Нобель мукофоти соҳиби Албер Камю «Бегона», «Вабо», «Бахтли ўлим», «Инқироз», «Калигула», «Қамал ҳолати», «Англашилмовчилик», «Сизиф ҳақида асотир», «Астар ва қиёфа», «Немис дўстимга мактуб», «Исён қилаётган одам», «Никоҳ», «Ёз», «Ижод ва эркинлик», «Қувғинлик ва салтанат» каби адабий ва фалсафий асарлари билан жаҳон адабиёти тарихидан муносиб ўрин эгаллаган.

Албер КАМЮ
КАЛИГУЛА
Рус тилидан Наби Жалолиддин таржимаси

Албер Камю 1913 йил 7 ноябрда Жазоир шаҳрининг қашшоқ канаросида дунёга келган. У бир ёшда эканлигида отаси госпиталда вафот этган. Оилани боқиш учун онаси бой хонадонларда уй хизматчиси бўлиб ишлайди. Албер Жазоир университетида ўқийди, 1935 йилда театр ташкил этади, 1937 ва 1939 йилларда унинг дастлабки иккита лирик эссеси босиб чиқарилган. 1940 йил баҳорда Камю Парижга келади ва йирик газеталардан бирида ишлай бошлайди, фашистларга қарши ҳаракатларда ҳам фаол қатнашади. 1957 йил ёзувчига Нобель мукофоти берилган. Албер Камю 1960 йил 4 январда Исо мавлуди кунларидан кейин Парижга келаётиб  автомобил ҳалокатида вафот этади.

Асарлари: «Бегона», «Вабо», «Бахтли ўлим», «Инқироз», «Калигула», «Қамал ҳолати», «Англашилмовчилик», «Сизиф ҳақида исотир», «Астар ва қиёфа», «Немис дўстш мактуб», «Исён қилаётган одам», «Никоҳ», «Ёз», «Ижод ва эркинлик», «Қувғинлик ва салтанат» ва бошқ.

ҚАТНАШУВЧИЛАР:

Калигула
Цезония
Геликон
Сципион
Херея
Сенект, қари зодагон
Метелл

Задагонлар:
Луций
Лепид
Октавий

Девонбеги
Мерейя Муций
Биринчи соқчи
Иккинчи соқчи
Биринчи хизматчи
Иккинчи хизматчи
Учинчи хизматчи
Муцийнинг хотини
Биринчи шоир
Иккинчи шоир
Учинчи шоир
Тўртинчи шоир
Бешинчи шоир
Олтинчи шоир
Еттинчи шоир

Биринчи, учинчи, тўртинчи саҳналар Калигуланинг саройида бўлиб ўтади; иккинчиси — Хереянинг уйида.
Биринчи ва қолган саҳналар орасида уч йил ўтади.

БИРИНЧИ САҲНА БИРИНЧИ КЎРИНИШ
Саройнинг хосхонасида зодагонлар тўпланган, улардан бири жуда ҳам қари: улар ошкора асабийлашмоқдалар.

Биринчи зодагон. Ҳеч қандай хабар йўқ.
Қари зодагон. Тонгда ҳам, кечда ҳам.
Иккинчи зодагон. Уч кундирки, ҳеч қандай дарак йўқ.
Қари зодагон. Югурдаклар тинмай бориб-келмоқдалар. Улар бош тебратиб, «ҳеч қандай хабар йўқ», демоқдалар холос.
Иккинчи зодагон. Бошқа қиладиган ишлари йўқдай теварак- атрофни титкилаб чиқишди.
Биринчи зодагон. Дарров хавотирланишнинг нима кераги бор? Кутайлик-чи. Балки қандай кетган бўлса, шундай қайтиб келар.
Қари зодагон. Мен унинг саройдан чиқаётганини кўргандим.  Қарашлари бошқача эди.
Биринчи зодагон. Мен ҳам ўша ерда эдим ва ундан нима бўлганини сўрагандим.
Иккинчи зодагон. У нима деди?
Биринчи зодагон. «Ҳеч нарса» — у шу биргинани айтди холос.

Пауза. Пиёз чайнаб, Геликон кириб келади.

Иккинчи зодагон (аввалгидай асабий). Жудаям хавотирдаман.
Биринчи зодагон. Эй-й, ёшликда ҳамма ҳам шундай бўлади.
Қари зодагон. Албатта, аста-секин ўтиб кетади.
Иккинчи зодагон. Шундай деб ўйлайсизми?
Биринчи зодагон. У унутади, деб умид қиламиз.
Қари зодагон. Турган гап. Бирини йўқотса, ўнтасини топади.
Геликон. Ҳаммасига муҳаббат сабаб эканини қаёқдан била қолдинглар?
Биринчи зодагон. Бўлмаса, не сабаб?
Геликон. Эҳтимол жигари оғриб қолгандир. Ёки шунчаки ҳар куни сизларни кўравериш жонига теккан. Агар вақти-вақти билан ўз башараларини ўзгартириб тура олганларида эди, атрофдагиларга тоқат қилиш осонроқ бўларди. Афсуски, бу дастурхон ўзгармасдир. Ҳамиша бир хил қовурма.
Биринчи зодагон. Мен эса ҳаммасига севги сабаб деб ўйлагим келяпти. Шуниси таъсирлироқ.
Геликон. Ва таскин бўлгулик, асосийси, анча таскин бўлгулик. Бу шундай дардки, у на ақллиларни, на аҳмоқларни аяб ўтиради.
Биринчи зодагон. Нима бўлганда ҳам, куйиб-ёнмоқ, бахтимизга, мангу эмас. Сиз бир йилдан ортиқ азоблана оласизми?
Иккинчи зодагон. Мен — йўқ!
Биринчи зодагон. Бу ҳеч кимнинг қўлидан келмайди.
Қари зодагон. Акс ҳолда яшаш ҳам мумкин бўлмасди.
Биринчи зодагон. Ана кўрдингизми? Биласизми, ўтган йили хотинимдан жудо бўлдим. Кўп йиғладим, кейин эса унутдим. Гоҳо ғамгин бўлиб қоламан. Аммо, умуман олганда, бу ҳеч нарса эмас.
Қари зодагон. Табиат ҳаммасини донишмандона тартиблаган.
Геликон. Сизларга қараганимда, гоҳо унинг, яъни табиатнинг ҳам хатолари бўладигандек туюлаверади.

Херея киради.

Биринчи зодагон. Нима гап?
Херея. Ҳамон ҳеч қандай дарак йўқ.
Геликон. Тинчланинг, тинчланинг, жаноблар! Ўзимизни бинойидек тутайлик. Рим салтанати — бу биз. Агар биз ўз қиёфамизни йўқотсак, салтанат бошини йўқотгусидир. Ҳозир фурсати эмас, асло фурсати эмас! Аввалига нонушта қилгани борамиз, бу салтанат учун фойдали.
Қари зодагон. Тўппа-тўғри, ҳар хил хомхаёлларни деб, бор нарсаларни унутиш жоиз эмас.
Херея. Бу менга ёқмай турибди. Бироқ ҳаммаси жуда яхши кетаётганди. У етук император эди.
Иккинчи зодагон. Ҳа, айни кераклиси: виждонли ва тажрибасиз.
Биринчи зодагон. Сизларга не бўлди ўзи, нега бунча оҳ-воҳ қиласиз! Нима учун у ишни аввалги кайфиятда давом эттирмаслиги керак? Албатта, у Друзиллани севарди. Бироқ бу аёл унинг синглиси эди. У билан бирга ётиб-тургани ҳам етарли- ку. Унинг вафоти учун бутун Римнинг ҳаловатини бузиши — бу энди мутлақо қуюшқонга сиғмайди.
Херея. Барибир. Бу менга ёқмаяпти ва унинг қочиб юришини ҳам тушунолмаяпман.
Қари зодагон. Ҳа, оловсиз тутун бўлмайди.
Биринчи зодагон. Ҳар нима бўлганда ҳам, азбаройи давлат манфаатлари учун қон гупиришининг фожеага айланишига йўл қўймаслик керак. Шундай экан, майли, қон гупирсин, лекин астагина.
Геликон. Биласизми, қон гупириши, албатта, қандайдир шовқин чиқаради. Агар таъбир жоиз бўлса, каравот ғичирлайди. Айтгандай, бу ерда гап Друзиллада эканини сизларга ким айтди?
Иккинчи зодагон. Бўлмаса, нимада?
Геликон. Ўйлаб кўринг. Бахтсизлик худди уйланишга ўхшайди, билсангиз. Сен ўзим танладим деб ўйлайсан, оқибатда эса сени танлаганлари аён бўлади. Нима ҳам қила олардинг? Калигуламиз бахтсиз, аммо балки негалигини унинг ўзи ҳам тушунмас. Тўғрироғи, у ўзини қийин-қистовга олаётганларини ҳис қилиб, шунинг учун ҳам қочиб қолгандир. Унинг ўрнида сизу биз ҳам шундай қилган бўлардик. Масалан, мана мен, агар ўзимга ота танлаш имкониятини берсалар, мен мутлақо туғилмаган бўлардим.

Сципион киради.

ИККИНЧИ КЎРИНИШ

Херея. Янгилик борми?
Сципион. Ҳозирча йўқ. Аллақандай деҳқонлар айишяптики, кеча кечқурунги жалада унинг шу яқин атрофдан югуриб ўтганини кўришганмиш.

Херея сенаторларнинг олдига қайтади. Сципион ортидан  эргашади.

Херея. Дарров уч кун ўтдими, Сципион?
Сципион. Ҳа. Ҳар доимгидек унинг ёнида эдим ва ҳаммасини кўрдим. У Друзилланинг жасадига яқин келди. Бармоқлари билан уни силади. Сўнг гўё ўйга ботгандай бўлди ва ортига қайрилдию, шаҳд билан юриб чиқиб кетди. Ўшандан бери уни излашади.
Херея (бош тебратиб). Бу йигитча адабиётни жуда севарди.
Иккинчи зодагон. Унинг ёшида бу табиий.
Херея. Лекин бу унга тўғри келмайди. Император-ижодкор — бунга ҳатто ақл бовар қилмайди. Албатта, бизда бир-иккита бундайлар бўлган. Тиррақи бузоқлар ҳамма ерда бор. Бироқ бошқаларда амалдор бўлиб қола олиш диди етарли эди.
Қари зодагон. Шуниси тинчроқ эди.
Қари зодагон. Барчанинг ўз ҳунари бор-да.
Сципион. Нима қилиш мумкин, Херея?
Херея. Ҳеч нарса.
Иккинчи зодагон. Кутамиз. Агар у қайтиб келмаса, уни алмаштиришга тўғри келади. Гап орамизда қолсину, императорлар бизда етарли.
Биринчи зодагон. Ҳа, бизда ҳақиқий инсонлар етишмайди холос.
Херея. Агар у хавфли бир қайфиятда қайтса-чи?
Биринчи зодагон. Ишонинг, у ҳали гўдак, биз уни ҳақиқат йўлига соламиз.
Херея. Агар у насиҳатларимизни эшитишни истамаса-чи?
Биринчи зодагон (кулади). Нима қипти! Ахир давлат тўнтариши ҳақидаги рисолани қачонлардир мен ёзмаганмидим?
Херея. Албатта, мабодо зарурат туғилса! Лекин мени ўз китобларимдан айирмасликларини истардим.
Сципион. Авфу этгайсизлар (кетади).
Херея. Ранжиди шекилли.
Қари зодагон. У ҳам бола. Ёшларнинг ҳаммаси бир гўр.
Геликон. Бир гўрми ёки йўқми, улар ҳам барибир қарийди.

Соқчи хабар келтиради: Калигулани сарой боғида кўришганмиш. Ҳаммаси кетади.

УЧИНЧИ КЎРИНИШ

Саҳна бир неча лаҳза бўш туради. Чап томондан писиб- беркиниб, Калигула киради. Унинг қиёфаси аянчли, кийимлари  ифлос, сочлари ҳўл, оёқлари лойга беланган. У оғзини бир неча бор кафти билан беркитади. Кўзгу томон юради ва ўз аксини кўриб, тўхтайди. Нималарнидир тушуниксиз алжирайди, кейин ўнгга юради, қўлларини тиззалари орасида осилтириб ўтиради. Чап тарафдан Геликон кириб келади. Калигулани кўриб, саҳнанинг бурчагида тўхтайди ва унга сўзсиз тикилади. Калигула ўгирилади ва уни кўради. Пауза.

ТЎРТИНЧИ КЎРИНИШ

Геликон (саҳнани бошига кўтариб). Салом, Гай!
Калигула (жўнгина). Салом, Геликон.

Жимлик.

Геликон. Чарчаганга ўхшайсан?
Калигула. Кўп юрдим.
Геликон. Ҳа, анча вақт йўқ бўлдинг.

Жимлик.

Калигула. Топиш мушкул бўлди.
Геликон. Нимани топиш? Калигула. Излаган нарсамни. Геликон. Нени излагандинг?
Калигула (аввалгидек жўнгина). Ойни.
Геликон. Нимани?
Калигула. Ҳа, ойни излагандим.
Геликон. Ҳм-м… (Жимлик. Яқинроқ келади.) Нечун? Калигула. Шунчаки… У менда йўқ нарсалардан бири холос. Геликон. Тушунарли. Хўш, энди ҳаммаси жойидами?
Калигула. Йўқ, уни ушлолмадим.
Геликон. Афсус.
Калигула. Ҳа, шунинг учун ҳам толиқдим. (Пауза.) Геликон!
Геликон. Ҳа, Гай.
Калигула. Сен мени савдойи бўлиб қолди деб ўйлаяпсанми?
Геликон. Мен ҳеч қачон ўйламаслигимни жуда яхши биласан.  Унчалар аҳмоқ эмасман.
Калигула. Ҳа. Ҳар ҳолда ақлдан озганим йўқ, аксинча, фикрим ҳар қачонгидан ойдинроқ. Биласанми, туйқусдан менга бўлиши мумкин бўлмаган нарсалар кераклигини пайқаб қолдим (Пауза). Назаримда, мавжуд нарсаларнинг тартиботлари мутлақо яроқсиздир.
Геликон. Жудаям оммалашган фикр.
Калигула. Тўғри. Бироқ шу пайтгача бу нарсани билмасдим. Энди эса биламан. (Яна аввалгидек жўнгина.) Бу оламни шундайлигича қабул қилиб бўлмайди. Шунинг учун менга ой керак, ёки бахт, ёки абадий ҳаёт, майли, қанақадир ақл бовар қилмас нарсами, зарур, фақат у мана шу оламдан бўлмаса бас.
Геликон. Мантиқли мулоҳаза. Лекин ҳамма ҳам мантиққа амал қилавермайди.
Калигула (ўрнидан тураркан, ўшандай жўнгина). Сен бу борада ҳеч нарсани тушунмайсан. Одамлар мантиққа мутлақо амал қилмаганликлари учун ҳам ҳеч нарсага эришиб бўлмайди- да. Лекин аслида то охиригача мантиққа суяниб яшашгина зарурдир балки. (Геликонга қарайди.) Нима ҳақда ўйлаётганингни биламан. Биргина аёлнинг ўлимига шунча тўполонми! Йўқ, гап бунда эмас. Рост, бир неча кун аввал мен севган аёл оламдан ўтганини эслагандай бўламан гўё. Бироқ севги ўзи нима? Арзимас нарса. Онт ичаманки, у ўлимнинг бунга дахли йўқ. Фақат у менга ойнинг зарурийлиги ҳақидаги ҳақиқатни аниқлаб берди. Бу жуда содда ва жудаям равшан ҳақиқат, лекин уни ўзинг учун кашф этиш қийин ва ҳазм қилиш оғирроқ.
Геликон. У қандай ҳақиқат экан, Гай?
Калигула (ўгирилиб, овозини ўзгартирмай). Одамлар ўладилар ва улар бахтсиздирлар.
Геликон (жим туриб). Менга қара, Гай, бу ҳақиқатга бемалол кўникиш мумкин. Атрофингга бир қарагин. У одамларни нафсларидан маҳрум қилаётганлари йўқ.
Калигула (бирдан жунбушга келади). Демак, мени ёлғон қуршаб олган, мен эса уларнинг ҳақиқат ила яшамоқларини истайман! Ва менда айнан уларни ҳақиқатда яшашга мажбур этувчи восита ҳам бор. Ахир уларга нима етишмаслигини жуда яхши биламан-ку, Геликон. Уларда билим йўқ ва уларга нима деётганини ўзи яхши тушунгувчи мураббий етишмайди.
Геликон. Гапимга хафа бўлмагину, Гай, олдин бир ҳордиқ чиқариб олишинг керакмиди.
Калигула (ўтиради ва майин овозда гапиради). Иложим йўқ, Геликон, энди бу ҳеч қачон қўлимдан келмайди.
Геликон. Нечун?
Калигула. Агар ухлагудай бўлсам, ойни ким олиб беради менга?
Геликон (жим туриб). Бу ҳам тўғри.

Калигула қийинчилик билан ўрнидан туради.

Калигула. Менга қара, Геликон. Анави ёқдан қадам товушлари эшитиляпти. Мени кўрганингни айтма ва унут.
Геликон. Тушундим.

Калигула чиқа бошлайди. Ўгирилади.

Калигула. Ва бундан буён менга ёрдам бер, ўтинаман.
Геликон. Бундай қилмасликка менда сабаб йўқ, Гай. Лекин кўп нарса билсам-да, оз нарса менга таъсир этади. Сенга қандай ёрдам беришим мумкин?
Калигула. Имконсиз нарсада.
Геликон. Ҳаракат қиламан.

Калигула кетади. Сципион ва Цезония шошиб кириб келадилар.

БЕШИНЧИ КЎРИНИШ

Сципион. Ҳеч ким йўқ. Сен уни кўрмадингми, Геликон?
Геликон. Йўқ.
Цезония. Геликон, у қочиб кета туриб ростдан ҳам ҳеч нарса демадими?
Геликон. Мен унинг учун надим эмас, томошабинман.  Шуниси маъқулроқ.
Цезония. Ўтинаман.
Геликон. Азизам Цезония. Гай художўй, бу барчага маълум. Бошқача айтганда, у ҳали тушунмади. Мен эса тушундим ва шунинг учун ҳеч нарсага аралашмайман. Лекин агар Гай тушуна бошласа борми, у ўзининг юмшоқ кўнгли билан, аксинча, ҳар нарсага аралашавериши мумкин. Уёғи нима бўлишини ёлғиз Худонинг ўзи билади. Вале авфу этгайсиз, нонушта пайти бўлди! (Геликон кетади.)

ОЛТИНЧИ КЎРИНИШ

Цезония ҳорғин ўтиради.

Цезония. Унинг бу ердан ўтганини соқчи кўрибди. Лекин бутун Рим Калигулани ҳамма ёқда кўрмоқда. Калигула эса аслида фақатгина ўз ягонасини кўрмоқда холос.
Сципион. Қандай ягонасини? Цезония. Мен қаёқдан билай, Сципион! Сципион. Друзилла?
Цезония. Ким билсин? Бироқ у ростдан ҳам уни севарди. Кечагина бағрингни илитган аёлнинг бугун ўлаётганини кўриш — бу чиндан ҳам аламли.
Сципион (ювошгина). Сен-чи?
Цезония. Мен? Мен эски жазманман холос. Сципион. Цезония, уни қутиқариш керак. Цезония. Демак, уни яхши кўрасан?
Сципион. Мен уни севаман. У менга меҳрибон эди. У мени уйғотди. Унинг баъзи сўзларини эслайман. Ҳаёт осонмас, дерди у, лекин бизга дин, санъат ва муҳаббат берилган. Бировга озор берган зот қаттиқ янглишганини у тез-тез қайтариб турарди. У одил бўлишни истарди.
Цезония (ўрнидан тураркан). У бола эди. (Кўзгу олдига келади ва унга тикилади.) Менинг ўз танамдан бошқа худойим бўлмаган ҳеч қачон. Бугун айни шу худога илтижо қиламанки, токи менга Гайни қайтариб берсинлар.

Калигула киради. Цезония ва Сципионни кўриб, қатъиятсизлик билан ортига чекинади. Айни шу дақиқада қарама-қарши томондан зодагонлар ва сарой бошқарувчиси — девонбеги кириб келади. Улар эсанкираганча тўхтайдилар. Цезония ўгирилади. У билан Сципион Калигулага интиладилар. Калигула эса қўл ишораси билан уларни тўхтатади.

ЕТТИНЧИ КЎРИНИШ

Девонбеги (иккиланиб). Биз… биз сени изладик, цезар.
Калигула (ўзгарган қўпол овоз билан). Кўряпман.
Девонбеги. Биз… яъни…
Калигула (кескин). Сизларга нима керак?
Девонбеги. Хавотирландик, цезар.
Калигула (унга дўқ уриб). Ким ҳуқуқ берди?
Девонбеги. Э-э-э… м-м-м… (Қўққисдан тилдан қолади. Тезда ўзини ўнглаб.) Бироқ билансанки, давлат ғазнасига оид баъзи масалаларни ҳал этишинг керак.
Калигула (ўзини тутолмасдан қаҳқаҳа уради). Ғазна? Бу қанақаси? Албатта, ғазна — бу жиддий иш.
Девонбеги. Шубҳасиз, цезар.
Калигула (кулиб, Цезонияга). Ғазна — бу жуда муҳим, тўғрими, азизам?
Цезония. Йўқ, Калигула, ғазна — иккинчи даражали иш.
Калигула. Сен бу борада ҳеч нарсани тушунмайсан. Ғазна муҳим ўрин тутади. Молия, жамоатчилик ахлоқи, ташқи сиёсат, қўшин таъминоти ва деҳқончилик қонунлари — ҳаммаси муҳим. Сенга айтяпман-ку, барчаси ўта жиддий масалалар. Римнинг улуғворлиги ва сенинг бодинг хуружи — ҳаммаси бирдай муҳим. Ҳа! Мен буларнинг барчаси билан шуғулланаман. Менга қара, ҳей, Девонбеги.

Зодагонлар яқинроқ келишади.

Калигула. Сен менга содиқсан, тўғрими?
Девонбеги (гинали оҳангда). Цезар!
Калигула. Хўш, сен учун бир режам бор. Биз бутун сиёсий иқтисодни икки юришдаёқ ағдар-тўнтар қилиб ташлаймиз.
Зодагонлар кетганидан сўнг… мен сенга ҳаммасини тушунтириб бераман, Девонбеги.

Зодагонлар кетадилар.

САККИЗИНЧИ КЎРИНИШ

Калигула Цезониянинг ёнига ўтириб, унинг белидан  қучоқлайди.

Калигула. Диққат билан эшит. Биринчи юриш: барча зодагонлар, салтанатдаги катта ёки кичик қандайдир маълум мол-мулкка эга бўлган барча шахслар, мутлақо фарқ қилмаган ҳолда, мажбурий равишда ўз болаларини меросдан маҳрум этишга бурчли бўладилар ва ҳаммасини зудлик билан давлат ҳисобига ўтказадилар.
Девонбеги. Лекин, цезар…
Калигула. Мен сенга ҳали сўз берганим йўқ. Бу шахсларни бизга зарур бўлган миқдорда ўзбошимчалик билан тузилган рўйхат бўйича ўлдираверамиз. Агар бир гап бўлса, бу тартибни яна ўшандай ўзбошимчалик билан ўзгартиришимиз мумкин. Ва шу билан биз ҳаммасига меросхўр бўлиб оламиз.
Цезония (ўзини олиб қочиб). Сенга нима бўлди?
Калигула (дона-дона қилиб). Қатл этиш тартиби, ростдан ҳам, муҳим эмас. Тўғрироғи, барча қатллар бирдай муҳим, бундан келиб чиқадики, улар умуман муҳим эмас. Охир-оқибат улар ҳам, бошқалари ҳам — ҳаммалари айбдор. Айтгандай, билиб қўйинг, фуқароларни тўғридан-тўғри талаш — кундалик эҳтиёж моллари нархларига дахлдор солиқларни киритишдан кўра ахлоқсизлик эмасдир. Бошқариш — талаш демакдир, бу ҳаммага аён. Фақат турли усуллари бор. Мен эса ошкора талайман. Бу қуйи табақани озод этади. (Фармонбардорона, кескин.) Сен бу буйруқни кечиктирмай бажарасан. Барча римликлар васиятни бугун  кечқурун, вилоятлардаги аҳоли эса кечи билан бир ой ичида ёзадилар. Чопарларни йўлла!
Девонбеги. Цезар, сен ўйлаб гапирмаяпсан чоғи…
Калигула. Мени яхшилаб эшитиб ол, тўнка. Агар ғазна аҳамиятли бўлса, унда инсон ҳаёти аҳамиятсиздир. Бу тушунарли. Ўша сен каби ўйлагувчилар бу фикр билан келишишлари керак ва билиб қўйсинларки, уларнинг ҳаёти ҳеч нарса эмас, балки улар учун ҳадемай пул ҳамма нарсага айланади. Мен энди мантиқ билан иш тутмоқчиман ва ҳокимият менга тегишли экан, бу мантиқ сизлар учун қандай қийматга эга эканини кўрасизлар. Мен қаршилар ва қаршиликни келтириб чиқарувчиларнинг илдизини қуритаман. Керак бўлса, сендан бошлайман.
Девонбеги. Цезар, онт ичаманки, менинг эзгу ниятимга шубҳа қилишинг ўринсиздир.
Калигула. Меникига ҳам, ишонишинг мумкин. Бунинг исботи учун сенинг нуқтаи назарингга ўтишга ва давлат ғазнасини бош қотиришга арзийдиган нарса деб билишга тайёрман. Бир сўз билан айтганда, мендан миннатдор бўлавер, ахир сенинг ўйинингни қабул қиляпман ва сенинг қартангда ўйнаяпман. (Жим тургач, хотиржам.) Унинг устига, бу режам ўзининг оддийлиги билан жудаям доҳиёнадир, шунинг учун музокаралар тўхтатилади. Сенинг даф бўлишинг учун эса уч лаҳза вақт берилади. Санаяпман: бир…

Девонбеги даф бўлади.

ТЎҚҚИЗИНЧИ КЎРИНИШ

Цезония. Мен сени таниёлмаяпман! Нима бу, ҳазилми? Калигула. Унчалик эмас, Цезония. Бу мураббиёна усул. Сципион. Лекин бу имконсиз, Гай!
Калигула. Айнан шундай!
Сципион. Сени тушунолмаяпман.
Калигула. Айнан шундай! Гап айнан ўша бўлиши мумкин бўлмаган нарса ҳақида, тўғрироғи, бўлиши мумкин бўлмаганни бўлдира олиш хусусида боряпти.
Сципион. Лекин бундай ўйинда тўхташнинг иложи йўқ. Бу тентаклар эрмаги.
Калигула. Йўқ, Сципион, бу император қисмати. (Юзида ҳорғинлик касб этиб, ўзини ортга ташлайди.) Ва ниҳоят ҳокимиятга недан наф келишини тушундим. У имконсиз нарсаларга аллақандай имкониятлар беради. Бугундан ва келажак барча замонларда менинг эрким чегарасиздир.
Цезония (ғамгин). Бунга хурсанд бўлиш керакмикан, Гай, билмайман.
Калигула. Мен ҳам. Лекин, ўйлайманки, шундай яшаш керак.

Херея киради.

ЎНИНЧИ КЎРИНИШ

Херея. Қайтганингни эшитдим. Худолардан сенинг саломат бўлишингни сўраб, илтижо қиламан.
Калигула. Соғлигим сенга ташаккур билдиради. (Жим тургач, туйқусдан.) Кет, Херея. сени бошқа кўришни истамайман.
Херея. Тушунмадим, Гай.
Калигула. Ҳайрон бўлма, мен адабиётчиларни ёқтирмайман ва уларнинг ёлғонларига тоқат қилолмайман. Улар ўзларини тингламаслик учунгина гапиришади. Агар улар ўзларини тинглаганларида эди, ўзларининг нақадар тубан эканликларини  тушунишарди ва унлари ўчарди. Йўқ, етар, мен ёлғочилардан нафратланаман.
Херея. Биз кўпроқ ихтиёрсиз равишда ёлғон гапирамиз. Мен ўзимни айбдор деб билмайман.
Калигула. Ёлғон айбсиз бўлмайди. Сизларнинг ёлғонларингиз эса одамлар ва нарсаларга қанақадир маъно тиркайди. Мана, нима учун сизларни кечирмайман.
Херея. Нима бўлгандаям, бу дунёни ҳимоя этиш керак, чунки ҳадемай унда яшашни истаб қоламиз.
Калигула. Ҳимоянинг кераги йўқ, бу ишни кўриб чиқиш якунланди. Бу дунё аҳамиятсиздир ва кимки буни англаб етса, ҳурликка эришади. (Туради.) Сизлар озод эмассизлар ва шу боис сизлардан нафратланаман. Бутун Рим салтанатида фақат мен озодман холос. Севининг, ва ниҳоят, сизларни озодликка ўргатувчи император дунёга келди. Кет, Херея. сен ҳам Сципион, дўстлик мен учун кулгилидир. Римга хабар қилингки, ва ниҳоят унга озодлик қайтарилди ва у билан бирга буюк синовлар ҳам келмоқда.

Улар кетадилар. Калигула тескари қарайди.

ЎН БИРИНЧИ КЎРИНИШ

Цезония. Йиғлаяпсанми?
Калигула. Ҳа, Цезония.
Цезония. Аслида нима ўзгарди? Сен Друзиллани севардинг, рост, лекин бир вақтнинг ўзида сен мени ва бошқа кўплаб аёлларни ҳам севгандинг. Унинг ўлими сен учун уч-кечаю уч кундуз қаерлардадир санқишингга ва мана бундай бегона қиёфада қайтиб келишингга сабаб бўлолмайди.
Калигула (ўгирилади). Ким сенга Друзилла ҳақида гапиряпти, тентак? Нима, сен одам севгидан ўзга нарса учун йиғлаши мумкинлигини тасаввур ҳам қилолмайсанми?
Цезония. Кечир, Гай! Лекин мен тушунишни истаяпман.

Калигула. Одамлар ҳамма нарса улар хоҳлагандек эмас, аксинча кечаётгани учун йиғлашади. (Цезония унга яқинлашади.) Тинч қўй, Цезония. (У тисарилади.) Лекин ёнимда қол.
Цезония. Сен нени ихтиёр этсанг, бажараман. (Ўтиради.) Менинг ёшимда ҳаёт унчалар ҳам юмшоқ эмаслигини яхши биладилар. Лекин агар бу заминда ёвузлик бор экан, нечун энди уни кўпайтирмоққа ўзимиз интилмоғимиз керак?
Калигула. Тушунмаяпсан. Аҳамияти йўқ. Балки бундан қутулиб кетарман. Бироқ вужудимда аллақандай номсиз бир нималар уйғонаётганини ҳис қиляпман. Уларни нима қилай? (Унга ўгирилади.) Оҳ, Цезония, одамлар тушкунликлари тушиши ҳақида билардим, бироқ бу сўзнинг замирида не борлигини англамасдим. Барча каби мен ҳам уни қалб хасталиги деб ўйлардим. Йўқ, аслида вужуд азобланаркан. Менинг этим, кўксим ва оёқларим оғрияпти. Кўнглим айнийди, бошим айланади. Лекин энг даҳшатлиси — оғзимдаги таъм. Бу на қон, на ўлим, на безгак таъми, балки уларнинг ҳаммаси қоришган бир таъмдир. Тилимни қимирлатсам борми, атрофдаги ҳамма нарса қорайиб кетади. Одамлар эса жирканч кўринадилар. Одам бўлиш нақадар оғир ва аччиқдир!
Цезония. Кўзни юмиш, узоқ ухлаш, хотиржамлашиш ва ҳеч нарса ҳақида ўйламаслик лозим. Сен ухлаб олгунингча мен ёнингда ўтириб тураман. Уйғонганингда эса дунё сен учун яна аввалги таъмига қайтган бўлади. Ва ўз ҳукмронлигингни ҳамон севишга арзигулик нарсалар севгиси учун сарфлашга ҳаракат қил. Ахир имконсиз нарса ҳам ўз имкониятига эришиши керак.
Калигула. Бироқ ухлаш керак, унутиш керак, мен эса бунга қодир эмасман.
Цезония. Ўта толиққанинг учун ҳам сенга шундай туюляпти.  Вақт ўтиши билан яна ўз қаттиққўллигингга қайтасан.
Калигула. Фақат уни нимага уришни билиш зарур. Агар мен дунё тартиботларини ўзгартиролмас, токи қуёшни Шарққа ботадиган, токи қайғу-азоблар йўқолиб, одамларни ўлмайдиган қила олмас эканман, менга бу қаттиқ қўлнинг не даркорию бу  мисли кўрилмаган қудратнинг не кераги бор? Йўқ, Цезония, токи дунё тартиботлари устидан ҳуксронлигим йўқ экан, ухламоғу бедорлик барибир эмасми?
Цезония. Демак, худолар билан беллашмоқни истайсан.  Бундан даҳшатлироқ тентакликни билмайман!
Калигула. Сен, сен ҳам мени мияси айниган деб ҳисоблаяпсан. Ҳе, ўша худо ким бўптию у билан тенглашмоқни истасам? Мен ҳозир бор кучим билан интилаётган нарса ҳар қандайин худолардан юксакроқдир. Мен имконсиз нарса ҳукмронлик қилаётган салтанатни бошқаришга киришмоқдаман. Цезония. Сен токи осмон осмон бўлмай қолишининг, токи гўзал бир чеҳра жирканч башарага айланишининг, токи инсон  юраги ҳиссиз бўлиб қолишининг уддасидан чиқолмайсан.
Калигула (янада ҳаяжонланиб). Мен осмон ва денгизни аралаштириб, гўзалликни расволик билан қориштириб, азобдан кулгининг парчаларини ажратиб олмоқни истайман.
Цезония (унинг рўпарасига келади, ёлвориб). Лекин ахир эзгулик ва ёвузлик, улуғворлик ва пасткашлик, одиллик ва разолат ҳам бор-ку. Ишон, буларнинг бари мен учун ўзгармас бўлиб қолади.
Калигула (аввалгидай куюниб). Мен эса буларнинг барини ўзгартирмоқни истайман. Давримизга тенгликни инъом этаман ва барча теппа-тенг бўлганида имконсиз нарса ва ниҳоят ерга, ой эса менинг қўлимга келиб тушади, ўшанда балки мен учун ва мен билан бирга бутун дунё учун эврилмоқ вақти етар, ниҳоят шунда одамлар ўлишдан тўхтарлар ва бахтли бўларлар.
Цезония (қичқириб). Сен муҳаббатни рад этолмайсан!
Калигула (жазавага тушиб). Муҳаббат, Цезония! (Унинг елкасидан тутиб, силкийди.) Мен бу не бало эканини тушунмадим. Бутунлай бошқа нарса муҳим — давлат ғазнаси! Ахир эшитдинг-ку, тўғрими? Ҳаммаси шундангина бошланади. Ва ниҳоят мана энди яшайман. Яшайман, Цезония, яшайман: ҳаёт ва севги эса қарама-қарши нарсалардир. Буни мен сенга айтяпман. Ва сени мисли кўрилмаган байрамга, бутун коинот судлов  жараёнига, гўзал томошалардан бирига таклиф этаман. Бироқ менга одамлар, томошабинлар, жабрланганлар ва айбдорлар зарур.

У дўлноғорага ташланади ва унга бор кучи билан тўхтамасдан ура бошлайди.

Калигула (дўлноғорага уриб). Айбдорларни олиб киринг. Менга айбдорлар керак. Илло ҳамма айбдор. (Дўлноғорани уриб.) Ўлимга ҳукм этилганларни олиб келишларини истайман. Омма, қани менинг оммам? Қозилар, гувоҳлар, айбдорлар, ҳаммаси олдиндан суд қилиб бўлинган? О, Цезония, уларга ҳеч қачон кўрмаган нарсалари — бу мамлакатдаги бирдан-бир озод одамни кўрсатаман!

Дўлноғоранинг момақалдироқдай гумбирлаши остида сарой товушларга тўлади, улар баландлаб, яқинлашадилар. Овозлар, қуролларнинг шақирлаши, қадамлар ва гурсиллашлар. Калигула
кулади ва дўлноғорани уришда давом этади. Соқчилар пайдо бўладилар ва бирпас туриб, кетадилар.

Калигула (дўлноғорани уриб). Сен бўлса, Цезония, менга итоат этасан. Менга ёрдам берасан. Бу жуда ғаройиб бўлади. Менга кўмаклашишга онт ич, Цезония.
Цезония (қулоғи батангга келиб, ҳар икки зарбнинг орасида).  Нега энди онт ичай, ахир сени севаман-ку!
Калигула (дўлноғорани уриб). Не десам, шуни қиласан.
Цезония (икки зарб орасидаги фурсатда). Нени истасанг, ҳаммасини, фақат бас қил!
Калигула (дўлноғорани уриб). Шафқатсиз бўласан.
Цезония (йиғлаб). Шафқатсиз.
Калигула (дўлноғорани уриб). Совуқ ва эгилмас.
Цезония. Эгилмас.
Калигула (дўлноғорани уриб). Ва азоб тортасан.

Цезония. Яхши, Калигула, лекин мен ақлдан озяпман.

Зодагонлар ва улар билан бирга сарой хизматчилари хавотирда югуриб чиқишади. Калигула охирги марта дўлноғорани  уриб, болғани кўтаради, ўгирилиб, уларни чорлайди.

Калигула (ўзини билмай). Ҳаммангиз келинг. Яқинроқ. Сизга яқинроқ келишни буюряпман. (Оёғини дупурлатиб.) Император сизларга яқинроқ келишни буюради! (Барча қўрқув билан яқинлашади.) Тезроқ. Сен ҳам кел, Цезония!

У аёлни қўлидан ушлаб, кўзгуга олиб келади ва ялтироқ сиртдаги аксни болға билан асабий тарзда қириб ташлашга  уринади.

Калигула (кулади). Кўрдингми, шу билан тамом! Хотиралар йўқ бўлди, барча юзлар ғойиб бўлди! Бўшлиқ. Биласанми, ким қолди? Янада яқинроқ кел. Қара. Сизлар ҳам келинглар. Қаранглар. (У кўзгу олдида аҳмоқона бир қиёфада туради.)
Цезония (кўзгуга боқиб, даҳшатда). Калигула!
Калигула (юз кўринишини ўзгартиради, бармоғини ойнага нуқиб ва туйқус қотган нигоҳ билан тантанали равишда дейди). Калигула!

П А Р Д А

Манба: Наби Жалолиддин веб-саҳифаси

Пьесанинг давомини саҳифа якунида онлайн форматда мутолаа қилишингиз ёки юклаб олишингиз мумкин.

Alber KAMYU
KALIGULA
Rus tilidan Nabi Jaloliddin tarjimasi

    Alber Kamyu 1913 yil 7 noyabrda Jazoir shahrining qashshoq kanarosida dunyoga kelgan. U bir yoshda ekanligida otasi gospitalda vafot etgan. Oilani boqish uchun onasi boy xonadonlarda uy xizmatchisi bo’lib ishlaydi. Alber Jazoir universitetida o’qiydi, 1935 yilda teatr tashkil etadi, 1937 va 1939 yillarda uning dastlabki ikkita lirik essesi bosib chiqarilgan. 1940 yil bahorda Kamyu Parijga keladi va yirik gazetalardan birida ishlay boshlaydi, fashistlarga qarshi harakatlarda ham faol qatnashadi. 1957 yil yozuvchiga Nobel mukofoti berilgan. Alber Kamyu 1960 yil 4 yanvarda rojdestvo kunlaridan keyin Parijga kelayotib yo’lda avtomobil halokatidan vafot etadi.

Asarlari: «Begona», «Vabo», «Baxtli o’lim», «Inqiroz», «Kaligula», «Qamal holati», «Anglashilmovchilik», «Sizif haqida isotir», «Astar va qiyofa», «Nemis do’stsh maktub», «Isyon qilayotgan odam», «Nikoh», «Yoz», «Ijod va erkinlik», «Quvg’inlik va saltanat» va boshq.

QATNASHUVCHILAR:

Kaligula
Sezoniya
Gelikon
Stsipion
Xereya
Senekt, qari zodagon
Metell

Zadagonlar:
Lutsiy
Lepid
Oktaviy

Devonbegi
Mereyya Mutsiy
Birinchi soqchi
Ikkinchi soqchi
Birinchi xizmatchi
Ikkinchi xizmatchi
Uchinchi xizmatchi
Mutsiyning xotini
Birinchi shoir
Ikkinchi shoir
Uchinchi shoir
To’rtinchi shoir
Beshinchi shoir
Oltinchi shoir
Yettinchi shoir

Birinchi, uchinchi, to’rtinchi sahnalar Kaligulaning saroyida bo’lib o’tadi; ikkinchisi — Xereyaning uyida.
Birinchi va qolgan sahnalar orasida uch yil o’tadi.

BIRINCHI SAHNA BIRINCHI KO’RINISH
Saroyning xosxonasida zodagonlar to’plangan, ulardan biri juda ham qari: ular oshkora asabiylashmoqdalar.

Birinchi zodagon. Hech qanday xabar yo’q.
Qari zodagon. Tongda ham, kechda ham.
Ikkinchi zodagon. Uch kundirki, hech qanday darak yo’q.
Qari zodagon. Yugurdaklar tinmay borib-kelmoqdalar. Ular bosh tebratib, «hech qanday xabar yo’q», demoqdalar xolos.
Ikkinchi zodagon. Boshqa qiladigan ishlari yo’qday tevarak- atrofni titkilab chiqishdi.
Birinchi zodagon. Darrov xavotirlanishning nima keragi bor? Kutaylik-chi. Balki qanday ketgan bo’lsa, shunday qaytib kelar.
Qari zodagon. Men uning saroydan chiqayotganini ko’rgandim. Qarashlari boshqacha edi.
Birinchi zodagon. Men ham o’sha yerda edim va undan nima bo’lganini so’ragandim.
Ikkinchi zodagon. U nima dedi?
Birinchi zodagon. «Hech narsa» — u shu birginani aytdi xolos.

Pauza. Piyoz chaynab, Gelikon kirib keladi.

Ikkinchi zodagon (avvalgiday asabiy). Judayam xavotirdaman.
Birinchi zodagon. Ey-y, yoshlikda hamma ham shunday bo’ladi.
Qari zodagon. Albatta, asta-sekin o’tib ketadi.
Ikkinchi zodagon. Shunday deb o’ylaysizmi?
Birinchi zodagon. U unutadi, deb umid qilamiz.
Qari zodagon. Turgan gap. Birini yo’qotsa, o’ntasini topadi.
Gelikon. Hammasiga muhabbat sabab ekanini qayoqdan bila qoldinglar?
Birinchi zodagon. Bo’lmasa, ne sabab?
Gelikon. Ehtimol jigari og’rib qolgandir. Yoki shunchaki har kuni sizlarni ko’raverish joniga tekkan. Agar vaqti-vaqti bilan o’z basharalarini o’zgartirib tura olganlarida edi, atrofdagilarga toqat qilish osonroq bo’lardi. Afsuski, bu dasturxon o’zgarmasdir. Hamisha bir xil qovurma.
Birinchi zodagon. Men esa hammasiga sevgi sabab deb o’ylagim kelyapti. Shunisi ta’sirliroq.
Gelikon. Va taskin bo’lgulik, asosiysi, ancha taskin bo’lgulik. Bu shunday dardki, u na aqllilarni, na ahmoqlarni ayab o’tiradi.
Birinchi zodagon. Nima bo’lganda ham, kuyib-yonmoq, baxtimizga, mangu emas. Siz bir yildan ortiq azoblana olasizmi?
Ikkinchi zodagon. Men — yo’q!
Birinchi zodagon. Bu hech kimning qo’lidan kelmaydi.
Qari zodagon. Aks holda yashash ham mumkin bo’lmasdi.
Birinchi zodagon. Ana ko’rdingizmi? Bilasizmi, o’tgan yili xotinimdan judo bo’ldim. Ko’p yig’ladim, keyin esa unutdim. Goho g’amgin bo’lib qolaman. Ammo, umuman olganda, bu hech narsa emas.
Qari zodagon. Tabiat hammasini donishmandona tartiblagan.
Gelikon. Sizlarga qaraganimda, goho uning, ya’ni tabiatning ham xatolari bo’ladigandek tuyulaveradi.

Xereya kiradi.

Birinchi zodagon. Nima gap?
Xereya. Hamon hech qanday darak yo’q.
Gelikon. Tinchlaning, tinchlaning, janoblar! O’zimizni binoyidek tutaylik. Rim saltanati — bu biz. Agar biz o’z qiyofamizni yo’qotsak, saltanat boshini yo’qotgusidir. Hozir fursati emas, aslo fursati emas! Avvaliga nonushta qilgani boramiz, bu saltanat uchun foydali.
Qari zodagon. To’ppa-to’g’ri, har xil xomxayollarni deb, bor narsalarni unutish joiz emas.
Xereya. Bu menga yoqmay turibdi. Biroq hammasi juda yaxshi ketayotgandi. U yetuk imperator edi.
Ikkinchi zodagon. Ha, ayni keraklisi: vijdonli va tajribasiz.
Birinchi zodagon. Sizlarga ne bo’ldi o’zi, nega buncha oh-voh qilasiz! Nima uchun u ishni avvalgi kayfiyatda davom ettirmasligi kerak? Albatta, u Druzillani sevardi. Biroq bu ayol uning singlisi edi. U bilan birga yotib-turgani ham yetarli- ku. Uning vafoti uchun butun Rimning halovatini buzishi — bu endi mutlaqo quyushqonga sig’maydi.
Xereya. Baribir. Bu menga yoqmayapti va uning qochib yurishini ham tushunolmayapman.
Qari zodagon. Ha, olovsiz tutun bo’lmaydi.
Birinchi zodagon. Har nima bo’lganda ham, azbaroyi davlat manfaatlari uchun qon gupirishining fojeaga aylanishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Shunday ekan, mayli, qon gupirsin, lekin astagina.
Gelikon. Bilasizmi, qon gupirishi, albatta, qandaydir shovqin chiqaradi. Agar ta’bir joiz bo’lsa, karavot g’ichirlaydi. Aytganday, bu yerda gap Druzillada ekanini sizlarga kim aytdi?
Ikkinchi zodagon. Bo’lmasa, nimada?
Gelikon. O’ylab ko’ring. Baxtsizlik xuddi uylanishga o’xshaydi, bilsangiz. Sen o’zim tanladim deb o’ylaysan, oqibatda esa seni tanlaganlari ayon bo’ladi. Nima ham qila olarding? Kaligulamiz baxtsiz, ammo balki negaligini uning o’zi ham tushunmas. To’g’rirog’i, u o’zini qiyin-qistovga olayotganlarini his qilib, shuning uchun ham qochib qolgandir. Uning o’rnida sizu biz ham shunday qilgan bo’lardik. Masalan, mana men, agar o’zimga ota tanlash imkoniyatini bersalar, men mutlaqo tug’ilmagan bo’lardim.

Stsipion kiradi.

IKKINCHI KO’RINISH

Xereya. Yangilik bormi?
Stsipion. Hozircha yo’q. Allaqanday dehqonlar ayishyaptiki, kecha kechqurungi jalada uning shu yaqin atrofdan yugurib o’tganini ko’rishganmish.

Xereya senatorlarning oldiga qaytadi. Stsipion ortidan ergashadi.

Xereya. Darrov uch kun o’tdimi, Stsipion?
Stsipion. Ha. Har doimgidek uning yonida edim va hammasini ko’rdim. U Druzillaning jasadiga yaqin keldi. Barmoqlari bilan uni siladi. So’ng go’yo o’yga botganday bo’ldi va ortiga qayrildiyu, shahd bilan yurib chiqib ketdi. O’shandan beri uni izlashadi.
Xereya (bosh tebratib). Bu yigitcha adabiyotni juda sevardi.
Ikkinchi zodagon. Uning yoshida bu tabiiy.
Xereya. Lekin bu unga to’g’ri kelmaydi. Imperator-ijodkor — bunga hatto aql bovar qilmaydi. Albatta, bizda bir-ikkita bundaylar bo’lgan. Tirraqi buzoqlar hamma yerda bor. Biroq boshqalarda amaldor bo’lib qola
olish didi yetarli edi.
Qari zodagon. Shunisi tinchroq edi.
Qari zodagon. Barchaning o’z hunari bor-da.
Stsipion. Nima qilish mumkin, Xereya?
Xereya. Hech narsa.
Ikkinchi zodagon. Kutamiz. Agar u qaytib kelmasa, uni almashtirishga to’g’ri keladi. Gap oramizda qolsinu, imperatorlar bizda yetarli.
Birinchi zodagon. Ha, bizda haqiqiy insonlar yetishmaydi xolos.
Xereya. Agar u xavfli bir qayfiyatda qaytsa-chi?
Birinchi zodagon. Ishoning, u hali go’dak, biz uni haqiqat yo’liga solamiz.
Xereya. Agar u nasihatlarimizni eshitishni istamasa-chi?
Birinchi zodagon (kuladi). Nima qipti! Axir davlat to’ntarishi haqidagi risolani qachonlardir men yozmaganmidim?
Xereya. Albatta, mabodo zarurat tug’ilsa! Lekin meni o’z kitoblarimdan ayirmasliklarini istardim.
Stsipion. Avfu etgaysizlar (ketadi).
Xereya. Ranjidi shekilli.
Qari zodagon. U ham bola. Yoshlarning hammasi bir go’r.
Gelikon. Bir go’rmi yoki yo’qmi, ular ham baribir qariydi.

Soqchi xabar keltiradi: Kaligulani saroy bog’ida ko’rishganmish. Hammasi ketadi.

UCHINCHI KO’RINISH

Sahna bir necha lahza bo’sh turadi. Chap tomondan pisib- berkinib, Kaligula kiradi. Uning qiyofasi ayanchli, kiyimlari iflos,
sochlari ho’l, oyoqlari loyga belangan. U og’zini bir necha bor kafti bilan berkitadi. Ko’zgu tomon yuradi va o’z aksini ko’rib, to’xtaydi. Nimalarnidir tushuniksiz aljiraydi, keyin o’ngga yuradi, qo’llarini tizzalari orasida osiltirib o’tiradi. Chap tarafdan Gelikon kirib keladi. Kaligulani ko’rib, sahnaning burchagida to’xtaydi va unga so’zsiz tikiladi. Kaligula o’giriladi va uni ko’radi. Pauza.

TO’RTINCHI KO’RINISH

Gelikon (sahnani boshiga ko’tarib). Salom, Gay!
Kaligula (jo’ngina). Salom, Gelikon.

Jimlik.

Gelikon. Charchaganga o’xshaysan?
Kaligula. Ko’p yurdim.
Gelikon. Ha, ancha vaqt yo’q bo’lding.

Jimlik.

Kaligula. Topish mushkul bo’ldi.
Gelikon. Nimani topish? Kaligula. Izlagan narsamni. Gelikon. Neni izlaganding?
Kaligula (avvalgidek jo’ngina). Oyni.
Gelikon. Nimani?
Kaligula. Ha, oyni izlagandim.
Gelikon. Hm-m… (Jimlik. Yaqinroq keladi.) Nechun? Kaligula. Shunchaki… U menda yo’q narsalardan biri xolos. Gelikon. Tushunarli. Xo’sh, endi hammasi joyidami?
Kaligula. Yo’q, uni ushlolmadim.
Gelikon. Afsus.
Kaligula. Ha, shuning uchun ham toliqdim. (Pauza.) Gelikon!
Gelikon. Ha, Gay.
Kaligula. Sen meni savdoyi bo’lib qoldi deb o’ylayapsanmi?
Gelikon. Men hech qachon o’ylamasligimni juda yaxshi bilasan. Unchalar ahmoq emasman.
Kaligula. Ha. Har holda aqldan ozganim yo’q, aksincha, fikrim har qachongidan oydinroq. Bilasanmi, tuyqusdan menga bo’lishi mumkin bo’lmagan narsalar kerakligini payqab qoldim (Pauza). Nazarimda, mavjud narsalarning tartibotlari mutlaqo yaroqsizdir.
Gelikon. Judayam ommalashgan fikr.
Kaligula. To’g’ri. Biroq shu paytgacha bu narsani bilmasdim. Endi esa bilaman. (Yana avvalgidek jo’ngina.) Bu olamni shundayligicha qabul qilib bo’lmaydi. Shuning uchun menga oy kerak, yoki baxt, yoki abadiy hayot, mayli, qanaqadir aql bovar qilmas narsami, zarur, faqat u mana shu olamdan bo’lmasa bas.
Gelikon. Mantiqli mulohaza. Lekin hamma ham mantiqqa amal qilavermaydi.
Kaligula (o’rnidan turarkan, o’shanday jo’ngina). Sen bu borada hech narsani tushunmaysan. Odamlar mantiqqa mutlaqo amal qilmaganliklari uchun ham hech narsaga erishib bo’lmaydi- da. Lekin aslida to oxirigacha mantiqqa suyanib yashashgina zarurdir balki. (Gelikonga qaraydi.) Nima haqda o’ylayotganingni bilaman. Birgina ayolning o’limiga shuncha to’polonmi! Yo’q, gap bunda emas. Rost, bir necha kun avval men sevgan ayol olamdan o’tganini eslaganday bo’laman go’yo. Biroq sevgi o’zi nima? Arzimas narsa. Ont ichamanki, u o’limning bunga daxli yo’q. Faqat u menga oyning zaruriyligi haqidagi haqiqatni aniqlab berdi. Bu juda sodda va judayam ravshan haqiqat, lekin uni o’zing uchun kashf etish qiyin va hazm qilish og’irroq.
Gelikon. U qanday haqiqat ekan, Gay?
Kaligula (o’girilib, ovozini o’zgartirmay). Odamlar o’ladilar va ular baxtsizdirlar.
Gelikon (jim turib). Menga qara, Gay, bu haqiqatga bemalol ko’nikish mumkin. Atrofingga bir qaragin. U odamlarni nafslaridan mahrum qilayotganlari yo’q.
Kaligula (birdan junbushga keladi). Demak, meni yolg’on qurshab olgan, men esa ularning haqiqat ila yashamoqlarini istayman! Va menda aynan ularni haqiqatda yashashga majbur etuvchi vosita ham bor. Axir ularga nima yetishmasligini juda yaxshi bilaman-ku, Gelikon. Ularda bilim yo’q va ularga nima deyotganini o’zi yaxshi tushunguvchi murabbiy yetishmaydi.
Gelikon. Gapimga xafa bo’lmaginu, Gay, oldin bir hordiq chiqarib olishing kerakmidi.
Kaligula (o’tiradi va mayin ovozda gapiradi). Ilojim yo’q, Gelikon, endi bu hech qachon qo’limdan kelmaydi.
Gelikon. Nechun?
Kaligula. Agar uxlaguday bo’lsam, oyni kim olib beradi menga?
Gelikon (jim turib). Bu ham to’g’ri.

Kaligula qiyinchilik bilan o’rnidan turadi.

Kaligula. Menga qara, Gelikon. Anavi yoqdan qadam tovushlari eshitilyapti. Meni ko’rganingni aytma va unut.
Gelikon. Tushundim.

Kaligula chiqa boshlaydi. O’giriladi.

Kaligula. Va bundan buyon menga yordam ber, o’tinaman.
Gelikon. Bunday qilmaslikka menda sabab yo’q, Gay. Lekin ko’p narsa bilsam-da, oz narsa menga ta’sir etadi. Senga qanday yordam berishim mumkin?
Kaligula. Imkonsiz narsada.
Gelikon. Harakat qilaman.

Kaligula ketadi. Stsipion va Sezoniya shoshib kirib keladilar.

BESHINCHI KO’RINISH

Stsipion. Hech kim yo’q. Sen uni ko’rmadingmi, Gelikon?
Gelikon. Yo’q.
Sezoniya. Gelikon, u qochib keta turib rostdan ham hech narsa demadimi?
Gelikon. Men uning uchun nadim emas, tomoshabinman. Shunisi ma’qulroq.
Sezoniya. O’tinaman.
Gelikon. Azizam Sezoniya. Gay xudojo’y, bu barchaga ma’lum. Boshqacha aytganda, u hali tushunmadi. Men esa tushundim va shuning uchun hech narsaga aralashmayman. Lekin agar Gay tushuna boshlasa bormi, u o’ziningyumshoq ko’ngli bilan, aksincha, har narsaga aralashaverishi mumkin. Uyog’i nima bo’lishini yolg’iz Xudoning o’zi biladi. Vale avfu etgaysiz, nonushta payti bo’ldi! (Gelikon ketadi.)

OLTINCHI KO’RINISH

Sezoniya horg’in o’tiradi.

Sezoniya. Uning bu yerdan o’tganini soqchi ko’ribdi. Lekin butun Rim Kaligulani hamma yoqda ko’rmoqda. Kaligula esa aslida faqatgina o’z yagonasini ko’rmoqda xolos.
Stsipion. Qanday yagonasini? Sezoniya. Men qayoqdan bilay, Stsipion! Stsipion. Druzilla?
Sezoniya. Kim bilsin? Biroq u rostdan ham uni sevardi. Kechagina bag’ringni ilitgan ayolning bugun o’layotganini ko’rish — bu chindan ham alamli.
Stsipion (yuvoshgina). Sen-chi?
Sezoniya. Men? Men eski jazmanman xolos. Stsipion. Sezoniya, uni qutiqarish kerak. Sezoniya. Demak, uni yaxshi ko’rasan?
Stsipion. Men uni sevaman. U menga mehribon edi. U meni uyg’otdi. Uning ba’zi so’zlarini eslayman. Hayot osonmas, derdi u, lekin bizga din, san’at va muhabbat berilgan. Birovga ozor bergan zot qattiq yanglishganini u tez-tez qaytarib turardi. U odil bo’lishni istardi.
Sezoniya (o’rnidan turarkan). U bola edi. (Ko’zgu oldiga keladi va unga tikiladi.) Mening o’z tanamdan boshqa xudoyim bo’lmagan hech qachon. Bugun ayni shu xudoga iltijo qilamanki, toki menga Gayni qaytarib bersinlar.

Kaligula kiradi. Sezoniya va Stsipionni ko’rib, qat’iyatsizlik bilan ortiga chekinadi. Ayni shu daqiqada qarama-qarshi tomondan zodagonlar va saroy boshqaruvchisi — devonbegi kirib keladi. Ular esankiragancha to’xtaydilar. Sezoniya o’giriladi. U bilan Stsipion Kaligulaga intiladilar. Kaligula esa qo’l ishorasi bilan ularni to’xtatadi.

YETTINCHI KO’RINISH

Devonbegi (ikkilanib). Biz… biz seni izladik, sezar.
Kaligula (o’zgargan qo’pol ovoz bilan). Ko’ryapman.
Devonbegi. Biz… ya’ni…
Kaligula (keskin). Sizlarga nima kerak?
Devonbegi. Xavotirlandik, sezar.
Kaligula (unga do’q urib). Kim huquq berdi?
Devonbegi. E-e-e… m-m-m… (Qo’qqisdan tildan qoladi. Tezda o’zini o’nglab.) Biroq bilansanki, davlat g’aznasiga oid ba’zi masalalarni hal etishing kerak.
Kaligula (o’zini tutolmasdan qahqaha uradi). G’azna? Bu qanaqasi? Albatta, g’azna — bu jiddiy ish.
Devonbegi. Shubhasiz, sezar.
Kaligula (kulib, Sezoniyaga). G’azna — bu juda muhim, to’g’rimi, azizam?
Sezoniya. Yo’q, Kaligula, g’azna — ikkinchi darajali ish.
Kaligula. Sen bu borada hech narsani tushunmaysan. G’azna muhim o’rin tutadi. Moliya, jamoatchilik axloqi, tashqi siyosat, qo’shin ta’minoti va dehqonchilik qonunlari — hammasi muhim. Senga aytyapman-ku, barchasi o’ta jiddiy masalalar. Rimning ulug’vorligi va sening boding xuruji — hammasi birday muhim. Ha! Men bularning barchasi bilan shug’ullanaman. Menga qara, hey, Devonbegi.

Zodagonlar yaqinroq kelishadi.

Kaligula. Sen menga sodiqsan, to’g’rimi?
Devonbegi (ginali ohangda). Sezar!
Kaligula. Xo’sh, sen uchun bir rejam bor. Biz butun siyosiy iqtisodni ikki yurishdayoq ag’dar-to’ntar qilib tashlaymiz.
Zodagonlar ketganidan so’ng… men senga hammasini tushuntirib beraman, Devonbegi.

Zodagonlar ketadilar.

SAKKIZINCHI KO’RINISH

Kaligula Sezoniyaning yoniga o’tirib, uning belidan quchoqlaydi.

Kaligula. Diqqat bilan eshit. Birinchi yurish: barcha zodagonlar, saltanatdagi katta yoki kichik qandaydir ma’lum mol-mulkka ega bo’lgan barcha shaxslar, mutlaqo farq qilmagan holda, majburiy ravishda o’z bolalarini merosdan mahrum etishga burchli bo’ladilar va hammasini zudlik bilan davlat hisobiga o’tkazadilar.
Devonbegi. Lekin, sezar…
Kaligula. Men senga hali so’z berganim yo’q. Bu shaxslarni bizga zarur bo’lgan miqdorda o’zboshimchalik bilan tuzilgan ro’yxat bo’yicha o’ldiraveramiz. Agar bir gap bo’lsa, bu tartibni yana o’shanday o’zboshimchalik bilan o’zgartirishimiz mumkin. Va shu bilan biz hammasiga merosxo’r bo’lib olamiz.
Sezoniya (o’zini olib qochib). Senga nima bo’ldi?
Kaligula (dona-dona qilib). Qatl etish tartibi, rostdan ham, muhim emas. To’g’rirog’i, barcha qatllar birday muhim, bundan kelib chiqadiki, ular umuman muhim emas. Oxir-oqibat ular ham, boshqalari ham — hammalari aybdor. Aytganday, bilib qo’ying, fuqarolarni to’g’ridan-to’g’ri talash — kundalik ehtiyoj mollari narxlariga daxldor soliqlarni kiritishdan ko’ra axloqsizlik emasdir. Boshqarish — talash demakdir, bu hammaga ayon. Faqat turli usullari bor. Men esa oshkora talayman. Bu quyi tabaqani ozod etadi. (Farmonbardorona, keskin.) Sen bu buyruqni kechiktirmay bajarasan. Barcha rimliklar vasiyatni bugun kechqurun, viloyatlardagi aholi esa kechi bilan bir oy ichida yozadilar. Choparlarni yo’lla!
Devonbegi. Sezar, sen o’ylab gapirmayapsan chog’i…
Kaligula. Meni yaxshilab eshitib ol, to’nka. Agar g’azna ahamiyatli bo’lsa, unda inson hayoti ahamiyatsizdir. Bu tushunarli. O’sha sen kabi o’ylaguvchilar bu fikr bilan kelishishlari kerak va bilib qo’ysinlarki, ularning hayoti hech narsa emas, balki ular uchun hademay pul hamma narsaga aylanadi. Men endi mantiq bilan ish tutmoqchiman va hokimiyat menga tegishli ekan, bu mantiq sizlar uchun qanday qiymatga ega ekanini ko’rasizlar. Men qarshilar va qarshilikni keltirib chiqaruvchilarning ildizini quritaman. Kerak bo’lsa, sendan boshlayman.
Devonbegi. Sezar, ont ichamanki, mening ezgu niyatimga shubha qilishing o’rinsizdir.
Kaligula. Menikiga ham, ishonishing mumkin. Buning isboti uchun sening nuqtai nazaringga o’tishga va davlat g’aznasini bosh qotirishga arziydigan narsa deb bilishga tayyorman. Bir so’z bilan aytganda, mendan minnatdor bo’laver, axir sening o’yiningni qabul qilyapman va sening qartangda o’ynayapman. (Jim turgach, xotirjam.) Uning ustiga, bu rejam o’zining oddiyligi bilan judayam dohiyonadir, shuning uchun muzokaralar to’xtatiladi. Sening daf bo’lishing uchun esa uch lahza vaqt beriladi. Sanayapman: bir…

Devonbegi daf bo’ladi.

TO’QQIZINCHI KO’RINISH

Sezoniya. Men seni taniyolmayapman! Nima bu, hazilmi? Kaligula. Unchalik emas, Sezoniya. Bu murabbiyona usul. Stsipion. Lekin bu imkonsiz, Gay!
Kaligula. Aynan shunday!
Stsipion. Seni tushunolmayapman.
Kaligula. Aynan shunday! Gap aynan o’sha bo’lishi mumkin bo’lmagan narsa haqida, to’g’rirog’i, bo’lishi mumkin bo’lmaganni bo’ldira olish xususida boryapti.
Stsipion. Lekin bunday o’yinda to’xtashning iloji yo’q. Bu tentaklar ermagi.
Kaligula. Yo’q, Stsipion, bu imperator qismati. (Yuzida horg’inlik kasb etib, o’zini ortga tashlaydi.) Va nihoyat hokimiyatga nedan naf kelishini tushundim. U imkonsiz narsalarga allaqanday imkoniyatlar beradi. Bugundan va kelajak barcha zamonlarda mening erkim chegarasizdir.
Sezoniya (g’amgin). Bunga xursand bo’lish kerakmikan, Gay, bilmayman.
Kaligula. Men ham. Lekin, o’ylaymanki, shunday yashash kerak.

Xereya kiradi.

O’NINCHI KO’RINISH

Xereya. Qaytganingni eshitdim. Xudolardan sening salomat bo’lishingni so’rab, iltijo qilaman.
Kaligula. Sog’ligim senga tashakkur bildiradi. (Jim turgach, tuyqusdan.) Ket, Xereya. seni boshqa ko’rishni istamayman.
Xereya. Tushunmadim, Gay.
Kaligula. Hayron bo’lma, men adabiyotchilarni yoqtirmayman va ularning yolg’onlariga toqat qilolmayman. Ular o’zlarini tinglamaslik uchungina gapirishadi. Agar ular o’zlarini tinglaganlarida edi, o’zlarining naqadar tuban ekanliklarini tushunishardi va unlari o’chardi. Yo’q, yetar, men yolg’ochilardan nafratlanaman.
Xereya. Biz ko’proq ixtiyorsiz ravishda yolg’on gapiramiz. Men o’zimni aybdor deb bilmayman.
Kaligula. Yolg’on aybsiz bo’lmaydi. Sizlarning yolg’onlaringiz esa odamlar va narsalarga qanaqadir ma’no tirkaydi. Mana, nima uchun sizlarni kechirmayman.
Xereya. Nima bo’lgandayam, bu dunyoni himoya etish kerak, chunki hademay unda yashashni istab qolamiz.
Kaligula. Himoyaning keragi yo’q, bu ishni ko’rib chiqish yakunlandi. Bu dunyo ahamiyatsizdir va kimki buni anglab yetsa, hurlikka erishadi. (Turadi.) Sizlar ozod emassizlar va shu bois sizlardan nafratlanaman. Butun Rim saltanatida faqat men ozodman xolos. Sevining, va nihoyat, sizlarni ozodlikka o’rgatuvchi imperator dunyoga keldi. Ket, Xereya. sen ham Stsipion, do’stlik men uchun kulgilidir. Rimga xabar qilingki, va nihoyat unga ozodlik qaytarildi va u bilan birga buyuk sinovlar ham kelmoqda.

Ular ketadilar. Kaligula teskari qaraydi.

O’N BIRINCHI KO’RINISH

Sezoniya. Yig’layapsanmi?
Kaligula. Ha, Sezoniya.
Sezoniya. Aslida nima o’zgardi? Sen Druzillani sevarding, rost, lekin bir vaqtning o’zida sen meni va boshqa ko’plab ayollarni ham sevganding. Uning o’limi sen uchun uch-kechayu uch kunduz qaerlardadir sanqishingga va mana bunday begona qiyofada qaytib kelishingga sabab bo’lolmaydi.
Kaligula (o’giriladi). Kim senga Druzilla haqida gapiryapti, tentak? Nima, sen odam sevgidan o’zga narsa uchun yig’lashi mumkinligini tasavvur ham qilolmaysanmi?
Sezoniya. Kechir, Gay! Lekin men tushunishni istayapman.

Kaligula. Odamlar hamma narsa ular xohlagandek emas, aksincha kechayotgani uchun yig’lashadi. (Sezoniya unga yaqinlashadi.) Tinch qo’y, Sezoniya. (U tisariladi.) Lekin yonimda qol.
Sezoniya. Sen neni ixtiyor etsang, bajaraman. (O’tiradi.) Mening yoshimda hayot unchalar ham yumshoq emasligini yaxshi biladilar. Lekin agar bu zaminda yovuzlik bor ekan, nechun endi uni ko’paytirmoqqa o’zimiz intilmog’imiz kerak?
Kaligula. Tushunmayapsan. Ahamiyati yo’q. Balki bundan qutulib ketarman. Biroq vujudimda allaqanday nomsiz bir nimalar uyg’onayotganini his qilyapman. Ularni nima qilay? (Unga o’giriladi.) Oh, Sezoniya, odamlar tushkunliklari tushishi haqida bilardim, biroq bu so’zning zamirida ne borligini anglamasdim. Barcha kabi men ham uni qalb xastaligi deb o’ylardim. Yo’q, aslida vujud azoblanarkan. Mening etim, ko’ksim va oyoqlarim og’riyapti. Ko’nglim ayniydi, boshim aylanadi. Lekin eng dahshatlisi — og’zimdagi ta’m. Bu na qon, na o’lim, na bezgak ta’mi, balki ularning hammasi qorishgan bir ta’mdir. Tilimni qimirlatsam bormi, atrofdagi hamma narsa qorayib ketadi. Odamlar esa jirkanch ko’rinadilar. Odam bo’lish naqadar og’ir va achchiqdir!
Sezoniya. Ko’zni yumish, uzoq uxlash, xotirjamlashish va hech narsa haqida o’ylamaslik lozim. Sen uxlab olguningcha men yoningda o’tirib turaman. Uyg’onganingda esa dunyo sen uchun yana avvalgi ta’miga qaytgan bo’ladi. Va o’z hukmronligingni hamon sevishga arzigulik narsalar sevgisi uchun sarflashga harakat qil. Axir imkonsiz narsa ham o’z imkoniyatiga erishishi kerak.
Kaligula. Biroq uxlash kerak, unutish kerak, men esa bunga qodir emasman.
Sezoniya. O’ta toliqqaning uchun ham senga shunday tuyulyapti. Vaqt o’tishi bilan yana o’z qattiqqo’lligingga qaytasan.
Kaligula. Faqat uni nimaga urishni bilish zarur. Agar men dunyo tartibotlarini o’zgartirolmas, toki quyoshni Sharqqa botadigan, toki qayg’u-azoblar yo’qolib, odamlarni o’lmaydigan qila olmas ekanman, menga bu qattiq qo’lning ne darkoriyu bu misli ko’rilmagan qudratning ne keragi bor? Yo’q, Sezoniya, toki dunyo tartibotlari ustidan huksronligim yo’q ekan, uxlamog’u bedorlik baribir emasmi?
Sezoniya. Demak, xudolar bilan bellashmoqni istaysan. Bundan dahshatliroq tentaklikni bilmayman!
Kaligula. Sen, sen ham meni miyasi aynigan deb hisoblayapsan. He, o’sha xudo kim bo’ptiyu u bilan tenglashmoqni istasam? Men hozir bor kuchim bilan intilayotgan narsa har qandayin xudolardan yuksakroqdir. Men imkonsiz narsa hukmronlik qilayotgan saltanatni boshqarishga kirishmoqdaman. Sezoniya. Sen toki osmon osmon bo’lmay qolishining, toki go’zal bir chehra jirkanch basharaga aylanishining, toki inson yuragi hissiz bo’lib qolishining uddasidan chiqolmaysan.
Kaligula (yanada hayajonlanib). Men osmon va dengizni aralashtirib, go’zallikni rasvolik bilan qorishtirib, azobdan kulgining parchalarini ajratib olmoqni istayman.
Sezoniya (uning ro’parasiga keladi, yolvorib). Lekin axir ezgulik va yovuzlik, ulug’vorlik va pastkashlik, odillik va razolat ham bor-ku. Ishon, bularning bari men uchun o’zgarmas bo’lib qoladi.
Kaligula (avvalgiday kuyunib). Men esa bularning barini o’zgartirmoqni istayman. Davrimizga tenglikni in’om etaman va barcha teppa-teng bo’lganida imkonsiz narsa va nihoyat yerga, oy esa mening qo’limga kelib tushadi, o’shanda balki men uchun va men bilan birga butun dunyo uchun evrilmoq vaqti yetar, nihoyat shunda odamlar o’lishdan to’xtarlar va baxtli bo’larlar.
Sezoniya (qichqirib). Sen muhabbatni rad etolmaysan!
Kaligula (jazavaga tushib). Muhabbat, Sezoniya! (Uning yelkasidan tutib, silkiydi.) Men bu ne balo ekanini tushunmadim. Butunlay boshqa narsa muhim — davlat g’aznasi! Axir eshitding-ku, to’g’rimi? Hammasi shundangina boshlanadi. Va nihoyat mana endi yashayman. Yashayman, Sezoniya, yashayman: hayot va sevgi esa qarama-qarshi narsalardir. Buni men senga aytyapman. Va seni misli ko’rilmagan bayramga, butun koinot sudlov jarayoniga, go’zal tomoshalardan biriga taklif etaman. Biroq menga odamlar, tomoshabinlar, jabrlanganlar va aybdorlar zarur.

U do’lnog’oraga tashlanadi va unga bor kuchi bilan to’xtamasdan ura boshlaydi.

Kaligula (do’lnog’oraga urib). Aybdorlarni olib kiring. Menga aybdorlar kerak. Illo hamma aybdor. (Do’lnog’orani urib.) O’limga hukm etilganlarni olib kelishlarini istayman. Omma, qani mening ommam? Qozilar, guvohlar, aybdorlar, hammasi oldindan sud qilib bo’lingan? O, Sezoniya, ularga hech qachon ko’rmagan narsalari — bu mamlakatdagi birdan-bir ozod odamni ko’rsataman!

Do’lnog’oraning momaqaldiroqday gumbirlashi ostida saroy tovushlarga to’ladi, ular balandlab, yaqinlashadilar. Ovozlar, qurollarning shaqirlashi, qadamlar va gursillashlar.
Kaligula kuladi va do’lnog’orani urishda davom etadi. Soqchilar paydo bo’ladilar va birpas turib, ketadilar.

Kaligula (do’lnog’orani urib). Sen bo’lsa, Sezoniya, menga itoat etasan. Menga yordam berasan. Bu juda g’aroyib bo’ladi. Menga ko’maklashishga ont ich, Sezoniya.
Sezoniya (qulog’i batangga kelib, har ikki zarbning orasida). Nega endi ont ichay, axir seni sevaman-ku!
Kaligula (do’lnog’orani urib). Ne desam, shuni qilasan.
Sezoniya (ikki zarb orasidagi fursatda). Neni istasang, hammasini, faqat bas qil!
Kaligula (do’lnog’orani urib). Shafqatsiz bo’lasan.
Sezoniya (yig’lab). Shafqatsiz.
Kaligula (do’lnog’orani urib). Sovuq va egilmas.
Sezoniya. Egilmas.
Kaligula (do’lnog’orani urib). Va azob tortasan.

Sezoniya. Yaxshi, Kaligula, lekin men aqldan ozyapman.

Zodagonlar va ular bilan birga saroy xizmatchilari xavotirda yugurib chiqishadi. Kaligula oxirgi marta do’lnog’orani urib, bolg’ani ko’taradi, o’girilib, ularni chorlaydi.

Kaligula (o’zini bilmay). Hammangiz keling. Yaqinroq. Sizga yaqinroq kelishni buyuryapman. (Oyog’ini dupurlatib.) Imperator sizlarga yaqinroq kelishni buyuradi! (Barcha qo’rquv bilan yaqinlashadi.) Tezroq. Sen ham kel, Sezoniya!

U ayolni qo’lidan ushlab, ko’zguga olib keladi va yaltiroq sirtdagi aksni bolg’a bilan asabiy tarzda qirib tashlashga urinadi.

Kaligula (kuladi). Ko’rdingmi, shu bilan tamom! Xotiralar yo’q bo’ldi, barcha yuzlar g’oyib bo’ldi! Bo’shliq. Bilasanmi, kim qoldi? Yanada yaqinroq kel. Qara. Sizlar ham kelinglar. Qaranglar. (U ko’zgu oldida ahmoqona bir qiyofada turadi.)
Sezoniya (ko’zguga boqib, dahshatda). Kaligula!
Kaligula (yuz ko’rinishini o’zgartiradi, barmog’ini oynaga nuqib va tuyqus qotgan nigoh bilan tantanali ravishda deydi). Kaligula!

P A R D A

Manba: Nabi Jaloliddin veb-sahifasi

Asarning lotin alifbosidagi matnini yuklab oling.

Alber Kamyu. Kaligula. Pyesa. Nabi Jaloliddin Tarjimasi by Khurshid Davron on Scribd