АДИБ АСАРЛАРИДАН ИҚТИБОСЛАР
ХХ аср жаҳон ҳикоячилигининг бетакрор намояндаларидан бири италян адиби Дино Буссатидир. У 1906 йилнинг 16 октябрида Италиянинг Беллуно вилоятида туғилиб, 1972 йилда Миланда вафот этган.
Кўп йиллар Миландаги “Коррера делла Сера” газетасида ишлаган. Ёзувчининг “Тоғли Барнаббо” (1933), “Эски ўрмон сири” (1935), “Татар чўли” (1940), “Муҳаббат” (1963) романлари, “Йириклаштирилган қиёфа” (1960), “Айиқларнинг Ситсилияга ғаройиб босқини” (1945) ва бошқа қиссалари, кўпгина ҳикоя ва драмалари машҳур. Чунончи, “Татар чўли” романи билан “Қизиқ воқеа” драмасини француз тилига Албер Камю таржима қилган.“Татар чўли” романи Борхеснинг шахсий кутубхонасидаги энг ардоқли асарлардан бири ҳисобланган. Ёзувчининг 1958 йилда чоп этилган “Олтмиш ҳикоя” тўплами Италиянинг энг обрўли “Стрега” адабий мукофоти билан тақдирланган.“Ла Скала”даги шов-шув” ҳикоясини эса, Андре Моруа иккинчи жаҳон урушидан кейинги бутун Европа адабиётида дунёга келган энг ҳаққоний асар сифатида баҳолаган.
Жаҳон адабиётини пухта биладиган ёзувчиларимиздан бири, филология фанлари доктори Хуршид Дўстмуҳаммад бир ҳикоясини Дино Буссатининг “Етти қават” ҳикоясига татаббу тарзида ёзгани адабий жамоатчиликка яхши маълум.
Дино Буссатининг севимли ёзувчиларидан бири Эдгар По бўлгани, албатта, бежиз эмасдир. Ёзувчи Мопассан, Тагор, Чехов, О. Генри, Стефан Свейг, Эдгар По, Сабоҳиддин Али, Азиз Несин, Муҳаммад Али Жамолзода каби жаҳоннинг машҳур ҳикоянавислари қаторида ҳақли равишда тура олади.
Адиб қаламига мансуб жами икки юзга яқин ҳикоянинг аксарияти кўпгина тилларга таржима қилинган. Бу ҳикояларнинг энг муҳим фазилатлари ёрқин чизиб кўрсатилган лавҳа – мумтоз тасвирий аниқлиги, қисқалиги, шарқона муболаға, мажоз ва асотирларга бойлигида дейиш мумкин.
Гарчи, инсоният кўзлари илғай оладиган макондан ўзга ўлчамда ҳам оламлар мавжудлиги аллақачонлар исботини топган бўлса-да, бунга ҳамон инсон тафаккури учун жумбоқ бўлмиш воқелик, дея шубҳа билан қараб келинади. Гўёки ўша олам билан биз яшаётган олам ўртасида кўринмас бир девор бордек ўзининг учқур тафаккури қанотида тобора кўкка юксалиб бораётган инсон ногаҳон шу деворга пешонасини уради-да, парвоз ниҳоя топади. На Платон, на Пифагор, на Данте бугун ҳаёт бўлганларида ҳам, ушбу деворни ишғол қила олишмаган бўларди, илло, бизнинг миямиз бундай ҳақиқатларни сиғдиришга қодир эмас.
* * *
Сиз — Одам болалари, ҳаммангиз бир гўрсиз. Сизга мудом нимадир етишмайди. Сира бировдан миннатдор бўлмайсиз. Бир сония ортиқроқ яшаш учун тиз чўкиб оёқ ўпишга-да тайёрсиз. Баҳона топишни-ку қийиб қўясиз.
* * *
… Мен адойи тамом бўлган одамман, лекин бахтиёрман. Ҳар қалай, мен қўлимдаги косани таг-тугига қадар сипқариб улгурганимча йўқ. Тўғри, жудаям оз бўлса-да, ҳали ичида нимадир бор. Уни сўнгги томчисига қадар татиб кўришдан умидворман. Агар яна озгина яшай олсам, албатта: анчагина кексайиб қолганман, бир оёғим тўрда бўлса, бир оёғим гўрда…
* * *
Чинакам сўз санъаткори учун жўнгина қаламкаш бўлиб кўринишнинг турган-битгани азоб, ҳатто агар ўзингизни аслингиздан ёмонроқ қилиб кўрсатишни астойдил истаганингизда ҳам.
* * *
… Нореттининг маъсум нигоҳларида аён кўриниб турган сидқидил ўтинч олдида жаҳоннинг энг мустаҳкам зирҳ билан қопланган лашкарлари ҳам ожиз қолишлари муқаррар эди, аммо-лекин муҳтожлик бундан истисно. Муҳтожлик унга бемалол бардош бериши мумкин: ҳувиллаган бўм-бўш чўнтакда юрак ҳам, меҳр-шафқат ҳам йўқ! Қандайдир бир кичкинтой қизалоқнинг дарди-дунёси, хоҳиш-истаги билан ҳисоблашиб ўтирадими у!..
* * *
… Майли, сен буни аҳмоқлик деб ҳисоблашинг мумкин, бироқ ҳақиқий санъат ҳамиша бизни молдан фарқлаб турувчи нарса бўлиб қолаверади. Бу ерда фойдали ё фойдасиз эканлиги аҳамиятли эмас. Эҳтимолки, буткул фойдасизлиги учун ҳам бизга жуда-жуда керакдир.
* * *
– Менга шуни айт-чи, Котиб, – сўради авлиё Онето узоқ муддатлик сукунатдан кейин, – сен ўз ҳаётингда бахтли эдингми?
– Шуям гап бўлибди-ю! – кулиб жавоб қилди ҳамсуҳбати. – Ерда ҳеч ким бахтли бўлолмаслигини билиб туриб сўрайсан-а!
Азизбек Норов тайёрлаган.
Манба:»Қашқадарё» газетаси, № 004.2017
ЭЙНШТЕЙН БИЛАН ИБЛИСВАЧЧА
Куз оқшомларининг бирида Альберт Эйнштейн Пристон (Нью Жерси штати) йўлкалари бўйлаб кезиб юрар экан, бир ғайритабиий воқеани бошидан кечирди. Унинг ўз ҳолига ташлаб қўйилган ўй-фикрлари бу дамда занжиридан халос бўлган ит мисоли дайдишар, ўз соҳибларини назар-писанд қилишмасди. Қизиғи шундаки, айни бефайз ва беҳаловат лаҳзалар Эйнштейнни умр бўйи интилган-у, аммо рўёбига умиди сўнган орзуси билан қовуштирди. Киприк қоққудек фурсат ичида у макон эврилишига гувоҳ бўлди, унинг нигоҳи, худди сиз ушбу варақни чор тарафдан кўриб турганингиздек, ўзга оламни бирбутун қамраб олди.
Гарчи, инсоният кўзлари илғай оладиган макондан ўзга ўлчамда ҳам оламлар мавжудлиги аллақачонлар исботини топган бўлса-да, бунга ҳамон инсон тафаккуури учун жумбоқ бўлмиш воқелик дея, шубҳа билан қараб келинади. Гўёки ўша олам билан биз яшаётган олам ўртасида кўринмас бир девор бордек ўзининг учқур тафаккури қанотида тобора кўкка юксалиб бораётган инсон ногаҳон шу деворга пешонасини уради-да, парвоз ниҳоя топади. На Платон, на Пифагор, на Данте, бугун ҳаёт бўлганларида ҳам, ушбу деворни ишғол қила олишмаган бўларди, илло, бизнинг миямиз бундай ҳақиқатларни сиғдиришга қодир эмас.
Зотан, дунёда ўша бегона олам сарҳадларини тажриба ва узлуксиз риёзат орқали эгаллаш мумкин, дея фикр қилгувчилар ҳам йўқ эмас. Ер юзида паравозлар сурон солиб кезар, домна печлари гувиллар, уруш ва ўлим ваҳшати давом этар, сўлим хиёбонлар ошиқ-маъшуқлар бўсалари товушига безабонларча сомеълик қилар, бир сўз билан ҳаёт оқими ўз йўлида оқар экан, қандайдир дарвешнамо олимларнинг мислсиз риёзатлари орқасида бир лаҳза ўша макон чегараларига қадам қўйганлари, унинг сир-синоатларидан воқиф бўлароқ, кўз юмгунча ўтган вақт орасида ортга қайтганлари, инсон оёғи етмаган чўққини забт этганлари ҳақида афсоналар юради.
Бироқ ушбу буюк ҳодисотдан кимса хабар топмайди, биров у қаҳрамонни табрикламайди ҳам, на тантаналар, на интервьюлар уюштирилади, на қаҳрамонга бирор нишон беришади. Чунки бундай ҳодисалар хослар учун махсус. Қаҳрамон бу ҳақда бор-йўғи “Мен у дунёга бориб келдим”, дейиши мумкин, вассалом. Ахир унда ўзга оламда бўлганини тасдиқловчи на бирор сурат, на ҳужжат-далил бор.
Воқеан, шундай ҳодиса рўй бериб қолгудек бўлса, ўз тафаккуримиз воситасида ўша ўзга оламга тирқиш топа олсак – биз учун мавҳум бир формуладан бошқа нарса бўлмаган, биздан том маънода ташқарида бўлган олам айни чоғда ҳаётимизнинг ўзига айланади. О! У лаҳзаларда ўзлигимиздан, қайғу, қувонч, ташвиш аталмиш юкларимиздан биратўла халос бўламиз. Инсон тафаккури нақадар бепоён-а!
Худди шундай воқеа, осмон биллурий рангларга чулғанган, шаҳар чироқлари гўё Зуҳро юлдузи билан баҳс бойлашгандек, у ер, бу ерда милтиллай бошлаган ажойиб куз оқшомларининг бирида профессор Альберт Эйнштейн билан ҳам содир бўлди. Унинг қалби – ўша сир-синоатга бой бир парча гўшт – Худонинг мариҳаматини ҳис қилди. Зеро, Эйнштейн донишманд одам эди. Дунё ҳавасларига парво қилмасди. Аммо айни лаҳзаларда у ўзини одамлар издиҳомидан юксакларда ҳис қилди. Нон ушоғига интизор гадо фавқулодда бир хумча олтин топиб олганди гўё.
Гўё Эйнштейннинг номуносиб ўйларига жазодек, сирли ҳақиқат қандай пайдо бўлган бўлса, шунчалик кутилмаганда, дафъатан кўздан йўқолди. Айни дамда профессор ҳозир бўлган маконининг ўзига тамомила нотаниш эканини англаб қолди. У четлари жонли девор билан тўсилган узун йўлак бўйлаб кетиб борар, атрофида иморат тугул бирор тирик жон кўринмасди. Йўлак охирида сариқ-қора зебра тусида бўялган, шифтини шарсимон чироқ ёритиб турган бензакалонка кўринарди, холос. Ён тарафдаги скамейкада, чамаси мижоз йўқлигидан зерикибгина бир занжи ўтирарди. Унинг эгнида иш комбинизони, бошида эса бейсбол шапкаси бор эди.
Эйнштейн унинг ёнидан индамай ўтиб кетмоқчи эди, бироқ занжи ўрнидан туриб у томон одимлади.
— Жаноб!-деди у.
Занжи ўрнидан тургач, барзанги келбати, хушбичим юзи, бор бўй-басти билан мукаммал бир африкаликни ўзида мужассам этгани кўзга ташланди. Тун қоронғусида жилмаяр экан, маржондек тишлари ярқираб кўринарди.
— Жаноб,-деди у,-сизда гугурт топилмайдими? — ва чўғи сўнган сигарета билан унга яқин келди.
— Чекмайман,-Эйнштейн жавоб бера туриб тўхтади, тўғрироғи уни қизиқиш ва ҳайронлик тўхтатган эди.
Шунда занжи сўради:
— Балки менга ароқ пули берарсиз?
У мирзатеракдек найнов, навқирон, устига-устак сурбетгина эди.
Эйнштейн чўнтакларини тимискилади.
— Билмадим-да… Ёнимда сариқ чақа ҳам топилмасов… Сайрга пул олиб чиқадиган одатим йўқ…Рости гап афсусдаман…— дер экан кетишга чоғланди.
— Шунисига ҳам қуллуқ,-деди занжи,— аммо, маъзур тутасиз…
— Яна нима?-малолланди Эйнштейн.
— Сиз менга кераксиз. Бу ерга асли шунинг учун келганман.
— Мен керакман?! Нима гап ўзи?!
— Менга кераксиз,— такрорлади занжи,-бир муҳим иш юзасидан. Буни фақат қулоғингизга айтишим мумкин.
Айни дамда тун пардаси янада қуюқлашган, бунга сари занжининг тишлари оллдингидан ҳам оппоқроқ кўринарди. Занжи Эйнштейннинг қулоғига энгашди.
— Мен – жон олгувчи фариштаман,-шивирлади у, — жонингни олгани келдим.
Эйнштейн бир қадам ортга чекинди.
— Менимча,-деди у овози жиддийлашиб,— менимча, кўпроқ ичиб қўйганга ўхшайсан, оғайни.
— Мен – ўлим фариштасиман, — таъкидлади занжи,— қара…
У жонли девордан ям-яшил бир новдани синдириб олди. Орадан лаҳза ўтмай унинг қоп-қора қўлларида яшнаб турган баргларнинг ранги синиқди, сўлишга тушди, сўнг эса кулга айланди. Занжи бир пуфлаб кафтидаги кулни кўкка совурди.
Эйнштейн бошини эгди.
— Жин урсин. Демак, куним битибди-да…Қандай қилиб – шу аҳволда, тун қоронғусида, йўлнинг қоқ ўртасидами?!..
— Менга шундай буюрилган.
Эйнштейн атрофига олазарак боқди, тирик жондан нишон йўқ эди. Ҳаммаси аввалгидек: узун йўлак, пастликда чироқлар мўлтирайди, чорраҳа томондан автомобиллар қизил кўзларини тикади.
Фалак гумбазида юлдузлар жимири, Зуҳро юлдузи қуйи инган.
Эйнштейн чуқур тин олиб деди:
— Менга қара, биродар, бир ой муҳлат беролмайсанми? Тугата олмаган бир муҳим ишим бор, шуни якунлаган куним келсанг дегандим. Ўтинаман фақат бир ойгина…
— Кашф этмоқчи бўлган нарсангни, — таъкидлади “занжи”, — мен билан борадиган жойингда сўзсиз топасан.
— Бу бошқа-бошқа нарсалар: у дунёда меҳнатсиз топилган кашфиётнинг қиймати нима бўларди. Менинг кашфиётим эса одамлар учун кони фойда. Ўттиз йилдан бери шунинг устида тер тўкаман. Орзуйим ушалай деганда-я…
“Занжи” ишшайди.
— Бир ой дейсанми?.. Майли, аммо муддатинг етгандан сўнг қочиб қолишни хаёлингга ҳам келтирма. Осмонга чиқсанг оёғингдан, ерга кирсанг қулоғингдан тортиб оламан.
Эйнштейн яна нимадир демоқчи бўлиб бошини кўтарганида, суҳбатдошидан асар ҳам топмади.
Бир ой деганлари ҳижрондаги ошиқ учун қанчалар кўп муддат бўлса, ажалини кутаётган бечора учун сониядан-да қисқа экан. Сония нима бўпти бир нафас сингари шиддаткор ва аниқ. Мана у ўтди-кетди. Эйнштейн ваъдасига вафо қилиб, белгиланган жойга йўл олди. Ўша бензакалонка, ўша скамейка, унда “занжи” ўтирибди. Фақат бу сафар у комбинизони устидан ҳарбийлар камзулини кийиб олган: ахир ҳаво совиб қолган-да.
— Мен келдим,-деди Эйништейн унинг елкасига туртиб.
— Қалай, ишларингни битирдингми?
— Йўқ, тугата олмадим, — оғир хўрсинди олим, — менга яна бир ой муҳлат бер! Қасам ичаман. Бу сафар тугатаман. Ишон, куну тун қулдек ишладим, барибир улгурмадим. Аммо арзимаган иш қолди.
“Занжи” орқа ўгириб ўтирган ҳолатида елка қисди.
— Сиз – Одам болалари, ҳаммангиз бир гўрсиз. Сизга мудом нимадир етишмайди. Сира бировдан миннаддор бўлмайсиз. Бир сония ортиқроқ яшаш учун тиз чўкиб оёқ ўпишга-да тайёрсиз. Баҳона топишни-ку қийиб қўясиз.
— Мен қилаётган кашфиёт ўта мураккаб. Ҳали инсон зотига насиб этмаган…
— Бўлди, биламан, биламан, — гапни шарт кесди “занжи”, — ҳикмат тоши яратмоқчисан, шундайми?
Шундан сўнг ҳар иккиси жим қолишди. Сертуман, совуқ куз оқшоми этни жунжуктиради. Бундай тунда уйда ётганга не етсин.
— Мен нима қилай энди? — сўради Эйнштейн.
— Бўпти кетавер…Лекин бир ой кўз очиб юмгунча ўтиб кетади.
Чиндан ҳам бир ой кўз очиб юмгунча ўтиб кетди. Вақтнинг бу қадар очофатлиги шунда билинди.
Ўша декабрь тунида изғирин эсар, яккам-дуккам чиринди хазонларни ўйнатар, олимнинг бош кийими остидан чиқиб турган оппоқ сочларига чангал соларди. Ўша бензакалонка, бу сафар скамейкада бошига қалин салла ўраган ўша “занжи” совуқнинг зўридан дилдираб ўтирарди.
Эйнииштейн унга яқин келиб, елкасига дадил туртди.
— Мен келдим.
“Занжи”нинг совуқдан тишлари такирлар, камзўлига ўраниб олганди.
— Ҳа, сенмисан?
— Мен.
— Демак, тугатибсан-да?
— Худога шукур, тугатдим.
— Юз йиллик ўйини интиҳо топибди-да! Ҳар ҳолда армонинг қолмагандир? Боқийлик сирини очгандирсан?
— Ҳа,-Эйнштейн жилмайиб жавоб қилар экан, йўталиб қўйди,— нафсиламрини айтганда ҳаммаси жойига тушди.
— Кетдикми бўлмасам? Сафарга тайёрмисан?
— Албатта, келишганмиз-ку.
“Занжи” илкис сакраб турди ва шундай қаҳқаҳа отдики, фақат иблисгина бундай кулиши мумкин эди. Кейин ўнг қўлининг курсаткич бармоғи билан Эйништейннинг қорнига бир туртган эди, у мувозанатини йўқотиб, оёғида зўрға туриб қолди.
— Яхши, яхши кекса қароқчи…уйингга жўна, тез бўл, югур, бу совуқда ўпкангни олдириб қўймасингдан… Ҳозирча менга керагинг йўқ.
— Мени қўйвормоқчимисан? Унда бу кўрсатган ҳунарингни қандай тушуниш керак?
— Буларнинг бариси ишингни тезроқ тугатишинг учун эди, вассалом. Мен мақсадимга эришдим…Сени шундай қўрқитмаганимда, ким билсин яна қанча чўзар эдинг?!
— Менинг ишим?.. Бунинг сенга нима қизиғи бор?
“Занжи” тиржайди.
— Менга-ку керак жойи ҳам йўғ-а… Кўрмайсанми, раҳбарият, ер ости дунёсининг ҳукмдори – устозим иблис… Унинг айтишича, аввалги кашфиётинг ҳам шайтанат дунёси учун катта фойда берган. Бунда шахсан сен айбдор бўлмасанг ҳам, шундай бўлгани рост. Сенга бу ёқадими, ёқмайдими ихтиёринг ўзингда, жаноб профессор, лекин кашфиётинг жаҳаннамга мислсиз фойда олиб келди… Энди янги кашфиётингдан фойдаланишни ўйлаяпмиз.
— Бўлмаган гап!-норози чинқирди Эйништейн.-Дунёда ундан безарарроқ нарса бор эканми? Бу шунчаки формула, мутлоқ мавҳумият холос…
— Яшшавор, — қичқирди иблисвачча, яна олимнинг қорнига туртар экан. — Яшшавор, азамат! Сенингча мени бу ёққа ўйнагани юборишганми? Ўйлайсанки, улар хато қилишганми?.. Йўқ-йўқ, сен яхши ишладинг. Зулматдаги оғаларим сендан хурсанд бўлишади энди!.. Эҳ сен билганингда эди!..
— Нимани, нимани билганимда эди?
Аммо иблисвачча ғойиб бўлган, атрофда на банзакалонка, на скамейкадан нишон бор эди. Ёлғиз тун, изғирин шамол ва узоқ чорраҳадаги автомобил чироқларигина кўзга ташланарди…
Рус тилидан Узоқ Жўрақулов таржимаси
Italyan adibi Dino Bussati (1906-1972) XX asr jahon hikoyanavislik san’atining betakror namoyandalaridan biri sanaladi. Sahifada uning sara hikoyalaridagi o‘quvchini o‘yga toldiradigan, mushohadaga chorlaydigan fikr-mulohazalari,“Eynshteyn bilan iblisvachcha” hikoyasi va ikki audiohikoyasi bilan tanishasiz.
ADIB ASARLARIDAN IQTIBOSLAR
XX asr jahon hikoyachiligining betakror namoyandalaridan biri italyan adibi Dino Bussatidir. U 1906 yilning 16 oktyabrida Italiyaning Belluno viloyatida tug‘ilib, 1972 yilda Milanda vafot etgan.
Ko‘p yillar Milandagi “Korrera della Sera” gazetasida ishlagan. Yozuvchining “Tog‘li Barnabbo” (1933), “Eski o‘rmon siri” (1935), “Tatar cho‘li” (1940), “Muhabbat” (1963) romanlari, “Yiriklashtirilgan qiyofa” (1960), “Ayiqlarning Sitsiliyaga g‘aroyib bosqini” (1945) va boshqa qissalari, ko‘pgina hikoya va dramalari mashhur. Chunonchi, “Tatar cho‘li” romani bilan “Qiziq voqea” dramasini fransuz tiliga Alber Kamyu tarjima qilgan.“Tatar cho‘li” romani Borxesning shaxsiy kutubxonasidagi eng ardoqli asarlardan biri hisoblangan. Yozuvchining 1958 yilda chop etilgan “Oltmish hikoya” to‘plami Italiyaning eng obro‘li “Strega” adabiy mukofoti bilan taqdirlangan.“La Skala”dagi shov-shuv” hikoyasini esa, Andre Morua ikkinchi jahon urushidan keyingi butun Yevropa adabiyotida dunyoga kelgan eng haqqoniy asar sifatida baholagan.
Jahon adabiyotini puxta biladigan yozuvchilarimizdan biri, filologiya fanlari doktori Xurshid Do‘stmuhammad bir hikoyasini Dino Bussatining “Yetti qavat” hikoyasiga tatabbu tarzida yozgani adabiy jamoatchilikka yaxshi ma’lum.
Dino Bussatining sevimli yozuvchilaridan biri Edgar Po bo‘lgani, albatta, bejiz emasdir. Yozuvchi Mopassan, Tagor, Chexov, O. Genri, Stefan Sveyg, Edgar Po, Sabohiddin Ali, Aziz Nesin, Muhammad Ali Jamolzoda kabi jahonning mashhur hikoyanavislari qatorida haqli ravishda tura oladi.
Adib qalamiga mansub jami ikki yuzga yaqin hikoyaning aksariyati ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. Bu hikoyalarning eng muhim fazilatlari yorqin chizib ko‘rsatilgan lavha – mumtoz tasviriy aniqligi, qisqaligi, sharqona mubolag‘a, majoz va asotirlarga boyligida deyish mumkin.
Garchi, insoniyat ko‘zlari ilg‘ay oladigan makondan o‘zga o‘lchamda ham olamlar mavjudligi allaqachonlar isbotini topgan bo‘lsa-da, bunga hamon inson tafakkuri uchun jumboq bo‘lmish voqelik, deya shubha bilan qarab kelinadi. Go‘yoki o‘sha olam bilan biz yashayotgan olam o‘rtasida ko‘rinmas bir devor bordek o‘zining uchqur tafakkuri qanotida tobora ko‘kka yuksalib borayotgan inson nogahon shu devorga peshonasini uradi-da, parvoz nihoya topadi. Na Platon, na Pifagor, na Dante bugun hayot bo‘lganlarida ham, ushbu devorni ishg‘ol qila olishmagan bo‘lardi, illo, bizning miyamiz bunday haqiqatlarni sig‘dirishga qodir emas.
* * *
Siz — Odam bolalari, hammangiz bir go‘rsiz. Sizga mudom nimadir yetishmaydi. Sira birovdan minnatdor bo‘lmaysiz. Bir soniya ortiqroq yashash uchun tiz cho‘kib oyoq o‘pishga-da tayyorsiz. Bahona topishni-ku qiyib qo‘yasiz.
* * *
… Men adoyi tamom bo‘lgan odamman, lekin baxtiyorman. Har qalay, men qo‘limdagi kosani tag-tugiga qadar sipqarib ulgurganimcha yo‘q. To‘g‘ri, judayam oz bo‘lsa-da, hali ichida nimadir bor. Uni so‘nggi tomchisiga qadar tatib ko‘rishdan umidvorman. Agar yana ozgina yashay olsam, albatta: anchagina keksayib qolganman, bir oyog‘im to‘rda bo‘lsa, bir oyog‘im go‘rda…
* * *
Chinakam so‘z san’atkori uchun jo‘ngina qalamkash bo‘lib ko‘rinishning turgan-bitgani azob, hatto agar o‘zingizni aslingizdan yomonroq qilib ko‘rsatishni astoydil istaganingizda ham.
* * *
… Norettining ma’sum nigohlarida ayon ko‘rinib turgan sidqidil o‘tinch oldida jahonning eng mustahkam zirh bilan qoplangan lashkarlari ham ojiz qolishlari muqarrar edi, ammo-lekin muhtojlik bundan istisno. Muhtojlik unga bemalol bardosh berishi mumkin: huvillagan bo‘m-bo‘sh cho‘ntakda yurak ham, mehr-shafqat ham yo‘q! Qandaydir bir kichkintoy qizaloqning dardi-dunyosi, xohish-istagi bilan hisoblashib o‘tiradimi u!..
* * *
… Mayli, sen buni ahmoqlik deb hisoblashing mumkin, biroq haqiqiy san’at hamisha bizni moldan farqlab turuvchi narsa bo‘lib qolaveradi. Bu yerda foydali yo foydasiz ekanligi ahamiyatli emas. Ehtimolki, butkul foydasizligi uchun ham bizga juda-juda kerakdir.
* * *
– Menga shuni ayt-chi, Kotib, – so‘radi avliyo Oneto uzoq muddatlik sukunatdan keyin, – sen o‘z hayotingda baxtli edingmi?
– Shuyam gap bo‘libdi-yu! – kulib javob qildi hamsuhbati. – Yerda hech kim baxtli bo‘lolmasligini bilib turib so‘raysan-a!
Azizbek Norov tayyorlagan.
Manba:“Qashqadaryo” gazetasi, № 004.2017
EYNSHTЕYN BILAN IBLISVACHCHA
Kuz oqshomlarining birida Albert Eynshteyn Priston (Nyu Jersi shtati) yo‘lkalari bo‘ylab kezib yurar ekan, bir g‘ayritabiiy voqeani boshidan kechirdi. Uning o‘z holiga tashlab qo‘yilgan o‘y-fikrlari bu damda zanjiridan xalos bo‘lgan it misoli daydishar, o‘z sohiblarini nazar-pisand qilishmasdi. Qizig‘i shundaki, ayni befayz va behalovat lahzalar Eynshteynni umr bo‘yi intilgan-u, ammo ro‘yobiga umidi so‘ngan orzusi bilan qovushtirdi. Kiprik qoqqudek fursat ichida u makon evrilishiga guvoh bo‘ldi, uning nigohi, xuddi siz ushbu varaqni chor tarafdan ko‘rib turganingizdek, o‘zga olamni birbutun qamrab oldi.
Garchi, insoniyat ko‘zlari ilg‘ay oladigan makondan o‘zga o‘lchamda ham olamlar mavjudligi allaqachonlar isbotini topgan bo‘lsa-da, bunga hamon inson tafakkuuri uchun jumboq bo‘lmish voqelik deya, shubha bilan qarab kelinadi. Go‘yoki o‘sha olam bilan biz yashayotgan olam o‘rtasida ko‘rinmas bir devor bordek o‘zining uchqur tafakkuri qanotida tobora ko‘kka yuksalib borayotgan inson nogahon shu devorga peshonasini uradi-da, parvoz nihoya topadi. Na Platon, na Pifagor, na Dante, bugun hayot bo‘lganlarida ham, ushbu devorni ishg‘ol qila olishmagan bo‘lardi, illo, bizning miyamiz bunday haqiqatlarni sig‘dirishga qodir emas.
Zotan, dunyoda o‘sha begona olam sarhadlarini tajriba va uzluksiz riyozat orqali egallash mumkin, deya fikr qilguvchilar ham yo‘q emas. Yer yuzida paravozlar suron solib kezar, domna pechlari guvillar, urush va o‘lim vahshati davom etar, so‘lim xiyobonlar oshiq-ma’shuqlar bo‘salari tovushiga bezabonlarcha some’lik qilar, bir so‘z bilan hayot oqimi o‘z yo‘lida oqar ekan, qandaydir darveshnamo olimlarning mislsiz riyozatlari orqasida bir lahza o‘sha makon chegaralariga qadam qo‘yganlari, uning sir-sinoatlaridan voqif bo‘laroq, ko‘z yumguncha o‘tgan vaqt orasida ortga qaytganlari, inson oyog‘i yetmagan cho‘qqini zabt etganlari haqida afsonalar yuradi.
Biroq ushbu buyuk hodisotdan kimsa xabar topmaydi, birov u qahramonni tabriklamaydi ham, na tantanalar, na intervyular uyushtiriladi, na qahramonga biror nishon berishadi. Chunki bunday hodisalar xoslar uchun maxsus. Qahramon bu haqda bor-yo‘g‘i “Men u dunyoga borib keldim”, deyishi mumkin, vassalom. Axir unda o‘zga olamda bo‘lganini tasdiqlovchi na biror surat, na hujjat-dalil bor.
Voqean, shunday hodisa ro‘y berib qolgudek bo‘lsa, o‘z tafakkurimiz vositasida o‘sha o‘zga olamga tirqish topa olsak – biz uchun mavhum bir formuladan boshqa narsa bo‘lmagan, bizdan tom ma’noda tashqarida bo‘lgan olam ayni chog‘da hayotimizning o‘ziga aylanadi. O! U lahzalarda o‘zligimizdan, qayg‘u, quvonch, tashvish atalmish yuklarimizdan birato‘la xalos bo‘lamiz. Inson tafakkuri naqadar bepoyon-a!
Xuddi shunday voqea, osmon billuriy ranglarga chulg‘angan, shahar chiroqlari go‘yo Zuhro yulduzi bilan bahs boylashgandek, u yer, bu yerda miltillay boshlagan ajoyib kuz oqshomlarining birida professor Albert Eynshteyn bilan ham sodir bo‘ldi. Uning qalbi – o‘sha sir-sinoatga boy bir parcha go‘sht – Xudoning marihamatini his qildi. Zero, Eynshteyn donishmand odam edi. Dunyo havaslariga parvo qilmasdi. Ammo ayni lahzalarda u o‘zini odamlar izdihomidan yuksaklarda his qildi. Non ushog‘iga intizor gado favqulodda bir xumcha oltin topib olgandi go‘yo.
Go‘yo Eynshteynning nomunosib o‘ylariga jazodek, sirli haqiqat qanday paydo bo‘lgan bo‘lsa, shunchalik kutilmaganda, daf’atan ko‘zdan yo‘qoldi. Ayni damda professor hozir bo‘lgan makonining o‘ziga tamomila notanish ekanini anglab qoldi. U chetlari jonli devor bilan to‘silgan uzun yo‘lak bo‘ylab ketib borar, atrofida imorat tugul biror tirik jon ko‘rinmasdi. Yo‘lak oxirida sariq-qora zebra tusida bo‘yalgan, shiftini sharsimon chiroq yoritib turgan benzakalonka ko‘rinardi, xolos. Yon tarafdagi skameykada, chamasi mijoz yo‘qligidan zerikibgina bir zanji o‘tirardi. Uning egnida ish kombinizoni, boshida esa beysbol shapkasi bor edi.
Eynshteyn uning yonidan indamay o‘tib ketmoqchi edi, biroq zanji o‘rnidan turib u tomon odimladi.
— Janob!-dedi u.
Zanji o‘rnidan turgach, barzangi kelbati, xushbichim yuzi, bor bo‘y-basti bilan mukammal bir afrikalikni o‘zida mujassam etgani ko‘zga tashlandi. Tun qorong‘usida jilmayar ekan, marjondek tishlari yarqirab ko‘rinardi.
— Janob,-dedi u,-sizda gugurt topilmaydimi? — va cho‘g‘i so‘ngan sigareta bilan unga yaqin keldi.
— Chekmayman,-Eynshteyn javob bera turib to‘xtadi, to‘g‘rirog‘i uni qiziqish va hayronlik to‘xtatgan edi.
Shunda zanji so‘radi:
— Balki menga aroq puli berarsiz?
U mirzaterakdek naynov, navqiron, ustiga-ustak surbetgina edi.
Eynshteyn cho‘ntaklarini timiskiladi.
— Bilmadim-da… Yonimda sariq chaqa ham topilmasov… Sayrga pul olib chiqadigan odatim yo‘q…Rosti gap afsusdaman…— der ekan ketishga chog‘landi.
— Shunisiga ham qulluq,-dedi zanji,— ammo, ma’zur tutasiz…
— Yana nima?-malollandi Eynshteyn.
— Siz menga keraksiz. Bu yerga asli shuning uchun kelganman.
— Men kerakman?! Nima gap o‘zi?!
— Menga keraksiz,— takrorladi zanji,-bir muhim ish yuzasidan. Buni faqat qulog‘ingizga aytishim mumkin.
Ayni damda tun pardasi yanada quyuqlashgan, bunga sari zanjining tishlari olldingidan ham oppoqroq ko‘rinardi. Zanji Eynshteynning qulog‘iga engashdi.
— Men – jon olguvchi farishtaman,-shivirladi u, — joningni olgani keldim.
Eynshteyn bir qadam ortga chekindi.
— Menimcha,-dedi u ovozi jiddiylashib,— menimcha, ko‘proq ichib qo‘yganga o‘xshaysan, og‘ayni.
— Men – o‘lim farishtasiman, — ta’kidladi zanji,— qara…
U jonli devordan yam-yashil bir novdani sindirib oldi. Oradan lahza o‘tmay uning qop-qora qo‘llarida yashnab turgan barglarning rangi siniqdi, so‘lishga tushdi, so‘ng esa kulga aylandi. Zanji bir puflab kaftidagi kulni ko‘kka sovurdi.
Eynshteyn boshini egdi.
— Jin ursin. Demak, kunim bitibdi-da…Qanday qilib – shu ahvolda, tun qorong‘usida, yo‘lning qoq o‘rtasidami?!..
— Menga shunday buyurilgan.
Eynshteyn atrofiga olazarak boqdi, tirik jondan nishon yo‘q edi. Hammasi avvalgidek: uzun yo‘lak, pastlikda chiroqlar mo‘ltiraydi, chorraha tomondan avtomobillar qizil ko‘zlarini tikadi.
Falak gumbazida yulduzlar jimiri, Zuhro yulduzi quyi ingan.
Eynshteyn chuqur tin olib dedi:
— Menga qara, birodar, bir oy muhlat berolmaysanmi? Tugata olmagan bir muhim ishim bor, shuni yakunlagan kunim kelsang degandim. O‘tinaman faqat bir oygina…
— Kashf etmoqchi bo‘lgan narsangni, — ta’kidladi “zanji”, — men bilan boradigan joyingda so‘zsiz topasan.
— Bu boshqa-boshqa narsalar: u dunyoda mehnatsiz topilgan kashfiyotning qiymati nima bo‘lardi. Mening kashfiyotim esa odamlar uchun koni foyda. O‘ttiz yildan beri shuning ustida ter to‘kaman. Orzuyim ushalay deganda-ya…
“Zanji” ishshaydi.
— Bir oy deysanmi?.. Mayli, ammo muddating yetgandan so‘ng qochib qolishni xayolingga ham keltirma. Osmonga chiqsang oyog‘ingdan, yerga kirsang qulog‘ingdan tortib olaman.
Eynshteyn yana nimadir demoqchi bo‘lib boshini ko‘targanida, suhbatdoshidan asar ham topmadi.
Bir oy deganlari hijrondagi oshiq uchun qanchalar ko‘p muddat bo‘lsa, ajalini kutayotgan bechora uchun soniyadan-da qisqa ekan. Soniya nima bo‘pti bir nafas singari shiddatkor va aniq. Mana u o‘tdi-ketdi. Eynshteyn va’dasiga vafo qilib, belgilangan joyga yo‘l oldi. O‘sha benzakalonka, o‘sha skameyka, unda “zanji” o‘tiribdi. Faqat bu safar u kombinizoni ustidan harbiylar kamzulini kiyib olgan: axir havo sovib qolgan-da.
— Men keldim,-dedi Eynishteyn uning yelkasiga turtib.
— Qalay, ishlaringni bitirdingmi?
— Yo‘q, tugata olmadim, — og‘ir xo‘rsindi olim, — menga yana bir oy muhlat ber! Qasam ichaman. Bu safar tugataman. Ishon, kunu tun quldek ishladim, baribir ulgurmadim. Ammo arzimagan ish qoldi.
“Zanji” orqa o‘girib o‘tirgan holatida yelka qisdi.
— Siz – Odam bolalari, hammangiz bir go‘rsiz. Sizga mudom nimadir yetishmaydi. Sira birovdan minnaddor bo‘lmaysiz. Bir soniya ortiqroq yashash uchun tiz cho‘kib oyoq o‘pishga-da tayyorsiz. Bahona topishni-ku qiyib qo‘yasiz.
— Men qilayotgan kashfiyot o‘ta murakkab. Hali inson zotiga nasib etmagan…
— Bo‘ldi, bilaman, bilaman, — gapni shart kesdi “zanji”, — hikmat toshi yaratmoqchisan, shundaymi?
Shundan so‘ng har ikkisi jim qolishdi. Sertuman, sovuq kuz oqshomi etni junjuktiradi. Bunday tunda uyda yotganga ne yetsin.
— Men nima qilay endi? — so‘radi Eynshteyn.
— Bo‘pti ketaver…Lekin bir oy ko‘z ochib yumguncha o‘tib ketadi.
Chindan ham bir oy ko‘z ochib yumguncha o‘tib ketdi. Vaqtning bu qadar ochofatligi shunda bilindi.
O‘sha dekabr tunida izg‘irin esar, yakkam-dukkam chirindi xazonlarni o‘ynatar, olimning bosh kiyimi ostidan chiqib turgan oppoq sochlariga changal solardi. O‘sha benzakalonka, bu safar skameykada boshiga qalin salla o‘ragan o‘sha “zanji” sovuqning zo‘ridan dildirab o‘tirardi.
Eyniishteyn unga yaqin kelib, yelkasiga dadil turtdi.
— Men keldim.
“Zanji”ning sovuqdan tishlari takirlar, kamzo‘liga o‘ranib olgandi.
— Ha, senmisan?
— Men.
— Demak, tugatibsan-da?
— Xudoga shukur, tugatdim.
— Yuz yillik o‘yini intiho topibdi-da! Har holda armoning qolmagandir? Boqiylik sirini ochgandirsan?
— Ha,-Eynshteyn jilmayib javob qilar ekan, yo‘talib qo‘ydi,— nafsilamrini aytganda hammasi joyiga tushdi.
— Ketdikmi bo‘lmasam? Safarga tayyormisan?
— Albatta, kelishganmiz-ku.
“Zanji” ilkis sakrab turdi va shunday qahqaha otdiki, faqat iblisgina bunday kulishi mumkin edi. Keyin o‘ng qo‘lining kursatkich barmog‘i bilan Eynishteynning qorniga bir turtgan edi, u muvozanatini yo‘qotib, oyog‘ida zo‘rg‘a turib qoldi.
— Yaxshi, yaxshi keksa qaroqchi…uyingga jo‘na, tez bo‘l, yugur, bu sovuqda o‘pkangni oldirib qo‘ymasingdan… Hozircha menga keraging yo‘q.
— Meni qo‘yvormoqchimisan? Unda bu ko‘rsatgan hunaringni qanday tushunish kerak?
— Bularning barisi ishingni tezroq tugatishing uchun edi, vassalom. Men maqsadimga erishdim…Seni shunday qo‘rqitmaganimda, kim bilsin yana qancha cho‘zar eding?!
— Mening ishim?.. Buning senga nima qizig‘i bor?
“Zanji” tirjaydi.
— Menga-ku kerak joyi ham yo‘g‘-a… Ko‘rmaysanmi, rahbariyat, yer osti dunyosining hukmdori – ustozim iblis… Uning aytishicha, avvalgi kashfiyoting ham shaytanat dunyosi uchun katta foyda bergan. Bunda shaxsan sen aybdor bo‘lmasang ham, shunday bo‘lgani rost. Senga bu yoqadimi, yoqmaydimi ixtiyoring o‘zingda, janob professor, lekin kashfiyoting jahannamga mislsiz foyda olib keldi… Endi yangi kashfiyotingdan foydalanishni o‘ylayapmiz.
— Bo‘lmagan gap!-norozi chinqirdi Eynishteyn.-Dunyoda undan bezararroq narsa bor ekanmi? Bu shunchaki formula, mutloq mavhumiyat xolos…
— Yashshavor, — qichqirdi iblisvachcha, yana olimning qorniga turtar ekan. — Yashshavor, azamat! Seningcha meni bu yoqqa o‘ynagani yuborishganmi? O‘ylaysanki, ular xato qilishganmi?.. Yo‘q-yo‘q, sen yaxshi ishlading. Zulmatdagi og‘alarim sendan xursand bo‘lishadi endi!.. Eh sen bilganingda edi!..
— Nimani, nimani bilganimda edi?
Ammo iblisvachcha g‘oyib bo‘lgan, atrofda na banzakalonka, na skameykadan nishon bor edi. Yolg‘iz tun, izg‘irin shamol va uzoq chorrahadagi avtomobil chiroqlarigina ko‘zga tashlanardi…
Rus tilidan Uzoq Jo‘raqulov tarjimasi
