidqi sadoqatning o‘zga sabablari ham bordir. Trofimov ahdida sobit odam. Barqarorlik – fe’l-atvorga xos, intizomning bir alomati. Trofimov, masalan, uy jihozlarining o‘rnini almashtirishni yoqtirmasdi. U o‘n yillab bitta paltoni kiyib yuraverardi, ish joyini ham o‘zgartirmadi. Bir martagina uylangan, xotini – Galya, hayotidagi yagona muhabbati – Silvana va doimiy ta’til vaqti – iyul oyi edi. Oltinchi sinfdan boshlab sirdoshiga aylangan, o‘sha kezlar “Bir ayol qissasi” filmini birga o‘tirib tomosha qilgan Kirka Dodolev uning yakkayu yolg‘iz do‘sti edi. Boshqa birov emas, aynan shu Kirka unga ta’tilni bu yil iyulda emas, avgustda ol, iyul oyida xalqaro kinofestival bo‘ladi va Moskvaga ko‘pgina italyan aktyorlari qatori Silvana ham kelarmish, deb aytdi.
Silvana keladi. Orzu ushaladi. Ko‘p yillik bo‘lsa-da, orzu baribir orzu-da.
Kirka Dodolev bu xabarni telefonda aytdi. U boshqa nimadir kutgan edi, ammo Trofimov miq etmadi. Tomog‘i g‘ippa bo‘g‘ilib, gapirolmay qoldi, xolos. U go‘shakni qo‘ydiyu uyiga jo‘navordi. Uyda oshxonadagi jo‘mrak buzilgan ekan. To‘xtovsiz chakillab turgan suv xuddi qizilishton daraxtga tumshuq urayotgan kabi odamning miyasida aks sado berardi. Trofimov tomog‘ini bog‘lab oldi-da, jo‘mrak sozlovchi ustani chaqirdi. Tomayotgan suv, Silvana va tomoq og‘rig‘i orasida botiniy bir bog‘liqlik bordek tuyulardi unga. Ammo usta Vitaliy kelib jo‘mrakni ko‘zdan kechirgach, gap nimadaligi ma’lum bo‘ldi: arzimasgina bir balosi ishdan chiqibdi, shuni almashtirish kerak emish.
– O‘sha zormandadan o‘zingizda yo‘qmi? – deb so‘radi Trofimov.
– Nega bo‘lmas ekan, bor, albatta, – dedi Vitaliy. U kichkina jomadonchasini ochib, jimitdekkina rezina halqacha oldi.
Trofimov unga ajablanib qaradi. Uy egasi bilan vodaprovodchi ustalar o‘rtasida munosabat boshqacha bo‘lishiga o‘rgangan edi-da. Odatda bunday hollarda usta mana shu savil rezina halqacha ham bir yillardan buyon savdoda yo‘q, kamyob ekanini, lekin u tanish hamkasblaridan surishtirib topishi mumkinligini aytadi. O‘ziga-ku, pul-mul shart emas, biroq anovi hojatbaror odamga nimadir qistirmasa bo‘lmaydi. Uy egasi yalinishga tushadi, keyin o‘lganining kunidan, aslida ustaning cho‘ntagida turgan o‘sha o‘n bir tiyinlik matoh uchun besh rubl to‘laydi.
Vitaliy esa butkul boshqacha ekan. Yo suvchi ustalarning yangi avlodi yetishib chiqdimi, yo buning yangi avlodga mutlaqo aloqasi bo‘lmay, Vitaliyning o‘zi shunday insofli odammi, bir narsa deyish qiyin.
– Nechchi yoshdasiz? – deb so‘radi Trofimov undan.
– Qirq beshdaman. Nima edi?
Trofimov yana ajablandi. Yuzidagi horg‘inlikni aytmasa, Vitaliy tashqi ko‘rinishdan xuddi kasb-hunar bilim yurtining bitiruvchisiga o‘xshardi. General Gryomin ham Tatyana Larina unga turmushga chiqqanda qirq besh yoshda ekan, Pushkin esa uni “oq sochli chol” deb ta’riflagan. Yoki yigirmanchi asrga kelib, texnik taraqqiyot sabab hayot sharoiti o‘zgarib, odam ellik yoshga yetganda ham unchalik qarib ulgurmaydimi, kim bilsin. Yoki urushdan oldin va urush yillari tug‘ilganlar shunday tuzuk o‘smay, nimjonroq bo‘lib qolganmi? Ehtimol, yosh ko‘rinish Vitaliyning irsiyatiga xosdir. Vijdonli va navqiron!
Agar yuvib-tarab, risoladagidek kiyintirilsa, Vitaliy chala akademikka ham, jahongashta sayyohga ham yo bir yo‘lto‘sar qaroqchiga ham o‘xshab ketaverar edi.
Esida, Trofimov qachondir televizorda bir ko‘rsatuv tomosha qilgan edi. Ko‘rsatuv ishtirokchilari oldiga kattakon bir portretni qo‘yib, bu dunyoga mashhur olim ekani aytilgan va tashqi qiyofasiga qarab unga tavsif berish so‘ralgan edi. Qatnashchilar uni dono, zukko, kamtar va yuksak intellekt egasi deya sifatlagan. Shunda boshlovchi bu odam olim emas, ashaddiy bir jinoyatchi ekanini aytgan. Yanada e’tibor bilan, sinchiklabroq qaranglar, degan. Munozara qatnashchilari portretni endi obdon ko‘zdan kechirib, bu nusxaning basharasida aqliy noqislik, zehni pastlik va shafqatsizlik aks etib turganini bir ovozdan ta’kidlagan. Keyin esa boshlovchi uzr so‘rab, bu haqiqatan ham kattakon fizik olim, allaqanday nazariyaning asoschisi ekanini aytgan va tag‘in bir marta e’tibor bilan nazar solishni so‘ragan. Endi uning yuzida yana aql, qudrat, jiddiyat paydo bo‘lgan. Qizig‘i shundaki, Trofimov ham suratga qanday ko‘z bilan qarasa, shunday xususiyatlarni ko‘rgan. Demak, hammasi ma’lum yondashuvga bog‘liq ekan-da.
Vitaliy Trofimovga yoqib qoldi. Unga hatto bo‘lajak festival va Silvanadan so‘z ochgisi kelib ketdi. Boyagi xabar uni to‘lqinlantirib yuborgan, quvonchini kim bilandir baham ko‘rishni xohlardi. Galyaga aytib bo‘lmaydi – erning xotiniga begona ayol haqida so‘zlashi noqulay. O‘g‘li bilan ham bu xususda gaplasholmaydi. O‘g‘li hozir shunday yoshdaki, uning nazarida, odamlar o‘rtasidagi munosabat turlicha emas, balki tayin bir xildagina bo‘lishi mumkin va u birgina nom bilan ataladi. Trofimov bilan Silvananing munosabati-chi, buni nima deb atamoq kerak… Shunday ekan, o‘g‘li bu gaplarni tushunmaydi, aniq. Demak, dilidagini yettiyot begonaga qo‘rqmay aytaversa bo‘ladi.
– Iyul oyida kinofestival bo‘ladi, – dedi Trofimov anchayin gap yo‘g‘ida bir gapdek.
Vitaliy ishdan bosh ko‘tarib derazaga qaradi. Qor yog‘ayotir. Iyulgacha hali uzoq. U yana indamay ishini davom ettiraverdi.
– Press-bar ertalabgacha ishlaydi… – Trofimov balki Silvana bilan bir stolda o‘tirish nasib etar, deya xayol qilardi.
– Qaerda? – deb so‘radi dabdurustdan Vitaliy.
– Nima “qaerda”? – dedi Trofimov tushunmay.
– O‘sha press-bar deganlari-da, qaerda o‘zi?
– “Moskva” mehmonxonasida. Nimaydi?
– O‘zim, so‘radim-da, – dedi Vitaliy.
– Siz “Bir ayol qissasi” degan kinoni ko‘rganmisiz? Elliginchi yillari shunday film bo‘lardi. Ko‘rgan bo‘lishingiz kerak.
– Xo‘sh… – dedi Vitaliy.
– Ko‘rganmisiz o‘zi, yo‘qmi? – dedi Trofimov xuddi shuni bilishi juda zarurdek.
– Esimda yo‘q.
– Demak, ko‘rmagansiz. Yo‘qsa, esingizdan chiqmasdi. Shu filmda bir aktrisa bo‘lardi… O‘shayam kelarmish.
– Hozir kampir bo‘p qolgandir, – deya tusmolladi o‘zicha Vitaliy.
– Nega endi? – dedi Trofimov sarosimaga tushib.
– Film elliginchi yillarda chiqqan deyapsiz, hozir – saksoninchi yil. Ana endi o‘zingiz hisoblab ko‘ring. Ellik yoshlarda u bugun, balki oltmishda hamdir.
Vaqt atalmish xolis hakamni shunda Trofimov umrida go‘yo birinchi marta his etdi. Faqat Trofimovgagina emas, Silvanaga ham daxldor hodisa edi bu. Lekin ikki toifa odam qarimaydi: marhumlaru orzungda yashayotganlar. Shunday bo‘lsa-da, Trofimov hang-mang qolib Vitaliyga tikildi. U esa ayni chog‘da bamaylixotir ishini tugallab, natijasini tekshirib ko‘rmoqda edi. Jo‘mrak silliqqina berkilar — anovi rezina qistirma kelayotgan suvni to‘xtatib qolar edi.
– Mana, bo‘ldi! – dedi Vitaliy va asbob-uskunasini jomadonchasiga joylay boshladi.
Trofimov birdan hushiga kelib, hamyonini titkilamoqqa tushdi. Ilgarilari bunday ishlar uchun bir rubl berilardi. Ammo hozir bir rublning qiymati qolmadi, unga hech vaqo bermaydi. Trofimov uch rubl bersammi yo besh rublmi, deb bosh qotirardi. Besh rubl ko‘proqdir-ov: halol bir mehnatkashni yo‘ldan ozdirishi mumkin, keyin u qo‘l haqi olmasa ishlamaydigan bo‘lib qoladi, insoniy fazilatini yo‘qotadi. “Halol mehnat” degan gaplar bugun eskirgan. Hammasiga ziyolilar sababchi. Ular jamiyatning oldingi safida bo‘lmog‘i kerak, bunday uch so‘m-puch so‘m tiqishtirib ishchi sinfining ongini zaharlamaslik darkor.
Shu o‘ylarga borgan Trofimov uch rubl chiqarib Vitaliyga uzatdi.
– Shart emas, – dedi Vitaliy.
– Nega endi? – deya taajjublandi Trofimov.
– Buningizni nima qilaman, ishlaganim uchun oylik beradi-ku!
– Nima balo, jekingiz unvon-punvonga harakat qilyaptimi? – dedi Trofimov.
– Qanaqa unvon? – deya yelka qisdi Vitaliy.
– Haligi… eng ilg‘or mehnat brigadasimi, degan gaplar bor-ku…
– Shaxsan mening unvon-punvoniga ishim yo‘q. O‘z ishimni bajaraman, vassalom.
– Sizdaqalardan ko‘pmi u yerda? – deb so‘radi Trofimov.
– Unisini bilmadim. Menimcha, har bir odam o‘zicha yagona bo‘ladi, biri ikkinchisiga o‘xshamaydi. Hammani bir qarichda o‘lchash – bu qanaqasi axir…
Trofimov qo‘lidagi puldan xijolat bo‘ldi.
– Nima ham derdim, rahmat sizga… Menga ham biror xizmat bo‘lsa, bemalol aytaverasiz, – dedi.
– Shu… umrimda bir marta bo‘lsayam press-bar deganlarini ko‘rsam edi, – deya ko‘nglidagini aytdi-qo‘ydi Vitaliy ham.
Tashqarida qor yog‘ardi. Iyulgacha – xudo poshsho. Ayni chog‘da esa Trofimov Vitaliyni xursand qiladigan biror gap aytgisi kelardi.
– Bo‘ldi, gap yo‘q! – deya va’da berib yubordi u. – Bajonidil olib boraman…
Vitaliy ketdi. Trofimov sinflar o‘rtasidagi chegara tobora yo‘qolib borayotgani haqida o‘ylardi. Bugun dehqonni ishchidan, ishchini ziyolidan ajratish qiyin. Hamma kitob o‘qiydi, televizor ko‘radi, xohlagani – kiyim do‘konlarida erkin sotilayotgan jinsi shimni olib kiyadi. Bu hol yaxshimikan yo yomon? Trofimov bu savolga aniq javob topa olmadi va o‘ylab ko‘rish kerak, deb qo‘ydi o‘zicha. Alohida o‘rganishga arziydigan muhim mavzu ekan bu.
Press-barda chekishga ruxsat bor edi. Zal uncha katta bo‘lmaganidan tutun pag‘a-pag‘a bulut misol muallaq osilib turardi. Yelka-bo‘yni ochiq yasan-tusan ayollar tutun ichra go‘yo suzib yurardi. Qay biri chet elligu qaysisi o‘zimizniki – ajratish qiyin. Hammasi chet ellikka o‘xshaydi. Bar xizmatchilarining esa ko‘zi pishib ketgan, bir qaraboq bexato farqlaydi.
Trofimov tutun ichidagi toshoynada o‘z aksini ko‘rdi. U chet elliklardan farq qilibgina qolmay, ulardan o‘tib ham tushardi: emin-erkin, bashang, yozlik oq kostyum-shimda, ko‘krak cho‘ntagida to‘q qizil dastro‘mol, bo‘ynida ham qimmatbaho tamaki va atir hidi anqib turgan xuddi shu tusdagi galstuk.
Silvanani u eshikdan kirgani hamono tanidi. Devorga taqab qo‘yilgan stoldan joy olgan Silvana yonidagilardan bir bosh baland ko‘rinardi. U o‘ttiz yil ilgari qanday bo‘lsa hozir ham shunday – durkun va jilvador edi. Uning yonida har yerga suqilib yuradigan Bantik laqabli nusxa o‘tirardi. Bantik deyishlari bejiz emas – u ayollar libosi ustasi edi. O‘lgudek uchar va kelishgan bu odam hamisha har joyda diqqat markazida bo‘lardi. Trofimov Silvananing yonida bo‘lmoqni bir umr orzu qilib o‘tishi mumkin, Bantik esa shu tobda uning biqinida o‘tirib olib bemalol kattakon qadahini shampanga to‘ldirmoqda. Silvananing narigi yonidan qaysidir chet el savdo shirkatining Moskvada faoliyat yurituvchi vakili joy olgan. U tilmochlik qilayotgan bo‘lsa kerak. Shirkatchi yilning o‘n ikki oyidan to‘qqiz oyini Moskvada, uch oyini samolyotda – bir mamlakatdan boshqasiga uchib o‘tkazar edi. U past bo‘yli, ko‘rkam chehrali, bizning tushunchamizga ko‘ra, mol-mulkining cheku chegarasi yo‘q badavlat bir odam edi. G‘arbliklar aqidasicha esa, anchayin bir mulkdor, xolos. Lekin ayollar olamida rosa mashhur. Ehtimol, shu sabab shirkatchi Moskvada uzoqroq qolib yurgandir. G‘arbda boshqa millat ayollariga qaraganda rus ayollariga e’tibor katta. Chunki ular romantikroq, ochiqko‘ngil. Rus ayolini baxtli etish qiyin ish emas.
Bantik Trofimovni ko‘rib, qo‘l to‘lg‘ab yoniga chaqirdi. Demak, ishlar hozircha ko‘ngildagidek.
Stolga yaqinlashgach, Trofimov bu davrada mashhur rejissyor ham borligini ko‘rdi. Uning siqilibroq o‘tirgani sezilardi. Chamasi, bu kabi bazmi jamshidlarga uncha toqati yo‘q – qiyofasi o‘lganining kunidan chidab o‘tirgan odamni eslatardi. Vokzalda poezd kutayotgan yo‘lovchining yuz ifodasi shunday bo‘ladi.
Trofimov Silvanaga qaramadi. Bu fursatni atay keyinga surardi. To‘g‘rirog‘i, botinolmayotgan edi. Mana, endi qaramay iloji yo‘q.
– Tanishtirib qo‘yay, – dedi Bantik dali-g‘ulilik bilan. – Bu italyan aktrisasi…
– Bilaman, – dedi Trofimov uning gapini bo‘lib va Silvanaga tik boqdi. Boqdi-yu, vujudini olov chulg‘agandek bo‘ldi.
– Bu kishi esa bizning mashhur jurnalist. O‘z ishining ustasi. Bo‘risi desa ham bo‘laveradi. Volchara, – deya tanishtirdi Trofimovni Bantik.
Shirkatchi uning gapini tarjima qildi. Silvana nimanidir so‘radi, “volchara” degan so‘zni tushunmadi chog‘i.
– Zo‘r jurnalist, – dedi Bantik. – Grande professore.
Silvana ohista bosh qimirlatib, oppoq, bo‘liq qo‘lini cho‘zdi. Trofimov unga tikilib qoldi, ammo qo‘l uzatmoqqa jur’ati yetmadi.
– O‘tirsang-chi, nega turib qolding? – deya ajablanib qaradi unga Bantik.
Olti kishilik stolning to‘rt joyi band, ikkitasi bo‘sh edi. Bantik davrasiga odam tanlayotgan ekan. Trofimov bilan bir stolda o‘tirishning o‘zi martaba-da. Fellini bo‘lmasa ham, har holda… Qolaversa, kim bilan o‘tirish Bantikka muhim, obro‘-e’tiborga o‘ch odamlar asli shunaqa bo‘ladi.
Kinorejissyor noqulay vaziyatdan chiqish uchun Silvanaga shampan to‘ldirilgan qadah tutdi. Silvana “grande professore” nega unga qo‘l bermaganiga hayron edi; balki ruslarda shunday taomil bordir. Silvana qadahni jannatiy lablariga olib borarkan, ohu ko‘zlari bilan Trofimovni boshdan-oyoq kuzatib chiqdi. Trofimov lovullab yonayotgan gulxan o‘rtasida turgandek his qilardi o‘zini.
– O‘tir endi! – deb qistay boshladi uni Bantik.
Trofimov stulni surib o‘tirmoqchi bo‘layotgan edi, bilagiga bog‘ich taqib olgan bir odam kelib:
– Sizni so‘rashyapti, – dedi.
– Meni? – dedi hayron bo‘lib Trofimov.
– Sizni, sizni, – deya eshik tomon imo qildi navbatchi.
Trofimov u yoqqa tikilib, quyuq tutundan ko‘zi biror nimani ilg‘ayolmadi.
– Men hozir, – dedi u Silvanaga qarab. – Uno momento.
Silvana bilinar-bilinmas bosh qimirlatib qo‘ydi. U o‘zini rostakam nozaninlardek tutardi. Nozaninlik – unga kasb. Bu kasb egasi bo‘lmish ayol atrofidagilarni gap bilan o‘ziga qaratib, ishonch va ixlos uyg‘otish niyatida suhbatdoshining qo‘lidan ushlab olmaydi; bunday qilmog‘iga hojat ham yo‘q. Suhbatdoshini qo‘ltiqlab olish – o‘ziga e’tibor jalb etishning yana bir yo‘li. Qaysidir darajada tajovuzkorlik desa ham bo‘ladi buni. Chinakam nozanin esa bunaqa usullarga muhtoj emas, u istasa-istamasa, tabiiy ravishda o‘zi bilan o‘zgalar o‘rtasida ko‘rinmas bir devor paydo bo‘ladi. Trofimov ham Silvana bilan ikki og‘iz gaplashib-gaplashmay, ana shu devorga to‘qnash keldi. Uning qalbini allaqanday his – besaranjomlikmi, befarqlikmi qamrab olgan edi.
– Ma’zur tutasiz, – deya uchinchi marta takrorladi Trofimov va navbatchining ortidan yurdi.
Eshik yaqinida tamaki tutuni siyrakroq edi. Shunda birdan Trofimov anovi suvchi Vitaliyni ko‘rib qoldi. Ikki barvasta yigit uning yo‘lini to‘sib turardi. Vitaliy kulrang korjomada edi, boshida sun’iy charmdan tikilgan mallarang yapasqi bir qalpoq. Chamasi, u kechki navbatchilikda bo‘lgan, ish yo‘qligidan yolg‘iz o‘tiraverib zerikkanu huv o‘shandagi va’daga ko‘ra bu yoqqa qarab kelavergan.
– Ana o‘zi! – deya qichqirib yubordi Vitaliy eshikka yaqinlashayotgan Trofimovni tanib. – Gapga ishonmadinglar-a, xumparlar, – dedi keyin navbatchilarga ta’naomuz ohangda. – O‘zing ayt bularga!
Trofimov sarosimada qoldi. Vitaliy juda bemavrid kelgan edi. Kal boshga temir taroqdek bo‘lib. Ammo shu tobda keraksiz taroq bo‘lib turganini Vitaliy qayoqdan ham bilsin! Huv o‘shanda taklif qilingan edi, kelaveribdi-da u ham.
– Endi bizni o‘tkazib yuborasizlar, yigitlar, – dedi navbatchilarga Vitaliy va ichkariga qarab yurdi. – Bu kishini chaqirib berganlaringiz uchun rahmat.
Vitaliy Trofimovga yaqinlashib, atrofga alangladi:
– Rosa chekib tashlabsizlar-ku, a! Xo‘sh, qaerga o‘tirdik?
Quyuq tuman ichidan Bantik chiqib keldi.
– Nima, qochib qolmoqchimisan? – dedi u Trofimovga.
– Qochib qolmoqchi emasman! – dedi Trofimov dona-dona qilib.
– Yo pul-muling yo‘qmi?
– Bor, bor.
– Unda yur. Bu yerda turish noqulay.
Trofimov Bantikning ortidan yurdi, Vitaliy esa unga ergashdi.
Kelib stoldan joy oldilar. Vitaliy Trofimov bilan kinorejissyorning o‘rtasida o‘tirardi. Davrada yangi odam bo‘lgani va boshqalardan yaqqol ajralib turgani uchun Vitaliyga Silvana qiziqsinib qaradi.
– Men bu kishining oshnasiman, – deya o‘zini o‘zi tanishtirdi Vitaliy va Trofimovning yelkasiga qoqib qo‘ydi.
– Ha, shunday, – dedi uning gapini tasdiqlab Trofimov. – Bu – biz ruslarning Alen Bombari.
– O-o! – dedi Silvana hayratini yashirolmay, bir zum o‘zining osmondagi nozanin ekanini esidan chiqarib. – Se imposible!
– Ha, xuddi shunday, – dedi Trofimov. – Bizning Alen Bombar bu.
– Kim u o‘zi? – deb so‘radi Vitaliy pichirlab Trofimovdan.
– Huv men senga aytgan italyan aktrisasi mana shu-da, – dedi Trofimov ham shivirlab.
– Yo‘q, meni kimdir bittasi deb tanishtiryapsan-ku, o‘shani so‘rayapman.
– Keyin aytaman, keyin, – dedi Trofimov.
– Sizlarda ham shunaqasi bo‘lganmidi? – deb so‘radi shirkatchi ajablangandek.
– Bo‘lmasam-chi! Biz hech bir sohada ortda qolmaymiz! – dedi mag‘rur ohangda Trofimov.
– Shunaqa deng! Eshitmagan ekanman-da, – deya o‘zini oqlagan bo‘ldi shirkatchi.
– Qo‘rqqan hamdirsiz? – deb so‘radi Bantik. Chamasi, u o‘zini Vitaliyning o‘rnida tasavvur etib ko‘rardi.
Vitaliy Trofimovga qaradi.
– Qo‘rqqanman deb ayt, – deya maslahat berdi Trofimov.
– Sen nima deb o‘ylovding… Qo‘rqqandaki! – dedi Vitaliy rolini ishonarli qilib ijro etarkan.
– Shunisi qiziq-da, – deya gapga aralashdi kinorejissyor. – Qo‘rquv yo‘q joyda qahramonlik ham bo‘lmaydi.
Gumbur-gumbur musiqa boshlandi. Ular o‘tirgan stol orkestrga yaqin edi. Shirkatchi Silvanani raqsga taklif qildi. Silvana o‘rnidan turdi. U oqish-sarg‘imtil ipak ko‘ylakda edi. Trofimovning dimog‘iga yasmin gulining o‘tkir hidi urildi.
Silvana bilan shirkatchi raqs tushayotganlar to‘piga qo‘shildi. Shirkatchi Silvananing tirsagidan kelardi. G‘arbda buning ahamiyati yo‘qdir – boy bo‘lsang, tizzasidan kelsang ham bo‘laveradi.
– Baytalning o‘zginasi-ya! – deb yubordi Vitaliy Silvanaga qarab turib.
Bantik esa oq-sariqdan kelgan nozikkina, ertakdagi “dyuymovochka”ga o‘xshagan bir navniholni raqsga yetaklab chiqdi.
– Buni qara, – dedi zavqlanib Vitaliy. – Qo‘yningga solib yursang ham bo‘ladi-ya!
Vitaliyning Silvana to‘g‘risidagi gapidan Trofimov ranjimadi. Aksincha, baytalga o‘xshatib u Silvanani osmondan yerga tushirib qo‘ygan, qo‘letmas Silvana bilan oddiy banda Trofimov orasidagi masofani xiyla qisqartirgandek edi. Axir, hamma ham odam-da. Birovning birovdan nima ortiq joyi bor ekan?
– Bunday bir kiyinib ham olmabsan, – dedi Trofimov beozorgina qilib.
– E, nima farqi bor? – dedi ajablanib Vitaliy. – Bizga shunisiyam bo‘laveradi.
– Senga balki shunisi qulaydir. O‘zingga bilinmaydi-da. Boshqalarning oldida esa noqulay. Egni-boshingga qaraydi baribir.
– E, qarasa qarayversin, – dedi beparvo qo‘l siltab Vitaliy. – Haligi odaming kim edi?
– Kimni aytyapsan? – dedi Trofimov.
– Boya meni kimdir deb tanishtirding-ku?
– Alen Bombar, – dedi dona-dona qilib Trofimov.
– Tatarmi u?
– Yo‘q, frantsuz. U puflama qayiqda yolg‘iz o‘zi okeanni suzib o‘tgan.
– Nega endi?
– Insonning nimalarga qodirligini sinab ko‘rish uchun-da.
– Ya’ni qanaqasiga?
– Okeanda yolg‘iz qolgan odamning qo‘lidan nima ishlar keladi — shuni bilmoqchi bo‘lgan.
– Xo‘sh, nimalar kelarkan qo‘lidan?
– Suvga g‘arq bo‘lishi mumkin u. Omon qolishi ham mumkin. Hammasi o‘ziga bog‘liq.
– Ho‘sh, o‘sha frantsuzingni akulalar yeb qo‘ysa nima bo‘lardi?
– Shunday bo‘lishi ham mumkin edi. Tavakkal qilgan-da.
– Nima uchun? Nima keragi bor ekan?
– Boya so‘rading-ku buni, – dedi Trofimov. – U kema halokatiga uchragan odam faqat qo‘rquvdangina yuragi yorilib o‘lishi mumkinligini isbotlamoqchi bo‘lgan. Demak, qo‘rquvni yenga olsa, odam tirik qoladi. Xombaliq yebmi, okean suvidan ichibmi.
– Nima, u kema halokatiga uchraganmi?
– Yo‘q, unday emas.
– Bo‘lmasa, bu ovoragarchilikning nima keragi bor edi?
– O‘zi uchun qilmagan-da bu ishni. Boshqalarni deb qilgan. U har qanday mushkul vaziyatdan ham yo‘lini topib chiqib ketish mumkinligini amalda isbotlab bergan.
– Ha-a… – deya o‘ylanib qoldi Vitaliy. – Bu ishi uchun puldan ham qop-qoplab olgandir?
– Unisini bilmadim. Balki olgandir, balki yo‘q. Gap faqat pulda emas-ku, axir.
– Bo‘lmasa, nimada ekan?
– G‘oyada.
– G‘oya degani nima?
– Ie, g‘oya nimaligini bilmaysanmi hali?
– Bilishga-ku bilaman, lekin senga o‘xshagan madaniy odamning ham fikrini eshitgim kelyapti-da.
– G‘oya – mavhum tushuncha, orzu, umid deganday gap, bilding?
– Muhabbat-chi? U ham kiradimi g‘oyaga?
– Bir tomonlama muhabbat bo‘lsagina kiradi, – dedi Trofimov xayolga tolib.
Ikki tomon muhabbatining mevasi – farzand, demak, bu mavjudlik, mavhumlik emas. Bir tomonlama muhabbat esa qo‘letmas darajada – osmonda, ko‘zni qamashtirib turadi, xolos; orzu-porzu deganlari ham shunday.
– Yorilib ketaman bu yerda, – deb qoldi bir vaqt rejissyor. – Menga bunday tadbirlar to‘g‘ri kelmaydi. Yayrab yashashni bilmayman men, faqat ish bo‘lsa – bo‘ldi. Axir, yashashni bilish ham bir qobiliyat-ku.
Vitaliy hech baloga tushunmadi. Trofimov esa tushunardi-yu, nima deb hamdardlik qilmoqni bilmasdi. Birovga hamdard bo‘lmoq uchun uning holatini his etmoq kerak. Trofimov hozir Silvananing qarmog‘iga baliqdek ilinganu o‘z qalbiga quloq tutishdan boshqasiga yaramas edi.
Silvana bilan shirkatchi kelib joyiga o‘tirdi. Go‘yo Vitaliyning peshonasiga arab imlosida allanima deb yozib qo‘yilganu Silvana shuni o‘qishga urinayotgandek undan ko‘z uzmay o‘tirardi.
– Nega menga muncha baqrayadi bu? – dedi Vitaliy o‘zini noqulay sezib.
– O‘zidan so‘rab ko‘r.
Trofimov xuddi sakrashdan oldin tayyorlanayotgan parashyutchidek bor irodasini to‘plab Silvanani raqsga taklif qildi.
Silvana o‘rnidan turib Trofimovning ortidan yurdi. Orkestr yaqinida turfa olomon chayqalardi. Mayin musiqa yangramoqda. Trofimov qo‘llarini sekingina Silvananing beliga olib bordi. Uning beli xuddi gipslab qo‘yilgandek qattiqqina edi, “Korset shekilli”, deb o‘yladi Trofimov. Silvananing ko‘kragi Trofimovga tegib turardi, u ham go‘yo plastmassadan yasalgandek edi. Yuzlari bir-biriga tegay-tegay derdi. “Men o‘ylaganchalik bo‘ydor ham emas ekan, – dedi ichida Trofimov. – Bor-yo‘g‘i biru saksondir”.
Silvananing ko‘zlari ostida ajindan nishon ham yo‘q edi. Terisi xuddi nog‘oraga tortilgandek tarang.
“Aja-ab, – deya xayolidan o‘tkazdi Trofimov, – umri davomida biron marta kulmagan yoki yig‘lamagan emasdir, axir”.
Silvana go‘yo nafas ham olmayotgandek na tafti sezilardi, na boshqasi. Trofimov go‘yoki yelkasida boshqarib turiladigan murvati bor kattakon bir qo‘g‘irchoq bilan raqs tushayotgandek edi.
Raqs nihoyasiga yetib, stolga qaytishdi.
– “Bir ayol qissasi” filmingizni eslaysizmi? – deb so‘radi Trofimov.
– Unaqa filmni birinchi marta eshitishim, – dedi Silvana.
– Ie, ie… – dedi Trofimov dovdirabroq. – Bizda bir vaqtlar qo‘yilardi…
Silvananing yuzida bilinar-bilinmas taajjub alomati paydo bo‘ldi.
– Nima deyapti? – deb so‘radi Vitaliy. Ular italyancha gaplashmoqda edi.
– “Bir ayol qissasi” filmini bilmas emish.
– Balki bu butunlay boshqa aktrisadir, – deb tusmolladi Vitaliy o‘zicha.
Trofimov gangib qolgan edi. Kinodagi bilan ro‘parasidagi Silvana bir odam ekanini u bilib turibdi. Ammo orzusidagi Silvana o‘zgacha edi, bunisi esa go‘yoki o‘shaning omonat nusxasi, ta’viyadek bir narsa.
– Siz aytayotgan kino ularda balki boshqacha nomlanar, – dedi shirkatchi ham taxmin qilib. – Sizlarda kassaboproq bo‘lsin deb ko‘pincha boshqacha nomlanadi-ku.
– Taajjub, – deb qo‘ydi Trofimov o‘zicha.
Taajjublanarlisi – film qanday nom olganida emas, Trofimovning orzusidagi siymo bugun qanday qiyofaga kirganiyu o‘sha bir vaqtlardagi mavhum ot qay tarzda ro‘yobini topganida edi.
Mabodo ichidagi anovi tillarang la’natilar tag‘in bosh ko‘tarib, “Xo‘sh, nima bo‘pti?” desa, Trofimov bir oz yengil tortgan bo‘larmidi, odatiy tushkunligiga cho‘mgancha o‘tiraverarmidi… Ammo hozir ichida hech nima qilt etmasdi. Balki endi yo‘qolib bitgandir? O‘ttiz yil burun bu dardi bedavoga Silvana uni mubtalo qilgan edi – o‘ttiz yildan so‘ng yana uning o‘zi bunga barham bergandir?
Silvana Vitaliyni raqsga taklif qilib o‘rnidan turdi. Vitaliy esa joyidan qimirlamadi.
– Seni raqsga taklif qilyapti, – dedi Trofimov Silvananing gapini tarjima qilib.
– Men raqs tushishni bilmayman, – dedi Vitaliy xijolat bo‘lgandek.
– Ha endi, bilganingcha tushaverasan-da, – deb ming‘irladi Trofimov.
O‘zi esa allanechuk xotirjam tortdi. Qarmoqdagi baliqqa o‘xshamoqlik uning joniga tekkan edi. Bemalol, emin-erkin o‘tirishni, musiqa tinglab dam olishni, tevarakni kuzatishni istardi u; yoki umuman hech kimga qaramasa, hech nimaga quloq solmasa, o‘rnidan turib bu yerdan chiqib ketsa, ko‘ngli buyurganini qilsa!
Vitaliy umrida birinchi va ehtimol oxirgi marta kinofestival press-barida italyan kinoyulduzi bilan raqs tushmoqda edi. U Silvananing yelkasidan kelardi; ko‘zi faqat tilla do‘konidagi kabi, ayolning ko‘kragini bezab turgan qimmatbaho taqinchoqlarni ko‘rar edi, xolos.
Yelkasida zalvorli qo‘llar – Vitaliyning nazarida ikki tomonidan ikkita dazmol bosib turgandek: juda og‘ir va kuydiray derdi. Ayolning vujudidan go‘yo allaqanday bir titroq taralmoqda edi. Vitaliy xuddi ishxonasi oldidagi sirtiga bosh chanog‘i ustidan salb belgisi tortilgan katta kuchlanishli tok budkasiga kirib qolgandek his qilardi o‘zini. U Silvanaga suyanib olgan, ayni chog‘da esa baloning domiga tushgandek bezovta edi. Bir boshga – bir o‘lim, lekin Vitaliy ham hayotga bir marta kelgan-ku.
Silvana engashib uning qulog‘iga bir nima dedi.
– Hech balo eshitilmayapti! – dedi baqirib Vitaliy.
Ayol Vitaliyga lab qimirlashidanoq aytilgan gapning ma’nosini uqib oladigan gung odam misol tikilib qaradi.
Vitaliy avval orkestrni, keyin qulog‘ini ko‘rsatib, qo‘l silkib qo‘ydi. Bu ishoralar “hech narsa eshitilmayapti” degan ma’noni anglatishi kerak edi.
Tushundi shekilli, Silvana bosh irg‘adi va eshikka imo qildi. Vitaliy ham tushundi: ayol u bilan tashqarida, toza havoda, shovqin-suronsiz biror joyda gaplashmoqchi.
– Bo‘pti, – dedi Vitaliy va Silvanani qo‘ltiqlab oldi.
Ular stollar oralab, Trofimov va shirkatchining yonidan o‘tib eshik tomon yurishdi. Rejissyor ko‘rinmasdi: allaqachon uyiga borib, uyquni urib yotgan bo‘lsa kerak. Bantik esa boshqa stolga – “dyuymovochka”ga o‘xshagan mallasoch qizning yoniga o‘tib olibdi. Silvanani Vitaliy bilan ko‘rgach u “Dyuymovochka”sidan chalg‘ib, bir lahza ularning ortidan tikilib qoldi. Nimadir deb chaqirmoqchi bo‘ldi-yu, ulgurolmadi.
– E, tupurdim shularga, – deb qo‘ydi keyin o‘zicha.
– Kimga? – deb so‘radi qiziqsinib Dyuymovochka.
– Shularga-da, hammasiga. Nayrangbozlar!
“Dyuymovochka” bo‘ynini g‘oz qilib o‘zicha mag‘rurlanib qo‘ydi. Bantik undan boshqa hammaga tupuryapti. Demak, u hammadan afzal, hammadan ustun. Ammo Bantikning ko‘ngli g‘ash edi. Mana, bittasi okeanni qayiqda suzib o‘tgan, boshqasi “grande professore”, yana biri ajnabiy! Hammasi bisotidagi “kuzur”ini stolga tashlayapti. Bantik esa faqat pul tikishi mumkin – puli ko‘p. Lekin bunday paytda pulning o‘zi yetmas ekan-da.
– E, qo‘y shularni, – deya yupatardi uni “Dyuymovochka”, parishonligi sababini bilmasa-da. – Sen hali yoshsan, ular esa hammasi qari!
Bantik birdan jonlanib ketdi. Nega shu narsani o‘ylamabdi – darhaqiqat, yoshlik eng zo‘r “kuzur” emasmi! Ertangi hayot deganlari-ku bu. U hali birgina kun mana shunday cho‘zilishi mumkin-u, o‘n yil esa ko‘z ochib-yumguncha yeldek o‘tib ketishini xayoliga keltirmas edi. Hademay Bantik ham ularning yoshiga yetadi, ana shunda boshqa bir tayinroq “kuzur” topishi kerak bo‘ladi.
Silvana “Moskva” mehmonxonasining old tarafidagi asosiy yo‘lakka keldi. O‘zini bundayroq bir davlatning prezidenti kabi tutayotgan kalondimog‘ darbon yonidan o‘tib ichkari kirdi. Vitaliy esa darbonning sezgir va ayni chog‘da loqayd tuyuladigan nogohi qarshisida ikkilanib qolganida Silvana hamrohining kelayotgan-kelmayotganini aniqlab olmoqchi bo‘lgandek orqasiga o‘girildi. Shundan so‘nggina qayoqqa, nima uchun borayotganini bilmasa-da, dadillanib Vitaliy uning ortidan yurdi.
Mehmonxona lifti keng-mo‘lgina edi, shu yerning o‘zidayoq boshqacha hayot nafasi sezilardi. Vitaliy o‘zga bir olamga tushib qolgandek bo‘ldi.
Silvana joylashgan xonaning shifti juda baland, naqd olti metrlar kelardi. Buni bemalol ikki qavatli qilish mumkin – eng zamonaviy uylarning ham shifti uch metrli, demak, ikkita xonadon joylashadi.
– Bala-and, – dedi Vitaliy qo‘llarini tepaga cho‘zib.
Silvana shiftga qarab, g‘ayrioddiy hech nimani ko‘rmadi. Bu singari mahobatlarga ko‘zi o‘rgangan edi. Chamasi, uyining ham shifti shunday, balki bundan ham balandroqdir. Rus Alen Bombarini nima bunchalik hayratga soldi ekan – Silvana shunisiga tushunolmadi.
– Ke? – deb so‘radi Silvana.
– Ha shunday, o‘zim, – dedi Vitaliy xonani tutib ketgan turfa hiddan bo‘g‘ilib oromkursiga cho‘karkan. Xona kengu katta bo‘lishiga qaramay, atir bo‘yidan havosi xiyla og‘irlashgan, nafas olish ham qiyin edi.
“Chivin ham bo‘g‘ilib o‘lar bu yerda”, deb xayolidan o‘tkazdi Vitaliy va shu xulosasida jon bor edi. Moskvada avji saraton, ayni chivin ko‘paygan palla. Bu o‘lgur ham vahshiylashib ketgan hozir, shaharniyam “ishg‘ol qilib” ulgurdi. Kuyani aytmaysizmi, sun’iy matolarni ham yamlab tashlaydi. Axir, boshqa nimayam yesin, tabiiy gazlama chiqmay qo‘ygan bo‘lsa! Bari sun’iy yo sun’iynamo. Asta-sekin odamlarni ham shunga o‘rgatib borishayotir. Aytishlaricha, sun’iy qora uvildiriq ham chiqqanmish, ko‘rinishidan mutlaqo farqlab bo‘lmas ekan.
Shu tobda chivin bilan kuyaga balo bormi? Silvana qo‘llarini Vitaliy tomon cho‘zgancha o‘z tilida nimadir deb chuldirardi. Uning og‘zidan chiqayotgan so‘zlar bamisoli bir-biriga mingashib kelar, ovozi ham bilyard soqqasi kabi yum-yumaloq, sip-silliq edi go‘yo. Albatta, Vitaliy u nima deyotganini tushunmasdi, ammo ayol muhim bir narsa haqida gapirayotgani aniq edi. Silvananing mijjalarida hatto yosh paydo bo‘ldi. Egnidagi liboslari bashang, taomning sara-sarasini yeganidan yuzlari tip-tiniq, tabiiy uvildiriqni ham qoshiqlab urgani ko‘rinib turibdi.
– Qo‘lingni sovuq suvga urmagansan-da, – dedi Vitaliy. – Mening Nadkamga o‘xshab kun ko‘rganingda, bilarding. Sen esa… mana bunaqa shiftu taqinchoqlar bilan…
– Ke? – dedi yana Silvana.
– O‘zim. Shunchaki. To‘qlikka sho‘xlik deydilar buni. Odam sal qiyinchilik ham ko‘rishi kerak-da. Busiz yashab bo‘larkanmi? Rasvogarchilik-ku bu. Tushunding?
Silvana yanada tez gapira boshladi. So‘zlar uning og‘zidan go‘yo duv-duv to‘kilar, bir-biriga urilar va uchib ketar edi. Ko‘zlarining tagi xuddi masxaraboznikidek qoraga bo‘yaldi. Vitaliyning unga rahmi kelib ketdi.
– Yig‘i-sig‘ini qo‘ysang-chi, – dedi u. – Nabiralardan bordir? Hozir yuribsan mana bunday dunyo kezib, qarigan chog‘da nabira kerak bo‘ladi. Umr hash-pash deguncha o‘tib ketadi. Hayot degani nima o‘zi? Umrguzaronlik-da. Xursandchilikda vaqt tez o‘tadi. Hayoting zerikarli bo‘lsa-chi, rosa cho‘ziladi-da. Kuzyaev degani bor, birga ishlaymiz. Kecha men to‘qson uchinchi xonadonga borib, kir yuvish moshinasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri suv quvuriga ulab berishni kelishib kelgan edim – yigirma besh rublga. Har birimizga o‘n ikki rubl ellik tiyindan tegishi kerak edi. Ishni men gaplashib kelibman-u, Kuzyaev Nikolayni boshlab boribdi u yerga. Demak, meni chetga chiqarib qo‘ygan. Borib turgan insofsizlik-ku bu. Lekin men go‘yo parvo qilmadim. Past ketmayin dedim-da. Tushunding-a? Sen bo‘lsang…
Silvana Vitaliyning so‘zlarini xuddi yosh qizaloqdek bir e’tibor va soddalik bilan tinglardi. Uningcha, Vitaliy juda jiddiy, muhim gaplarni gapirar, naqd barcha muammolariga yechim topib berayotgandek edi. Vitaliyning o‘ktam ovozi va o‘z tilida nimalarnidir qat’iyat bilan so‘zlashi ayolga dalda berardi.
Ularning har ikkalasi o‘z dardidan gapirardi. Silvananing nazarida, hech kim uni mana shu odamchalik tushunmaydi. Demak, yuragida borini to‘kib solishi, hatto o‘zi tan olgisi kelmaydigan sirlarini ham unga aytib iqror bo‘lishi mumkin.
– Yoshim ellikda – derdi Silvana. – Ammo shu choqqacha na o‘zimga yoqqan birorta rolda o‘ynadim, na o‘zimga munosib birorta erkakni topdim. Deyarli hech nimaga erisholmadim, yigirma yil avval qanday bo‘lsa – hozir ham shunday, go‘yo hammasi oldinda. Axir, men ellikka kirdim!..
Vitaliy nimadir dedi. Silvanaga u go‘yo: “Vujud qalbdan ko‘ra tez qariydi. Qalb qarimaydi. U doim yigirma yoshda. Hammamizda shunday, demak, senda ham”, deyotgandek tuyuldi.
– Baribir ham o‘zimga achinaman. Bir umr Muhabbatimni izladim-u, topolmadim.
– Ayb o‘zingdadir-da?
– O‘zimda, o‘zimda. Aybim – murosasozligim. Bir umr uchraganining etagidan tutib yuribman-a! Yolg‘iz qolmoqdan qo‘rqardim-da. Kim bilan birga bo‘lmayin, xayolan Uni kutardim. Ikki jon ovorasi! Tavakkal ham qilish kerak-da. Mana, sen hayotingni xavf ostiga qo‘yib bo‘lsa-da, maqsadingga erishibsan-ku.
– Shundaymikan-a?
– Bo‘lmasam-chi! Sen – haqiqiy tirik insonsan. Men bilganlar esa – o‘zining sha’n-shavkati deb titrab-qaqshaydiganlar bari. Ular faqat tashqi ko‘rinishning g‘amida, mudom po‘rim bo‘lib, o‘ziga oro berib yuradi. Seni esa moda-podayam qiziqtirmaydi, sen hatto tirnog‘ingga ham qaramaysan. O‘zing xohlagandek yuraverasan, senga birov bir nima deyolmaydi, chunki turish-turmushing shu, tabiiy. Sening oldingda anovi galstuk taqqan olifta boyvachchalar naqadar kulgili ekanini bilsang edi!
– Yuragingdan urdimmi deyman?
– Gap undamas, shunchaki bir-birimizga o‘xshash ekanmiz. Men ham aslida sendaqaman. Ammo yolg‘izman.
Silvananing ko‘zlari battar yoshlandi.
– Ie, yana nima bo‘ldi? – dedi Vitaliy uning qo‘liga sal barmoq tekkizib.
– Ezilib ketdim-da. Halovatim yo‘q. Go‘yoki chinakam bir Muhabbat umr bo‘yi meni kutgan-u, men uning yonidan o‘tib ketgandekman. Men aslida shuhrat qozonib, ko‘plab do‘stlar orttirib, o‘shalar orasidan Uni toparman degan xayolda kinolarda o‘ynaganman. Ammo na husn, na mashhurlik bu borada chikora ekan. Iste’dodliman, buni bilaman, biroq ayol zotining bor baxti –umr yo‘lini birgalikda dadil bosib o‘tish mumkin bo‘lgan O‘sha insonni topa bilishida ekan. Mening esa baxt qushim qo‘limdan chiqib ketgandek…
– Hamma ham shunday deb o‘ylaydi, – dedi beparvolik bilan Vitaliy.
– Lekin men o‘zim uchun bittaginaman-da.
– Hammayam o‘zi uchun bitta.
– Xo‘sh, seningcha, nima qilishim kerak endi?
– Peshonangdan ko‘rasan-da bu yog‘ini.
– Peshona, peshona deb yuraversa… Menga hozir kelajak hayotim oldingisidan ko‘ra ravshanroq tuyulyapti. Go‘yo hammasi hali oldindadek.
– Keksalik alomati bu. Yoshlarga esa bari ortda qolgandek tuyuladi.
– Bag‘ritosh odam ekansan.
– Men o‘zimga ham ana shunday shafqat qilmayman. Kishi haqiqatning ko‘ziga tik qaray bilmog‘i kerak.
– Qobiliyatli odam qarimaydi. Iste’dod – yoshlikning aks sadosi.
– O‘zingni mana shunday aldab-ovutib yuraver. Mendan maslahat so‘rasang, odam yoshiga yarashgan ishni qilgani ma’qul.
Silvananing qoshlari chimirildi.
– Bu nima deganing?
– Ana, daraxtga o‘xsha, daryodek bo‘l.
– Daraxtning bargi to‘kiladi-da. Daryong esa muzlaydi.
– Sen ham shunday bo‘l. Cho‘chima bundan. Muhimi, qadr-qimmat. Qadr-qimmatsiz odamning ahvoli ma’lum. O‘zingni o‘zing xor qilma, yuzingni mana bunday tomoshaqovoqqa o‘xshatib yurishingni qara! Odam degani odamdek bo‘lib qarishi kerak-da.
Silvana katta-katta ko‘zlarini lo‘q qilib Vitaliyga tikilib qoldi. Uning gap-so‘zlari sal telbanamo edi. Ammo ana shu telbanamolik zamirida odamga qandaydir taskin beradigan, hay, nima bo‘pti degandek xotirjamlikka undaydigan nimadir bor edi. Inson tabiatning bir bo‘lagi va uning qonunlariga bo‘ysunib yashamog‘i kerak. Toshdan boshqa jami jonu jonzot kabi.
– Daraxtga o‘xshab barg to‘kmoqqa yoki daryoga o‘xshab muzlamoqqa vaqt bor hali, hozir ayni kuz-ku – men nima qilishim kerak, ayt?
– Qishga hozirlik ko‘raver. Asta-sekin.
– Sen-chi?
– Men ham shunday qilaman.
Ikkalasi bamisli bir safda edi. Bu saf qahraton qish ayyomiga yaqinlab qolgan. Undan u yog‘iga – xudo poshsho!
Daf’atan Silvananing miyasidagi tuman tarqab ketgandek bo‘ldi. Mavhumlik barham topdi. Uning o‘rnini tansiq bir halovat egalladi, go‘yo bari joy-joyiga tushdi. Qushdek yengil tortdi. Ertalab bu yerga nimaga keldim o‘zi, degan o‘y unga tinchlik bermayotgan edi. Shuncha olis masofadan bekorga kelmagan ekan – mana, hayotida endi hech qanday o‘zgarish bo‘lmasligini anglab turibdi. Oldinda esa – qoru qirovli qish! O‘ylab qarasa, hozirgi hayotidan nolimasa ham bo‘larkan. Endilikda ko‘ngilni bir joyga qo‘yib, o‘tgan-ketganini xotirjamgina sarhisob qilib, boriga esa shukrona aytib yuraverish mumkin. Mudom qayoqqadir oshiqishga ham hojat yo‘q endi. To‘xtab, bemalol tevarak-atrofni ko‘zdan kechirish imkoni bor: mana – uylar, odamlar, manabu esa – men, o‘zim…
Vanna tarafdagi suv quvurida allaqanday guvillash eshitildi. Vitaliy unda bir nosozlik borligini fahmlab, darhol o‘rnidan turdi-da, vannaga kirdi. Qandaydir murvatni qotirib qo‘ydi, yana birini bo‘shatdi.
Silvana orqasidan kelib uni kuzatib turardi.
– Ha? – dedi Vitaliy.
– Odam sen bilan bexavotir sezadi o‘zini. Suvda ham, quruqlikda ham, – dedi Silvana italyanchalab.
– Pul-muling kerak emas, – dedi Vitaliy. – Har holda mehmonsan…
Hali kun yorishmagan, g‘ira-shira bir palla edi. Kechagi darbon hali almashmabdi, biror burchakda miriqib uxlab olgan ko‘rinadi – tetik-bardam boqib turibdi.
– Yaxshi boring, – dedi u Vitaliyga.
Vitaliy miq etmadi. Chunki u gapga javob qaytaradigan ahvolda emas edi.
Ko‘z oldida faqat boyagi ayolning yuzi, to‘g‘rirog‘i, chaqaloqnikidek har daqiqa o‘zgarib turadigan yuzlari: bir qarasang yig‘lab yuboradi, bir qarasang kuladi. O‘zining Nadkasi ham shunaqa. Umuman, ayol zotining hammasi shu: italyanmi, rusmi, millionermi, kambag‘almi – farqi yo‘q. Sevsa va sevilsa, bas, shundan boshqasi kerak emas unga. Aytadilar-ku, podshoning ko‘ngli qurbaqaga tushibdi deb. Buyam shunchaki bir matal-da. Albatta, qurbaqaga ham ko‘ngil qo‘yish mumkindir-u, ammo bu o‘tkinchi hol. Vaqti kelib, baribir qurbaqa ekanligi ma’lum bo‘ladi.
Italyan ayol uni boshqa odam deb o‘yladi – okeanni suzib o‘tgan anovi frantsuz deb. Vitaliy ham, yo‘q, men u emasman, demadi. Demak, aldadi. Yana aldadi. Doim yolg‘on gapirgani gapirgan. Mavrid-bemavrid. Odat bo‘lib qolgan. Haligi frantsuz odamlarni deb sho‘r suv ichibdi, xom baliq yebdi, akulalardan ham qo‘rqmay tunu kun okeanda yuribdi. Vitaliy-chi, ishdan bo‘sh vaqtida birov uchun hatto qo‘lini sovuq suvga urmaydi, dunyodagi bor quvur yorilib, odamlar tizza bo‘yi suvga kechib yursa ham!
Vitaliy xayol bilan bo‘lib Yauze daryosi qirg‘og‘iga kelib qolibdi. Tonggi g‘ira-shirada Andronev monastiri oqarib ko‘zga tashlanar, devor etagida yuk moshinasining g‘ildiragi qorayib turar edi.
Vitaliy ana shu rezina chambarni yumalatib suvga tushirdi, so‘ng o‘ylab o‘tirmay uning ustiga chiqib oldi-da, qo‘li bilan eshkak eshgan misol suzib ketdi.
Uni keyin allaqaerdadir suvdan tortib olishdi.
Trofimov bardan tongga yaqin chiqqan edi. Tungi shahar bo‘ylab piyoda kezarkan, oyoq tovushlaridan boshqa sasni eshitmasdi. Ne-ne voqealarga guvoh tarixiy binolar yonidan o‘tayotib, shahrim naqadar go‘zal-a, deb o‘yladi u. Avvallari bunga e’tibor bermas ekan-da.
Umuman, shu choqqacha ko‘p narsaga e’tibor qilmay yurgan ekan u – xuddi birgina o‘pka bilan nafas olib, birgina ko‘z bilan qarab yashagandek. Endi esa go‘yo to‘yib-to‘yib nafas olar, butun vujudi ko‘zga aylanib boqar atrofga, zavqi ichiga sig‘mas edi.
Silvana bardan chiqib ketganicha qaytib kelmadi, suvchi ham allaqayoqqa g‘oyib bo‘ldi. Mayli, hechqisi yo‘q. Yosh bola emas. Adashib qolmas. Trofimovning o‘ziga kelsak, u Silvana atalmish darddan butunlay forig‘ bo‘ldi. Go‘yo vujudi ham allaqanday yengil tortgandek. Mana, endi u bemalol nafas oladi, ona shahridagi o‘zgarishlarni ko‘rib ko‘zi quvnaydi, muhimi, bundan bu yog‘iga hayoti boshqacha, mazmunli bo‘ladi.
Injilda “Sig‘inmagil osmon deb” mazmunidagi hikmat bor. U “Birovning joniga qasd qilma”, “Birovning moliga ko‘z olaytirma” singari diniy o‘gitlar bilan bir qatorda turadi. Demak, ma’budga sig‘ingandek birovga sig‘inish – tirik jonga qasd etishdir. Ya’ni joningni unga baxsh etasan, faqat uni deb yashaysan, jisming o‘zingniki-yu, qalbing uniki. Bu o‘zligingni unutish, o‘z-o‘zingga xiyonat bilan barobardir.
Trofimov Arbat ko‘chasidan ketayotir, ozod-erkin Trofimov — jismi ham, ruhi ham faqat o‘ziga tegishli. Na Silvana, na yillar mobaynida vujudida kezgan anovi tillarang la’natilar, na yuragini kemiruvchi qoniqmaslik hissi va na o‘zi erisholmagan boshqa hayotga havas qiynaydi uni endi. U o‘zini o‘sha – o‘n besh yashar o‘smirdek his etardi. Hayot hali oldinda, xuddi alpinist kabi uni qayta zabt etish mumkin, hammasini qaytadan boshlash emas, yetib kelgan joyidan yanada yuqoriroqqa qarab intilmoq kerak – tik va baland qoyaga, eng yuksak cho‘qqiga! U yerda mag‘rur qad kerib, atrofga nazar tashlamoq va bayroq qadamoq uchun!
O‘tgan o‘ttiz yil mobaynida Trofimov o‘zini unchalik oldirmagan, hali ham navqiron ko‘rinardi. Xuddi shu vaqtgacha muzlatgichda saqlanganu hozirgina undan chiqib kelayotgandek – yangidan kuch to‘plab, hayotga ishonch bilan.
Xotini ham, o‘g‘li ham o‘z xonasida beg‘am-betashvish uxlab yotgan ekan. Negaki ularning suyangan tog‘i bor. Ular buni hatto uyquda ham his etadi. Trofimovning vujudini mayin bir iliqlik, qanoat hissi qamrab oldi. Ayoli va o‘g‘lining borligiga, shu ikki insonning hayotiga o‘zi mas’ul ekaniga u ich-ichidan shukrona aytdi. Mana bu uning ayoli, mana bu uning o‘g‘li. Trofimov shularga kerak. Demak, u yolg‘iz emas.
Odatdagidek, uyda non yo‘q ekan – o‘sha, chumoli talab yotgan mog‘or bosgan bo‘lak-so‘lakdan boshqa. Nimjon, xuddi yozuv moshinkasining chiziqchasiga o‘xshagan uvoqqina chumolilar bo‘zchining mokisidek u yoqdan-bu yoqqa zir yuguradi. Shunday beozor ko‘rinadigan jonzotning “termit” deya vahimali nom bilan atalishi-chi, butun boshli yog‘och uyni yeb bitirishi mumkin ekan-da shuginalar!
Xotini bo‘sag‘ada sassiz, sharpadek birdan paydo bo‘ldi.
– Nonga chiqib kelaymi? – deb so‘radi Trofimov.
– O‘zim ham chiqib kelaveraman.
– Yur, birga chiqamiz.
– Nega endi? – hayron bo‘ldi xotini.
– Birga-birga-da, – dedi Trofimov shu so‘zning ma’nosini uqtirmoqchidek.
Xotini unga huv bir zamonlar yaxmalak maydonida oyog‘i ostiga kelib tushgan qizaloq singari jur’atsizgina tikildi. U eshik kesakisiga suyangan ko‘yi xuddi bir begonadek taraddudlanib turardi.
– Kir, kiraver, – dedi Trofimov. – Nega turib qolding…

Shohsanam tarjimasi

Manba: «Tafakkur» jurnali