Бешинчи синфга мен 1948 йили борганман. Яна ҳам аниқроқ айтадиган бўлсам: қишлоғимизда фақат бошланғич мактаб бор эди, ўқишни давом эттириш учун эса уйимиздан эллик чақиримча нарига – туман марказига бориш керак. Мен кетишимдан бир ҳафталар олдин онам туманга бориб бир таниши билан гаплашиб келди – ўша аёлнинг уйида яшайдиган бўлдим…

ТАРЖИМОНДАН

Ҳар қандай улкан ижодкорнинг ҳам барча асарлари бирдек тўкис, мукаммал бўлавермаслиги маълум. Қолаверса, бу китобхоннинг таъби, дид-савиясига ҳам боғлиқ масала. Дейлик, муаллифнинг машҳур асарлари қолиб гоҳо чандон тилга тушмаган бирор битигига айниқса мафтун бўлиб қоласиз, уни қайта-қайта мутолаа қилиб тўймайсиз, бошқаларга ҳам сўзлаб бергингиз келаверади. Агар ўша асар бирон хориж адабиётига мансуб бўлса, уни она тилингизда ўқиш, имкон топилса, ўқитиш истаги туғилади…

“Умрбод ёдингда тут”, “Матёра билан видолашув”, “Паймона”, “Ёнғин”, “Отаси ҳам Иван, боласи ҳам Иван”, “Марияга пул керак” (шуниси бизнинг камтарона таржимамиз) сингари йирик, пурмағз асарлари билан шуҳрат қозонган атоқли рус адиби Валентин Распутиннинг “Француз тили сабоқлари” ҳикояси менга ана шундай бадиий мўъжизалардан бўлиб туюлади.

Аксарият асарлари ўзбек китобхонига таниш муаллифнинг мазкур ҳикояси таржимасини журналхонларга тақдим этишдан мақсад шу.

Валентин Распутин
ФРАНЦУЗ ТИЛИ САБОҚЛАРИ
Шоҳсанам таржимаси

Қизиқ, нима учун худди ота-онамиз олдидагидек ўқитувчиларимиз олдида ҳам ўзимизни доим айбдор ҳис этамиз? Мактаб даврида рўй берган воқеаларни деб эмас, йўқ, кейинги ҳаётимиз учун ҳам…

* * *

Бешинчи синфга мен 1948 йили борганман. Яна ҳам аниқроқ айтадиган бўлсам: қишлоғимизда фақат бошланғич мактаб бор эди, ўқишни давом эттириш учун эса уйимиздан эллик чақиримча нарига – туман марказига бориш керак. Мен кетишимдан бир ҳафталар олдин онам туманга бориб бир таниши билан гаплашиб келди – ўша аёлнинг уйида яшайдиган бўлдим. Августнинг сўнгги куни қишлоғимизда ягона “полуторка” мошинасининг ҳайдовчиси Ваня амаки Подкаменная кўчасидаги мен яшашим лозим бўлган уй олдида юкларимни туширди ва кўрпа-тўшагим ўралган тугунни уйга олиб киришга қарашиб юборди. Хайрлашаётиб елкамга дўстона бир қоқиб қўйдию жўнаб қолди. Шундай қилиб, ўн бир ёшимда мустақил ҳаётга қадам қўйдим.

Ҳали очарчилик йиллари, биз эса оилада уч фарзанд эдик. Мен онамнинг тўнғичи эдим. Баҳор ойлари, айниқса, иликузилди маҳали очликдан картошка муртаги, сули, жавдар донини ютган ва бунга синглимни ҳам мажбур қилган вақтларим бўлган. Биз гўёки қорнимизга уруғ экардик ва шу билан ўзимизни чалғитардик, ҳадеб обу овқат ҳақида ўйлайвермасдик-да. Кейин ёз бўйи бамисоли шу эккан уруғимизни Ангаранинг чучук суви билан обдон суғорардик, аммо ҳосилдан ҳадеганда дарак бўлавермас ёки у жуда секин ўсаётганиданми, биз буни пайқамас эдик. Шунга қарамай, мен, бу уринишим чакки эмас, бир кун келиб албатта одамларга нафи тегади, биз эса тажрибасизлигимиз сабабли ниманидир нотўғри қилган бўлсак керак, деб ўйлар эдим.

Қандай қилиб онам мени туманга (туман марказини ҳамма қисқагина “туман” деб қўя қоларди) юборишга қарор қилган экан, ҳеч ақлимга сиғмайди. Бошимизда отамиз йўқ, турмушимиз жуда абгор эди. Афтидан, онам обдон ўйлаб кўргану бундан баттари бўлмаслигига кўзи етган. Мен яхши ўқирдим, мактабга ҳам жон-жон деб борардим. Умуман олганда, қишлоқда энг саводли бола ҳисобланардим. Кампирларга келган хатларни ўқиб, жавоб ёзиб берардим, ғарибгина кутубхонамиздаги бор китобни аллақачон ўқиб чиққан эдим. Кеч¬қурунлари болаларга ўқиган китобларимдаги ҳар хил воқеаларни ўзимдан ҳам қўшиб-чатиб гапириб берардим. Айниқса, облигация масаласида қишлоқ аҳли менга қаттиқ ишонарди. Уруш йиллари одамларнинг қўлида анча-мунча заём йиғилиб қолган, ютуқ жадваллари ҳам тез-тез эълон қилинар, шунда ҳамма облигациясини кўтариб менинг олдимга келар эди. Уларнинг айтишича, менинг қўлим омад келтирармиш. Тўғри, ютуқ ҳам чиқиб турарди-ю, кўпинча бу арзимаган бир чақа-чуқа эди. Аммо ўша йиллари одамлар шунга ҳам хурсанд бўларди, тағин денг, кутилмаган бу омадга гўё мен сабабчи эдим. Беихтиёр бу хурсандчилик менга ҳам юқарди. Бошқа болалардан мени арзанда қилиб, ҳатто қорнимни тўйдириб ҳам туришарди. Бир гал Илья отага – асли зиқнароқ, хасис чолга тўрт юз сўм ютуқ чиқиб қолди. Қизиқ устида у менга бир челак картошка бериб юборса денг – айни кўклам чоғи буни нақд кўзимизга суртган эдик.

Айнан шу – облигация рақамларининг фар¬қига борганим учун ҳам одамлар онамга, “Ўғлинг зеҳн-фаросатли бола, сен уни албатта ўқитгин. Билимли одам ҳеч вақт хор бўлмайди”, дер эди.

Шу гаплар ҳам туртки бўлдими, билмадим, ҳар қандай қийинчиликка қарамай онам мени туманга ўқишга юбориш ҳаракатига тушиб қолди. Шу чоққача қишлоғимиздан бирорта бола туманда ўқимаган, мен биринчиси эдим. Қолаверса, у ерда мен бечорагинани қандай синову машаққатлар кутаётганини ҳали тасаввур ҳам қилолмас эдим-да.

Тумандаги мактабда ҳам яхши ўқий бошладим. Бошқа нима ҳам қилардим – ўқигани келдим-ку бу ерга, шундан ўзга ташвишим бўлмаса! Яна денг, у вақтларда ҳали зиммамдаги вазифага ҳафсаласизлик билан қараёлмасдим. Агар бирор фандан тузукроқ тайёрланмаган бўлсам, мактабга бўйнимдан боғлагандек зўрға борардим. Шунинг учун ҳам француз тилидан бошқа барча фандан баҳоларим “аъло” эди.

Француз тилини эса дуруст ўзлаштиролмасдим. Мен сўзларни ва уларни қўллашни яхши эслаб қолар, тезда таржима ҳам қилар, имло қоидаларига доир мураккабликларни-да осонгина енгиб ўтган эдим-у, талаффузга келганда, сочимдан то тирноғимгача асл ангаралик эканим фош бўлиб қоларди. Ахир, биз томонларда умри бино бўлиб бирорта одам чет тилда гапирмоқ тугул, ҳатто унинг борлигини билган бўлса, шунинг ўзи ҳам катта гап саналар эди-да. Мен француз тилида ўзимизнинг қишлоқча бидиллашга ўхшатиб жуда тез гапирар, бўлар-бўлмасга товушларнинг ярмини ютиб юборар, иккинчи ярмини эса хирилдоқ овозда қалаштириб ташлар эдим. Буни кўриб француз тили муаллимамиз Лидия Михайловна умидсизликдан пешонаси тиришиб, кўзларини юмиб оларди. Албатта, бунақасига у биринчи марта дуч келиши. Ўқитувчим кейин ундош товушлар бирикуви, бурун товушлари талаффузини қайта-қайта тушунтириб берарди-да, такрорлашимни сўрарди. Мен эса баттар довдирар, тилим танглайимга ёпишиб қолгандек миқ этмай тураверар эдим. Барча уринишлар бесамар эди. Ҳаммасидан ёмони эса уйга келганда билинарди, мактабда-ку беихтиёр чалғийсан – болалар бир-бирини итариб-туртади, хоҳлайсанми-йўқми, улар билан ўйнайсан, чопиб-югурасан, дарс пайтида – ўқийсан, ёзасан, хуллас, доим нима биландир банд бўласан. Ёлғиз қолдим дегунча, соғинчдан жинни бўлаёзардим, уйимни, қишлоғимизни қўмсаб кетардим. Илгари бир кун ҳам уйдан узоқда юрмаган, табиийки, бегоналар орасида яшашга ҳали тайёр эмас эдим. Касал одамдан бешбаттар қийналар, изтироб чекар эдим. Фикру хаёлим, ягона истагим ҳам шу эди – тезроқ уйга кетсам! Сентябрь ойининг охирларида онам келган эди, мени кўриб капалаги учиб кетди. Озиб чўп бўлиб қолган эмишман. Онамнинг олдида ўзимни базўр тутиб турдим, арз-ҳол қилмадим, йиғламадим, аммо у кетаётганида чидаёлмадим – ҳўнгиллаганча мошина ортидан югурдим. Мошинанинг устида тик туриб кетаётган онам, қол, мени ҳам, ўзингни ҳам шарманда қилма, дегандек қўл силтади, лекин қани энди ўзимни тиёлсам! Шунда бир қарорга келди шекилли, онам мошинани тўхтатди:

– Бўпти, лаш-лушингни йиғиштир, – деди буйруқ оҳангида мен етиб боришим билан. – Ўқиб бўлдингиз, кетдик!
Дарҳол эсимни йиғиб олдим – изимга қайтдим.

Мен уйни соғинганимдангина эмас, қорним тўйиб овқат емаганимдан озиб кетган эдим. Куз кунлари Ваня амаки туман яқинидаги ғаллахонага буғдой ташиб юрганида онам менга мунтазам, чамаси, ҳафтада бир марта ул-бул егулик юбориб турарди. Аммо шу ҳам менга кам эди. Онам асосан нон билан картошка жўнатарди. Аҳён-аҳёнда банкага творог солиб берворарди. Буни у бировдан нимагадир алмаштириб олган, албатта, чунки, ўзимиз сигир боқмас эдик. Келган куни кўзимга бир дунё кўринган нарсадан икки кун ўтмай ҳеч вақо қолмасди. Иттифоқо, онам юборган нон сирли равишда ғойиб бўлаётганини сезиб қолдим. Атай кузата бошладим ҳам: ҳа, бугун бор-у, эртаси ўз-ўзидан йўқ бўлиб қоларди. Картошка ҳам шу тарзда камайиб борарди. Ким ўғирлаяпти, уч боласини зўрға боқаётган бақироқ Надя холамикан? Қизларидан бирортасими ёки кенжаси Федькамикан – билмайман, уларни пойлаш у ёқда турсин, бу ҳақда ўйлагим ҳам келмасди. Онам укам ва синглимнинг луқмасидан қийиб менга юборса-ю, бунинг ҳузурини бошқалар кўрса – шуниси менга алам қиларди. Қўлимдан нима ҳам келарди, тақдирга тан бериб юравердим, турган гапки, онам буни эшитса жуда хафа бўлади.

Бу ерда ҳаёт қишлоқдагидан фарқ қиларди: қишлоқда доим, айниқса, куз кунлари албатта егулик бирор нима топилади, дейлик, боғда мева-чева, томор¬қада сабзавот бўлади, уларни йиғиб-териш, кавлаб олиш мумкин. Ҳеч қурса, Ангарага бориб балиқ, ўрмонда эса қуш овлаш мумкин. Бу ерда эса теварак-атрофим гўё бўм-бўш эди: еттиёт одамлар, бегона жой, бегона томорқалар. Бир дарёчаси бор эди-ю, қачон қараманг, ўн қават тўр ташлаб қўйилган бўларди. Бор-йўқ балиғи сузиб олинган бўлса керак, ҳойнаҳой. Якшанба кунларининг бирида эртадан кечгача қармоқ ташлаб ўтириб, атиги уч дона чойқошиқдек келадиган тангабалиқ тутибман. Бу билан қорин тўйдириб бўлмаса. Қайтиб балиқ овлагани бормадим – вақтимни беҳуда сарфлаб нима қилдим! Кечқурунлари кўпинча ошхоналар олдида, нарх-навони билиш учун бозор оралаб айланиб юрар, кейин эса сўлагим оққанча икки қўлимни бурнимга тиқиб уйга қайтар эдим. Надя холанинг ошхонасида доим чойдиш қайнаб турарди, доғ сувдан ичиб олиб ошқозонни алдардиму ухлагани ётардим. Эрталаб яна оч-наҳор мактабга чопардим. Шу тариқа то юк мошина келиб, Ваня амаки эшик тақиллатадиган кунгача амал-тақал қилиб етардим. Очликдан силлам қуригани, боз устига, ҳар қанча тежаб-тергамайин, озиқ-овқатим барибир кўпга етмаслигини билганим учун қорним ёрилгудек тўйиб олардим-да, икки-уч кундан кейин яна тишимнинг кирини сўриб юраверардим.

* * *

Сентябрнинг охирларимиди, бир куни Федька менга:
– “Чикка” ўйнагани юрагинг дов берадими, қўрқмайсанми? – деб қолди.
– Нима у, “чикка” деганинг?
– Шунақа бир ўйин бор-да, пул тикилади. Пулинг бўлса, юр, ўйнаймиз.
– Пулим йўқ-да.
– Мендаям йўқ. Майли, юр, ҳеч бўлмаса томоша қилармиз. Кўрасан, зўр ўйин!
Федька мени томорқа ортига бошлади. Икковлон тепалик ёқалаб кетдик, қуриган, ҳиди димоқни ёргудек уруғлари осилиб ётган қичитқи ўт босган чангалзор дўнгликдан ошгач, сакраб-сакраб эски ахлаттепалардан ўтдик, шунда этакдаги текис, яйдоқ майдончада ғала-ғовур қилиб ўйнаётган бир тўп болага кўзим тушди. Биз уларнинг олдига тушиб бордик. Болалар бирдан ҳушёр торт¬ди. Биттасидан бошқа ҳаммаси деярли мен тенги эди. Баланд бўйли, бақувват, олд сочлари тиккайган бу сариқ боланинг барчага сўзи ўтиши аён кўриниб турарди. Эсладим, у еттинчи синфда ўқирди.
– Буни нимага етаклаб келдинг? – деди у Федькага қараб норози оҳангда.
– Бегона эмас, Вадик, қариндошимиз, – дея ўзини оқлай кетди Федька. – Бизникида яшайди.
– Ўйнайсанми? –деб сўради Вадик мендан.
– Пулим йўқ-да.
– Ундай бўлса, бизни бу ерда кўрганингни бировга гуллаб юрма.
– Э, шуниси етмай турувди! – дедим хафа бўлиб.
Болалар менга ортиқ эътибор қилмай ўйинга берилиб кетишди. Бир чеккада ўтириб уларни кузата бошладим. Ўйинда ҳамма иштирок этмасди: гоҳ олти, гоҳ етти бола ўйнарди, холос. Қолганлар томошабин эди, улар асосан Вадикка тарафгир. Унинг бу ерда тўпбоши эканини бошданоқ сезган эдим.
Ўйин унчалик мураккаб эмас экан. Ҳар бир ўйинчи ўн тийиндан тикади, “ғазна”дан икки метрлар наридаги йўғон чизиқ билан чегараланган майдончага танга пукка тарафи билан ташланади, кейин бошқа ёқдан, яъни ярми ерга кўмилган ва оёққа тиргак вазифасини ўтовчи харсанг олдида туриб юмалоқ тош – “шайба” ирғитилади. Уни иложи борича чизиққа яқинроқ жойга, аммо чизиқдан чиқиб кетмаслигини кўзлаб отмоқ лозим. Ана шунда биринчи бўлиб “ғазна”ни бузиш имкони туғилади. Яна шу тош билан уриб танганинг чикка тарафини ўгириш керак, агар эплай олсанг – марра сеники, ўйнайверасан, йўқса – бошқа ўйинчига навбатни берасан. Энг муҳими, қўлингдаги тошни ирғитганда унинг танга тўпи устига тушишини мўлжаллаш даркор, бирор танганинг чиккасини ўгира олсанг ҳам ҳеч қандай гап-сўзсиз ҳамма пул сеники бўлади. Ўйин эса қайта бошланади.
Вадик ғирром экан. У тиргак тош ёнига ҳаммадан сўнг, ким-кимдан кейин эканини кўриб олгачгина келарди. Табиийки, у ютиб чиқиш учун қаерга уриш кераклигини ҳам билволган бўларди. Лекин Вадикнинг ғирром ўйнаётганини ҳамма билиб турса-да, ҳеч ким оғиз очишга ботинолмас эди. Тўғри, у ёмон ўйнамасди. Тиргак ёнига келганда тиззасини сал букиб олар, бир кўзини қисиб қўлидаги тошни мўлжалга тўғрилар эди-да, сўнг шошилмай қаддини ростларди – “шайба” ҳам гўё қўлидан сирғалиб чиқиб айнан кўзлаган жойига бориб тушарди. У бошини кескин бир силкиб, кўзига тушиб турган сочини орқага ташлардию бепарволик билан четга “чирт” этказиб тупуриб, гўёки иш ҳал бўлди, дегандек эринибгина, атай соллана-соллана босиб пул ётган жойга борарди. Агар чақа тўп бўлиб уюлиб ётса, қаттиқ урар, тангалар жаранглаб кетар эди, сочилиб ётган бўлса, ҳар ёнга қапчиб кетмай оҳиста чиккаси ўгирилиши учун “шайба”ни шунчаки теккизиб қўя қоларди. Бошқа ҳеч ким бундай қилолмасди. Болалар ўйлаб ҳам ўтирмай чўнтагидан яна танга чиқарар, пули йўқлар эса секингина томошабинлар қаторига қўшилар эди.
Пулим бўлганида мен ҳам ўйнай олардим, деб ўйладим. Қишлоқда биз ошиқ ўйнардик, бунда ҳам албатта зийраклик талаб этилади. Қолаверса, мен мерганликни оширадиган ҳар хил эрмаклар ўйлаб топишга ишқибоз эдим. Дейлик, бир тўп тош йиғиб олардим-да, қалтисроқ бир жойни мўлжал қилиб туриб, токи тўлиқ натижага эришмагунча, яъни ўну ўн бўлмагунча отаверардим. Тошни тепадан, елкам оша ёки пастдан мўлжалга тўғрилаб олиб ирғитаверар эдим. Шунинг учун ҳам бу борада оз-моз маҳоратим ортган. Аммо ҳозир пул йўқ эди.
Пул бўлмагани учун ҳам онам менга нон жўнатар эди-да. Йўқса, нонни шу ердан ҳам сотиб олиш мумкин-ку. Колхозда пул нима қилсин! Шундай бўлса-да, онам икки марта конвертга беш сўмдан солиб юборибди, сут оласан деб. Ҳозирги пулда бу эллик тийин дегани. Унча кўп эмас-у, барибир пул-да. Бозордан бунга биттаси бир сўм турадиган ярим литрлик беш банка сут олиш мумкин эди. Камқонлигим сабабли туриб-туриб бирдан бошим айлана бошлар, бу ҳол тез-тез такрорлангани учун ҳам доим сут ичиб юришим керак эди.
Онам учинчи марта бешталик жўнатганида мен унга сут олмадим. Пулни майдаладиму ахлаттепага югурдим. Бу жой жуда билиб танланган эди ўзиям: қир-адирлар ўртасидаги майдонча атрофдан кўзга ташланмасди. Агар бундай ўйин ўйнаётганимизни қишлоқда бирор одам кўриб қолса, бизни қувиб солар, миршаб ёки мактаб директорини чақираман, деб қўрқитган бўлар эди. Бу ерда эса бизга ҳеч ким халақит бермайди. Кейин, узоқ ҳам эмас, ўн дақиқалик йўл.
Биринчи мартасига тўқсон тийин, иккинчисида эса олтмиш тийин тикдим. Албатта, пулимга ачинардим, аммо ўйнаганим сайин қўлим анча келишиб бораётганини сезардим. У “шайба”ни тўғри йўналтириш учун керагича куч сарф¬лашга мослашди, кўзим ҳам тошнинг қаерга тушиб қаергача думалаб боришини олдиндан чамалашга ўрганди. Кечқурунлари ҳеч ким қолмаганда майдончага қайтиб келар, харсанг тагидан Вадик яшириб кетган “шайба”ни олар ва чўнтагимдан чақа чиқариб, то қоронғи тушгунча машқ қилар эдим. Бора-бора ўн марта тош отганда уч ёки тўрттасини аниқ мўлжалга туширадиган бўлдим.
Ниҳоят, мен ҳам ўйинда ютадиган кун келди.
Куз кунлари илиқ, ёғин-сочинсиз, октябрь ойи бўлишига қарамай битта кўйлакда юриш мумкин эди. Онда-сонда ёмғир ёғиб қоларди. Бу ҳам дайди шамол қаерлардандир тасодифан олиб келган ёмғир эди. Осмон ёз кунларидагидек кўм-кўк-у, аммо у қадар чексиз эмас, гўё аллақандай торайиб қолгандек туюларди. Қуёш ҳам эрта ботарди. Адирлар устида эрталаблари ҳаво топ-тоза, мусаффо бўларди. Атрофда аччиқ, бошни айлантирувчи шувоқ ҳиди кезар, узоқ-узоқлардан ҳар хил товушлар аниқ эшитилар, учиб кетаётган қушларнинг чаҳ-чаҳи қулоқни қоматга келтирар эди. Майдончамизда ўт-ўлан сарғайган бўлса-да, ҳали буткул қуриб битмаган, ўйинда иштирок этмаётган, тўғрироғи, ютқазиб қўйган болалар у ерда думалашиб ўйнаб ётар эди.
Ҳар куни мактабдан кейин тўғри шу ерга келишга одатланиб қолдим. Ўйинчилар тез-тез ўзгариб турар, эскилар ўрнини янгилар эгаллар эди. Фақат Вадик бирорта ҳам ўйинни қолдирмасди. Усиз ўйин ҳам бўлмас эди-да ўзи. Птаха деган хумкалла, сочи мошинкада олинган калтабақай бир бола доим Вадикнинг ортидан соядек эргашиб юрарди. Мен шу вақтгача уни мактабда бирон мартаям кўрмаган эдим, олдинлатиб бўлсаям айтаверай, учинчи чоракда у қўққисдан бизнинг синфда пайдо бўлиб қолди. Бешинчи синфда қолиб кетган ва бир нималарни баҳона қилиб январга қадар “таътил”да юрган экан. Ўйинда кўпинча Птаха ҳам ютарди, Вадикчалик эмасдир-у, лекин ҳар қалай зиён кўрмасди. Ҳойнаҳой, Вадикнинг шериги бўлгани учундир. Вадик ҳам бошқаларга билдирмайгина Птахага қарашиб турарди-да.
Майдончада гоҳо бизнинг синфдаги Тишкин – ҳовлиқма, кўзи ўйнаб турадиган, дарсларда қўл кўтариб ўтиришни яхши кўрадиган бола ҳам пайдо бўлиб қоларди. У бир нимани билса-билмаса қўл кўтараверар, ўқитувчи доскага чиқаргудек бўлса, мум тишлаб қолар эди.
– Нега қўл кўтардинг бўлмаса? – деб сўрарди ўқитувчи. Шунда у кичкинагина кўзларини пирпиратиб:
– Ҳозиргина эсимда эди, доскага чиққунча унутиб қўйдим, – дерди.
Мен Тишкин билан унчалик яқин эмас эдим. Тортинчоқлигим, камгаплигим, қишлоқиларга хос одамовилигим ва энг аввало, бошқа нарсага ўрин қолдирмайдиган соғинч ҳисси, яъни уйни ниҳоятда қаттиқ қўмсаётганим сабаблими, ҳалигача синфдошларимнинг ҳеч бири билан тузукроқ чиқишиб кетолмаган эдим. Болаларнинг ҳам мен билан иши йўқ эди. Доим ёлғиз юрардим. Қишлоқда, ўз уйимда эмаслигим учун ёлғизман-да, у ерда дўстларим кўп эди-ку, дея ўзимга-ўзим тасалли берардим. Лекин ўлгудек эзилиб юрганимдан ёлғизлигимни сезмас, буни ҳатто англаб ҳам етмас эдим.
Тишкин майдончада мени гўё кўрмас ёки кўрмаганга оларди. У дарровгина ютқазиб қўяр ва ғойиб бўлар, шу билан анчагача бедарак кетар эди.
Менинг эса ўйинда омадим чопиб қолди. Доим қўлим баланд келадиган, деярли ҳар куни ютадиган бўлдим. Менинг бу ўйинда ҳам хос қоидаларим бор эди: биринчи бўлиш учун “шайба”ни майдон бўйлаб айлантирмаслик лозим; ўйинчи кўп бўлганда бу жуда мушкул – чизиққа қанча яқин келинса, уни босиб олиш ва охирда қолиб кетиш хавфи шунча ортади. Тошни ирғитганда “ғазна” устига тушишини аниқ мўлжал қилмоқ керак. Мен шундай қилардим. Албатта, бу таваккалчилик эди, аммо эпчиллигим қўл келарди. Мен ўйинда кетма-кет уч-тўрт марта ютқазишим мумкин эди. Бироқ бешинчи мартасида “ғазна”ни албатта қўлга киритардим, ютқазганимни уч баробар қилиб қайтариб олардим. Кейин яна ютқазар ва яна ютиб олаверардим. Камдан-кам ҳоллардагина тош билан тангани уришимга тўғри келарди. Аммо бу борада ҳам менинг ўз усулим бор эди: агар Вадик танга ўзи томон юмалашини чамалаб урса, мен аксинча, зарб билан урардим – бу қўпол ҳаракат эди, албатта. Лекин шунда тош танганинг айланиб кетишига йўл қўймасди, танга бир сапчирдию орқаси билан ўгирилиб тушарди.
Шу тариқа чойчақали ҳам бўлиб қолдим. Бироқ кечгача майдончада юриб ўйинга берилиб кетишдан ўзимни тиярдим. Ҳар куни бир сўмдан ютиб олсам шу менга кифоя эди. Бир сўмни қўлга киритишим билан ўйинни ташлаб бозорга югурардим, бир банка сут сотиб олиб (менинг бу пачоқ, қийшиқ, сийқаланиб кетган чақаларимни кўриб сутчи холалар жаврай-жаврай сут қуйиб берарди) тушлик қилардиму дарс тайёрлагани ўтирардим. Ҳамон қорним тўйиб овқат емасдим-у, аммо сут ичиб турибман-ку, деган ўйнинг ўзиёқ менга куч берар, очлигим унча эсимга келмас эди. Ҳатто энди бошим айланиши ҳам камайгандек туюларди.
Аввалига Вадик менинг ғалабаларимга чандон эътибор бермаган эди. Чунки бундан у ҳеч зиён кўрмасди, яъни унинг чўнтагидан бир тийин ҳам чиқмасди. Баъзан у “Ҳой нўноқлар, қандай уриш кераклигини мана бундан ўрганинг¬лар”, деб мени алқаб ҳам қўярди. Лекин кўп ўтмай ўйинни тез тарк этаётганимни пайқаб қолди ва бир куни мени тўхтатиб:
– Нима, пулни олибоқ қочиш экан-да? Жа абжирсан-у! Кетмайсан, ўйнайсан, – деб қолди.
– Дарс тайёрлашим керак, Вадик, – деб баҳона қилдим.
– Дарс қиладиган одам бу ерга келмайди.
Птаха ҳам ялтоқилик билан гапга аралашди:
– Пул тикилганда шундай қилиш мумкин деб ким айтди сенга? Агар билсанг, бу қилмишинг учун боплаб таъзирингни бериш керак. Тушундингми?
Шу-шу, Вадик сира ўзидан олдин “шайба”ни менга бермайдиган, тиргак тош олдига ҳам ҳаммадан кейин қўядиган бўлди. У мўлжални яхши оларди, мен эса “шайба” қўлимга тушмаёқ неча марталаб чўнтак кавлашимга тўғри келарди. Бироқ имкон туғилди дегунча ундан яхшироқ ўйнардим, тош ҳам гўё оҳанрабодек тўппа-тўғри бориб тўп бўлиб ётган танга устига тушарди. Мерганлигимга ўзим ҳам қойил қолардим. Буни сездирмаслик, бошқаларнинг эътиборини тортмай ўйнаш лозимлигига фаҳмим етмаганини қаранг. Соддалик билан ҳар сафар аямай “ғазна”ни мўлжалга олаверибман. Ўз ишининг устаси бўлган, доим қўли баланд келадиган одам ҳеч қачон шафқат кўрмаслигини мен қайдан билибман дейсиз! Бундай вақтда шафқат кутиш ҳам, бирорта ҳимоячи чиқиб қолар, деб хомтама бўлиш ҳам бефойда. Ҳамма сени маҳмадона деб билади, холос, айниқса, орқангдан келаётганларнинг сени кўрарга кўзи йўқ. Ўша кузда айнан шу нарса менга сабоқ бўлди.
Мен ўша гал ҳам мўлжални аниқ нишонга олган эдим. Чақаларни йиғиб олмоқчи бўлиб яқинлашганимда атрофга сочилиб ётган тангалардан бирини Вадик оёғи билан босиб турганини пайқадим. Қолган тангалар пукка тарафи билан ётарди. Бундай ҳолларда одатан “ғазна”га деб бақириш керак, негаки танга ўнг тарафи билан тушмаган бўлса, қайтадан уриш учун бир жойга тўпланади. Мен эса ҳар доимгидек омадимга ишониб, жар солиб ўтирмадим.
– “Ғазна”га эмас! – дея эълон қилди Вадик.
Вадикнинг ёнига бордим-да, оёғи тагидаги тангани кўрмоқчи бўлиб уни сал туртган эдим, у мени силтаб ташлади. Дарҳол оёғи остидаги тангани олиб, менга чап тарафини кўрсатди. Аслида унинг чикка ётганини мен кўрган эдим. Акс ҳолда Вадик ҳам бундай найранг қилмаган бўларди.
– Ғирромлик қилма, – дедим. – Ўнг тарафи билан ётган эди, ўзим кўрдим-ку.
У бурнимнинг тагига муштумини тираб:
– Мана буни-чи, буни ҳам кўрганмисан? – деди.
Индаёлмай қолавердим. Сўзимда туриб олишдан маъни йўқ эди: жанжал чиққудек бўлса, ҳеч ким, бирор тирик жон, ҳатто шу атрофда ўралашиб юрган Тишкин ҳам ёнимни олмаслиги аниқ.
Вадикнинг ғазабнок қисилган кўзлари менга ўқдек қадалиб турарди. Энгашиб, яқинроқ ётган тангани секингина урдим, у ўнглангач, бошқасини урдим. “Барибир ҳаммаси ўзимга тегишли-ку”, деб ўйлардим. Мўлжаллаб туриб тошни яна урмоқчи эдим – улгуролмадим, орқамдан кимдир тиззаси билан қаттиқ тепиб юборди. Ўзимни ўнглай олмай ерга бошим билан тушдим. Гурра кулги кўтарилди.
Орқамда безбетларча тиржайиб Птаха турарди. Мен довдираганча:
– Бу нима қилганинг?! – дедим.
– Мен эканми, ким айтди сенга? – деди у талмовсираб. – Нима, ё туш-пуш кўрдингми?
– Қани, бер-чи бу ёққа! – Вадик “шайба”га қўл узатди, аммо мен уни бермадим.
Алам қўрқувдан устун келган эди, энди ҳеч кимдан чўчимасдим. Нега? Нима учун ахир? Мен уларга нима ёмонлик қилибман?
– Бер деяпман! – дея дўқ урди Вадик.
– Боя тангани ўгириб қўйдинг-ку! – дея қичқирдим мен ҳам. – Ўзим кўрдим, ўзим.
– Қани, яна бир марта қайтар-чи, – деди у яқинроқ келиб.
– Тангани ўгириб қўйдинг, – дедим мен энди босиқ овозда – ҳозир нима рўй беришини билиб турардим.
Биринчи бўлиб яна орқадан Птаха тушириб қолди, Вадикка бориб урилдим. У чамалаб ҳам ўтирмай эпчиллик билан юзимга шундай калла урдики, ағанаб тушдим, бурнимдан тирқираб қон отилди. Базўр ўрнимдан турган эдим, тағин Птаха ташланиб қолди. Ҳалиям бўлса қочиб қутулиш имкони бор эди, аммо шу тобда буни ўйламабман ҳам. Мен ўзимни деярли ҳимоя қилолмай Вадик билан Птаханинг ўртасида коптокдек бориб-келардим. Шариллаб қон оқаётган бурнимни чангаллаганча, алам устида баттар уларнинг жиғига тегиб қайсарлик билан битта гапни такрорлардим:
– Тангани сен ўгирдинг! Ўгирдинг! Сен ўгирдинг!
Улар мени галма-галдан дўппосларди. Бир пайт кичкинагина-ю, аммо сержаҳл яна бирови оёқларимга тепиб қолса бўладими! Тепкидан оёғимнинг соғ жойи қолмади, кўкариб, мўматалоқ бўлиб кетди-ёв. Мен жон-жаҳдим билан йиқилмасликка тиришардим. Шу аҳволда буларнинг олдида яна йиқилиб тушиш ўлим билан баробар эди. Охир-оқибат мени ерга ётқизибгина тинчишди.
– Жонинг борида бу ердан туёғингни шиқиллатиб қол! – деб амр қилди Вадик. – Бўл, бўл!
Мен ўрнимдан туриб, ҳиқиллаганча, ҳеч балони сезмай қолган бурнимни торта-торта тепалик томон судралиб кета бошладим.
– Чурқ этиб бировга оғиз очгудек бўлсанг, ўлдим деявер! – дея қичқириб қолди Вадик ортимдан.
Индамадим. Аламдан бутун вужудим гўё жонсиз эди, қўл-оёқларим ҳам қотиб қолгандек карахт. Ҳатто лабимни қимирлатишга ҳам мажолим йўқ. Тепаликка чиқиб олгачгина, чидаб туролмай, худди ақлдан озгандек бор овозда қичқирдим:
– Тангани ўгириб қўйдинг! Ўгирди-инг! – Овозим бутун шаҳарчага эшитилди-ёв.
Птаха ортимдан югуришга бир шайланди-ю, негадир яна изига қайтди, чамаси, Вадик мени тинч қўйиш керак деган қарорга келиб уни тўхтатган. Ҳиқиллаганча майдончани бир оз кузатиб турдим, у ерда ўйин қизғин эди. Кейин тепаликнинг бошқа томонидан айланиб, қоп-қора қичитқи ўт билан қопланган сойликка тушдим-да, заранг чимзор устига ўзимни отдим. Аламимнинг зўридан ҳўнграб юбордим.
Ўша куни бу ёруғ оламда мендан бахтсизроқ кимса йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмасдек эди.

* * *

Эрталаб ойнада аксимни кўриб, рости, капалагим учиб кетди: бурун ўрнида шишган, қўпол бир бало, чап кўзимнинг таги кўкарган, чаккамда эса шилиниб, қуюқ қон қотиб қолган чандиқ кўзга ташланарди. Шу аҳволда мактабга қандай бораман энди – буни ҳатто тасаввур ҳам қилолмасдим. Аммо бориш керак, нима бўлмасин, барибир дарсни қолдиролмайман. Ахир, аслан бурундор одамлар ҳам бор-ку, шуларнинг олдида меники унча ваҳимали эмас. Агар кўзга ташланиб турадиган жойда бўлмаганида буни биров ҳатто бурун ўрнида ҳам кўрмасди. Бироқ шилинган, кўкарган жойларни яширишнинг иложи йўқ – мендан сўровсиз шундоқ кўз-кўз бўлиб турибди-да, ахир.
Кўзимни кафтим билан тўсганча лип этиб синфхонага кирдим, ўрнимга ўтирдиму бошимни эгиб олдим. Аксига олгандек, биринчи дарс француз тили эди. Синф раҳбари эмасми, Лидия Михайловна бошқа ўқитувчиларга нисбатан бизга кўпроқ эътибор берар, ундан ҳеч нимани яшириб бўлмас эди. Синфхонага кириб саломлашгач, ўтиришга изн беришдан аввал, гўё камчиликларимизни рўй-рост айтмоқчидек, ҳар биримизга синчиклаб қараб чиқиш одати бор эди. Юзимдаги тамғани-ку, яширишга ҳар қанча уринмайин, у шу заҳотиёқ кўрди, буни болаларнинг ҳаммаси мен томонга ўгирилганидан билдим.
– Мана, – деди Лидия Михайловна журнални очаркан, – бугун орамизда ярадорлар ҳам бор экан.
Болалар кулиб юборишди. Лидия Михайловна яна менга тикилиб қаради. Унинг кўзи ғилайроқ эди ва гўё менга эмас, бошқа ёққа боқиб тургандек туюларди. Аммо бу вақтга келиб биз унинг қай тарафга қараётганини дурустгина фарқлайдиган бўлиб қолган эдик.
– Хўш, нима бўлди? – деб сўради у мендан.
– Йиқилиб тушдим, – дедим тўнғиллаб. Олдиндан бирор жўялироқ баҳона ҳам тўқиб қўймабман-а, қаранг.
– Аттанг, жуда ўсал тушибсан-ку. Кечами, бугун?
– Бугун. Йўқ, кеча кечаси, қоронғида.
– Ҳе, йиқилганмиш! – дея шанғиллаб қолди бир вақт Тишкин хурсандлигидан энтикиб. – Еттинчи синфдаги Вадикнинг иши бу. Улар пул тикиб ўйнайди. Бунингиз ўша Вадик билан тортишиб қолди, кейин роса таъзирини еди ўзиям. Йиқилдим дейди-я тағин!
Бундай чақимчиликни асло кутмаган эдим, қотиб қолдим. Жинни бўлганми у ёки атай қилдими? Пул тикиб ўйнайдиганларнинг мактабда дарров ковушини тўғрилаб қўйишлари ҳеч гап эмас, ахир. Мана, сенга ўйин! Қўрққанимдан миямда ҳамма нарса аралаш-қуралаш бўлиб кетди, каллам ғувиллай бошлади: бўлди, бари тамом.
Ҳаҳ, Тишкин-а! Билдик, қанақа экан бу Тишкин деганлари. Боплади-ку. Оққизмай-томизмай ҳаммасини айтди-қўйди-я, касофат!
– Сендан, Тишкин, мен бошқа нарсани сўрамоқчи эдим, – деди Лидия Михайловна бу гапларга унча ҳайрон бўлмагандек, ўша-ўша вазмин оҳангда. – Ўзинг бошлаб қолдинг, қани, энди доскага марҳамат, жавоб беришга тайёрмисан? –У ўзини йўқотиб бирдан шалпайиб қолган Тишкин доска ёнига чиққунча кутиб турди-да, кейин менга қараб: – Сен дарсдан кейин қоласан, – деб қўйди.
Лидия Михайловна мени директор ҳузурига олиб киради деб жуда қўрққан эдим. Бу дегани, у ерда кечажак машмашадан ташқари, директор эртага мактаб линейкасида ўртага чиқариб, нима учун бундай ярамас ишга қўл урганинг¬ни айтиб беришга мажбур этади. Директоримиз Василий Андреевич бирор бола айб иш қилиб қўйса – у ойна синдирганми, муштлашганми ёки ҳожатхонада чекканми, бундан қатъи назар, айнан шу саволни берарди: “Бундай ярамас ишга сени нима мажбур этди?” Василий Андреевич қўлларини кўкрагида чалиштирганча гавдасини ғоз тутиб, катта-катта қадамлар билан тизилишиб турган ўқувчилар олдида у ёқдан-бу ёққа бориб-келаркан, эгнидаги тугмалари қадалган қаппайма қора френчи ундан олдинроқ ҳаракатланаётгандек туюларди. “Жавоб бер, хўш, кутяпмиз. Қара, бутун мактаб кутяпти, бизга айтадиган гапинг бордир?” дея қистовга оларди у. Гуноҳкор ўзини оқламоқ учун бир нима деб ғўлдирай бошласа, директор унинг гапини шартта бўлиб қўярди: “Сен саволга жавоб бер, ҳа, саволга. Қандай савол берилди?” “Мени нима мажбур қилдими?” “Худди шундай: нима мажбур этди? Гапир, қулоғимиз сенда”.
Хуллас, бу сингари машмашалар кўпинча йиғи-сиғи билан тугар, шундагина директорнинг кўнгли жойига тушар ва ҳамма синф-синфига тарқалар эди. Юқори синф ўқувчиларига келганда вазият қийинроқ кечарди. Улар унча-мунчага йиғламасди-ю, аммо Василий Андреевичнинг саволига ҳам жавоб бермай безрайиб тураверарди.
Бир гал ҳатто биринчи соат дарсимиз ўн дақиқача кечикиб бошланган, чунки директор тўққизинчи синф ўқувчисини узундан-узоқ сўроқ қилиб, тайин¬ли бир гап ололмагач, охири уни хонасига олиб кириб кетган эди.
Мен энди нима дейман унга? Ундан кўра дарровгина паттамни қўлимга тутқазганлари яхши. Бу ҳақда ўйларканман, ана шунда уйга кетсам ҳам бўлади, деган фикр миямда ярқ этди. Аммо шу заҳотиёқ бошимдан қайноқ сув қуйилгандек бўлди: йўғ-э, уйга бундай шарманда бўлиб боргандан кўра… Ўқишни ўзим ташлаб кетсам-ку бошқа гап эди. Шунда ҳам мени бўшанг бола экан-да, кўзлаган ниятига эришолмабди, дейишлари турган гап. Мактабда эса, ана кейин кўрасиз аҳволни, ҳамма мендан ўзини тортиб юрадиган бўлади. Йўқ, буниси менга тўғри келмайди. Бу ерда-ку, хўп, чидарман, кўникарман, бироқ шу аҳволда уйга боришим асло мумкин эмас.
Дарсдан кейин йўлакда юрак ҳовучлаб Лидия Михайловнани кутдим. У ўқитувчилар хонасидан чиқиб, бош қимтиб, синфга кир, дея имо қилди. Лидия Михайловна одатдагидек ўз жойига ўтирди. Мен эса иложи борича ундан нарироқ – учинчи партага ўрнашмоқчи бўлиб турган эдим, муаллима нақд пешонаси – биринчи партани кўрсатди, ўтиришим билан:
– Пулга ўйнаркансан, шу ростми? – деди. Унинг овози баралла янграб кетди. Ахир, бу ҳақда мактабда жуда секин, шивирлаб гапириш керак-ку? Мени баттар ваҳима босди.
Инкор қилишдан ҳеч бир маъни йўқ эди, негаки Тишкин ипидан-игнасигача сотиб бўлган.
– Ҳа, рост, – дедим бўйнимни эгиб.
– Хўш, қалай бўляпти – ютяпсанми ёки ютқазяпсанми?
Нима дейишни билмай чайналиб қолдим.
– Қани, бор гапни бир бошдан айтиб бер-чи. Ҳойнаҳой, кўпроқ ютқазсанг керак, а?
– Ю…ютаман.
– Тузук, ҳарқалай ютаркансан-ку. Хўш, пулни нима қиласан кейин?
Мактабга энди келган вақтларим анчагача Лидия Михайловнанинг овозига кўниколмай юрдим, уни эшитдим дегунча довдираб қолардим. Бизда – қишлоқда нафасни ич-ичига тортиб гапирилади, шунинг учун ҳам овоз баралла чиқади. Лидия Михайловнанинг товуши эса қандайдир майин, бунинг устига, жуда бўғиқми-ей, астойдил қулоқ тутмасангиз эшитиш ҳам маҳол. Аммо бу ҳол унинг дармонсизлиги ёки нозиклигидан деб бўлмасди. Негаки, у баъзида ғоят берилиб гапирар, ўшанда овози ҳам жаранглаб чиқар эди. Менга у гўё овозини баралла қўйиб юбормай, атайдан аяётгандек туюларди. Мен бор кучимни француз тилини ўрганишга сарфламоққа ҳам тайёр эдим; албатта, бегона бир тилга мослашгунча овозим қафасдаги қушнинг товушидек заифлашиб, гоҳо бўғилиб ҳам қоларди. Кейин яна аввалги ҳолига қайтишини, тикланишини кутишга тўғри келарди. Айни тобда Лидия Михайловна менга савол берган бўлса-да, ўзи бошқа муҳим бир нарса ҳақида ўйлаб ўтирганга ўхшарди. Шундай бўлса ҳам унинг саволига жавоб беришдан бўйин товлашнинг ҳеч иложи йўқ эди.
– Хўш, гапирсанг-чи, ютиб олган пулингни нима қиласан? Конфет олиб ейсанми? Ёки китобми? Ё бирор нима сотиб олиш учун йиғяпсанми? Эҳтимол, анча-мунча йиғиб ҳам қўйгандирсан?
– Йўқ, кўп эмас, атиги бир сўмгина ютаман.
– Кейин ўйнамайсанми?
– Йўқ.
– Бир сўмгина-я? Нега бир сўм? Уни нима қиласан?
– Сут оламан.
– Сут?
Ақлли, озода-ораста, ҳар томонлама тўкис, кийим-боши ҳам ўзига ярашган, латофат бобида баркамол (мен буни сал-пал ҳис қилардим) Лидия Михайловна рўпарамда ўтирибди. Ундан таралаётган хушбўй атир исини унинг нафаси деб туярдим, қолаверса, у қандайдир арифметика ёки тарих ўқитувчиси эмас, сирли-сеҳрли француз тили муаллимаси эди. Ахир, француз тилининг ўзи аллақандай эртакнамо тил, унинг бўлакча бир таровати борки, буни ҳамма ҳам мендек ҳис этавермаса керак. Кўзларига қарашга журъат қилолмаганимдек, муаллимамни алдашга ҳам ботинолмасдим. Умуман олганда, ёлғон гапириб нима қилдим?
Лидия Михайловна жимгина ўтириб, мени бошдан-оёқ кузатарди ва мен унинг синчков нигоҳи қаршисида барча кўргиликларим, бемаъниликларим янада бўртиб, фош бўлиб турганини бутун борлиғим билан сезардим. Аҳволим томошага арзигулик эди: Лидия Михайловнанинг рўпарасида нимжон, ёввойисифат, афт-ангори дабдала бир бола тиришибгина ўтирибди. Ота-она бағрида эмас, қаровсиз бир нотавон экани аён кўриниб турибди – палапартиш кийинган, эгнида ювилаверганидан елкалари осилиб тушган, гавдасига лойиқдек кўринса-да, енги тирсагига келиб қолган эски камзул, отасининг галифесидан кичрайтириб тикилган кирчил оч яшил тусли, кечаги муштлашувдан қон изи қолган, доғ-дуғ чалвор, устига-устак, почаси чориққа тиқиб қўйилган. Лидия Михайловна пойабзалимга ачиниб қарашини аввалдан сезиб юрардим. Бутун синф бўйича биргина мен шунақа чориқ киярдим. Кейинги йил кузда бу оёқ кийимда мактабга бормайман, деб оёқ тираб туриб олганимдан сўнг онам бор-йўқ бойлигимиз ҳисобланган тикув мошинасини сотиб, менга кирза этик олиб берди.
– Барибир ҳам пул тикиб ўйнаш яхши эмас, – деди ўйчанлик билан Лидия Михайловна. – Бошқа бир йўлини топсанг бўларди-ку, тўғрими?
Ишнинг бу тарзда осон кўчганига ишониб-ишонмай, ўйлаб ҳам ўтирмай ваъда бериб юбордим:
– Топса бўлади.
Рости, бу гапни юрак-юракдан айтган эдим. Аммо доим ҳам берган ваъдамизнинг устидан чиқолмаймиз-ку, шундай экан, қўлимиздан нима ҳам келарди!
Тўғрисини айтишим керакки, ўша кунлар жуда қийин аҳволда эдим. Куз ёғин-сочинсиз келгани учун колхозимиз ғалла топшириш режасини эрта бажарган ва Ваня амаки энди келмай қўйган эди. Уйда онам мени ўйлаб ўзини қўярга жой тополмай ўтирганини билардим, аммо бундан менга бирор наф бўлса экан. Ваня амаки охирги марта келганида ташлаб кетган бир халта картошка шунчалик тез тугаб қолдики, нима бало, мол еб қўйдими, дейсиз. Яхшиямки, каллам ишлаб, вақтида ҳовлидаги ташландиқ омборга озроқ яшириб қўйганим, мана, ҳозир кунимга шу яраб турибди. Мактабдан қайтгач, худди ўғри мушукдек омборга лип этиб кираману уч-тўртта картошкани чўнтагимга тиқиб, кўча адоғидаги тепаликка қараб чопаман. У ерда ҳеч кимнинг кўзи тушмайдиган хилватроқ бирор жойни топиб олов ёқаман. Қорним доим оч бўлганидан ҳатто ухлаб ётганимда ҳам титраб-қақшаб, ошқозоним гулдираётганини сезар эдим.
Яна бирор ўйинчи болалар гуруҳини учратиб қоларман деган умидда қўшни маҳаллаларни сездирмайгина кузата бошладим; харобазорларни кезардим, тепаликларга қараб кетаётган болаларнинг орқасидан борардим. Ҳаммаси бекор, мавсум охирлаган эди. Тез орада октябрнинг изғиринли шамоли ҳам бошланди. Фақат ўзимизнинг майдончагина аввалгидек гавжум эди. Мен яқин-атрофда ўралашиб юрар, қуёш нурида “шайба”нинг ялтираб кўзга ташланишини, Вадикнинг қўлларини силкитиб ўйинбошилик қилишини, “ғазна” бошида уймалашиб турган таниш қиёфаларни кузатар эдим.
Охир-оқибат чидаёлмай бир куни уларнинг олдига тушиб бордим. Яна таҳқирланишимни билардим, аммо калтак еб ҳайдалганим ва бунга индамай кетавериш менга кўпроқ алам қиларди. Борсам, Вадик билан Птаха қандай муносабатда бўлади, мен ўзимни тутиб тура оламанми – ана шу ўй ҳозир менга тинч¬лик бермасди. Очиғи, мени бу ерга очлик етаклаб келган эди. Менга бир сўмгина керак эди – сутга эмас, энди нонга. Нон сотиб олиш учун шундан бошқа ҳеч бир чорам қолмаган эди.
Табиийки, боришим билан ўйин тўхтади, ҳамма менга қаради. Птаха бошига қулоқлари қайирмали шапка кийган, енги калта катак-катак кўйлагини шимидан чиқариб олган эди. Унинг энгил-боши қуйиб қўйгандек ўзига мос, ўзидек беғам, ўзидек дадил кўринарди. Вадик бежиримгина, шир-шир занжирли қалин курткада кеккайиб турарди. Бир чеккада пальто ва пахталиклар тўп бўлиб уюлиб ётар, уларнинг устида беш-олти яшар бир болакай шамолдан жунжикиб ўтирар эди.
Биринчи бўлиб мени Птаха қарши олди:
– Нимага келдинг? Ё калтакни соғиниб қолдингми?
– Ўйнагани келдим, – дея иложи борича босиқлик билан жавоб қайтардим, Вадикка кўз қиримни ташларканман.
– Нега энди биз билан ўйнаркансиз? – деди Птаха шалоқ сўкиниб. – Ким айтди буни сизга?
– Ҳеч ким…
– Хўш, Вадик, ҳозироқ таъзирини бериб қўямизми ёки озроқ кутамизми?
– Нега бунга ёпишиб олдинг, Птаха? – деди Вадик кўзларини қисинқираб менга боқаркан. – Ўйнагани келибди, билдингми? Балки бу сену мендан ўн сўмдан ютиб олмоқчи бўлиб келгандир…
– Кошки ўн сўмингиз бўлса сизнинг! – дедим мен ҳам тап тортмай.
– Вой-вой, керак бўлса, пулимиз ундан ҳам кўп – сен ҳатто тушингда ҳам кўрмагансан! Кўп вайсамагин-да, Птаханинг жаҳли қўзғамай борингни тика қол. Биласан, у жуда қизиққон.
– Бир туширайми, Вадик?
– Қўй, майли, ўйнай қолсин. – Вадик болаларга кўз қисиб қўйди. – Ўйинни қийиб қўяди-ку, биз бунинг тирноғигаям арзимаймиз, шундайми?
Мен ҳам энди анча-мунчасини билиб қолган эмасманми, Вадикнинг бу ҳиммати сабабини англаб турардим. Афтидан, бир хил, зерикарли ўйин жонига теккан, шу боис ҳам асабларини қитиқлаш ва чинакам лаззат туйиш учунгина у мени сафга қўшмоқчи эди. Лекин Вадикнинг иззат-нафсига тегишим биланоқ яна кўрадиганимни кўраман. У нимага тирғалишни билади, боз устига, ёнидаги Птаха ҳам уни гиж-гижлаб туради.
Мен иложи борича эҳтиёткорлик билан ўйнашга, “ғазна”га кўз олайтирмасликка қарор қилдим. Бошқа болалар каби бехосдан танга тўпига тегиб кетмай деб “шайба”ни секин айлантирардим. Тангаларни ҳам астагина бир-бир уриб чиқардим. Орқамдан Птаха келиб қолмасмикан, дея аланглаб жоним ҳалак эди. Ўйинга қайта қўшилган дастлабки кунларим мен бир сўм ютишга атай ҳаракат қилмадим. Менга йигирма-ўттиз тийин ҳам кифоя эди, бир бўлак нонга етса бўлгани, шунисига ҳам шукрлар қилар, шунисига ҳам жон дер эдим.
Аммо эртами-кечми рўй беришидан қўрқиб юрганим, барибир, рўй берди. Ўйинга қўшилганимнинг тўртинчи куни бир сўм ютиб олгач, кетаман деб турганимда яна дўппослаб қолишса бўладими! Тўғри, бу гал осонроқ қутулдим, бироқ асорати қолди: лабим шишиб, осилиб кетди. Мактабда уни тишлаб юришга тўғри келарди. Лекин яширишга ҳар қанча уринмайин, Лидия Михайловна разм солибоқ сезди. У мени атай доскага чиқариб, француз тилида матн ўқитди. Лабим ўн карра соғ бўлганида ҳам уни ўхшатиб ўқий олмаслигим аён-ку. Шундай экан, матнни қандай ўқиганимни айтмоққа ҳожат бормикан?
– Бас, бўлди-етар! – деди капалаги учган Лидия Михайловна худди инс-жинсни қувлагандек менга қўл силтаб. – Бу нима деган гап, ахир? Сен билан алоҳида шуғулланмасам бўлмайди, шекилли…

* * *

Шу тариқа мен учун мушкул, азобли кунлар бошланди. Лидия Михайловна билан ёлғиз қолиб, талаффузига тил келишмайдиган, фақат жазо учунгинами ўйлаб топилган сўзларни унинг ортидан такрорлайдиган фурсатни эрталабдан ҳадик-ла кутадиган бўлдим. Учта унлини биттагина чўзиқ товушга бирлаштиришнинг нима кераги бор ўзи? Масалан, “веаисоир” (кўп) сўзидаги “о” ҳарфини талаффуз қилгунча кишининг жони ҳиқилдоғига келади. Э, бу одамни таҳқирлаш эмасми? Товушни бурун орқали алламбало қилиб чийиллабми-ей талаффуз этиш шартмикан? Ахир, бурун инсонга бошқа нарса учун керак-ку! Ҳар нарсанинг ҳам чек-чегараси бор-да! Мен терлаб, бўғриқиб кетардим, Лидия Михайловна эса ҳеч аямай, тин ҳам бермай шўрлик тилимни қавартиргани қавартирган. Нега энди фақат мени? Мактабда француз тилини менчалик ҳам билмайдиган болалар қанча! Бироқ улар бемалол, ялло қилиб юрибди. Мен эса худди қарғиш теккандек, бошқалар учун ҳам бир ўзим азоб тортиб ўтирибман.
Буниси ҳали ҳолва экан. Бир куни Лидия Михайловна иккинчи смена дарс¬лари бошлангунча вақтимиз жуда кам, шунинг учун энди кечқурунлари уйимга келасан, деб қолса бўладими! У мактаб ёнидаги ўқитувчиларга ажратилган уйда яшар эди. Бу уйнинг қолган каттароқ қисмида мактаб директорининг ўзи турарди.
Лидия Михайловнанинг уйига бўйнимдан судрагандек зўрға борардим. Шундоғам бўлар-бўлмас нарсага ўзини йўқотиб қўядиган, тортинчоқ бола эмасманми, аввал-бошда ўқитувчимнинг тоза-озода уйига қадам босганимда гўё жоним танамни тарк этар, нафас олишга ҳам қўрқардим. Менга ечин, хонага кир, деб бирма-бир айтиб туриш керак эди. У мени ҳатто ўзи ўтқизиб қўйиши ва гапни ҳам ичимдан суғириб олиши даркор. Бу уринишларнинг ҳам француз тилини пухтароқ ўрганишимга ҳеч нафи бўлмади. Аммо шуниси ажабланарлики, ўқитувчимнинг уйида биз мактабдагидан (гўёки у ерда иккинчи смена халақит берарди) кўра камроқ дарс қилардик. Яна денг, Лидия Михайловна уйида куйманиб юраркан, мени ҳар хил саволга тутар ёки ўзи ҳақида гапириб берар эди. Айтишича, мактабда у ҳам менга ўхшаб француз тилини яхши ўзлаштиролмаган, кейин қасдма-қасдига айнан шу соҳани танлаб, ўзининг ҳеч кимдан кам эмаслигини кўрсатиб қўймоқчи бўлган. Албатта, бу гапларни Лидия Михайловна мен учунгина ўйлаб топган эди, бунга ақлим етиб турарди.
Хона бурчагига биқинганча унинг сўзларини тингларканман, қачон мени қўйиб юбораркан, дея тоқатим тоқ бўлиб кутардим. Хонада китоб жуда кўп эди, дераза тагидаги тумбочкада ўша вақтларда ғоят ноёб саналган, мен учун эса нақд мўъжизанинг ўзи – каттакон, бежирим радиоприёмник турарди. Лидия Михайловна унга пластинка қўяр ва бийрон бир киши француз тили сабоғини бошлар, хоҳлайманми-йўқми, буни тингламоққа мажбур эдим. Ўқитувчим одмигина хонаки кўйлакда, оёғида юмшоқ кигиз пайабзал, хонада у ёқдан-бу ёққа бориб келарди. У менга яқинлашгудек бўлса, бир сапчиб тушардиму яна серрайиб қолардим. Лидия Михайловнанинг уйида ўтирганимга ҳали ҳам ишонолмас, бу ердаги ҳамма нарса мен учун кутилмаган ва ҳайратомуз туюлар эди. Ҳатто уйнинг ўзгача бир ифори бор эдики, умрим бино бўлиб бундай ҳидни туймаган эдим. Мен бу ҳаётни бамисоли четдан кузатар ва ўзимдан, ночору ночор аҳволимдан уялиб тор камзулимга баттар ўралиб олар эдим.
Менимча, ўша кезлар Лидия Михайловна йигирма беш ёшлар атрофида эди. Унинг хушрўй ва шу боисми суратдек жонсизроқ туюладиган чеҳрасини, ғилайини билинтирмаслик учун салгина қисилиб турадиган кўзларини, камдан-кам ҳоллардагини пайдо бўладиган нимтабассумини, калта кесилган қоп-қора сочларини яхши эслайман. Аммо шунга қарамай, унинг юзида (мен ке¬йинчалик кўп бор кузатган) ўқитувчилик касбига хос, ҳатто уларнинг табиатан майин ва кўнгилчанларида ҳам кўзга ташланадиган совуқ бир қатъиятдан асар ҳам йўқ эди. Лидия Михайловнанинг қиёфасида алланечук хавотир, муғомбирона бир ҳайрат ҳам бор эдики, гўё ўзига ўзи “қизиқ, мен бу ерга қандай келиб қолдим, нима қилиб юрибман ўзи” деяётгандек туюларди. Эндиги тахминимча, ўша вақт¬да у бир марта эрга тегиб чиққан эди. Овозидан, енгил, лекин қатъият билан эркин қадам ташлашлари, умуман, ўзини тутишидан унинг анча тажрибали экани сезилиб турарди. Бундан ташқари, мен доим француз ёки испан тилини ўрганадиган қизлар ўз тенгдошлари, дейлик, рус ёки немис тилини ўрганадиганларига нисбатан анча илгари вояга етади, деб ўйлардим.
Машғулотни тугатганимиздан кейин Лидия Михайловна мени овқатланишга таклиф қилганида қанчалик ўзимни йўқотиб, довдираб қолганимни ҳозир эсласам, уялиб кетаман. Очликдан қорним таталаб кетаётган бўлса-да, бундай вақтда иштаҳам ғиппа бўғиларди-қоларди. Лидия Михайловна билан бир дастурхонда ўтириш! Йўқ, асло! Ундан кўра эртагача француз тилини бошдан-оёқ ёдлаб чиққаним яхши, қайтиб шу уйга келмасам бўлгани. Мабодо у билан овқатланган тақдиримда ҳам нон бўлаги томоғимга тиқилиб қоларди, бу аниқ. Шу вақтгача мен Лидия Михайловна ҳам бизга ўхшаб оддий таомлардан тановул қилади деб ўйламас эканман. Менга у бошқаларга ўхшамайдиган, шу қадар ҳайратомуз одам бўлиб туюлардики, унинг овқат ейишини тасаввур ҳам қилолмасдим.
Мен сапчиб туриб, қорним тўқ, емайман, дея ғўлдираганча кўча эшик томон тисарилдим. Лидия Михайловна ажабланиб, ранжигандек тикилиб қолди, аммо ҳозир мени зўрлик билан ҳам тўхтатиб бўлмасди. Орқа-олдимга қарамай югуриб чиқиб кетдим. Бу ҳол бир неча бор такрорлангандан сўнг ҳафсаласи пир бўлган Лидия Михайловна ортиқ мени дастурхонга таклиф қилмай қўйди. Ниҳоят, эркин нафас ола бошладим.
Бир куни пастки қаватдаги ечиниш хонасида бир киши менга нимадир қолдириб кетганини айтишди. Албатта, колхозимиз ҳайдовчиси Ваня амаки-да, бошқа ким ҳам бўларди! Уйда ҳеч ким йўқ, эшиклар қулф, менинг мактабдан қайтишимни кутишга вақти бўлмагани учун ҳойнаҳой шу ерга ташлаб кетгандир. Дарс тугагунча зўрға чидаб ўтирдим-у, кейин пастга қараб чопдим. Мактаб фарроши Вера хола бурчакда турган, одатда почта орқали жўнатиладиган салмоқлигина оқ фанер қутига ишора қилди. Ҳайрон бўлдим: нега қутига солинган, онам егуликни оддий халтачада юборар эди-ку? Балки бу менга эмасдир? Аммо қутининг устига менинг исми шарифим ва ўқийдиган синфим ёзилган экан. Чамаси, бировга адашиб кетмасин, дея буни Ваня амаки шу ерда ўтириб ёзган. Нега энди онам қўққисдан озиқ-овқатни бунақа қутида юборадиган бўлиб қолди экан? Қаранг-а, маданиятли бўлиб кетибмиз-да!
Ичида нимаси борлигини билмай туриб уни уйга олиб кетишга сабрим етармиди! Картошка эмаслигини аниқ сезиб турибман. Нонми десам – қути кичкиналик қилади, бунинг устига нонни қутига солишга бало борми? Қолаверса, онам яқиндагина юборган эди, ҳали еб тугатганимча йўқ. У ҳолда бу нима экан? Шу ернинг ўзида, мактабдаёқ зина остига тушиб – у ерда болта борлигини олдиндан билардим – қутини очдим. Бу ер қоронғи эди, чиқиб атрофга ўғринча алангладиму қўлимдаги қутини яқинроқ токчага олиб бордим.
Очдиму анграйиб қолдим – оқ қоғозга ўралган макарон. Қойил-э! Бир текис терилган сариқ макарон ёруғда кўзимга ярқ этиб ташланди, ҳозир бундан ортиқ бойлик йўқ эди менга. Ҳа, энди тушундим нима учун онам буни қутида юборганини: майдаланиб, синиб кетмасин, бешикаст етиб борсин деган-да. Секингина бир донасини суғуриб олдим, ичига пуфлаб кўрдим ва оғзимдан сўлагим келиб шартта қисирлатиб чайнай бошладим. Кейин иккинчи, учинчисини чайнар эканман, қутини қаерга яширишни ўйлардим. Ахир, макаронни бекамнинг ташландиқ омборидаги очофат каламушларга ем қилиб қўёлмайман-да. Нима, онам охирги пулини сарфлаб улар учун сотиб олибдими буни? Йўқ, макаронни ҳар жойга ташлаб қўйиб бўлмайди. Бу қандайдир ҳемири картошка эмас, ахир!
Бирданига томоғимга нимадир тиқилиб қолди. Макарон… Ростдан ҳам онам қаердан олди экан буни? Қишлоғимизда макарон дегани умуман бўлмаган, бўлганида ҳам бунақа нарсани у ерда сотиб олиб бўпсиз! У ҳолда буни қандай тушуниш керак? Шоша-пиша, қизиқиш билан ва шунинг баробарида нимагадир умид ҳам қилиб макарон ўралган қоғозни кўтариб қарадим, тагидан бир неча чақмоқ йирик-йирик оққанд ва икки бўлак гемотоген чиқса денг! Бундан маълум бўладики, қутини онам юбормаган. Унда ким экан-а? Қопқоқни қайта кўздан кечирдим: ўзимнинг исми шарифим, синфим ёзилган, демак, менга аталган. Аммо ғалати-да, жуда ҳам ғалати.
Мен қутини қайта михлаб дераза токчасида қолдирдим-да, ўзим иккинчи қаватга чиқдим. Ўқитувчилар хонасини қарасам, Лидия Михайловна кетиб қолган экан. Ҳечқиси йўқ, топамиз, қаерда яшашини биламиз-ку, борганмиз уйига. Ҳа, ҳали шунақами: дастурхонга ўтиришга унамадингми – уйингда бемалол ейсан дебсиз-да! Лекин бунақаси кетмайди. Бошқа ҳеч кимдан гумоним ҳам йўқ-да. Онам эмаслиги кундай равшан: чунки у бу тансиқ нарсалар қаердан, қандай келганини албатта ёзиб қути ичига солиб юборган бўларди.
Мен қўлимда қути билан ёнлаб эшикдан кириб борганимда, Лидия Михайловна ўзини ҳеч гапдан хабари йўқдек тутди. Рўпарасида полда турган қутига қараб, ҳайрон бўлган каби:
– Бу нима? Нимани кўтариб юрибсан? Нега бу ерга олиб келдинг? – деб сўради.
– Бу сизнинг ишингиз, – дедим овозим титраб, бўғилиб.
– Нима қипман мен? Нима деяпсан ўзи?
– Мактабга буни сиз юборгансиз. Биламан, сиз қилгансиз бу ишни.
Лидия Михайловнанинг қизариб кетганини, хижолат тортаётганини сездим. Ўшанда бир мартагина қўрқмай унинг кўзига тик қараган бўлсам керак. У ўқитувчимми ёки холаваччамми, шу тобда бунинг сариқ чақалик аҳамияти йўқ эди менга. Ҳозир у эмас, мен савол берардим, яна денг француз тилида эмас, ҳеч қандай артикль-партиклсиз рус тилида. Қани, бир жавоб берсин-чи.
– Нега мендан кўряпсан буни?
– Негаки, бизнинг қишлоқда макарон-пакарон йўқ. Гематогенни-ку гапирмаса ҳам бўлади.
– Ростданми? Ҳечам бўлмайдими?! – У шунчалик тонг қолдики, беихтиёр ўзини фош этиб қўйди.
– Ҳечам бўлмайди. Билиб қилиш керак эди бу ишни.
Лидия Михайловна бирдан кулиб юборди. Мени қучмоқчи бўлган эди, ўзимни четга тортдим.
– Ҳа, тўғри айтасан, билиш керак экан. Шунисини ўйламабман-а, қара… – У хаёл суриб қолди. – Аммо буни мен қайдан билай, шаҳарлик бўлсам, ахир! Бизда бунақа нарсалар йўқ, дейсанми? Хўш, айт-чи, сизларда нималар бўлади ўзи?
– Нўхат бўлади. Шолғом.
– Нўхат… шолғом… Бизда, Кубанда эса асосан олма. Эҳ-ҳэ, ҳозир айни ғарқ пишган пайти! Мен ўзи Кубанга кетмоқчи эдим, нима бўлиб бу ёқларга келиб қолганман-да. – Лидия Михайловна уҳ тортиб қўйди. – Кўп жаҳлинг чиқавермасин энди. Билсанг, сени ранжитиш ниятим йўқ эди, сираям. Шу савил макаронни деб чув тушишим тушимга кирибдими? Майли, энди ўйлаб иш қиламан. Буни эса олақолгин…
– Олмайман, – дедим қўрслик билан.
– Нега бундай ўжарсан-а? Очин-тўқин юрганингни биламан-ку. Мен ёлғизман, пулим бор, етарли. Хоҳлаган нарсамни сотиб олавераман, кейин – ёлғиз ўзимга ахир… Яна билсанг, камхўрроқман, семириб кетишдан қўрқаман-да.
– Мен ҳечам оч юрганим йўқ.
– Кел, мен билан тортишма, ҳаммасини биламан. Беканг билан гаплашган эдим. Макаронни элтиб қайнатсанг, тотлигина бир нима пишириб есанг, бунинг нимаси ёмон, хўш? Умримда бир мартагина сенга ғамхўрлик қилсам қилибман-да. Сўз бераман, қайтиб сенга ҳеч нарса юбормайман. Буни эса ол, илтимос. Яхши ўқиш учун тўйиб овқатланишинг керак. Мактабда балогаям ақли етмайдиган ва эҳтимол, шундайлигича ўтиб кетадиган такасалтанглар қанча, ахир! Сен эса иқтидорли боласан, ўқишни ташламаслигинг керак.
Унинг овозидан бутун вужудим бўшашиб кетаётганини сездим – у мени бу нарсаларни олишга кўндиришидан қўрқардим. Лидия Михайловна ҳақ гапни айтаётганини англаб турсам-да, уни барибир ҳазм қилгим келмаётгани учун ҳам фиғоним ошарди. Бош чайқай-чайқай бир балоларни ғўлдираганча югуриб хонадан чиқиб кетдим.

* * *

Шу гаплардан кейин ҳам биз машғулотларимизни тўхтатмадик, мен ҳамон Лидия Михайловнаникига қатнардим. Афтидан, менга тил ўргатишга у энди астойдил киришган эди. Француз тили бўлса – француз тили-да, деди шекилли. Натижаси ҳам тезда кўриниб қолди: бора-бора французча сўзларни хийла дуруст талаффуз қила бошладим, энди улар оғир тошдек оёғимдан пастга торт¬мас, аксинча, жаранглаб қаерларгадир қанот қоқиб учарди гўё.
– Яхши, – дея мени руҳлантириб қўярди Лидия Михайловна. – Бу чорак бешга тортмайди-ю, аммо кейингисида албатта беш бўлади.
Анави қути ҳақида қайтиб гап бўлмади. Бироқ мен ҳар эҳтимолга қарши сергак эдим: Лидия Михайловна яна бир нималарни ўйлаб топмайди деб бўлармиди? Ўзимдан мисол: агар бирор ишнинг ҳеч уддасидан чиқавермасам, бор эътиборимни ўшанга қаратаман, шунчаки бефарқ ташлаб қўёлмайман. Лидия Михайловна мени мудом аллақандай умидворлик билан кузатиб тургандек тую¬лар, айни чоғда одамовилигимдан кулаётганга ҳам ўхшар эди – бундан баттар жаҳлим чиқарди. Аммо, таажжубки, бу ҳол ўзимни дадилроқ тутишимга ёрдам берарди. Мен энди бу ерда қадам босишга ҳам ийманиб турадиган аввалги ювош, нотавон бола эмас эдим. Аста-секин Лидия Михайловнага, унинг уйига ҳам кўника бошладим. Албатта, ҳануз сал-пал тортинар, бурчакка биқиниб ўтирар, чориғимни стул тагига беркитишга уринар эдим. Лекин энди ўзимни хийла эркинроқ тутар, руҳий тушкунлигим ҳам босилган, ҳатто Лидия Михайловнага саволлар берар ва у билан баҳслашар ҳам эдим.
У мени дастурхонга ўтқазишга яна бир бор уриниб кўрди – фойдаси бўлмади. Мен ҳеч бўйин бермас, ўжарликда ўнтасидан ўтар эдим.
Биз энди уйдаги машғулотларни тўхтатсак ҳам бўларди. Асосийси, мен французчани ўзлаштирдим, тилим ҳам анча-мунча келишиб қолди. Мактабдаги маш¬ғулотлар орқали билимимни мукаммаллаштириб бораверишим мумкин, олдинда ҳали неча йил бор! Ҳаммасини бирданига бошдан-охир ўрганиб олсам, кейин нима иш қиламан? Аммо буни Лидия Михайловнага айтишга журъатим етмасди. У биз ҳали шуғулланишимиз керак деб ҳисоблар, шунга кўра француз тилини ўрганишдек машаққатли юмушни яна-тағин давом эттиришга мажбур эдим. Дарвоқе, шуям машаққат эканми? Менда ўзим ҳам сезмаган, кутмаган ҳолда тилга нисбатан ҳавас уйғонган эди. Бўш қолдим дегунча, ҳеч кимнинг қистовисиз ҳам луғат титкилар, дарсликдаги ҳали ўтилмаган матнларга кўз югуртириб ўтирар эдим. Жазо мен учун энди ҳузур-ҳаловатга айланди, десам ҳам бўларди. Аммо ўр-ўжарлигим ҳалиям қолмаган эди: эришолмаган бўлсам – албатта эришаман, аминманки, шу тилни мукаммал эгаллайман. Нима, менинг зувалам бошқа лойдан қорилган эканми? Лидия Михайловнаникига боришга тўғри келмаганда-ку… Ўзим, ҳа, ўзим ҳам…
Бир куни – макарон воқеасидан икки ҳафталар ўтиб Лидия Михайловна мендан:
– Хўш, энди пулга ўйнамаяпсанми? Ёки ҳалиям бирор хилватда йиғилиб олиб ўйнаб турасизларми? – дея сўраб қолди кулиб.
– Ҳозир ўйнаб бўларканми?! – дедим таажжуб аралаш дераза тарафга – оппоқ қорга ишора қилиб.
– Ўзи қанақа ўйин эди шу? Қанақа ўйналади, а?
– Нима қиласиз? – дедим ҳушёр тортиб.
– Қизиқ-да. Бир вақтлар болалигимизда биз ҳам шунга ўхшаш бир ўйин ўйнар эдик. Ўша эмасмикан, шуни билмоқчиман. Айт, айтиб берақол.
Гапириб бердим, аммо Вадик, Птаха ҳақида, кейин ўзимнинг ўйинда ишлатадиган майда ҳийлаларим тўғрисида оғиз очмадим, албатта.
– Йўқ, биз “пристенок” ўйнардик, – деди Лидия Михайловна бош чайқаб. – Шундай ўйинни биласанми?
– Билмайман.
– Мана, қара. – У енгилгина ўрнидан турди-да, сумкасидан бир нечта танга олди. Кейин девор тагидаги стулни нари сурди. – Яқинроқ кел, қара, мен тангани деворга отаман, – дея қўлидагини секин ирғитди, танга жаранглаб айланиб полга тушди. – Энди эса сен урасан, – деди Лидия Михайловна иккинчи тангани қўлимга тутқазиб. – Аммо шунисига эътибор қилгинки, танганг иложи борича меникига яқин жойга тушсин. Орасини бир қўллаб ўлчаш ҳам, уларни олиш ҳам мумкин бўлсин. Ўйиннинг яна бир номи: ўлчов-ўлчов. Етказа олсанг – ютганинг. Қани, от-чи энди.
Отдим, танга қирраси билан полга тушиб бурчакка юмалаб кетди.
– Ўҳў-ў! – деди Лидия Михайловна қўл силтаб. – Узоққа тушди. Қани, сен бошла-чи. Ёдингда бўлсин, менинг тангам сеникига тегса, ҳатто қирраси тегиб кетса ҳам – мен икки карра ютган бўламан. Тушуняпсанми?
– Нимасини тушунмай?
– Ўйнаймизми?
Мен қулоқларимга ишонолмасдим:
– Нима, сиз билан ўйнайманми?
– Нима қипти?
– Сиз – ўқитувчисиз-ку!
– Ия, нима бўпти? Нима, ўқитувчи бошқача одамми? Билсанг, ўқитувчи бўлиш, ўқитиш, фақат ўқитавериш баъзан жонга ҳам тегиб кетади. Бундай қилиш мумкин, ундай қилиш мумкин эмас, деб ҳаммавақт ўзингни тийиб туришинг керак… – Лидия Михайловна кўзларини ғалати қисиб ўйчанлик билан деразага тикилди. – Гоҳида ўқитувчи эканингни бир пасгина унутиш ҳам фойдали. Акс ҳолда, одам иси ёқмай қолади, бошқалар ҳам сен билан ўтирганда зерикади. Эҳтимол, ўқитувчи учун энг муҳими ўзини доим жиддий тутиш эмас, кимгадир ниманидир ўргата олишини англашдир. – У бир қўзғалиб олгач, бирдан хушнуд бўлиб кетди. – Болалигимда ўт-олов қиз эдим, ота-онам менинг дастимдан кўп азоб тортган. Ҳозир ҳам гоҳ-гоҳида сакраб-ирғишлагим, аллақаёқларга югургим, ҳар қандай қолипу тартиб-қоидаларни итқитиб ташлаб, хоҳлаган ишимни қилиб юргим келади. Мана шу ерда сакраган, ҳаккалаган вақтларим ҳам кўп бўлган. Агар билсанг, одам узоқ яшаб эмас, болалиги билан хайрлашган кундан қарий бошларкан. Мен жон-жон деб ҳар куни сакраган бўлардим, аммо деворнинг у ёғида Василий Андреевич яшайди-да. У жуда жиддий одам. Бизнинг бу ерда ўйин ўйнаётганимизни у билмаслиги керак, тушундинг?
– Биз ўйнаётганимиз йўқ-ку. Сиз фақат ўйин қоидасини кўрсатиб бердингиз, холос.
– Биз шунчаки, ёлғондакамига ўйнаймиз. Лекин барибир буни Василий Андреевичга сотиб қўймайсан, хўпми?
Ё тавба, дунёнинг ишларини қаранг! Кечагина пул тикиб ўйнаганим учун Лидия Михайловна мени директорнинг олдига олиб киради деб юрагим ёрилгудек бўлмаганмиди? Энди эса у мендан сотиб қўйма, деб илтимос қилиб ўтирибди. Бу ёғи қандоқ бўлди? Билмайман, нимадан экан, атрофга аланг-жаланг қараб, кўзларим пирпираганча довдираб турардим.
– Хўш, ўйнаб кўрамизми? Ёқмаса – ўйнамаймиз.
– Майли, – дея иккиланиброқ рози бўлдим мен.
– Сен бошла.
Тангаларни қўлга олдик. Лидия Михайловна бир вақтлар ростдан ҳам бу ўйинни ўйнаган экан – кўриниб турарди. Мен эса тангани деворга қай йўсинда – қирраси биланми ёки юзалабми, қандай баландликда, қаттиқроқми ва қачон отганим маъқул, дея энди-энди чамалаб кўраётган эдим. Отган тангаларим ўз-ўзидан четга учиб кетарди. Агар ҳисоблаб кўрилса, мен дастлабки дақиқалардаёқ анча-мунча пул ютқаздим ҳисоб – бу ўйинда ҳеч қанақа ҳийла-найранг ишлатиб бўлмасди-да. Ҳаммасидан бурун мен Лидия Михайловна билан ўйнаётганимдан қаттиқ хижолат чекар, қийналар ва шу сабабдан ўйинга ҳам тузук киришиб кетолмас эдим. Бунақаси ахир етти ухлаб тушимга кирмаган, хаёлимнинг кўчасидан ҳам ўтмаган эди-да. Мен ҳадеганда фикримни бир ерга жамлаёлмадим – осонми?! Аммо ўзимга келиб ўйинга жиддий киришганимда Лидия Михайловна шартта тўхтатиб:
– Э, бундай ўйнагандан маъни йўқ, – деб қолди қаддини ростлаб ва кўзини тўсиб тушган сочини силкиб орқага ташлар экан. – Ўйнагандан кейин ростакамига ўйнаш керак. Бизники нима – худди уч яшар боланинг эрмагига ўхшайди.
– У ҳолда пул тикиш керак бўлади, – дедим мен ботиниб-ботинмай.
– Бўлмасам-чи! Қўлимиздаги пул бўлмай нима? Пул тикиладиган ўйинни ўртага бошқа нарса қўйиб ўйнаб бўлмаса! Шуниси бир вақтнинг ўзида ҳам чатоқ, ҳам яхши. Биз энг кам пулга келишиб ўйнасак ҳам бўлаверади, қизиқиш уйғонади-да ҳарҳолда.
Мен чурқ этмадим, нима қилиш, нима дейишга лол эдим.
– Наҳотки қўрқаётган бўлсанг? – деди Лидия Михайловна мени гиж-гижлагандек.
– Ҳечам-да! Ҳеч нарсадан қўрқмайман мен.
Чўнтагимда чақаларим бор эди. Қўлимдагини Лидия Михайловнага қайтариб бериб, ўзимникини олдим. Нима ҳам дердик, майли, Лидия Михайловна, сиз хоҳлагандек ростакамига бўлақолсин. Менга нима, мен бошламадим-ку, ахир. Аввалига Вадик ҳам мени назарга илмаган эди, кейин ўзига келиб мушт кўтариб қолди-ку. Ўша ўйинни ўрганиб олган эдимми, демак, бунисини ҳам эпларман. Бу француз тили эмас, тезгина ўзлаштириб олсам керак.
Фақат бир шартни қабул қилишимга тўғри келди – Лидия Михайловнанинг панжаси узун, шунинг учун ҳам тангалар орасидаги масофани у бош ва ўрта бармоғида, мен эса одатдагидек бош бармоғим ва жимжилоғим билан ўлчайдиган бўлдик. Бу адолатли қарор эди ва мен дарров рози бўлдим.
Ўйинни қайтадан бошладик. Хонадан даҳлизга чиқиб олдик – у ер кенг-мўлгина, ёғоч девори бир текис, танга отгани ўнғай. Биз тангани отгач тиззалаб олар, полда эмаклаб юрар, бир-биримизга туртинар, бармоқлаб масофани ўлчагандан кейин яна қаддимизни ростлар эдик. Охирида Лидия Михайловна ҳисобни айтарди. Ўйин чоғи у роса шовқин солар, чапак чалар, хуллас, ўзини ўқитувчи эмас, оддий қизалоқдек тутар эдики, бир-икки марта менинг ҳам завқим қўзиб бақирворгим келди. Асосан Лидия Михайловна ютарди, мен эса кўпроқ ютқазардим. Ана-мана дегунча саксон тийин бой бериб қўйибман. Бир амаллаб бу қарзни ўттизга туширган эдим, Лидия Михайловна тангасини узоқдан мўлжаллаб туриб отдию ҳисоб яна элликка чиқди. Мен хавотирга тушиб қолдим. Ҳисоб-китобни ўйин тугагач қиламиз, деб бошдан келишиб олган эдик. Агар аҳвол шу тарзда давом этадиган бўлса, чўнтагимда бори ҳам етмаслиги аниқ. Бир сўмдан салгина кўпроқ пулим бор ўзи. Демак, шундан оширмаслик керак, акс ҳолда шарманда бўламан!
Бир вақт қарасам, Лидия Михайловна ютишга унча ҳаракат ҳам қилмаяпти. Тангалар орасидаги масофани у панжаларини охиригача ёзмай, бармоғини букиброқ ўлчарди. Гўёки унинг бармоғи етолмаган тангага меники ҳеч чиранишсиз бемалол етса денг. Жаҳлим чиқиб кетди, сапчиб ўрнимдан турдим-да:
– Йўқ, бунақа бўлса ўйнамайман, – дедим. – Нега менга ютқазиб беряпсиз? Ҳақиқий ўйин эмас бу, ғирромлик!
– Ростдан ҳам, унга қўлим етмади, – дея ўзини оқлай бошлади Лидия Михайловна. – Панжаларим қотиб қолганми-ей, ҳеч очилмайди.
– Очилади!
– Хўп, майли, ҳаракат қилиб кўраман.
Математикада қандайлигини билмайман-у, ҳаётда энг маъқули зид томонни ёқлаб туриб исбот қилиш экан. Эртаси куни Лидия Михайловна бармоғи тангага етиши учун билдирмайгина уни берироқ суриб қўяётганини кўриб ангра¬йиб қолдим. Менга бир қараб олиб, бу найрангини яққол кўриб турганимни гўё сезмаётгандек ва яна ҳеч нарса бўлмагандек тангани суриб қўяверди.
– Нима қиляпсиз? – дедим аччиқланиб.
– Менми? Нима қипман?
– Нега тангани суриб қўйдингиз?
– Ҳечам-да, ўзи шу ерда ётган эди, – дея қандайдир беписандлик билан, анави Вадику Птахадан асло қолишмайдиган безбетона бир тарзда инкор қилди Лидия Михайловна.
Оббо! Ўқитувчи эмиш-а! Тангани суриб қўйганини ўз кўзим билан кўрдим-ку. Яна тегмадим, деб мени ишонтирмоқчи бўлади-я. Тағин, устимдан кулгани-чи! Нима, кўзи кўр деб ўйлаяптими мени? Ёки ёш бола фаҳмлаяптими? Француз тилини ўргатармишлар бу кишим! Кечагина атайин ютқазишга уринганини унутиб, яна ҳийла ишлатмасмикан бу, деган хавотирда унинг хатти-ҳаракатларини сергаклик билан кузатмоққа тушдим. Буни қаранг, Лидия Михайловна одамни лақиллатиб ўтирса-я!
Ўша кун биз ўн-ўн беш дақиқагина дарс қилдик, холос. Кейинги кунлари машғулотларимиз бундан ҳам қисқарди. Энди биз тамомила бошқа нарсага берилиб кетган эдик. Лидия Михайловна менга озроқ матн ўқитар, баъзи камчиликларимни айтиб, яна бир такрорлатиб кўрар эди-да, сўнг чўзиб ўтирмай ўйинга ўтиб қўяқолардик. Икки марта оз-оздан ютқазганимдан кейин мен ҳам юта бошладим. Бу ўйинни ҳам жуда тез ўрганиб, миридан-сиригача – қаерга, қандай уришни, тангани ўлчовга солмаслик учун нима қилиш даркорлигини пухта билиб олган эдим.
Яна пулли бўлиб қолдим. Яна бозордан сут сотиб ола бошладим. Энди махсус идишчадаги яхлатилган сутдан олардим. Юзасидаги қаймоқни авайлабгина сидириб, эрий бошлаган бўлагини апил-тапил оғзимга солардим. Мазасидан бутун танам яйраб кетарди, кўзларимни юмиб олардим. Кейин идишини тўнкариб, пичоқ билан ура-ура қолганини ҳам кўчирардим-да, эригунча кутиб, қора ноннинг устидан ичиб юборардим.
Ҳарқалай, бир амаллаб куним ўтиб турарди. Яқин келажакда, яъни уруш асоратлари битгач, бахтли ҳаётга эришувимиз ваъда қилинган эди.
Лидия Михайловнанинг қўлидан пул олаётиб жуда хижолат бўлардим. Лекин буни ҳалол ютиб олдим-ку, деган ўй ҳамиша менга таскин берарди. Келинг, ўйнайлик, деб мен таклиф қилмайман-ку, ташаббус доим Лидия Михайловнанинг ўзидан чиқади. Мен эса рад этишга журъат қилолмайман. Назаримда, ўйиндан у роса маза қиларди: мени тортқилар, кулар, хуллас, жуда яйрар эди.
Оқибати нима бўлишини билганимизда-ку…
…Рўпарама-рўпара тиззалаб олганча ҳисоб устида талашаётган эдик. Сал олдин ҳам нимагадир тортишиб олган эдик ўзи.
– Тушунсанг-чи, ҳой хомкалла, – дея қўлларини пахса қилиб Лидия Михайловна менга гап уқтирмоқчи бўларди. – Сени алдаб нима қиламан? Ҳисобни мен чиқараман ахир, сен эмас, ҳар ҳолда, сендан яхшироқ билсам керак буни. Мен кетма-кет уч марта ютқаздим, ундан олдин “чикка” бўлган эди.
– Унисини қўйиб туринг.
– Нега қўяр эканман?
Бир-биримизга гал бермай бақир-чақир қилиб ётганимизда ҳайратангиз, аммо қатъий, жарангдор овоз эшитилди:
– Лидия Михайловна!
Қотиб қолдик – эшик олдида Василий Андреевич турарди.
– Лидия Михайловна, нима гап? Бу ерда нима бўляпти ўзи?
Лидия Михайловна секингина ўрнидан турди. Юзлари бўғриқиб, тўзғиб кетган сочини текислаган бўлди:
– Василий Андреевич, киришдан олдин эшикни тақиллатсангиз бўларди…
– Тақиллатдим. Ҳеч ким жавоб бермади-да. Хўш, айтинг-чи, нима бўляпти бу ерда? Директор сифатида билишга ҳаққим бордир.
– Ўйин ўйнаётган эдик, – деди Лидия Михайловна хотиржамгина.
– Пулга ўйнаяпсизми? Шу билан-а?! – деди менга ишора қилиб Василий Андреевич. Қўрқанимдан бирон ерга беркиниб оларман дея эмаклаганча тўсиқ орқасига ўтиб кетдим. – Ўқувчингиз билан ўйнаяпсизми? Шунақа шекилли?
– Ҳа, шунақа.
– Биласизми… – Худди ҳаво етишмаётгандек директор бўғилиб қолди. – Тўғриси, ҳозир сизга нима дейишга ҳам ҳайронман. Бу – жиноят! Йўлдан озиш. Ёш болани ахлоқсизликка бошлаш дейдилар буни. Яна, яна… Йигирма йилдан бери мактабда ишлаб ҳали бунақасига дуч келмаган эдим… – У таажжубдан қўлларини боши узра кўтарди.

* * *

Уч кундан сўнг Лидия Mихайловна жўнаб кетди. Кетишидан бир кун олдин, мактабдан қайтишимни кутиб турган экан, мени уйгача кузатиб келди.
– Юртимга – Кубанга бораман, – деди у хайрлашаётиб. – Тинч-хотиржам ўқийвергин, анави бемаъни воқеа учун ҳеч ким сенга ғиқ этолмайди. Ҳаммасига мен сабабчи. Сен фақат ўқишни ўйла. – У сочимни бир тўзғитиб қўйди-да, кетди.
Шу-шу, қайтиб уни кўрмадим.
Қиш кунлари эди, таътилдан сўнг мактабга менинг номимга почтадан бир қути келди. Мен яна зина остидан болтани олиб уни очдиму бир текисда зич қилиб терилган макаронни кўрдим. Тагидан эса пахтага ўроғлиқ уч дона қизил олма чиқди.
Мен олмани расмдагина кўрган эдим, лекин ҳозир қўлимда ушлаб турган нарса олма эканини дарров билдим.

Beshinchi sinfga men 1948 yili borganman. Yana ham aniqroq aytadigan bo‘lsam: qishlog‘imizda faqat boshlang‘ich maktab bor edi, o‘qishni davom ettirish uchun esa uyimizdan ellik chaqirimcha nariga – tuman markaziga borish kerak. Men ketishimdan bir haftalar oldin onam tumanga borib bir tanishi bilan gaplashib keldi – o‘sha ayolning uyida yashaydigan bo‘ldim. Avgustning so‘nggi kuni qishlog‘imizda yagona “polutorka” moshinasining haydovchisi Vanya amaki Podkamennaya ko‘chasidagi men yashashim lozim bo‘lgan uy oldida yuklarimni tushirdi va ko‘rpa-to‘shagim o‘ralgan tugunni uyga olib kirishga qarashib yubordi. Xayrlashayotib yelkamga do‘stona bir qoqib qo‘ydiyu jo‘nab qoldi.

TARJIMONDAN

Har qanday ulkan ijodkorning ham barcha asarlari birdek to’kis, mukammal bo’lavermasligi ma’lum. Qolaversa, bu kitobxonning ta’bi, did-saviyasiga ham bog’liq masala. Deylik, muallifning mashhur asarlari qolib goho chandon tilga tushmagan biror bitigiga ayniqsa maftun bo’lib qolasiz, uni qayta-qayta mutolaa qilib to’ymaysiz, boshqalarga ham so’zlab bergingiz kelaveradi. Agar o’sha asar biron xorij adabiyotiga mansub bo’lsa, uni ona tilingizda o’qish, imkon topilsa, o’qitish istagi tug’iladi…
“Umrbod yodingda tut”, “Matyora bilan vidolashuv”, “Paymona”, “Yong’in”, “Otasi ham Ivan, bolasi ham Ivan”, “Mariyaga pul kerak” (shunisi bizning kamtarona tarjimamiz) singari yirik, purmag’z asarlari bilan shuhrat qozongan atoqli rus adibi Valentin Rasputinning “Frantsuz tili saboqlari” hikoyasi menga ana shunday badiiy mo»jizalardan bo’lib tuyuladi.
Aksariyat asarlari o’zbek kitobxoniga tanish muallifning mazkur hikoyasi tarjimasini jurnalxonlarga taqdim etishdan maqsad shu.

Valentin Rasputin
FRANTSUZ TILI SABOQLARI
Shohsanam tarjimasi

Qiziq, nima uchun xuddi ota-onamiz oldidagidek o‘qituvchilarimiz oldida ham o‘zimizni doim aybdor his etamiz? Maktab davrida ro‘y bergan voqealarni deb emas, yo‘q, keyingi hayotimiz uchun ham…

* * *

Beshinchi sinfga men 1948 yili borganman. Yana ham aniqroq aytadigan bo‘lsam: qishlog‘imizda faqat boshlang‘ich maktab bor edi, o‘qishni davom ettirish uchun esa uyimizdan ellik chaqirimcha nariga – tuman markaziga borish kerak. Men ketishimdan bir haftalar oldin onam tumanga borib bir tanishi bilan gaplashib keldi – o‘sha ayolning uyida yashaydigan bo‘ldim. Avgustning so‘nggi kuni qishlog‘imizda yagona “polutorka” moshinasining haydovchisi Vanya amaki Podkamennaya ko‘chasidagi men yashashim lozim bo‘lgan uy oldida yuklarimni tushirdi va ko‘rpa-to‘shagim o‘ralgan tugunni uyga olib kirishga qarashib yubordi. Xayrlashayotib yelkamga do‘stona bir qoqib qo‘ydiyu jo‘nab qoldi. Shunday qilib, o‘n bir yoshimda mustaqil hayotga qadam qo‘ydim.
Hali ocharchilik yillari, biz esa oilada uch farzand edik. Men onamning to‘ng‘ichi edim. Bahor oylari, ayniqsa, ilikuzildi mahali ochlikdan kartoshka murtagi, suli, javdar donini yutgan va bunga singlimni ham majbur qilgan vaqtlarim bo‘lgan. Biz go‘yoki qornimizga urug‘ ekardik va shu bilan o‘zimizni chalg‘itardik, hadeb obu ovqat haqida o‘ylayvermasdik-da. Keyin yoz bo‘yi bamisoli shu ekkan urug‘imizni Angaraning chuchuk suvi bilan obdon sug‘orardik, ammo hosildan hadeganda darak bo‘lavermas yoki u juda sekin o‘sayotganidanmi, biz buni payqamas edik. Shunga qaramay, men, bu urinishim chakki emas, bir kun kelib albatta odamlarga nafi tegadi, biz esa tajribasizligimiz sababli nimanidir noto‘g‘ri qilgan bo‘lsak kerak, deb o‘ylar edim.
Qanday qilib onam meni tumanga (tuman markazini hamma qisqagina “tuman” deb qo‘ya qolardi) yuborishga qaror qilgan ekan, hech aqlimga sig‘maydi. Boshimizda otamiz yo‘q, turmushimiz juda abgor edi. Aftidan, onam obdon o‘ylab ko‘rganu bundan battari bo‘lmasligiga ko‘zi yetgan. Men yaxshi o‘qirdim, maktabga ham jon-jon deb borardim. Umuman olganda, qishloqda eng savodli bola hisoblanardim. Kampirlarga kelgan xatlarni o‘qib, javob yozib berardim, g‘aribgina kutubxonamizdagi bor kitobni allaqachon o‘qib chiqqan edim. Kech¬qurunlari bolalarga o‘qigan kitoblarimdagi har xil voqealarni o‘zimdan ham qo‘shib-chatib gapirib berardim. Ayniqsa, obligatsiya masalasida qishloq ahli menga qattiq ishonardi. Urush yillari odamlarning qo‘lida ancha-muncha zayom yig‘ilib qolgan, yutuq jadvallari ham tez-tez e’lon qilinar, shunda hamma obligatsiyasini ko‘tarib mening oldimga kelar edi. Ularning aytishicha, mening qo‘lim omad keltirarmish. To‘g‘ri, yutuq ham chiqib turardi-yu, ko‘pincha bu arzimagan bir chaqa-chuqa edi. Ammo o‘sha yillari odamlar shunga ham xursand bo‘lardi, tag‘in deng, kutilmagan bu omadga go‘yo men sababchi edim. Beixtiyor bu xursandchilik menga ham yuqardi. Boshqa bolalardan meni arzanda qilib, hatto qornimni to‘ydirib ham turishardi. Bir gal Ilya otaga – asli ziqnaroq, xasis cholga to‘rt yuz so‘m yutuq chiqib qoldi. Qiziq ustida u menga bir chelak kartoshka berib yuborsa deng – ayni ko‘klam chog‘i buni naqd ko‘zimizga surtgan edik.
Aynan shu – obligatsiya raqamlarining far¬qiga borganim uchun ham odamlar onamga, “O‘g‘ling zehn-farosatli bola, sen uni albatta o‘qitgin. Bilimli odam hech vaqt xor bo‘lmaydi”, der edi.
Shu gaplar ham turtki bo‘ldimi, bilmadim, har qanday qiyinchilikka qaramay onam meni tumanga o‘qishga yuborish harakatiga tushib qoldi. Shu choqqacha qishlog‘imizdan birorta bola tumanda o‘qimagan, men birinchisi edim. Qolaversa, u yerda men bechoraginani qanday sinovu mashaqqatlar kutayotganini hali tasavvur ham qilolmas edim-da.
Tumandagi maktabda ham yaxshi o‘qiy boshladim. Boshqa nima ham qilardim – o‘qigani keldim-ku bu yerga, shundan o‘zga tashvishim bo‘lmasa! Yana deng, u vaqtlarda hali zimmamdagi vazifaga hafsalasizlik bilan qarayolmasdim. Agar biror fandan tuzukroq tayyorlanmagan bo‘lsam, maktabga bo‘ynimdan bog‘lagandek zo‘rg‘a borardim. Shuning uchun ham frantsuz tilidan boshqa barcha fandan baholarim “a’lo” edi.
Frantsuz tilini esa durust o‘zlashtirolmasdim. Men so‘zlarni va ularni qo‘llashni yaxshi eslab qolar, tezda tarjima ham qilar, imlo qoidalariga doir murakkabliklarni-da osongina yengib o‘tgan edim-u, talaffuzga kelganda, sochimdan to tirnog‘imgacha asl angaralik ekanim fosh bo‘lib qolardi. Axir, biz tomonlarda umri bino bo‘lib birorta odam chet tilda gapirmoq tugul, hatto uning borligini bilgan bo‘lsa, shuning o‘zi ham katta gap sanalar edi-da. Men frantsuz tilida o‘zimizning qishloqcha bidillashga o‘xshatib juda tez gapirar, bo‘lar-bo‘lmasga tovushlarning yarmini yutib yuborar, ikkinchi yarmini esa xirildoq ovozda qalashtirib tashlar edim. Buni ko‘rib frantsuz tili muallimamiz Lidiya Mixaylovna umidsizlikdan peshonasi tirishib, ko‘zlarini yumib olardi. Albatta, bunaqasiga u birinchi marta duch kelishi. O‘qituvchim keyin undosh tovushlar birikuvi, burun tovushlari talaffuzini qayta-qayta tushuntirib berardi-da, takrorlashimni so‘rardi. Men esa battar dovdirar, tilim tanglayimga yopishib qolgandek miq etmay turaverar edim. Barcha urinishlar besamar edi. Hammasidan yomoni esa uyga kelganda bilinardi, maktabda-ku beixtiyor chalg‘iysan – bolalar bir-birini itarib-turtadi, xohlaysanmi-yo‘qmi, ular bilan o‘ynaysan, chopib-yugurasan, dars paytida – o‘qiysan, yozasan, xullas, doim nima bilandir band bo‘lasan. Yolg‘iz qoldim deguncha, sog‘inchdan jinni bo‘layozardim, uyimni, qishlog‘imizni qo‘msab ketardim. Ilgari bir kun ham uydan uzoqda yurmagan, tabiiyki, begonalar orasida yashashga hali tayyor emas edim. Kasal odamdan beshbattar qiynalar, iztirob chekar edim. Fikru xayolim, yagona istagim ham shu edi – tezroq uyga ketsam! Sentyabr oyining oxirlarida onam kelgan edi, meni ko‘rib kapalagi uchib ketdi. Ozib cho‘p bo‘lib qolgan emishman. Onamning oldida o‘zimni bazo‘r tutib turdim, arz-hol qilmadim, yig‘lamadim, ammo u ketayotganida chidayolmadim – ho‘ngillagancha moshina ortidan yugurdim. Moshinaning ustida tik turib ketayotgan onam, qol, meni ham, o‘zingni ham sharmanda qilma, degandek qo‘l siltadi, lekin qani endi o‘zimni tiyolsam! Shunda bir qarorga keldi shekilli, onam moshinani to‘xtatdi:
– Bo‘pti, lash-lushingni yig‘ishtir, – dedi buyruq ohangida men yetib borishim bilan. – O‘qib bo‘ldingiz, ketdik!
Darhol esimni yig‘ib oldim – izimga qaytdim.
Men uyni sog‘inganimdangina emas, qornim to‘yib ovqat yemaganimdan ozib ketgan edim. Kuz kunlari Vanya amaki tuman yaqinidagi g‘allaxonaga bug‘doy tashib yurganida onam menga muntazam, chamasi, haftada bir marta ul-bul yegulik yuborib turardi. Ammo shu ham menga kam edi. Onam asosan non bilan kartoshka jo‘natardi. Ahyon-ahyonda bankaga tvorog solib bervorardi. Buni u birovdan nimagadir almashtirib olgan, albatta, chunki, o‘zimiz sigir boqmas edik. Kelgan kuni ko‘zimga bir dunyo ko‘ringan narsadan ikki kun o‘tmay hech vaqo qolmasdi. Ittifoqo, onam yuborgan non sirli ravishda g‘oyib bo‘layotganini sezib qoldim. Atay kuzata boshladim ham: ha, bugun bor-u, ertasi o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘lib qolardi. Kartoshka ham shu tarzda kamayib borardi. Kim o‘g‘irlayapti, uch bolasini zo‘rg‘a boqayotgan baqiroq Nadya xolamikan? Qizlaridan birortasimi yoki kenjasi Fedkamikan – bilmayman, ularni poylash u yoqda tursin, bu haqda o‘ylagim ham kelmasdi. Onam ukam va singlimning luqmasidan qiyib menga yuborsa-yu, buning huzurini boshqalar ko‘rsa – shunisi menga alam qilardi. Qo‘limdan nima ham kelardi, taqdirga tan berib yuraverdim, turgan gapki, onam buni eshitsa juda xafa bo‘ladi.
Bu yerda hayot qishloqdagidan farq qilardi: qishloqda doim, ayniqsa, kuz kunlari albatta yegulik biror nima topiladi, deylik, bog‘da meva-cheva, tomor¬qada sabzavot bo‘ladi, ularni yig‘ib-terish, kavlab olish mumkin. Hech qursa, Angaraga borib baliq, o‘rmonda esa qush ovlash mumkin. Bu yerda esa tevarak-atrofim go‘yo bo‘m-bo‘sh edi: yettiyot odamlar, begona joy, begona tomorqalar. Bir daryochasi bor edi-yu, qachon qaramang, o‘n qavat to‘r tashlab qo‘yilgan bo‘lardi. Bor-yo‘q balig‘i suzib olingan bo‘lsa kerak, hoynahoy. Yakshanba kunlarining birida ertadan kechgacha qarmoq tashlab o‘tirib, atigi uch dona choyqoshiqdek keladigan tangabaliq tutibman. Bu bilan qorin to‘ydirib bo‘lmasa. Qaytib baliq ovlagani bormadim – vaqtimni behuda sarflab nima qildim! Kechqurunlari ko‘pincha oshxonalar oldida, narx-navoni bilish uchun bozor oralab aylanib yurar, keyin esa so‘lagim oqqancha ikki qo‘limni burnimga tiqib uyga qaytar edim. Nadya xolaning oshxonasida doim choydish qaynab turardi, dog‘ suvdan ichib olib oshqozonni aldardimu uxlagani yotardim. Ertalab yana och-nahor maktabga chopardim. Shu tariqa to yuk moshina kelib, Vanya amaki eshik taqillatadigan kungacha amal-taqal qilib yetardim. Ochlikdan sillam qurigani, boz ustiga, har qancha tejab-tergamayin, oziq-ovqatim baribir ko‘pga yetmasligini bilganim uchun qornim yorilgudek to‘yib olardim-da, ikki-uch kundan keyin yana tishimning kirini so‘rib yuraverardim.

* * *

Sentyabrning oxirlarimidi, bir kuni Fedka menga:
– “Chikka” o‘ynagani yuraging dov beradimi, qo‘rqmaysanmi? – deb qoldi.
– Nima u, “chikka” deganing?
– Shunaqa bir o‘yin bor-da, pul tikiladi. Puling bo‘lsa, yur, o‘ynaymiz.
– Pulim yo‘q-da.
– Mendayam yo‘q. Mayli, yur, hech bo‘lmasa tomosha qilarmiz. Ko‘rasan, zo‘r o‘yin!
Fedka meni tomorqa ortiga boshladi. Ikkovlon tepalik yoqalab ketdik, qurigan, hidi dimoqni yorgudek urug‘lari osilib yotgan qichitqi o‘t bosgan changalzor do‘nglikdan oshgach, sakrab-sakrab eski axlattepalardan o‘tdik, shunda etakdagi tekis, yaydoq maydonchada g‘ala-g‘ovur qilib o‘ynayotgan bir to‘p bolaga ko‘zim tushdi. Biz ularning oldiga tushib bordik. Bolalar birdan hushyor tort¬di. Bittasidan boshqa hammasi deyarli men tengi edi. Baland bo‘yli, baquvvat, old sochlari tikkaygan bu sariq bolaning barchaga so‘zi o‘tishi ayon ko‘rinib turardi. Esladim, u yettinchi sinfda o‘qirdi.
– Buni nimaga yetaklab kelding? – dedi u Fedkaga qarab norozi ohangda.
– Begona emas, Vadik, qarindoshimiz, – deya o‘zini oqlay ketdi Fedka. – Biznikida yashaydi.
– O‘ynaysanmi? –deb so‘radi Vadik mendan.
– Pulim yo‘q-da.
– Unday bo‘lsa, bizni bu yerda ko‘rganingni birovga gullab yurma.
– E, shunisi yetmay turuvdi! – dedim xafa bo‘lib.
Bolalar menga ortiq e’tibor qilmay o‘yinga berilib ketishdi. Bir chekkada o‘tirib ularni kuzata boshladim. O‘yinda hamma ishtirok etmasdi: goh olti, goh yetti bola o‘ynardi, xolos. Qolganlar tomoshabin edi, ular asosan Vadikka tarafgir. Uning bu yerda to‘pboshi ekanini boshdanoq sezgan edim.
O‘yin unchalik murakkab emas ekan. Har bir o‘yinchi o‘n tiyindan tikadi, “g‘azna”dan ikki metrlar naridagi yo‘g‘on chiziq bilan chegaralangan maydonchaga tanga pukka tarafi bilan tashlanadi, keyin boshqa yoqdan, ya’ni yarmi yerga ko‘milgan va oyoqqa tirgak vazifasini o‘tovchi xarsang oldida turib yumaloq tosh – “shayba” irg‘itiladi. Uni iloji boricha chiziqqa yaqinroq joyga, ammo chiziqdan chiqib ketmasligini ko‘zlab otmoq lozim. Ana shunda birinchi bo‘lib “g‘azna”ni buzish imkoni tug‘iladi. Yana shu tosh bilan urib tanganing chikka tarafini o‘girish kerak, agar eplay olsang – marra seniki, o‘ynayverasan, yo‘qsa – boshqa o‘yinchiga navbatni berasan. Eng muhimi, qo‘lingdagi toshni irg‘itganda uning tanga to‘pi ustiga tushishini mo‘ljallash darkor, biror tanganing chikkasini o‘gira olsang ham hech qanday gap-so‘zsiz hamma pul seniki bo‘ladi. O‘yin esa qayta boshlanadi.
Vadik g‘irrom ekan. U tirgak tosh yoniga hammadan so‘ng, kim-kimdan keyin ekanini ko‘rib olgachgina kelardi. Tabiiyki, u yutib chiqish uchun qaerga urish kerakligini ham bilvolgan bo‘lardi. Lekin Vadikning g‘irrom o‘ynayotganini hamma bilib tursa-da, hech kim og‘iz ochishga botinolmas edi. To‘g‘ri, u yomon o‘ynamasdi. Tirgak yoniga kelganda tizzasini sal bukib olar, bir ko‘zini qisib qo‘lidagi toshni mo‘ljalga to‘g‘rilar edi-da, so‘ng shoshilmay qaddini rostlardi – “shayba” ham go‘yo qo‘lidan sirg‘alib chiqib aynan ko‘zlagan joyiga borib tushardi. U boshini keskin bir silkib, ko‘ziga tushib turgan sochini orqaga tashlardiyu beparvolik bilan chetga “chirt” etkazib tupurib, go‘yoki ish hal bo‘ldi, degandek erinibgina, atay sollana-sollana bosib pul yotgan joyga borardi. Agar chaqa to‘p bo‘lib uyulib yotsa, qattiq urar, tangalar jaranglab ketar edi, sochilib yotgan bo‘lsa, har yonga qapchib ketmay ohista chikkasi o‘girilishi uchun “shayba”ni shunchaki tekkizib qo‘ya qolardi. Boshqa hech kim bunday qilolmasdi. Bolalar o‘ylab ham o‘tirmay cho‘ntagidan yana tanga chiqarar, puli yo‘qlar esa sekingina tomoshabinlar qatoriga qo‘shilar edi.
Pulim bo‘lganida men ham o‘ynay olardim, deb o‘yladim. Qishloqda biz oshiq o‘ynardik, bunda ham albatta ziyraklik talab etiladi. Qolaversa, men merganlikni oshiradigan har xil ermaklar o‘ylab topishga ishqiboz edim. Deylik, bir to‘p tosh yig‘ib olardim-da, qaltisroq bir joyni mo‘ljal qilib turib, toki to‘liq natijaga erishmaguncha, ya’ni o‘nu o‘n bo‘lmaguncha otaverardim. Toshni tepadan, yelkam osha yoki pastdan mo‘ljalga to‘g‘rilab olib irg‘itaverar edim. Shuning uchun ham bu borada oz-moz mahoratim ortgan. Ammo hozir pul yo‘q edi.
Pul bo‘lmagani uchun ham onam menga non jo‘natar edi-da. Yo‘qsa, nonni shu yerdan ham sotib olish mumkin-ku. Kolxozda pul nima qilsin! Shunday bo‘lsa-da, onam ikki marta konvertga besh so‘mdan solib yuboribdi, sut olasan deb. Hozirgi pulda bu ellik tiyin degani. Uncha ko‘p emas-u, baribir pul-da. Bozordan bunga bittasi bir so‘m turadigan yarim litrlik besh banka sut olish mumkin edi. Kamqonligim sababli turib-turib birdan boshim aylana boshlar, bu hol tez-tez takrorlangani uchun ham doim sut ichib yurishim kerak edi.
Onam uchinchi marta beshtalik jo‘natganida men unga sut olmadim. Pulni maydaladimu axlattepaga yugurdim. Bu joy juda bilib tanlangan edi o‘ziyam: qir-adirlar o‘rtasidagi maydoncha atrofdan ko‘zga tashlanmasdi. Agar bunday o‘yin o‘ynayotganimizni qishloqda biror odam ko‘rib qolsa, bizni quvib solar, mirshab yoki maktab direktorini chaqiraman, deb qo‘rqitgan bo‘lar edi. Bu yerda esa bizga hech kim xalaqit bermaydi. Keyin, uzoq ham emas, o‘n daqiqalik yo‘l.
Birinchi martasiga to‘qson tiyin, ikkinchisida esa oltmish tiyin tikdim. Albatta, pulimga achinardim, ammo o‘ynaganim sayin qo‘lim ancha kelishib borayotganini sezardim. U “shayba”ni to‘g‘ri yo‘naltirish uchun keragicha kuch sarf¬lashga moslashdi, ko‘zim ham toshning qaerga tushib qaergacha dumalab borishini oldindan chamalashga o‘rgandi. Kechqurunlari hech kim qolmaganda maydonchaga qaytib kelar, xarsang tagidan Vadik yashirib ketgan “shayba”ni olar va cho‘ntagimdan chaqa chiqarib, to qorong‘i tushguncha mashq qilar edim. Bora-bora o‘n marta tosh otganda uch yoki to‘rttasini aniq mo‘ljalga tushiradigan bo‘ldim.
Nihoyat, men ham o‘yinda yutadigan kun keldi.
Kuz kunlari iliq, yog‘in-sochinsiz, oktyabr oyi bo‘lishiga qaramay bitta ko‘ylakda yurish mumkin edi. Onda-sonda yomg‘ir yog‘ib qolardi. Bu ham daydi shamol qaerlardandir tasodifan olib kelgan yomg‘ir edi. Osmon yoz kunlaridagidek ko‘m-ko‘k-u, ammo u qadar cheksiz emas, go‘yo allaqanday torayib qolgandek tuyulardi. Quyosh ham erta botardi. Adirlar ustida ertalablari havo top-toza, musaffo bo‘lardi. Atrofda achchiq, boshni aylantiruvchi shuvoq hidi kezar, uzoq-uzoqlardan har xil tovushlar aniq eshitilar, uchib ketayotgan qushlarning chah-chahi quloqni qomatga keltirar edi. Maydonchamizda o‘t-o‘lan sarg‘aygan bo‘lsa-da, hali butkul qurib bitmagan, o‘yinda ishtirok etmayotgan, to‘g‘rirog‘i, yutqazib qo‘ygan bolalar u yerda dumalashib o‘ynab yotar edi.
Har kuni maktabdan keyin to‘g‘ri shu yerga kelishga odatlanib qoldim. O‘yinchilar tez-tez o‘zgarib turar, eskilar o‘rnini yangilar egallar edi. Faqat Vadik birorta ham o‘yinni qoldirmasdi. Usiz o‘yin ham bo‘lmas edi-da o‘zi. Ptaxa degan xumkalla, sochi moshinkada olingan kaltabaqay bir bola doim Vadikning ortidan soyadek ergashib yurardi. Men shu vaqtgacha uni maktabda biron martayam ko‘rmagan edim, oldinlatib bo‘lsayam aytaveray, uchinchi chorakda u qo‘qqisdan bizning sinfda paydo bo‘lib qoldi. Beshinchi sinfda qolib ketgan va bir nimalarni bahona qilib yanvarga qadar “ta’til”da yurgan ekan. O‘yinda ko‘pincha Ptaxa ham yutardi, Vadikchalik emasdir-u, lekin har qalay ziyon ko‘rmasdi. Hoynahoy, Vadikning sherigi bo‘lgani uchundir. Vadik ham boshqalarga bildirmaygina Ptaxaga qarashib turardi-da.
Maydonchada goho bizning sinfdagi Tishkin – hovliqma, ko‘zi o‘ynab turadigan, darslarda qo‘l ko‘tarib o‘tirishni yaxshi ko‘radigan bola ham paydo bo‘lib qolardi. U bir nimani bilsa-bilmasa qo‘l ko‘taraverar, o‘qituvchi doskaga chiqargudek bo‘lsa, mum tishlab qolar edi.
– Nega qo‘l ko‘tarding bo‘lmasa? – deb so‘rardi o‘qituvchi. Shunda u kichkinagina ko‘zlarini pirpiratib:
– Hozirgina esimda edi, doskaga chiqquncha unutib qo‘ydim, – derdi.
Men Tishkin bilan unchalik yaqin emas edim. Tortinchoqligim, kamgapligim, qishloqilarga xos odamoviligim va eng avvalo, boshqa narsaga o‘rin qoldirmaydigan sog‘inch hissi, ya’ni uyni nihoyatda qattiq qo‘msayotganim sabablimi, haligacha sinfdoshlarimning hech biri bilan tuzukroq chiqishib ketolmagan edim. Bolalarning ham men bilan ishi yo‘q edi. Doim yolg‘iz yurardim. Qishloqda, o‘z uyimda emasligim uchun yolg‘izman-da, u yerda do‘stlarim ko‘p edi-ku, deya o‘zimga-o‘zim tasalli berardim. Lekin o‘lgudek ezilib yurganimdan yolg‘izligimni sezmas, buni hatto anglab ham yetmas edim.
Tishkin maydonchada meni go‘yo ko‘rmas yoki ko‘rmaganga olardi. U darrovgina yutqazib qo‘yar va g‘oyib bo‘lar, shu bilan anchagacha bedarak ketar edi.
Mening esa o‘yinda omadim chopib qoldi. Doim qo‘lim baland keladigan, deyarli har kuni yutadigan bo‘ldim. Mening bu o‘yinda ham xos qoidalarim bor edi: birinchi bo‘lish uchun “shayba”ni maydon bo‘ylab aylantirmaslik lozim; o‘yinchi ko‘p bo‘lganda bu juda mushkul – chiziqqa qancha yaqin kelinsa, uni bosib olish va oxirda qolib ketish xavfi shuncha ortadi. Toshni irg‘itganda “g‘azna” ustiga tushishini aniq mo‘ljal qilmoq kerak. Men shunday qilardim. Albatta, bu tavakkalchilik edi, ammo epchilligim qo‘l kelardi. Men o‘yinda ketma-ket uch-to‘rt marta yutqazishim mumkin edi. Biroq beshinchi martasida “g‘azna”ni albatta qo‘lga kiritardim, yutqazganimni uch barobar qilib qaytarib olardim. Keyin yana yutqazar va yana yutib olaverardim. Kamdan-kam hollardagina tosh bilan tangani urishimga to‘g‘ri kelardi. Ammo bu borada ham mening o‘z usulim bor edi: agar Vadik tanga o‘zi tomon yumalashini chamalab ursa, men aksincha, zarb bilan urardim – bu qo‘pol harakat edi, albatta. Lekin shunda tosh tanganing aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymasdi, tanga bir sapchirdiyu orqasi bilan o‘girilib tushardi.
Shu tariqa choychaqali ham bo‘lib qoldim. Biroq kechgacha maydonchada yurib o‘yinga berilib ketishdan o‘zimni tiyardim. Har kuni bir so‘mdan yutib olsam shu menga kifoya edi. Bir so‘mni qo‘lga kiritishim bilan o‘yinni tashlab bozorga yugurardim, bir banka sut sotib olib (mening bu pachoq, qiyshiq, siyqalanib ketgan chaqalarimni ko‘rib sutchi xolalar javray-javray sut quyib berardi) tushlik qilardimu dars tayyorlagani o‘tirardim. Hamon qornim to‘yib ovqat yemasdim-u, ammo sut ichib turibman-ku, degan o‘yning o‘ziyoq menga kuch berar, ochligim uncha esimga kelmas edi. Hatto endi boshim aylanishi ham kamaygandek tuyulardi.
Avvaliga Vadik mening g‘alabalarimga chandon e’tibor bermagan edi. Chunki bundan u hech ziyon ko‘rmasdi, ya’ni uning cho‘ntagidan bir tiyin ham chiqmasdi. Ba’zan u “Hoy no‘noqlar, qanday urish kerakligini mana bundan o‘rganing¬lar”, deb meni alqab ham qo‘yardi. Lekin ko‘p o‘tmay o‘yinni tez tark etayotganimni payqab qoldi va bir kuni meni to‘xtatib:
– Nima, pulni oliboq qochish ekan-da? Ja abjirsan-u! Ketmaysan, o‘ynaysan, – deb qoldi.
– Dars tayyorlashim kerak, Vadik, – deb bahona qildim.
– Dars qiladigan odam bu yerga kelmaydi.
Ptaxa ham yaltoqilik bilan gapga aralashdi:
– Pul tikilganda shunday qilish mumkin deb kim aytdi senga? Agar bilsang, bu qilmishing uchun boplab ta’ziringni berish kerak. Tushundingmi?
Shu-shu, Vadik sira o‘zidan oldin “shayba”ni menga bermaydigan, tirgak tosh oldiga ham hammadan keyin qo‘yadigan bo‘ldi. U mo‘ljalni yaxshi olardi, men esa “shayba” qo‘limga tushmayoq necha martalab cho‘ntak kavlashimga to‘g‘ri kelardi. Biroq imkon tug‘ildi deguncha undan yaxshiroq o‘ynardim, tosh ham go‘yo ohanrabodek to‘ppa-to‘g‘ri borib to‘p bo‘lib yotgan tanga ustiga tushardi. Merganligimga o‘zim ham qoyil qolardim. Buni sezdirmaslik, boshqalarning e’tiborini tortmay o‘ynash lozimligiga fahmim yetmaganini qarang. Soddalik bilan har safar ayamay “g‘azna”ni mo‘ljalga olaveribman. O‘z ishining ustasi bo‘lgan, doim qo‘li baland keladigan odam hech qachon shafqat ko‘rmasligini men qaydan bilibman deysiz! Bunday vaqtda shafqat kutish ham, birorta himoyachi chiqib qolar, deb xomtama bo‘lish ham befoyda. Hamma seni mahmadona deb biladi, xolos, ayniqsa, orqangdan kelayotganlarning seni ko‘rarga ko‘zi yo‘q. O‘sha kuzda aynan shu narsa menga saboq bo‘ldi.
Men o‘sha gal ham mo‘ljalni aniq nishonga olgan edim. Chaqalarni yig‘ib olmoqchi bo‘lib yaqinlashganimda atrofga sochilib yotgan tangalardan birini Vadik oyog‘i bilan bosib turganini payqadim. Qolgan tangalar pukka tarafi bilan yotardi. Bunday hollarda odatan “g‘azna”ga deb baqirish kerak, negaki tanga o‘ng tarafi bilan tushmagan bo‘lsa, qaytadan urish uchun bir joyga to‘planadi. Men esa har doimgidek omadimga ishonib, jar solib o‘tirmadim.
– “G‘azna”ga emas! – deya e’lon qildi Vadik.
Vadikning yoniga bordim-da, oyog‘i tagidagi tangani ko‘rmoqchi bo‘lib uni sal turtgan edim, u meni siltab tashladi. Darhol oyog‘i ostidagi tangani olib, menga chap tarafini ko‘rsatdi. Aslida uning chikka yotganini men ko‘rgan edim. Aks holda Vadik ham bunday nayrang qilmagan bo‘lardi.
– G‘irromlik qilma, – dedim. – O‘ng tarafi bilan yotgan edi, o‘zim ko‘rdim-ku.
U burnimning tagiga mushtumini tirab:
– Mana buni-chi, buni ham ko‘rganmisan? – dedi.
Indayolmay qolaverdim. So‘zimda turib olishdan ma’ni yo‘q edi: janjal chiqqudek bo‘lsa, hech kim, biror tirik jon, hatto shu atrofda o‘ralashib yurgan Tishkin ham yonimni olmasligi aniq.
Vadikning g‘azabnok qisilgan ko‘zlari menga o‘qdek qadalib turardi. Engashib, yaqinroq yotgan tangani sekingina urdim, u o‘nglangach, boshqasini urdim. “Baribir hammasi o‘zimga tegishli-ku”, deb o‘ylardim. Mo‘ljallab turib toshni yana urmoqchi edim – ulgurolmadim, orqamdan kimdir tizzasi bilan qattiq tepib yubordi. O‘zimni o‘nglay olmay yerga boshim bilan tushdim. Gurra kulgi ko‘tarildi.
Orqamda bezbetlarcha tirjayib Ptaxa turardi. Men dovdiragancha:
– Bu nima qilganing?! – dedim.
– Men ekanmi, kim aytdi senga? – dedi u talmovsirab. – Nima, yo tush-push ko‘rdingmi?
– Qani, ber-chi bu yoqqa! – Vadik “shayba”ga qo‘l uzatdi, ammo men uni bermadim.
Alam qo‘rquvdan ustun kelgan edi, endi hech kimdan cho‘chimasdim. Nega? Nima uchun axir? Men ularga nima yomonlik qilibman?
– Ber deyapman! – deya do‘q urdi Vadik.
– Boya tangani o‘girib qo‘yding-ku! – deya qichqirdim men ham. – O‘zim ko‘rdim, o‘zim.
– Qani, yana bir marta qaytar-chi, – dedi u yaqinroq kelib.
– Tangani o‘girib qo‘yding, – dedim men endi bosiq ovozda – hozir nima ro‘y berishini bilib turardim.
Birinchi bo‘lib yana orqadan Ptaxa tushirib qoldi, Vadikka borib urildim. U chamalab ham o‘tirmay epchillik bilan yuzimga shunday kalla urdiki, ag‘anab tushdim, burnimdan tirqirab qon otildi. Bazo‘r o‘rnimdan turgan edim, tag‘in Ptaxa tashlanib qoldi. Haliyam bo‘lsa qochib qutulish imkoni bor edi, ammo shu tobda buni o‘ylamabman ham. Men o‘zimni deyarli himoya qilolmay Vadik bilan Ptaxaning o‘rtasida koptokdek borib-kelardim. Sharillab qon oqayotgan burnimni changallagancha, alam ustida battar ularning jig‘iga tegib qaysarlik bilan bitta gapni takrorlardim:
– Tangani sen o‘girding! O‘girding! Sen o‘girding!
Ular meni galma-galdan do‘pposlardi. Bir payt kichkinagina-yu, ammo serjahl yana birovi oyoqlarimga tepib qolsa bo‘ladimi! Tepkidan oyog‘imning sog‘ joyi qolmadi, ko‘karib, mo‘mataloq bo‘lib ketdi-yov. Men jon-jahdim bilan yiqilmaslikka tirishardim. Shu ahvolda bularning oldida yana yiqilib tushish o‘lim bilan barobar edi. Oxir-oqibat meni yerga yotqizibgina tinchishdi.
– Joning borida bu yerdan tuyog‘ingni shiqillatib qol! – deb amr qildi Vadik. – Bo‘l, bo‘l!
Men o‘rnimdan turib, hiqillagancha, hech baloni sezmay qolgan burnimni torta-torta tepalik tomon sudralib keta boshladim.
– Churq etib birovga og‘iz ochgudek bo‘lsang, o‘ldim deyaver! – deya qichqirib qoldi Vadik ortimdan.
Indamadim. Alamdan butun vujudim go‘yo jonsiz edi, qo‘l-oyoqlarim ham qotib qolgandek karaxt. Hatto labimni qimirlatishga ham majolim yo‘q. Tepalikka chiqib olgachgina, chidab turolmay, xuddi aqldan ozgandek bor ovozda qichqirdim:
– Tangani o‘girib qo‘yding! O‘girdi-ing! – Ovozim butun shaharchaga eshitildi-yov.
Ptaxa ortimdan yugurishga bir shaylandi-yu, negadir yana iziga qaytdi, chamasi, Vadik meni tinch qo‘yish kerak degan qarorga kelib uni to‘xtatgan. Hiqillagancha maydonchani bir oz kuzatib turdim, u yerda o‘yin qizg‘in edi. Keyin tepalikning boshqa tomonidan aylanib, qop-qora qichitqi o‘t bilan qoplangan soylikka tushdim-da, zarang chimzor ustiga o‘zimni otdim. Alamimning zo‘ridan ho‘ngrab yubordim.
O‘sha kuni bu yorug‘ olamda mendan baxtsizroq kimsa yo‘q va bo‘lishi mumkin ham emasdek edi.

* * *

Ertalab oynada aksimni ko‘rib, rosti, kapalagim uchib ketdi: burun o‘rnida shishgan, qo‘pol bir balo, chap ko‘zimning tagi ko‘kargan, chakkamda esa shilinib, quyuq qon qotib qolgan chandiq ko‘zga tashlanardi. Shu ahvolda maktabga qanday boraman endi – buni hatto tasavvur ham qilolmasdim. Ammo borish kerak, nima bo‘lmasin, baribir darsni qoldirolmayman. Axir, aslan burundor odamlar ham bor-ku, shularning oldida meniki uncha vahimali emas. Agar ko‘zga tashlanib turadigan joyda bo‘lmaganida buni birov hatto burun o‘rnida ham ko‘rmasdi. Biroq shilingan, ko‘kargan joylarni yashirishning iloji yo‘q – mendan so‘rovsiz shundoq ko‘z-ko‘z bo‘lib turibdi-da, axir.
Ko‘zimni kaftim bilan to‘sgancha lip etib sinfxonaga kirdim, o‘rnimga o‘tirdimu boshimni egib oldim. Aksiga olgandek, birinchi dars frantsuz tili edi. Sinf rahbari emasmi, Lidiya Mixaylovna boshqa o‘qituvchilarga nisbatan bizga ko‘proq e’tibor berar, undan hech nimani yashirib bo‘lmas edi. Sinfxonaga kirib salomlashgach, o‘tirishga izn berishdan avval, go‘yo kamchiliklarimizni ro‘y-rost aytmoqchidek, har birimizga sinchiklab qarab chiqish odati bor edi. Yuzimdagi tamg‘ani-ku, yashirishga har qancha urinmayin, u shu zahotiyoq ko‘rdi, buni bolalarning hammasi men tomonga o‘girilganidan bildim.
– Mana, – dedi Lidiya Mixaylovna jurnalni ocharkan, – bugun oramizda yaradorlar ham bor ekan.
Bolalar kulib yuborishdi. Lidiya Mixaylovna yana menga tikilib qaradi. Uning ko‘zi g‘ilayroq edi va go‘yo menga emas, boshqa yoqqa boqib turgandek tuyulardi. Ammo bu vaqtga kelib biz uning qay tarafga qarayotganini durustgina farqlaydigan bo‘lib qolgan edik.
– Xo‘sh, nima bo‘ldi? – deb so‘radi u mendan.
– Yiqilib tushdim, – dedim to‘ng‘illab. Oldindan biror jo‘yaliroq bahona ham to‘qib qo‘ymabman-a, qarang.
– Attang, juda o‘sal tushibsan-ku. Kechami, bugun?
– Bugun. Yo‘q, kecha kechasi, qorong‘ida.
– He, yiqilganmish! – deya shang‘illab qoldi bir vaqt Tishkin xursandligidan entikib. – Yettinchi sinfdagi Vadikning ishi bu. Ular pul tikib o‘ynaydi. Buningiz o‘sha Vadik bilan tortishib qoldi, keyin rosa ta’zirini yedi o‘ziyam. Yiqildim deydi-ya tag‘in!
Bunday chaqimchilikni aslo kutmagan edim, qotib qoldim. Jinni bo‘lganmi u yoki atay qildimi? Pul tikib o‘ynaydiganlarning maktabda darrov kovushini to‘g‘rilab qo‘yishlari hech gap emas, axir. Mana, senga o‘yin! Qo‘rqqanimdan miyamda hamma narsa aralash-quralash bo‘lib ketdi, kallam g‘uvillay boshladi: bo‘ldi, bari tamom.
Hah, Tishkin-a! Bildik, qanaqa ekan bu Tishkin deganlari. Bopladi-ku. Oqqizmay-tomizmay hammasini aytdi-qo‘ydi-ya, kasofat!
– Sendan, Tishkin, men boshqa narsani so‘ramoqchi edim, – dedi Lidiya Mixaylovna bu gaplarga uncha hayron bo‘lmagandek, o‘sha-o‘sha vazmin ohangda. – O‘zing boshlab qolding, qani, endi doskaga marhamat, javob berishga tayyormisan? –U o‘zini yo‘qotib birdan shalpayib qolgan Tishkin doska yoniga chiqquncha kutib turdi-da, keyin menga qarab: – Sen darsdan keyin qolasan, – deb qo‘ydi.
Lidiya Mixaylovna meni direktor huzuriga olib kiradi deb juda qo‘rqqan edim. Bu degani, u yerda kechajak mashmashadan tashqari, direktor ertaga maktab lineykasida o‘rtaga chiqarib, nima uchun bunday yaramas ishga qo‘l urganing¬ni aytib berishga majbur etadi. Direktorimiz Vasiliy Andreevich biror bola ayb ish qilib qo‘ysa – u oyna sindirganmi, mushtlashganmi yoki hojatxonada chekkanmi, bundan qat’i nazar, aynan shu savolni berardi: “Bunday yaramas ishga seni nima majbur etdi?” Vasiliy Andreevich qo‘llarini ko‘kragida chalishtirgancha gavdasini g‘oz tutib, katta-katta qadamlar bilan tizilishib turgan o‘quvchilar oldida u yoqdan-bu yoqqa borib-kelarkan, egnidagi tugmalari qadalgan qappayma qora frenchi undan oldinroq harakatlanayotgandek tuyulardi. “Javob ber, xo‘sh, kutyapmiz. Qara, butun maktab kutyapti, bizga aytadigan gaping bordir?” deya qistovga olardi u. Gunohkor o‘zini oqlamoq uchun bir nima deb g‘o‘ldiray boshlasa, direktor uning gapini shartta bo‘lib qo‘yardi: “Sen savolga javob ber, ha, savolga. Qanday savol berildi?” “Meni nima majbur qildimi?” “Xuddi shunday: nima majbur etdi? Gapir, qulog‘imiz senda”.
Xullas, bu singari mashmashalar ko‘pincha yig‘i-sig‘i bilan tugar, shundagina direktorning ko‘ngli joyiga tushar va hamma sinf-sinfiga tarqalar edi. Yuqori sinf o‘quvchilariga kelganda vaziyat qiyinroq kechardi. Ular uncha-munchaga yig‘lamasdi-yu, ammo Vasiliy Andreevichning savoliga ham javob bermay bezrayib turaverardi.
Bir gal hatto birinchi soat darsimiz o‘n daqiqacha kechikib boshlangan, chunki direktor to‘qqizinchi sinf o‘quvchisini uzundan-uzoq so‘roq qilib, tayin¬li bir gap ololmagach, oxiri uni xonasiga olib kirib ketgan edi.
Men endi nima deyman unga? Undan ko‘ra darrovgina pattamni qo‘limga tutqazganlari yaxshi. Bu haqda o‘ylarkanman, ana shunda uyga ketsam ham bo‘ladi, degan fikr miyamda yarq etdi. Ammo shu zahotiyoq boshimdan qaynoq suv quyilgandek bo‘ldi: yo‘g‘-e, uyga bunday sharmanda bo‘lib borgandan ko‘ra… O‘qishni o‘zim tashlab ketsam-ku boshqa gap edi. Shunda ham meni bo‘shang bola ekan-da, ko‘zlagan niyatiga erisholmabdi, deyishlari turgan gap. Maktabda esa, ana keyin ko‘rasiz ahvolni, hamma mendan o‘zini tortib yuradigan bo‘ladi. Yo‘q, bunisi menga to‘g‘ri kelmaydi. Bu yerda-ku, xo‘p, chidarman, ko‘nikarman, biroq shu ahvolda uyga borishim aslo mumkin emas.
Darsdan keyin yo‘lakda yurak hovuchlab Lidiya Mixaylovnani kutdim. U o‘qituvchilar xonasidan chiqib, bosh qimtib, sinfga kir, deya imo qildi. Lidiya Mixaylovna odatdagidek o‘z joyiga o‘tirdi. Men esa iloji boricha undan nariroq – uchinchi partaga o‘rnashmoqchi bo‘lib turgan edim, muallima naqd peshonasi – birinchi partani ko‘rsatdi, o‘tirishim bilan:
– Pulga o‘ynarkansan, shu rostmi? – dedi. Uning ovozi baralla yangrab ketdi. Axir, bu haqda maktabda juda sekin, shivirlab gapirish kerak-ku? Meni battar vahima bosdi.
Inkor qilishdan hech bir ma’ni yo‘q edi, negaki Tishkin ipidan-ignasigacha sotib bo‘lgan.
– Ha, rost, – dedim bo‘ynimni egib.
– Xo‘sh, qalay bo‘lyapti – yutyapsanmi yoki yutqazyapsanmi?
Nima deyishni bilmay chaynalib qoldim.
– Qani, bor gapni bir boshdan aytib ber-chi. Hoynahoy, ko‘proq yutqazsang kerak, a?
– Yu…yutaman.
– Tuzuk, harqalay yutarkansan-ku. Xo‘sh, pulni nima qilasan keyin?
Maktabga endi kelgan vaqtlarim anchagacha Lidiya Mixaylovnaning ovoziga ko‘nikolmay yurdim, uni eshitdim deguncha dovdirab qolardim. Bizda – qishloqda nafasni ich-ichiga tortib gapiriladi, shuning uchun ham ovoz baralla chiqadi. Lidiya Mixaylovnaning tovushi esa qandaydir mayin, buning ustiga, juda bo‘g‘iqmi-ey, astoydil quloq tutmasangiz eshitish ham mahol. Ammo bu hol uning darmonsizligi yoki nozikligidan deb bo‘lmasdi. Negaki, u ba’zida g‘oyat berilib gapirar, o‘shanda ovozi ham jaranglab chiqar edi. Menga u go‘yo ovozini baralla qo‘yib yubormay, ataydan ayayotgandek tuyulardi. Men bor kuchimni frantsuz tilini o‘rganishga sarflamoqqa ham tayyor edim; albatta, begona bir tilga moslashguncha ovozim qafasdagi qushning tovushidek zaiflashib, goho bo‘g‘ilib ham qolardi. Keyin yana avvalgi holiga qaytishini, tiklanishini kutishga to‘g‘ri kelardi. Ayni tobda Lidiya Mixaylovna menga savol bergan bo‘lsa-da, o‘zi boshqa muhim bir narsa haqida o‘ylab o‘tirganga o‘xshardi. Shunday bo‘lsa ham uning savoliga javob berishdan bo‘yin tovlashning hech iloji yo‘q edi.
– Xo‘sh, gapirsang-chi, yutib olgan pulingni nima qilasan? Konfet olib yeysanmi? Yoki kitobmi? Yo biror nima sotib olish uchun yig‘yapsanmi? Ehtimol, ancha-muncha yig‘ib ham qo‘ygandirsan?
– Yo‘q, ko‘p emas, atigi bir so‘mgina yutaman.
– Keyin o‘ynamaysanmi?
– Yo‘q.
– Bir so‘mgina-ya? Nega bir so‘m? Uni nima qilasan?
– Sut olaman.
– Sut?
Aqlli, ozoda-orasta, har tomonlama to‘kis, kiyim-boshi ham o‘ziga yarashgan, latofat bobida barkamol (men buni sal-pal his qilardim) Lidiya Mixaylovna ro‘paramda o‘tiribdi. Undan taralayotgan xushbo‘y atir isini uning nafasi deb tuyardim, qolaversa, u qandaydir arifmetika yoki tarix o‘qituvchisi emas, sirli-sehrli frantsuz tili muallimasi edi. Axir, frantsuz tilining o‘zi allaqanday ertaknamo til, uning bo‘lakcha bir tarovati borki, buni hamma ham mendek his etavermasa kerak. Ko‘zlariga qarashga jur’at qilolmaganimdek, muallimamni aldashga ham botinolmasdim. Umuman olganda, yolg‘on gapirib nima qildim?
Lidiya Mixaylovna jimgina o‘tirib, meni boshdan-oyoq kuzatardi va men uning sinchkov nigohi qarshisida barcha ko‘rgiliklarim, bema’niliklarim yanada bo‘rtib, fosh bo‘lib turganini butun borlig‘im bilan sezardim. Ahvolim tomoshaga arzigulik edi: Lidiya Mixaylovnaning ro‘parasida nimjon, yovvoyisifat, aft-angori dabdala bir bola tirishibgina o‘tiribdi. Ota-ona bag‘rida emas, qarovsiz bir notavon ekani ayon ko‘rinib turibdi – palapartish kiyingan, egnida yuvilaverganidan yelkalari osilib tushgan, gavdasiga loyiqdek ko‘rinsa-da, yengi tirsagiga kelib qolgan eski kamzul, otasining galifesidan kichraytirib tikilgan kirchil och yashil tusli, kechagi mushtlashuvdan qon izi qolgan, dog‘-dug‘ chalvor, ustiga-ustak, pochasi choriqqa tiqib qo‘yilgan. Lidiya Mixaylovna poyabzalimga achinib qarashini avvaldan sezib yurardim. Butun sinf bo‘yicha birgina men shunaqa choriq kiyardim. Keyingi yil kuzda bu oyoq kiyimda maktabga bormayman, deb oyoq tirab turib olganimdan so‘ng onam bor-yo‘q boyligimiz hisoblangan tikuv moshinasini sotib, menga kirza etik olib berdi.
– Baribir ham pul tikib o‘ynash yaxshi emas, – dedi o‘ychanlik bilan Lidiya Mixaylovna. – Boshqa bir yo‘lini topsang bo‘lardi-ku, to‘g‘rimi?
Ishning bu tarzda oson ko‘chganiga ishonib-ishonmay, o‘ylab ham o‘tirmay va’da berib yubordim:
– Topsa bo‘ladi.
Rosti, bu gapni yurak-yurakdan aytgan edim. Ammo doim ham bergan va’damizning ustidan chiqolmaymiz-ku, shunday ekan, qo‘limizdan nima ham kelardi!
To‘g‘risini aytishim kerakki, o‘sha kunlar juda qiyin ahvolda edim. Kuz yog‘in-sochinsiz kelgani uchun kolxozimiz g‘alla topshirish rejasini erta bajargan va Vanya amaki endi kelmay qo‘ygan edi. Uyda onam meni o‘ylab o‘zini qo‘yarga joy topolmay o‘tirganini bilardim, ammo bundan menga biror naf bo‘lsa ekan. Vanya amaki oxirgi marta kelganida tashlab ketgan bir xalta kartoshka shunchalik tez tugab qoldiki, nima balo, mol yeb qo‘ydimi, deysiz. Yaxshiyamki, kallam ishlab, vaqtida hovlidagi tashlandiq omborga ozroq yashirib qo‘yganim, mana, hozir kunimga shu yarab turibdi. Maktabdan qaytgach, xuddi o‘g‘ri mushukdek omborga lip etib kiramanu uch-to‘rtta kartoshkani cho‘ntagimga tiqib, ko‘cha adog‘idagi tepalikka qarab chopaman. U yerda hech kimning ko‘zi tushmaydigan xilvatroq biror joyni topib olov yoqaman. Qornim doim och bo‘lganidan hatto uxlab yotganimda ham titrab-qaqshab, oshqozonim guldirayotganini sezar edim.
Yana biror o‘yinchi bolalar guruhini uchratib qolarman degan umidda qo‘shni mahallalarni sezdirmaygina kuzata boshladim; xarobazorlarni kezardim, tepaliklarga qarab ketayotgan bolalarning orqasidan borardim. Hammasi bekor, mavsum oxirlagan edi. Tez orada oktyabrning izg‘irinli shamoli ham boshlandi. Faqat o‘zimizning maydonchagina avvalgidek gavjum edi. Men yaqin-atrofda o‘ralashib yurar, quyosh nurida “shayba”ning yaltirab ko‘zga tashlanishini, Vadikning qo‘llarini silkitib o‘yinboshilik qilishini, “g‘azna” boshida uymalashib turgan tanish qiyofalarni kuzatar edim.
Oxir-oqibat chidayolmay bir kuni ularning oldiga tushib bordim. Yana tahqirlanishimni bilardim, ammo kaltak yeb haydalganim va bunga indamay ketaverish menga ko‘proq alam qilardi. Borsam, Vadik bilan Ptaxa qanday munosabatda bo‘ladi, men o‘zimni tutib tura olamanmi – ana shu o‘y hozir menga tinch¬lik bermasdi. Ochig‘i, meni bu yerga ochlik yetaklab kelgan edi. Menga bir so‘mgina kerak edi – sutga emas, endi nonga. Non sotib olish uchun shundan boshqa hech bir choram qolmagan edi.
Tabiiyki, borishim bilan o‘yin to‘xtadi, hamma menga qaradi. Ptaxa boshiga quloqlari qayirmali shapka kiygan, yengi kalta katak-katak ko‘ylagini shimidan chiqarib olgan edi. Uning engil-boshi quyib qo‘ygandek o‘ziga mos, o‘zidek beg‘am, o‘zidek dadil ko‘rinardi. Vadik bejirimgina, shir-shir zanjirli qalin kurtkada kekkayib turardi. Bir chekkada palto va paxtaliklar to‘p bo‘lib uyulib yotar, ularning ustida besh-olti yashar bir bolakay shamoldan junjikib o‘tirar edi.
Birinchi bo‘lib meni Ptaxa qarshi oldi:
– Nimaga kelding? Yo kaltakni sog‘inib qoldingmi?
– O‘ynagani keldim, – deya iloji boricha bosiqlik bilan javob qaytardim, Vadikka ko‘z qirimni tashlarkanman.
– Nega endi biz bilan o‘ynarkansiz? – dedi Ptaxa shaloq so‘kinib. – Kim aytdi buni sizga?
– Hech kim…
– Xo‘sh, Vadik, hoziroq ta’zirini berib qo‘yamizmi yoki ozroq kutamizmi?
– Nega bunga yopishib olding, Ptaxa? – dedi Vadik ko‘zlarini qisinqirab menga boqarkan. – O‘ynagani kelibdi, bildingmi? Balki bu senu mendan o‘n so‘mdan yutib olmoqchi bo‘lib kelgandir…
– Koshki o‘n so‘mingiz bo‘lsa sizning! – dedim men ham tap tortmay.
– Voy-voy, kerak bo‘lsa, pulimiz undan ham ko‘p – sen hatto tushingda ham ko‘rmagansan! Ko‘p vaysamagin-da, Ptaxaning jahli qo‘zg‘amay boringni tika qol. Bilasan, u juda qiziqqon.
– Bir tushiraymi, Vadik?
– Qo‘y, mayli, o‘ynay qolsin. – Vadik bolalarga ko‘z qisib qo‘ydi. – O‘yinni qiyib qo‘yadi-ku, biz buning tirnog‘igayam arzimaymiz, shundaymi?
Men ham endi ancha-munchasini bilib qolgan emasmanmi, Vadikning bu himmati sababini anglab turardim. Aftidan, bir xil, zerikarli o‘yin joniga tekkan, shu bois ham asablarini qitiqlash va chinakam lazzat tuyish uchungina u meni safga qo‘shmoqchi edi. Lekin Vadikning izzat-nafsiga tegishim bilanoq yana ko‘radiganimni ko‘raman. U nimaga tirg‘alishni biladi, boz ustiga, yonidagi Ptaxa ham uni gij-gijlab turadi.
Men iloji boricha ehtiyotkorlik bilan o‘ynashga, “g‘azna”ga ko‘z olaytirmaslikka qaror qildim. Boshqa bolalar kabi bexosdan tanga to‘piga tegib ketmay deb “shayba”ni sekin aylantirardim. Tangalarni ham astagina bir-bir urib chiqardim. Orqamdan Ptaxa kelib qolmasmikan, deya alanglab jonim halak edi. O‘yinga qayta qo‘shilgan dastlabki kunlarim men bir so‘m yutishga atay harakat qilmadim. Menga yigirma-o‘ttiz tiyin ham kifoya edi, bir bo‘lak nonga yetsa bo‘lgani, shunisiga ham shukrlar qilar, shunisiga ham jon der edim.
Ammo ertami-kechmi ro‘y berishidan qo‘rqib yurganim, baribir, ro‘y berdi. O‘yinga qo‘shilganimning to‘rtinchi kuni bir so‘m yutib olgach, ketaman deb turganimda yana do‘pposlab qolishsa bo‘ladimi! To‘g‘ri, bu gal osonroq qutuldim, biroq asorati qoldi: labim shishib, osilib ketdi. Maktabda uni tishlab yurishga to‘g‘ri kelardi. Lekin yashirishga har qancha urinmayin, Lidiya Mixaylovna razm soliboq sezdi. U meni atay doskaga chiqarib, frantsuz tilida matn o‘qitdi. Labim o‘n karra sog‘ bo‘lganida ham uni o‘xshatib o‘qiy olmasligim ayon-ku. Shunday ekan, matnni qanday o‘qiganimni aytmoqqa hojat bormikan?
– Bas, bo‘ldi-etar! – dedi kapalagi uchgan Lidiya Mixaylovna xuddi ins-jinsni quvlagandek menga qo‘l siltab. – Bu nima degan gap, axir? Sen bilan alohida shug‘ullanmasam bo‘lmaydi, shekilli…

* * *

Shu tariqa men uchun mushkul, azobli kunlar boshlandi. Lidiya Mixaylovna bilan yolg‘iz qolib, talaffuziga til kelishmaydigan, faqat jazo uchunginami o‘ylab topilgan so‘zlarni uning ortidan takrorlaydigan fursatni ertalabdan hadik-la kutadigan bo‘ldim. Uchta unlini bittagina cho‘ziq tovushga birlashtirishning nima keragi bor o‘zi? Masalan, “veaisoir” (ko‘p) so‘zidagi “o” harfini talaffuz qilguncha kishining joni hiqildog‘iga keladi. E, bu odamni tahqirlash emasmi? Tovushni burun orqali allambalo qilib chiyillabmi-ey talaffuz etish shartmikan? Axir, burun insonga boshqa narsa uchun kerak-ku! Har narsaning ham chek-chegarasi bor-da! Men terlab, bo‘g‘riqib ketardim, Lidiya Mixaylovna esa hech ayamay, tin ham bermay sho‘rlik tilimni qavartirgani qavartirgan. Nega endi faqat meni? Maktabda frantsuz tilini menchalik ham bilmaydigan bolalar qancha! Biroq ular bemalol, yallo qilib yuribdi. Men esa xuddi qarg‘ish tekkandek, boshqalar uchun ham bir o‘zim azob tortib o‘tiribman.
Bunisi hali holva ekan. Bir kuni Lidiya Mixaylovna ikkinchi smena dars¬lari boshlanguncha vaqtimiz juda kam, shuning uchun endi kechqurunlari uyimga kelasan, deb qolsa bo‘ladimi! U maktab yonidagi o‘qituvchilarga ajratilgan uyda yashar edi. Bu uyning qolgan kattaroq qismida maktab direktorining o‘zi turardi.
Lidiya Mixaylovnaning uyiga bo‘ynimdan sudragandek zo‘rg‘a borardim. Shundog‘am bo‘lar-bo‘lmas narsaga o‘zini yo‘qotib qo‘yadigan, tortinchoq bola emasmanmi, avval-boshda o‘qituvchimning toza-ozoda uyiga qadam bosganimda go‘yo jonim tanamni tark etar, nafas olishga ham qo‘rqardim. Menga yechin, xonaga kir, deb birma-bir aytib turish kerak edi. U meni hatto o‘zi o‘tqizib qo‘yishi va gapni ham ichimdan sug‘irib olishi darkor. Bu urinishlarning ham frantsuz tilini puxtaroq o‘rganishimga hech nafi bo‘lmadi. Ammo shunisi ajablanarliki, o‘qituvchimning uyida biz maktabdagidan (go‘yoki u yerda ikkinchi smena xalaqit berardi) ko‘ra kamroq dars qilardik. Yana deng, Lidiya Mixaylovna uyida kuymanib yurarkan, meni har xil savolga tutar yoki o‘zi haqida gapirib berar edi. Aytishicha, maktabda u ham menga o‘xshab frantsuz tilini yaxshi o‘zlashtirolmagan, keyin qasdma-qasdiga aynan shu sohani tanlab, o‘zining hech kimdan kam emasligini ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘lgan. Albatta, bu gaplarni Lidiya Mixaylovna men uchungina o‘ylab topgan edi, bunga aqlim yetib turardi.
Xona burchagiga biqingancha uning so‘zlarini tinglarkanman, qachon meni qo‘yib yuborarkan, deya toqatim toq bo‘lib kutardim. Xonada kitob juda ko‘p edi, deraza tagidagi tumbochkada o‘sha vaqtlarda g‘oyat noyob sanalgan, men uchun esa naqd mo‘‘jizaning o‘zi – kattakon, bejirim radiopriyomnik turardi. Lidiya Mixaylovna unga plastinka qo‘yar va biyron bir kishi frantsuz tili sabog‘ini boshlar, xohlaymanmi-yo‘qmi, buni tinglamoqqa majbur edim. O‘qituvchim odmigina xonaki ko‘ylakda, oyog‘ida yumshoq kigiz payabzal, xonada u yoqdan-bu yoqqa borib kelardi. U menga yaqinlashgudek bo‘lsa, bir sapchib tushardimu yana serrayib qolardim. Lidiya Mixaylovnaning uyida o‘tirganimga hali ham ishonolmas, bu yerdagi hamma narsa men uchun kutilmagan va hayratomuz tuyular edi. Hatto uyning o‘zgacha bir ifori bor ediki, umrim bino bo‘lib bunday hidni tuymagan edim. Men bu hayotni bamisoli chetdan kuzatar va o‘zimdan, nochoru nochor ahvolimdan uyalib tor kamzulimga battar o‘ralib olar edim.
Menimcha, o‘sha kezlar Lidiya Mixaylovna yigirma besh yoshlar atrofida edi. Uning xushro‘y va shu boismi suratdek jonsizroq tuyuladigan chehrasini, g‘ilayini bilintirmaslik uchun salgina qisilib turadigan ko‘zlarini, kamdan-kam hollardagini paydo bo‘ladigan nimtabassumini, kalta kesilgan qop-qora sochlarini yaxshi eslayman. Ammo shunga qaramay, uning yuzida (men ke¬yinchalik ko‘p bor kuzatgan) o‘qituvchilik kasbiga xos, hatto ularning tabiatan mayin va ko‘ngilchanlarida ham ko‘zga tashlanadigan sovuq bir qat’iyatdan asar ham yo‘q edi. Lidiya Mixaylovnaning qiyofasida allanechuk xavotir, mug‘ombirona bir hayrat ham bor ediki, go‘yo o‘ziga o‘zi “qiziq, men bu yerga qanday kelib qoldim, nima qilib yuribman o‘zi” deyayotgandek tuyulardi. Endigi taxminimcha, o‘sha vaqt¬da u bir marta erga tegib chiqqan edi. Ovozidan, yengil, lekin qat’iyat bilan erkin qadam tashlashlari, umuman, o‘zini tutishidan uning ancha tajribali ekani sezilib turardi. Bundan tashqari, men doim frantsuz yoki ispan tilini o‘rganadigan qizlar o‘z tengdoshlari, deylik, rus yoki nemis tilini o‘rganadiganlariga nisbatan ancha ilgari voyaga yetadi, deb o‘ylardim.
Mashg‘ulotni tugatganimizdan keyin Lidiya Mixaylovna meni ovqatlanishga taklif qilganida qanchalik o‘zimni yo‘qotib, dovdirab qolganimni hozir eslasam, uyalib ketaman. Ochlikdan qornim tatalab ketayotgan bo‘lsa-da, bunday vaqtda ishtaham g‘ippa bo‘g‘ilardi-qolardi. Lidiya Mixaylovna bilan bir dasturxonda o‘tirish! Yo‘q, aslo! Undan ko‘ra ertagacha frantsuz tilini boshdan-oyoq yodlab chiqqanim yaxshi, qaytib shu uyga kelmasam bo‘lgani. Mabodo u bilan ovqatlangan taqdirimda ham non bo‘lagi tomog‘imga tiqilib qolardi, bu aniq. Shu vaqtgacha men Lidiya Mixaylovna ham bizga o‘xshab oddiy taomlardan tanovul qiladi deb o‘ylamas ekanman. Menga u boshqalarga o‘xshamaydigan, shu qadar hayratomuz odam bo‘lib tuyulardiki, uning ovqat yeyishini tasavvur ham qilolmasdim.
Men sapchib turib, qornim to‘q, yemayman, deya g‘o‘ldiragancha ko‘cha eshik tomon tisarildim. Lidiya Mixaylovna ajablanib, ranjigandek tikilib qoldi, ammo hozir meni zo‘rlik bilan ham to‘xtatib bo‘lmasdi. Orqa-oldimga qaramay yugurib chiqib ketdim. Bu hol bir necha bor takrorlangandan so‘ng hafsalasi pir bo‘lgan Lidiya Mixaylovna ortiq meni dasturxonga taklif qilmay qo‘ydi. Nihoyat, erkin nafas ola boshladim.
Bir kuni pastki qavatdagi yechinish xonasida bir kishi menga nimadir qoldirib ketganini aytishdi. Albatta, kolxozimiz haydovchisi Vanya amaki-da, boshqa kim ham bo‘lardi! Uyda hech kim yo‘q, eshiklar qulf, mening maktabdan qaytishimni kutishga vaqti bo‘lmagani uchun hoynahoy shu yerga tashlab ketgandir. Dars tugaguncha zo‘rg‘a chidab o‘tirdim-u, keyin pastga qarab chopdim. Maktab farroshi Vera xola burchakda turgan, odatda pochta orqali jo‘natiladigan salmoqligina oq faner qutiga ishora qildi. Hayron bo‘ldim: nega qutiga solingan, onam yegulikni oddiy xaltachada yuborar edi-ku? Balki bu menga emasdir? Ammo qutining ustiga mening ismi sharifim va o‘qiydigan sinfim yozilgan ekan. Chamasi, birovga adashib ketmasin, deya buni Vanya amaki shu yerda o‘tirib yozgan. Nega endi onam qo‘qqisdan oziq-ovqatni bunaqa qutida yuboradigan bo‘lib qoldi ekan? Qarang-a, madaniyatli bo‘lib ketibmiz-da!
Ichida nimasi borligini bilmay turib uni uyga olib ketishga sabrim yetarmidi! Kartoshka emasligini aniq sezib turibman. Nonmi desam – quti kichkinalik qiladi, buning ustiga nonni qutiga solishga balo bormi? Qolaversa, onam yaqindagina yuborgan edi, hali yeb tugatganimcha yo‘q. U holda bu nima ekan? Shu yerning o‘zida, maktabdayoq zina ostiga tushib – u yerda bolta borligini oldindan bilardim – qutini ochdim. Bu yer qorong‘i edi, chiqib atrofga o‘g‘rincha alangladimu qo‘limdagi qutini yaqinroq tokchaga olib bordim.
Ochdimu angrayib qoldim – oq qog‘ozga o‘ralgan makaron. Qoyil-e! Bir tekis terilgan sariq makaron yorug‘da ko‘zimga yarq etib tashlandi, hozir bundan ortiq boylik yo‘q edi menga. Ha, endi tushundim nima uchun onam buni qutida yuborganini: maydalanib, sinib ketmasin, beshikast yetib borsin degan-da. Sekingina bir donasini sug‘urib oldim, ichiga puflab ko‘rdim va og‘zimdan so‘lagim kelib shartta qisirlatib chaynay boshladim. Keyin ikkinchi, uchinchisini chaynar ekanman, qutini qaerga yashirishni o‘ylardim. Axir, makaronni bekamning tashlandiq omboridagi ochofat kalamushlarga yem qilib qo‘yolmayman-da. Nima, onam oxirgi pulini sarflab ular uchun sotib olibdimi buni? Yo‘q, makaronni har joyga tashlab qo‘yib bo‘lmaydi. Bu qandaydir hemiri kartoshka emas, axir!
Birdaniga tomog‘imga nimadir tiqilib qoldi. Makaron… Rostdan ham onam qaerdan oldi ekan buni? Qishlog‘imizda makaron degani umuman bo‘lmagan, bo‘lganida ham bunaqa narsani u yerda sotib olib bo‘psiz! U holda buni qanday tushunish kerak? Shosha-pisha, qiziqish bilan va shuning barobarida nimagadir umid ham qilib makaron o‘ralgan qog‘ozni ko‘tarib qaradim, tagidan bir necha chaqmoq yirik-yirik oqqand va ikki bo‘lak gemotogen chiqsa deng! Bundan ma’lum bo‘ladiki, qutini onam yubormagan. Unda kim ekan-a? Qopqoqni qayta ko‘zdan kechirdim: o‘zimning ismi sharifim, sinfim yozilgan, demak, menga atalgan. Ammo g‘alati-da, juda ham g‘alati.
Men qutini qayta mixlab deraza tokchasida qoldirdim-da, o‘zim ikkinchi qavatga chiqdim. O‘qituvchilar xonasini qarasam, Lidiya Mixaylovna ketib qolgan ekan. Hechqisi yo‘q, topamiz, qaerda yashashini bilamiz-ku, borganmiz uyiga. Ha, hali shunaqami: dasturxonga o‘tirishga unamadingmi – uyingda bemalol yeysan debsiz-da! Lekin bunaqasi ketmaydi. Boshqa hech kimdan gumonim ham yo‘q-da. Onam emasligi kunday ravshan: chunki u bu tansiq narsalar qaerdan, qanday kelganini albatta yozib quti ichiga solib yuborgan bo‘lardi.
Men qo‘limda quti bilan yonlab eshikdan kirib borganimda, Lidiya Mixaylovna o‘zini hech gapdan xabari yo‘qdek tutdi. Ro‘parasida polda turgan qutiga qarab, hayron bo‘lgan kabi:
– Bu nima? Nimani ko‘tarib yuribsan? Nega bu yerga olib kelding? – deb so‘radi.
– Bu sizning ishingiz, – dedim ovozim titrab, bo‘g‘ilib.
– Nima qipman men? Nima deyapsan o‘zi?
– Maktabga buni siz yuborgansiz. Bilaman, siz qilgansiz bu ishni.
Lidiya Mixaylovnaning qizarib ketganini, xijolat tortayotganini sezdim. O‘shanda bir martagina qo‘rqmay uning ko‘ziga tik qaragan bo‘lsam kerak. U o‘qituvchimmi yoki xolavachchammi, shu tobda buning sariq chaqalik ahamiyati yo‘q edi menga. Hozir u emas, men savol berardim, yana deng frantsuz tilida emas, hech qanday artikl-partiklsiz rus tilida. Qani, bir javob bersin-chi.
– Nega mendan ko‘ryapsan buni?
– Negaki, bizning qishloqda makaron-pakaron yo‘q. Gematogenni-ku gapirmasa ham bo‘ladi.
– Rostdanmi? Hecham bo‘lmaydimi?! – U shunchalik tong qoldiki, beixtiyor o‘zini fosh etib qo‘ydi.
– Hecham bo‘lmaydi. Bilib qilish kerak edi bu ishni.
Lidiya Mixaylovna birdan kulib yubordi. Meni quchmoqchi bo‘lgan edi, o‘zimni chetga tortdim.
– Ha, to‘g‘ri aytasan, bilish kerak ekan. Shunisini o‘ylamabman-a, qara… – U xayol surib qoldi. – Ammo buni men qaydan bilay, shaharlik bo‘lsam, axir! Bizda bunaqa narsalar yo‘q, deysanmi? Xo‘sh, ayt-chi, sizlarda nimalar bo‘ladi o‘zi?
– No‘xat bo‘ladi. Sholg‘om.
– No‘xat… sholg‘om… Bizda, Kubanda esa asosan olma. Eh-he, hozir ayni g‘arq pishgan payti! Men o‘zi Kubanga ketmoqchi edim, nima bo‘lib bu yoqlarga kelib qolganman-da. – Lidiya Mixaylovna uh tortib qo‘ydi. – Ko‘p jahling chiqavermasin endi. Bilsang, seni ranjitish niyatim yo‘q edi, sirayam. Shu savil makaronni deb chuv tushishim tushimga kiribdimi? Mayli, endi o‘ylab ish qilaman. Buni esa olaqolgin…
– Olmayman, – dedim qo‘rslik bilan.
– Nega bunday o‘jarsan-a? Ochin-to‘qin yurganingni bilaman-ku. Men yolg‘izman, pulim bor, yetarli. Xohlagan narsamni sotib olaveraman, keyin – yolg‘iz o‘zimga axir… Yana bilsang, kamxo‘rroqman, semirib ketishdan qo‘rqaman-da.
– Men hecham och yurganim yo‘q.
– Kel, men bilan tortishma, hammasini bilaman. Bekang bilan gaplashgan edim. Makaronni eltib qaynatsang, totligina bir nima pishirib yesang, buning nimasi yomon, xo‘sh? Umrimda bir martagina senga g‘amxo‘rlik qilsam qilibman-da. So‘z beraman, qaytib senga hech narsa yubormayman. Buni esa ol, iltimos. Yaxshi o‘qish uchun to‘yib ovqatlanishing kerak. Maktabda balogayam aqli yetmaydigan va ehtimol, shundayligicha o‘tib ketadigan takasaltanglar qancha, axir! Sen esa iqtidorli bolasan, o‘qishni tashlamasliging kerak.
Uning ovozidan butun vujudim bo‘shashib ketayotganini sezdim – u meni bu narsalarni olishga ko‘ndirishidan qo‘rqardim. Lidiya Mixaylovna haq gapni aytayotganini anglab tursam-da, uni baribir hazm qilgim kelmayotgani uchun ham fig‘onim oshardi. Bosh chayqay-chayqay bir balolarni g‘o‘ldiragancha yugurib xonadan chiqib ketdim.

* * *

Shu gaplardan keyin ham biz mashg‘ulotlarimizni to‘xtatmadik, men hamon Lidiya Mixaylovnanikiga qatnardim. Aftidan, menga til o‘rgatishga u endi astoydil kirishgan edi. Frantsuz tili bo‘lsa – frantsuz tili-da, dedi shekilli. Natijasi ham tezda ko‘rinib qoldi: bora-bora frantsuzcha so‘zlarni xiyla durust talaffuz qila boshladim, endi ular og‘ir toshdek oyog‘imdan pastga tort¬mas, aksincha, jaranglab qaerlargadir qanot qoqib uchardi go‘yo.
– Yaxshi, – deya meni ruhlantirib qo‘yardi Lidiya Mixaylovna. – Bu chorak beshga tortmaydi-yu, ammo keyingisida albatta besh bo‘ladi.
Anavi quti haqida qaytib gap bo‘lmadi. Biroq men har ehtimolga qarshi sergak edim: Lidiya Mixaylovna yana bir nimalarni o‘ylab topmaydi deb bo‘larmidi? O‘zimdan misol: agar biror ishning hech uddasidan chiqavermasam, bor e’tiborimni o‘shanga qarataman, shunchaki befarq tashlab qo‘yolmayman. Lidiya Mixaylovna meni mudom allaqanday umidvorlik bilan kuzatib turgandek tuyu¬lar, ayni chog‘da odamoviligimdan kulayotganga ham o‘xshar edi – bundan battar jahlim chiqardi. Ammo, taajjubki, bu hol o‘zimni dadilroq tutishimga yordam berardi. Men endi bu yerda qadam bosishga ham iymanib turadigan avvalgi yuvosh, notavon bola emas edim. Asta-sekin Lidiya Mixaylovnaga, uning uyiga ham ko‘nika boshladim. Albatta, hanuz sal-pal tortinar, burchakka biqinib o‘tirar, chorig‘imni stul tagiga berkitishga urinar edim. Lekin endi o‘zimni xiyla erkinroq tutar, ruhiy tushkunligim ham bosilgan, hatto Lidiya Mixaylovnaga savollar berar va u bilan bahslashar ham edim.
U meni dasturxonga o‘tqazishga yana bir bor urinib ko‘rdi – foydasi bo‘lmadi. Men hech bo‘yin bermas, o‘jarlikda o‘ntasidan o‘tar edim.
Biz endi uydagi mashg‘ulotlarni to‘xtatsak ham bo‘lardi. Asosiysi, men frantsuzchani o‘zlashtirdim, tilim ham ancha-muncha kelishib qoldi. Maktabdagi mash¬g‘ulotlar orqali bilimimni mukammallashtirib boraverishim mumkin, oldinda hali necha yil bor! Hammasini birdaniga boshdan-oxir o‘rganib olsam, keyin nima ish qilaman? Ammo buni Lidiya Mixaylovnaga aytishga jur’atim yetmasdi. U biz hali shug‘ullanishimiz kerak deb hisoblar, shunga ko‘ra frantsuz tilini o‘rganishdek mashaqqatli yumushni yana-tag‘in davom ettirishga majbur edim. Darvoqe, shuyam mashaqqat ekanmi? Menda o‘zim ham sezmagan, kutmagan holda tilga nisbatan havas uyg‘ongan edi. Bo‘sh qoldim deguncha, hech kimning qistovisiz ham lug‘at titkilar, darslikdagi hali o‘tilmagan matnlarga ko‘z yugurtirib o‘tirar edim. Jazo men uchun endi huzur-halovatga aylandi, desam ham bo‘lardi. Ammo o‘r-o‘jarligim haliyam qolmagan edi: erisholmagan bo‘lsam – albatta erishaman, aminmanki, shu tilni mukammal egallayman. Nima, mening zuvalam boshqa loydan qorilgan ekanmi? Lidiya Mixaylovnanikiga borishga to‘g‘ri kelmaganda-ku… O‘zim, ha, o‘zim ham…
Bir kuni – makaron voqeasidan ikki haftalar o‘tib Lidiya Mixaylovna mendan:
– Xo‘sh, endi pulga o‘ynamayapsanmi? Yoki haliyam biror xilvatda yig‘ilib olib o‘ynab turasizlarmi? – deya so‘rab qoldi kulib.
– Hozir o‘ynab bo‘larkanmi?! – dedim taajjub aralash deraza tarafga – oppoq qorga ishora qilib.
– O‘zi qanaqa o‘yin edi shu? Qanaqa o‘ynaladi, a?
– Nima qilasiz? – dedim hushyor tortib.
– Qiziq-da. Bir vaqtlar bolaligimizda biz ham shunga o‘xshash bir o‘yin o‘ynar edik. O‘sha emasmikan, shuni bilmoqchiman. Ayt, aytib beraqol.
Gapirib berdim, ammo Vadik, Ptaxa haqida, keyin o‘zimning o‘yinda ishlatadigan mayda hiylalarim to‘g‘risida og‘iz ochmadim, albatta.
– Yo‘q, biz “pristenok” o‘ynardik, – dedi Lidiya Mixaylovna bosh chayqab. – Shunday o‘yinni bilasanmi?
– Bilmayman.
– Mana, qara. – U yengilgina o‘rnidan turdi-da, sumkasidan bir nechta tanga oldi. Keyin devor tagidagi stulni nari surdi. – Yaqinroq kel, qara, men tangani devorga otaman, – deya qo‘lidagini sekin irg‘itdi, tanga jaranglab aylanib polga tushdi. – Endi esa sen urasan, – dedi Lidiya Mixaylovna ikkinchi tangani qo‘limga tutqazib. – Ammo shunisiga e’tibor qilginki, tangang iloji boricha menikiga yaqin joyga tushsin. Orasini bir qo‘llab o‘lchash ham, ularni olish ham mumkin bo‘lsin. O‘yinning yana bir nomi: o‘lchov-o‘lchov. Yetkaza olsang – yutganing. Qani, ot-chi endi.
Otdim, tanga qirrasi bilan polga tushib burchakka yumalab ketdi.
– O‘ho‘-o‘! – dedi Lidiya Mixaylovna qo‘l siltab. – Uzoqqa tushdi. Qani, sen boshla-chi. Yodingda bo‘lsin, mening tangam senikiga tegsa, hatto qirrasi tegib ketsa ham – men ikki karra yutgan bo‘laman. Tushunyapsanmi?
– Nimasini tushunmay?
– O‘ynaymizmi?
Men quloqlarimga ishonolmasdim:
– Nima, siz bilan o‘ynaymanmi?
– Nima qipti?
– Siz – o‘qituvchisiz-ku!
– Iya, nima bo‘pti? Nima, o‘qituvchi boshqacha odammi? Bilsang, o‘qituvchi bo‘lish, o‘qitish, faqat o‘qitaverish ba’zan jonga ham tegib ketadi. Bunday qilish mumkin, unday qilish mumkin emas, deb hammavaqt o‘zingni tiyib turishing kerak… – Lidiya Mixaylovna ko‘zlarini g‘alati qisib o‘ychanlik bilan derazaga tikildi. – Gohida o‘qituvchi ekaningni bir pasgina unutish ham foydali. Aks holda, odam isi yoqmay qoladi, boshqalar ham sen bilan o‘tirganda zerikadi. Ehtimol, o‘qituvchi uchun eng muhimi o‘zini doim jiddiy tutish emas, kimgadir nimanidir o‘rgata olishini anglashdir. – U bir qo‘zg‘alib olgach, birdan xushnud bo‘lib ketdi. – Bolaligimda o‘t-olov qiz edim, ota-onam mening dastimdan ko‘p azob tortgan. Hozir ham goh-gohida sakrab-irg‘ishlagim, allaqayoqlarga yugurgim, har qanday qolipu tartib-qoidalarni itqitib tashlab, xohlagan ishimni qilib yurgim keladi. Mana shu yerda sakragan, hakkalagan vaqtlarim ham ko‘p bo‘lgan. Agar bilsang, odam uzoq yashab emas, bolaligi bilan xayrlashgan kundan qariy boshlarkan. Men jon-jon deb har kuni sakragan bo‘lardim, ammo devorning u yog‘ida Vasiliy Andreevich yashaydi-da. U juda jiddiy odam. Bizning bu yerda o‘yin o‘ynayotganimizni u bilmasligi kerak, tushunding?
– Biz o‘ynayotganimiz yo‘q-ku. Siz faqat o‘yin qoidasini ko‘rsatib berdingiz, xolos.
– Biz shunchaki, yolg‘ondakamiga o‘ynaymiz. Lekin baribir buni Vasiliy Andreevichga sotib qo‘ymaysan, xo‘pmi?
Yo tavba, dunyoning ishlarini qarang! Kechagina pul tikib o‘ynaganim uchun Lidiya Mixaylovna meni direktorning oldiga olib kiradi deb yuragim yorilgudek bo‘lmaganmidi? Endi esa u mendan sotib qo‘yma, deb iltimos qilib o‘tiribdi. Bu yog‘i qandoq bo‘ldi? Bilmayman, nimadan ekan, atrofga alang-jalang qarab, ko‘zlarim pirpiragancha dovdirab turardim.
– Xo‘sh, o‘ynab ko‘ramizmi? Yoqmasa – o‘ynamaymiz.
– Mayli, – deya ikkilanibroq rozi bo‘ldim men.
– Sen boshla.
Tangalarni qo‘lga oldik. Lidiya Mixaylovna bir vaqtlar rostdan ham bu o‘yinni o‘ynagan ekan – ko‘rinib turardi. Men esa tangani devorga qay yo‘sinda – qirrasi bilanmi yoki yuzalabmi, qanday balandlikda, qattiqroqmi va qachon otganim ma’qul, deya endi-endi chamalab ko‘rayotgan edim. Otgan tangalarim o‘z-o‘zidan chetga uchib ketardi. Agar hisoblab ko‘rilsa, men dastlabki daqiqalardayoq ancha-muncha pul yutqazdim hisob – bu o‘yinda hech qanaqa hiyla-nayrang ishlatib bo‘lmasdi-da. Hammasidan burun men Lidiya Mixaylovna bilan o‘ynayotganimdan qattiq xijolat chekar, qiynalar va shu sababdan o‘yinga ham tuzuk kirishib ketolmas edim. Bunaqasi axir yetti uxlab tushimga kirmagan, xayolimning ko‘chasidan ham o‘tmagan edi-da. Men hadeganda fikrimni bir yerga jamlayolmadim – osonmi?! Ammo o‘zimga kelib o‘yinga jiddiy kirishganimda Lidiya Mixaylovna shartta to‘xtatib:
– E, bunday o‘ynagandan ma’ni yo‘q, – deb qoldi qaddini rostlab va ko‘zini to‘sib tushgan sochini silkib orqaga tashlar ekan. – O‘ynagandan keyin rostakamiga o‘ynash kerak. Bizniki nima – xuddi uch yashar bolaning ermagiga o‘xshaydi.
– U holda pul tikish kerak bo‘ladi, – dedim men botinib-botinmay.
– Bo‘lmasam-chi! Qo‘limizdagi pul bo‘lmay nima? Pul tikiladigan o‘yinni o‘rtaga boshqa narsa qo‘yib o‘ynab bo‘lmasa! Shunisi bir vaqtning o‘zida ham chatoq, ham yaxshi. Biz eng kam pulga kelishib o‘ynasak ham bo‘laveradi, qiziqish uyg‘onadi-da harholda.
Men churq etmadim, nima qilish, nima deyishga lol edim.
– Nahotki qo‘rqayotgan bo‘lsang? – dedi Lidiya Mixaylovna meni gij-gijlagandek.
– Hecham-da! Hech narsadan qo‘rqmayman men.
Cho‘ntagimda chaqalarim bor edi. Qo‘limdagini Lidiya Mixaylovnaga qaytarib berib, o‘zimnikini oldim. Nima ham derdik, mayli, Lidiya Mixaylovna, siz xohlagandek rostakamiga bo‘laqolsin. Menga nima, men boshlamadim-ku, axir. Avvaliga Vadik ham meni nazarga ilmagan edi, keyin o‘ziga kelib musht ko‘tarib qoldi-ku. O‘sha o‘yinni o‘rganib olgan edimmi, demak, bunisini ham eplarman. Bu frantsuz tili emas, tezgina o‘zlashtirib olsam kerak.
Faqat bir shartni qabul qilishimga to‘g‘ri keldi – Lidiya Mixaylovnaning panjasi uzun, shuning uchun ham tangalar orasidagi masofani u bosh va o‘rta barmog‘ida, men esa odatdagidek bosh barmog‘im va jimjilog‘im bilan o‘lchaydigan bo‘ldik. Bu adolatli qaror edi va men darrov rozi bo‘ldim.
O‘yinni qaytadan boshladik. Xonadan dahlizga chiqib oldik – u yer keng-mo‘lgina, yog‘och devori bir tekis, tanga otgani o‘ng‘ay. Biz tangani otgach tizzalab olar, polda emaklab yurar, bir-birimizga turtinar, barmoqlab masofani o‘lchagandan keyin yana qaddimizni rostlar edik. Oxirida Lidiya Mixaylovna hisobni aytardi. O‘yin chog‘i u rosa shovqin solar, chapak chalar, xullas, o‘zini o‘qituvchi emas, oddiy qizaloqdek tutar ediki, bir-ikki marta mening ham zavqim qo‘zib baqirvorgim keldi. Asosan Lidiya Mixaylovna yutardi, men esa ko‘proq yutqazardim. Ana-mana deguncha sakson tiyin boy berib qo‘yibman. Bir amallab bu qarzni o‘ttizga tushirgan edim, Lidiya Mixaylovna tangasini uzoqdan mo‘ljallab turib otdiyu hisob yana ellikka chiqdi. Men xavotirga tushib qoldim. Hisob-kitobni o‘yin tugagach qilamiz, deb boshdan kelishib olgan edik. Agar ahvol shu tarzda davom etadigan bo‘lsa, cho‘ntagimda bori ham yetmasligi aniq. Bir so‘mdan salgina ko‘proq pulim bor o‘zi. Demak, shundan oshirmaslik kerak, aks holda sharmanda bo‘laman!
Bir vaqt qarasam, Lidiya Mixaylovna yutishga uncha harakat ham qilmayapti. Tangalar orasidagi masofani u panjalarini oxirigacha yozmay, barmog‘ini bukibroq o‘lchardi. Go‘yoki uning barmog‘i yetolmagan tangaga meniki hech chiranishsiz bemalol yetsa deng. Jahlim chiqib ketdi, sapchib o‘rnimdan turdim-da:
– Yo‘q, bunaqa bo‘lsa o‘ynamayman, – dedim. – Nega menga yutqazib beryapsiz? Haqiqiy o‘yin emas bu, g‘irromlik!
– Rostdan ham, unga qo‘lim yetmadi, – deya o‘zini oqlay boshladi Lidiya Mixaylovna. – Panjalarim qotib qolganmi-ey, hech ochilmaydi.
– Ochiladi!
– Xo‘p, mayli, harakat qilib ko‘raman.
Matematikada qandayligini bilmayman-u, hayotda eng ma’quli zid tomonni yoqlab turib isbot qilish ekan. Ertasi kuni Lidiya Mixaylovna barmog‘i tangaga yetishi uchun bildirmaygina uni beriroq surib qo‘yayotganini ko‘rib angra¬yib qoldim. Menga bir qarab olib, bu nayrangini yaqqol ko‘rib turganimni go‘yo sezmayotgandek va yana hech narsa bo‘lmagandek tangani surib qo‘yaverdi.
– Nima qilyapsiz? – dedim achchiqlanib.
– Menmi? Nima qipman?
– Nega tangani surib qo‘ydingiz?
– Hecham-da, o‘zi shu yerda yotgan edi, – deya qandaydir bepisandlik bilan, anavi Vadiku Ptaxadan aslo qolishmaydigan bezbetona bir tarzda inkor qildi Lidiya Mixaylovna.
Obbo! O‘qituvchi emish-a! Tangani surib qo‘yganini o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim-ku. Yana tegmadim, deb meni ishontirmoqchi bo‘ladi-ya. Tag‘in, ustimdan kulgani-chi! Nima, ko‘zi ko‘r deb o‘ylayaptimi meni? Yoki yosh bola fahmlayaptimi? Frantsuz tilini o‘rgatarmishlar bu kishim! Kechagina atayin yutqazishga uringanini unutib, yana hiyla ishlatmasmikan bu, degan xavotirda uning xatti-harakatlarini sergaklik bilan kuzatmoqqa tushdim. Buni qarang, Lidiya Mixaylovna odamni laqillatib o‘tirsa-ya!
O‘sha kun biz o‘n-o‘n besh daqiqagina dars qildik, xolos. Keyingi kunlari mashg‘ulotlarimiz bundan ham qisqardi. Endi biz tamomila boshqa narsaga berilib ketgan edik. Lidiya Mixaylovna menga ozroq matn o‘qitar, ba’zi kamchiliklarimni aytib, yana bir takrorlatib ko‘rar edi-da, so‘ng cho‘zib o‘tirmay o‘yinga o‘tib qo‘yaqolardik. Ikki marta oz-ozdan yutqazganimdan keyin men ham yuta boshladim. Bu o‘yinni ham juda tez o‘rganib, miridan-sirigacha – qaerga, qanday urishni, tangani o‘lchovga solmaslik uchun nima qilish darkorligini puxta bilib olgan edim.
Yana pulli bo‘lib qoldim. Yana bozordan sut sotib ola boshladim. Endi maxsus idishchadagi yaxlatilgan sutdan olardim. Yuzasidagi qaymoqni avaylabgina sidirib, eriy boshlagan bo‘lagini apil-tapil og‘zimga solardim. Mazasidan butun tanam yayrab ketardi, ko‘zlarimni yumib olardim. Keyin idishini to‘nkarib, pichoq bilan ura-ura qolganini ham ko‘chirardim-da, eriguncha kutib, qora nonning ustidan ichib yuborardim.
Harqalay, bir amallab kunim o‘tib turardi. Yaqin kelajakda, ya’ni urush asoratlari bitgach, baxtli hayotga erishuvimiz va’da qilingan edi.
Lidiya Mixaylovnaning qo‘lidan pul olayotib juda xijolat bo‘lardim. Lekin buni halol yutib oldim-ku, degan o‘y hamisha menga taskin berardi. Keling, o‘ynaylik, deb men taklif qilmayman-ku, tashabbus doim Lidiya Mixaylovnaning o‘zidan chiqadi. Men esa rad etishga jur’at qilolmayman. Nazarimda, o‘yindan u rosa maza qilardi: meni tortqilar, kular, xullas, juda yayrar edi.
Oqibati nima bo‘lishini bilganimizda-ku…
…Ro‘parama-ro‘para tizzalab olgancha hisob ustida talashayotgan edik. Sal oldin ham nimagadir tortishib olgan edik o‘zi.
– Tushunsang-chi, hoy xomkalla, – deya qo‘llarini paxsa qilib Lidiya Mixaylovna menga gap uqtirmoqchi bo‘lardi. – Seni aldab nima qilaman? Hisobni men chiqaraman axir, sen emas, har holda, sendan yaxshiroq bilsam kerak buni. Men ketma-ket uch marta yutqazdim, undan oldin “chikka” bo‘lgan edi.
– Unisini qo‘yib turing.
– Nega qo‘yar ekanman?
Bir-birimizga gal bermay baqir-chaqir qilib yotganimizda hayratangiz, ammo qat’iy, jarangdor ovoz eshitildi:
– Lidiya Mixaylovna!
Qotib qoldik – eshik oldida Vasiliy Andreevich turardi.
– Lidiya Mixaylovna, nima gap? Bu yerda nima bo‘lyapti o‘zi?
Lidiya Mixaylovna sekingina o‘rnidan turdi. Yuzlari bo‘g‘riqib, to‘zg‘ib ketgan sochini tekislagan bo‘ldi:
– Vasiliy Andreevich, kirishdan oldin eshikni taqillatsangiz bo‘lardi…
– Taqillatdim. Hech kim javob bermadi-da. Xo‘sh, ayting-chi, nima bo‘lyapti bu yerda? Direktor sifatida bilishga haqqim bordir.
– O‘yin o‘ynayotgan edik, – dedi Lidiya Mixaylovna xotirjamgina.
– Pulga o‘ynayapsizmi? Shu bilan-a?! – dedi menga ishora qilib Vasiliy Andreevich. Qo‘rqanimdan biron yerga berkinib olarman deya emaklagancha to‘siq orqasiga o‘tib ketdim. – O‘quvchingiz bilan o‘ynayapsizmi? Shunaqa shekilli?
– Ha, shunaqa.
– Bilasizmi… – Xuddi havo yetishmayotgandek direktor bo‘g‘ilib qoldi. – To‘g‘risi, hozir sizga nima deyishga ham hayronman. Bu – jinoyat! Yo‘ldan ozish. Yosh bolani axloqsizlikka boshlash deydilar buni. Yana, yana… Yigirma yildan beri maktabda ishlab hali bunaqasiga duch kelmagan edim… – U taajjubdan qo‘llarini boshi uzra ko‘tardi.

* * *

Uch kundan so‘ng Lidiya Mixaylovna jo‘nab ketdi. Ketishidan bir kun oldin, maktabdan qaytishimni kutib turgan ekan, meni uygacha kuzatib keldi.
– Yurtimga – Kubanga boraman, – dedi u xayrlashayotib. – Tinch-xotirjam o‘qiyvergin, anavi bema’ni voqea uchun hech kim senga g‘iq etolmaydi. Hammasiga men sababchi. Sen faqat o‘qishni o‘yla. – U sochimni bir to‘zg‘itib qo‘ydi-da, ketdi.
Shu-shu, qaytib uni ko‘rmadim.
Qish kunlari edi, ta’tildan so‘ng maktabga mening nomimga pochtadan bir quti keldi. Men yana zina ostidan boltani olib uni ochdimu bir tekisda zich qilib terilgan makaronni ko‘rdim. Tagidan esa paxtaga o‘rog‘liq uch dona qizil olma chiqdi.
Men olmani rasmdagina ko‘rgan edim, lekin hozir qo‘limda ushlab turgan narsa olma ekanini darrov bildim.