Кунлардан бир куни кечқурун чарчаб-ҳориб, руҳим чўкиб уйга қайтаётган эдим, профессор (шундай дейишади, бироқ қандай профессорлиги номаълум) Скясси олдимдан чиқиб қолди. Бу одамни мен кўпдан буён биламан. Турли жойларда тез-тез ва кутилмаганда кўриниш бериб қолади. Ўзи уқтиришича, биз гимназияда бирга ўқиган эмишмиз. Бироқ, тўғрисини айтсам, буни мен эслаёлмайман.
Дино Буссати
АФСУНГАР
Рус тилидан Отаули таржимаси
ХХ аср жаҳон ҳикоячилигининг бетакрор намояндаларидан бири италян адиби Дино Буссатидир. У 1906 йилнинг 16 октябрида Италиянинг Беллуно вилоятида туғилиб, 1972 йилда Миланда вафот этган.
Кўп йиллар Миландаги “Коррера делла Сера” газетасида ишлаган. Ёзувчининг “Тоғли Барнаббо” (1933), “Эски ўрмон сири” (1935), “Татар чўли” (1940), “Муҳаббат” (1963) романлари, “Йириклаштирилган қиёфа” (1960), “Айиқларнинг Ситсилияга ғаройиб босқини” (1945) ва бошқа қиссалари, кўпгина ҳикоя ва драмалари машҳур. Чунончи, “Татар чўли” романи билан “Қизиқ воқеа” драмасини француз тилига Албер Камю таржима қилган. “Татар чўли” романи Борхеснинг шахсий кутубхонасидаги энг ардоқли асарлардан бири ҳисобланган. Ёзувчининг 1958 йилда чоп этилган “Олтмиш ҳикоя” тўплами Италиянинг энг обрўли “Стрега” адабий мукофоти билан тақдирланган.“Ла Скала”даги шов-шув” ҳикоясини эса, Андре Моруа иккинчи жаҳон урушидан кейинги бутун Европа адабиётида дунёга келган энг ҳаққоний асар сифатида баҳолаган.
Жаҳон адабиётини пухта биладиган ёзувчиларимиздан бири, филология фанлари доктори Хуршид Дўстмуҳаммад бир ҳикоясини Дино Буссатининг “Етти қават” ҳикоясига татаббу тарзида ёзгани адабий жамоатчиликка яхши маълум.
Дино Буссатининг севимли ёзувчиларидан бири Эдгар По бўлгани, албатта, бежиз эмасдир. Ёзувчи Мопассан, Тагор, Чехов, О. Генри, Стефан Свейг, Эдгар По, Сабоҳиддин Али, Азиз Несин, Муҳаммад Али Жамолзода каби жаҳоннинг машҳур ҳикоянавислари қаторида ҳақли равишда тура олади.
Адиб қаламига мансуб жами икки юзга яқин ҳикоянинг аксарияти кўпгина тилларга таржима қилинган. Бу ҳикояларнинг энг муҳим фазилатлари ёрқин чизиб кўрсатилган лавҳа – мумтоз тасвирий аниқлиги, қисқалиги, шарқона муболаға, мажоз ва асотирларга бойлигида дейиш мумкин.
Кунлардан бир куни кечқурун чарчаб-ҳориб, руҳим чўкиб уйга қайтаётган эдим, профессор (шундай дейишади, бироқ қандай профессорлиги номаълум) Скясси олдимдан чиқиб қолди. Бу одамни мен кўпдан буён биламан. Турли жойларда тез-тез ва кутилмаганда кўриниш бериб қолади. Ўзи уқтиришича, биз гимназияда бирга ўқиган эмишмиз. Бироқ, тўғрисини айтсам, буни мен эслаёлмайман.
Ким ўзи у? Нима иш қилади? Ҳеч қачон бунинг тагига ета олмаганман. Унинг озғин-қотма, ёвқур юзи билан мийиғидаги истеҳзоли табассуми… Бироқ энг ўзига хос жиҳати шундаки, у ҳар қандай одамда «Мен бу кишини қаердадир кўрганман» деган янглиш тасаввур уйғотади. Баъзилар уни афсунгар деб қатъий ишонишади.
– Қалай? – сўради у мендан таомилдаги салом-аликдан сўнг. – Ҳалиям ёзяпсанми?
– Бошқа нимаям қила олардим, – дафъатан ночор-нотавон ҳолимни ҳис қилиб елка қисдим.
– Нима, жонингга тегмадими? – ҳужумни кучайтирди у. Кўча чироғининг хира ёруғида юзидаги масхараомуз кулги кўриниб турар эди. – Билмайман, мен баъзан ўйлаб қоламанки, гўё сиз ёзувчилар кундан кунга ҳеч кимга керак бўлмай қоляпсизлар. Нафақат ёзувчилар, балки рассомлар, ҳайкалтарошлар, бастакорлар ҳам. Қуруқ оворагарчиликка, шунчаки ўйинга ўхшайди. Нима демоқчи бўлаётганимни тушуняпсанми?
– Тушуняпман.
– Ёзувчилар, рассомлар ва шу кабилар, ҳаммаларингиз эътибор қозонишни истаб тутуриқсизроқ ва чалкашроқ янгиликни кашф қилишга жон-жаҳдингиз билан уринасизлар. Мухлисларингиз ўзи кўп эмас, борларининг ҳам кўнгиллари сизга нисбатан тобора совиб кетяпти. Одамлар айтмоқчи бўлаётган гапларингизни қарийб мутлақо эшитмай қўйяпти. Кунлардан бир куни, очиғини айтганим учун кечирасан, сизлар ўзларингизни саҳронинг қоқ ўртасида кўрасизлар.
– Бўлиши мумкин, – дедим мен итоаткорлик билан.
Бироқ Скясси, афтидан, мени қийнамоқчига ўхшарди.
– Менга яна шуни айт-чи, масалан, сен бирон меҳмонхонага кирганингда оти-зотинг билан касби-корингни сўрашди дейлик. Ўшанда сен «ёзувчиман» деб жавоб қайтарганингда, бу сенга алланечук бемаънидек туюлмайдими?
– Эҳтимол, – дедим мен. – Франтсияда ундай эмасдир, лекин бизда айнан шунақа.
– Ёзувчи, ёзувчи! – ошкора калака қилди у. – Нима, сен ҳали ўзингни жиддий қабул қилишларини истайсанми? Бизнинг дунёмизда ёзувчи деганлари кимга нима учун керак?.. Муғомбирлик қилмай яна бир гапни очиқ айт-чи… Сен китоб дўконига кириб, расталарга қараганингда…
– Деворлар бўйлаб то шипга қадар тизилишиб турган турли-туман китоблар, кейинги ойларнинг ўзидаёқ ёруғлик кўрган минглаб-минглаб китоблар… шуларга ишора қилаётган бўлсанг керак, а?.. Қараб туриб, буларга қўшимча мен ҳам яна бир китоб ёзяпманми деб ўйлайман-да, қўлим ишга бормай қолади. Бир неча чақиримга чўзилиб кетган, тоғ-тоғ бўлиб уюлиб ётган сархил мевалару сабзовотларга бой улкан бозорда сўлиган сабзини сотиш умидида турган болакайга ўхшатаман ўзимни… Дилингдагини топдимми?
– Худди шундай! – Скясси масхараомуз тиржайди.
– Ҳайриятки, – эътироз билдиришга журъат қилдим, – ўқийдиганлар ҳали бор, бизнинг китобларни сотиб оладиганлар йўқ эмас.
Шу пайт, таъбир жоиз бўлса, қадрдоним андак энгашиб, поябзалимни синчиклаб кўздан кечира бошлади.
– Яхши этикдўз ошнанг борга ўхшайди-я?
Худога шукур, ўйладим ўзимча, ҳар қалай, суҳбатимиз бошқа мавзуга кўчди-ку. Ўзинг ҳақингдаги аччиқ ҳақиқатни эшитишдан оғирроқ нима бор бу оламда?
– Ажойиб уста! – бажонидил жавоб қилдим мен. – Қўли гул уста. Шунақанги яхши, шунақанги пишиқ-пухта тикадики, тиккани ҳеч тўзмайди-да!
– Яша! – хитоб қилди бу аблаҳ. – Гаров ўйнайманки, у сендан камроқ пул топади.
– Эҳтимол.
– Нима, сенингча бу ўтакетган мантиқсизлик эмасми?
– Билмадим, – жавоб қилдим мен. – Тўғрисини айтсам, мен бу хусусда ўйлаб кўрмаган эканман.
– Мени тўғри тушун, – баттар авж қилди Скясси, – сен ёзган ҳамма нарсалар менга мутлақо ёқмайди демоқчи эмасман, йўқ, шахсан сенга ҳеч бир эътирозим йўқ. Бироқ сен ва сенга ўхшаган минглаб одамлар ўз умрларингизни ҳаётда ҳеч қачон бўлмаган тарихларни ёзиб ўтказасизлар. Бунинг устига, уларни ёруғликка олиб чиқадиган ноширлар ҳам топила қолади. Сотиб оладиган одамлар ҳам топилади. Сизлар шу йўл билан даста-даста пул топасизлар. Газеталар улар ҳақида ёзишади. Мунаққидлар уларга сон-саноқсиз тадқиқотларини бағишлайди. Бу тадқиқотлар ҳам ўз навбатида нашр этилади-да, дўконларда муҳокама қилинади… Биринчи сатридан то охирига қадар бичиб-тўқилган уйдирма тарихлар! Ўйлайманки, ҳатто сенинг ўзингга ҳам буларнинг бари ўтакетган ақлсизлик бўлиб туюлса керак? Тағин бу атом бомбалари-ю, сунъий йўлдошлар асрида!.. Сенингча, бу масхаравозлик ҳали узоқ давом этадими?
– Билмадим. Балки сен ҳақдирсан, – дедим мен, юрагим мисли кўрилмаган даражада ҳувиллаб.
– Хўш, ўзинг айт, сизлар кимга кераксизлар? – тантана қилди Скясси – Адабиёт, санъат – чиройли, баландпарвоз сўзлар! Аммо бизнинг давримизда санъат ҳам овқат, атир, шаробга ўхшаган оддийгина кундалик истеъмол маҳсулотларидан бошқа нарса эмас. Бугунги кунда одамларни қандай санъат қизиқтиряпти? Қандай шиддатли тўлқин устимизга бостириб келаётганини ўзинг кўрмаяпсанми?.. Енгил-элпи қўшиқлар, шеърчалар, шовқин-сурон, дод-вой, олди-қочди! Мана, шон-шуҳрат қаерда! Мана, ақалли сени олиб қарайлик: ақлли нарсаларни ёзасан. Ҳатто зўр нарсалар дейиш мумкин. Бироқ омад ҳақида гапириладиган бўлса, бу борада энг истеъдодсиз жаз қўшиқчиси сени бир чўқишда қочиради. Одамларга қўпол бўлса-да, айни лаҳзаларда бевосита ҳиссий қониқиш пайдо қиладиган нарсалар керак, дарров, бир лаҳзалик, тушундингми? Шундай нарсаларки, токи зиғирча ҳам куч сарфланмасин, ортиқча зўриқилмасин, мутлақо бош қотирилмасин.
Мен гапинг тўғри деган маънода бош ирғаб турдим, холос. Эътироз билдиришга на кучим, на далилим бор эди. Бироқ Скяссига бу ҳам кам эди.
– Бундан қирқ йилча аввал санъаткор таниқли шахс бўлиши мумкин эди. Бироқ эндига келиб… Агар қандайдир эски-туски, алмисоқдан қолган нарсаларгина ўзларини омон сақлаб қололмасалар. Масалан, дейлик, Хемингуей, Стравинский, Пикассо, боболаримиз билан бобокалонларимизнинг яратганлари… Йўқ-йўқ, сиз аллақачон ютқазиб бўлгансиз… Сен абстракт санъат кўргазмасида бўлганмисан? Уни мунаққидлар қандай тушунтиришларини ўқиганмисан? Сафсата, учига чиққан сафсата! Амал-тақал жон сақлаб қолган бир ҳовуч нодонлар, тағин ўзлари чаплаб ташлаган бўёқларини миллион, ҳатто икки миллионга сотишни уддалашганларига ҳайрон қоласан киши. Сўнгги алаҳсираш бу, мен сенга айтсам, ўлим олдидаги жон талвасаси бу! Сиз санъаткорлар бир томонга қараб кетяпсизлар, китобхон билан томошабин бўлса, бутунлай қарама-қарши томонга кетяпти. Бундан чиқди, бир-бирингиздан тобора узоқлашяпсизлар. Шундай кун келадики, ўрталарингиздаги масофа шу қадар олис бўладики… Сиз қанчалик бақириб-чақириб аюҳаннос солманг, лекин биронта ит сизнинг овозингизни эшитмайди.
Айни шу топда гоҳо содир бўлиб турадиган воқеа рўй берди: ифлос кўча бўйлаб нимадир елиб ўтди. Нималиги ноаниқ – майин шабада эмас, чунки ҳавода ҳеч бир ўзгариш сезилмади, муаттар атир иси эмас, чунки атрофимизда ўша-ўша бензин ва яна алламбало ачимсиқ нарсалар ҳиди анқирди, ёқимли куй эмас, чунки машиналар шовқинидан бошқа ҳеч нима эшитилмас эди. Нималиги номаълум – муқаддас туйғулар ва хотираларнинг жунбишга келишими, қандайдир изоҳлаб бўлмайдиган бир сир-синоат.
– Лекин барибир… – дедим мен.
– Нима «лекин барибир»? – Скяссининг юзида заҳарханда зуҳур бўлди.
– Лекин барибир биз қўлимиздан келганча ёзаётган тарихларни ҳеч ким ўқишни хоҳламай қолганида, кўргазмалар буткул кимсасиз бўлиб ҳувиллаб қолганида, чолғучилар ўз асарларини бўм-бўш ўриндиқлар қаторларига ижро этганларида ҳам… ана ўша тақдирда ҳам бизнинг ижодимиз… йўқ, мен ўзим ҳақимда эмас, мен қилган иш билан шуғулланадиганлар ҳақида…
– Қани-қани, намунча бўшашмасанг! – истеҳзо билан қитиқ патимга тегишда давом этди биродарим.
– Шуни билиб қўйки, сен айтаётган ўша тарих, расм, мусиқа, бошқа аҳмоқона, тушунарсиз ва фойдасиз нарсалар ҳамиша инсонийликнинг энг олий ифодаси, асл умумбашарий қадриятлар бўлиб қолаверади.
– Қўй, мени қўрқитма! – хитоб қилди Скясси.
Лекин мен, билмадим, нима учун, энди ўзимни тўхтата олмас эдим. Ич-ичимда тошаётган исён ташқарига йўл қидирар эди.
– Ҳа-ҳа! Майли, сен буни аҳмоқлик деб ҳисоблашинг мумкин, бироқ ҳақиқий санъат ҳамиша бизни молдан фарқлаб турувчи нарса бўлиб қолаверади. Бу ерда фойдали ё фойдасиз эканлиги аҳмиятли эмас. Эҳтимолки, буткул фойдасизлиги учун ҳам бизга жуда-жуда керакдир. Атом бомбаси, сунъий йўлдошлар, юлдузлар¬¬аро ракеталардан ҳам минг карра керакроқ! Айни шу аҳмоқлик буткул тугаб битган ўша қаро кунда одамлар ибтидоий жамоа давридагидек аянчли бир маҳлуққа айланиб қоладилар. Чунки чумолилар ини билан энг янги техниканинг ҳар қандай мўъжизаси ўртасидаги масофа чумолилар инини инсоний жамиятдан ажратиб турувчи масофага нисбатан минг карра қисқароқ!..
– Сен, масалан, ўн сатрлик алмойи-алжойи сюрреалистик шеърни назарда тутяпсанми? – аччиқ кулиб сўради Скясси.
– Ҳа, ҳаттоки бир қарашда мутлақо ақлга сиғмайдиган, ҳатто беш сатрлик шеърни ҳам назарда тутиб айтяпман бу гапни! Муҳими – одам боласининг ёзиш иштиёқида, бу ишидан бирон натижа чиқадими-йўқми – бу у қадар муҳим эмас. Эҳтимол мен адашаётгандирман, аммо фақатгина шу йўлда нажот бор. Агарда…
Ана шунда Скясси оғзи қулоғига етгудек хурсанд бўлиб узоқ кулди. Қизиқ, бу кулгиси энди мутлақо ёқимсиз эмасди. Мен таажжубдан донг қотиб қолдим.
У елкамга қаттиқ қоқиб қўйди:
– Ана энди ўзингга келдинг, тентаквой.
– Тушунмадим, нима демоқчисан? – ажабланиб сўрадим мен.
– Ҳеч нима, ҳеч нима, – жавоб қилди Скясси ва озғин-қотма юзи қандайдир ички бир ёруғликдан нурланиб кетди. – Қарасам, ҳамма нарсадан ҳафсаланг пир бўлиб бўшашибгина келяпсан. Гўё ҳеч нимага ихлосинг қолмагандек. Шунинг учун сени қаттиқроқ бир силкитиб кўргим келди-да.
Ҳақ-рост. Нима бўлганда ҳам, мен ўзимни бутунлай бошқа одам деб ҳис қилмоқда эдим: бир қадар эмин-эркин, ўзига ишончи мустаҳкам… Мен тамаки тутатгунимча Скясси руҳдек дафъатан кўздан йўқолди.
Dino Bussati
AFSUNGAR
Rus tilidan Otauli tarjimasi
XX asr jahon hikoyachiligining betakror namoyandalaridan biri italyan adibi Dino Bussatidir. U 1906 yilning 16 oktyabrida Italiyaning Belluno viloyatida tug’ilib, 1972 yilda Milanda vafot etgan.
Ko’p yillar Milandagi “Korrera della Sera” gazetasida ishlagan. Yozuvchining “Tog’li Barnabbo” (1933), “Eski o’rmon siri” (1935), “Tatar cho’li” (1940), “Muhabbat” (1963) romanlari, “Yiriklashtirilgan qiyofa” (1960), “Ayiqlarning Sitsiliyaga g’aroyib bosqini” (1945) va boshqa qissalari, ko’pgina hikoya va dramalari mashhur. Chunonchi, “Tatar cho’li” romani bilan “Qiziq voqea” dramasini frantsuz tiliga Alber Kamyu tarjima qilgan.“Tatar cho’li” romani Borxesning shaxsiy kutubxonasidagi eng ardoqli asarlardan biri hisoblangan. Yozuvchining 1958 yilda chop etilgan “Oltmish hikoya” to’plami Italiyaning eng obro’li “Strega” adabiy mukofoti bilan taqdirlangan.“La Skala”dagi shov-shuv” hikoyasini esa, Andre Morua ikkinchi jahon urushidan keyingi butun Yevropa adabiyotida dunyoga kelgan eng haqqoniy asar sifatida baholagan.
Jahon adabiyotini puxta biladigan yozuvchilarimizdan biri, filologiya fanlari doktori Xurshid Do’stmuhammad bir hikoyasini Dino Bussatining “Etti qavat” hikoyasiga tatabbu tarzida yozgani adabiy jamoatchilikka yaxshi ma’lum.Dino Bussatining sevimli yozuvchilaridan biri Edgar Po bo’lgani, albatta, bejiz emasdir. Yozuvchi Mopassan, Tagor, Chexov, O. Genri, Stefan Sveyg, Edgar Po, Sabohiddin Ali, Aziz Nesin, Muhammad Ali Jamolzoda kabi jahonning mashhur hikoyanavislari qatorida haqli ravishda tura oladi.
Adib qalamiga mansub jami ikki yuzga yaqin hikoyaning aksariyati ko’pgina tillarga tarjima qilingan. Bu hikoyalarning eng muhim fazilatlari yorqin chizib ko’rsatilgan lavha – mumtoz tasviriy aniqligi, qisqaligi, sharqona mubolag’a, majoz va asotirlarga boyligida deyish mumkin.
Kunlardan bir kuni kechqurun charchab-horib, ruhim cho‘kib uyga qaytayotgan edim, professor (shunday deyishadi, biroq qanday professorligi noma’lum) Skyassi oldimdan chiqib qoldi. Bu odamni men ko‘pdan buyon bilaman. Turli joylarda tez-tez va kutilmaganda ko‘rinish berib qoladi. O‘zi uqtirishicha, biz gimnaziyada birga o‘qigan emishmiz. Biroq, to‘g‘risini aytsam, buni men eslayolmayman.
Kim o‘zi u? Nima ish qiladi? Hech qachon buning tagiga yeta olmaganman. Uning ozg‘in-qotma, yovqur yuzi bilan miyig‘idagi istehzoli tabassumi… Biroq eng o‘ziga xos jihati shundaki, u har qanday odamda “Men bu kishini qaerdadir ko‘rganman” degan yanglish tasavvur uyg‘otadi. Ba’zilar uni afsungar deb qat’iy ishonishadi.
– Qalay? – so‘radi u mendan taomildagi salom-alikdan so‘ng. – Haliyam yozyapsanmi?
– Boshqa nimayam qila olardim, – daf’atan nochor-notavon holimni his qilib yelka qisdim.
– Nima, joningga tegmadimi? – hujumni kuchaytirdi u. Ko‘cha chirog‘ining xira yorug‘ida yuzidagi masxaraomuz kulgi ko‘rinib turar edi. – Bilmayman, men ba’zan o‘ylab qolamanki, go‘yo siz yozuvchilar kundan kunga hech kimga kerak bo‘lmay qolyapsizlar. Nafaqat yozuvchilar, balki rassomlar, haykaltaroshlar, bastakorlar ham. Quruq ovoragarchilikka, shunchaki o‘yinga o‘xshaydi. Nima demoqchi bo‘layotganimni tushunyapsanmi?
– Tushunyapman.
– Yozuvchilar, rassomlar va shu kabilar, hammalaringiz e’tibor qozonishni istab tuturiqsizroq va chalkashroq yangilikni kashf qilishga jon-jahdingiz bilan urinasizlar. Muxlislaringiz o‘zi ko‘p emas, borlarining ham ko‘ngillari sizga nisbatan tobora sovib ketyapti. Odamlar aytmoqchi bo‘layotgan gaplaringizni qariyb mutlaqo eshitmay qo‘yyapti. Kunlardan bir kuni, ochig‘ini aytganim uchun kechirasan, sizlar o‘zlaringizni sahroning qoq o‘rtasida ko‘rasizlar.
– Bo‘lishi mumkin, – dedim men itoatkorlik bilan.
Biroq Skyassi, aftidan, meni qiynamoqchiga o‘xshardi.
– Menga yana shuni ayt-chi, masalan, sen biron mehmonxonaga kirganingda oti-zoting bilan kasbi-koringni so‘rashdi deylik. O‘shanda sen “yozuvchiman” deb javob qaytarganingda, bu senga allanechuk bema’nidek tuyulmaydimi?
– Ehtimol, – dedim men. – Frantsiyada unday emasdir, lekin bizda aynan shunaqa.
– Yozuvchi, yozuvchi! – oshkora kalaka qildi u. – Nima, sen hali o‘zingni jiddiy qabul qilishlarini istaysanmi? Bizning dunyomizda yozuvchi deganlari kimga nima uchun kerak?.. Mug‘ombirlik qilmay yana bir gapni ochiq ayt-chi… Sen kitob do‘koniga kirib, rastalarga qaraganingda…
– Devorlar bo‘ylab to shipga qadar tizilishib turgan turli-tuman kitoblar, keyingi oylarning o‘zidayoq yorug‘lik ko‘rgan minglab-minglab kitoblar… shularga ishora qilayotgan bo‘lsang kerak, a?.. Qarab turib, bularga qo‘shimcha men ham yana bir kitob yozyapmanmi deb o‘ylayman-da, qo‘lim ishga bormay qoladi. Bir necha chaqirimga cho‘zilib ketgan, tog‘-tog‘ bo‘lib uyulib yotgan sarxil mevalaru sabzovotlarga boy ulkan bozorda so‘ligan sabzini sotish umidida turgan bolakayga o‘xshataman o‘zimni… Dilingdagini topdimmi?
– Xuddi shunday! – Skyassi masxaraomuz tirjaydi.
– Hayriyatki, – e’tiroz bildirishga jur’at qildim, – o‘qiydiganlar hali bor, bizning kitoblarni sotib oladiganlar yo‘q emas.
Shu payt, ta’bir joiz bo‘lsa, qadrdonim andak engashib, poyabzalimni sinchiklab ko‘zdan kechira boshladi.
– Yaxshi etikdo‘z oshnang borga o‘xshaydi-ya?
Xudoga shukur, o‘yladim o‘zimcha, har qalay, suhbatimiz boshqa mavzuga ko‘chdi-ku. O‘zing haqingdagi achchiq haqiqatni eshitishdan og‘irroq nima bor bu olamda?
– Ajoyib usta! – bajonidil javob qildim men. – Qo‘li gul usta. Shunaqangi yaxshi, shunaqangi pishiq-puxta tikadiki, tikkani hech to‘zmaydi-da!
– Yasha! – xitob qildi bu ablah. – Garov o‘ynaymanki, u sendan kamroq pul topadi.
– Ehtimol.
– Nima, seningcha bu o‘taketgan mantiqsizlik emasmi?
– Bilmadim, – javob qildim men. – To‘g‘risini aytsam, men bu xususda o‘ylab ko‘rmagan ekanman.
– Meni to‘g‘ri tushun, – battar avj qildi Skyassi, – sen yozgan hamma narsalar menga mutlaqo yoqmaydi demoqchi emasman, yo‘q, shaxsan senga hech bir e’tirozim yo‘q. Biroq sen va senga o‘xshagan minglab odamlar o‘z umrlaringizni hayotda hech qachon bo‘lmagan tarixlarni yozib o‘tkazasizlar. Buning ustiga, ularni yorug‘likka olib chiqadigan noshirlar ham topila qoladi. Sotib oladigan odamlar ham topiladi. Sizlar shu yo‘l bilan dasta-dasta pul topasizlar. Gazetalar ular haqida yozishadi. Munaqqidlar ularga son-sanoqsiz tadqiqotlarini bag‘ishlaydi. Bu tadqiqotlar ham o‘z navbatida nashr etiladi-da, do‘konlarda muhokama qilinadi… Birinchi satridan to oxiriga qadar bichib-to‘qilgan uydirma tarixlar! O‘ylaymanki, hatto sening o‘zingga ham bularning bari o‘taketgan aqlsizlik bo‘lib tuyulsa kerak? Tag‘in bu atom bombalari-yu, sun’iy yo‘ldoshlar asrida!.. Seningcha, bu masxaravozlik hali uzoq davom etadimi?
– Bilmadim. Balki sen haqdirsan, – dedim men, yuragim misli ko‘rilmagan darajada huvillab.
– Xo‘sh, o‘zing ayt, sizlar kimga keraksizlar? – tantana qildi Skyassi – Adabiyot, san’at – chiroyli, balandparvoz so‘zlar! Ammo bizning davrimizda san’at ham ovqat, atir, sharobga o‘xshagan oddiygina kundalik iste’mol mahsulotlaridan boshqa narsa emas. Bugungi kunda odamlarni qanday san’at qiziqtiryapti? Qanday shiddatli to‘lqin ustimizga bostirib kelayotganini o‘zing ko‘rmayapsanmi?.. Yengil-elpi qo‘shiqlar, she’rchalar, shovqin-suron, dod-voy, oldi-qochdi! Mana, shon-shuhrat qaerda! Mana, aqalli seni olib qaraylik: aqlli narsalarni yozasan. Hatto zo‘r narsalar deyish mumkin. Biroq omad haqida gapiriladigan bo‘lsa, bu borada eng iste’dodsiz jaz qo‘shiqchisi seni bir cho‘qishda qochiradi. Odamlarga qo‘pol bo‘lsa-da, ayni lahzalarda bevosita hissiy qoniqish paydo qiladigan narsalar kerak, darrov, bir lahzalik, tushundingmi? Shunday narsalarki, toki zig‘ircha ham kuch sarflanmasin, ortiqcha zo‘riqilmasin, mutlaqo bosh qotirilmasin.
Men gaping to‘g‘ri degan ma’noda bosh irg‘ab turdim, xolos. E’tiroz bildirishga na kuchim, na dalilim bor edi. Biroq Skyassiga bu ham kam edi.
– Bundan qirq yilcha avval san’atkor taniqli shaxs bo‘lishi mumkin edi. Biroq endiga kelib… Agar qandaydir eski-tuski, almisoqdan qolgan narsalargina o‘zlarini omon saqlab qololmasalar. Masalan, deylik, Xeminguey, Stravinskiy, Pikasso, bobolarimiz bilan bobokalonlarimizning yaratganlari… Yo‘q-yo‘q, siz allaqachon yutqazib bo‘lgansiz… Sen abstrakt san’at ko‘rgazmasida bo‘lganmisan? Uni munaqqidlar qanday tushuntirishlarini o‘qiganmisan? Safsata, uchiga chiqqan safsata! Amal-taqal jon saqlab qolgan bir hovuch nodonlar, tag‘in o‘zlari chaplab tashlagan bo‘yoqlarini million, hatto ikki millionga sotishni uddalashganlariga hayron qolasan kishi. So‘nggi alahsirash bu, men senga aytsam, o‘lim oldidagi jon talvasasi bu! Siz san’atkorlar bir tomonga qarab ketyapsizlar, kitobxon bilan tomoshabin bo‘lsa, butunlay qarama-qarshi tomonga ketyapti. Bundan chiqdi, bir-biringizdan tobora uzoqlashyapsizlar. Shunday kun keladiki, o‘rtalaringizdagi masofa shu qadar olis bo‘ladiki… Siz qanchalik baqirib-chaqirib ayuhannos solmang, lekin bironta it sizning ovozingizni eshitmaydi.
Ayni shu topda goho sodir bo‘lib turadigan voqea ro‘y berdi: iflos ko‘cha bo‘ylab nimadir yelib o‘tdi. Nimaligi noaniq – mayin shabada emas, chunki havoda hech bir o‘zgarish sezilmadi, muattar atir isi emas, chunki atrofimizda o‘sha-o‘sha benzin va yana allambalo achimsiq narsalar hidi anqirdi, yoqimli kuy emas, chunki mashinalar shovqinidan boshqa hech nima eshitilmas edi. Nimaligi noma’lum – muqaddas tuyg‘ular va xotiralarning junbishga kelishimi, qandaydir izohlab bo‘lmaydigan bir sir-sinoat.
– Lekin baribir… – dedim men.
– Nima “lekin baribir”? – Skyassining yuzida zaharxanda zuhur bo‘ldi.
– Lekin baribir biz qo‘limizdan kelgancha yozayotgan tarixlarni hech kim o‘qishni xohlamay qolganida, ko‘rgazmalar butkul kimsasiz bo‘lib huvillab qolganida, cholg‘uchilar o‘z asarlarini bo‘m-bo‘sh o‘rindiqlar qatorlariga ijro etganlarida ham… ana o‘sha taqdirda ham bizning ijodimiz… yo‘q, men o‘zim haqimda emas, men qilgan ish bilan shug‘ullanadiganlar haqida…
– Qani-qani, namuncha bo‘shashmasang! – istehzo bilan qitiq patimga tegishda davom etdi birodarim.
– Shuni bilib qo‘yki, sen aytayotgan o‘sha tarix, rasm, musiqa, boshqa ahmoqona, tushunarsiz va foydasiz narsalar hamisha insoniylikning eng oliy ifodasi, asl umumbashariy qadriyatlar bo‘lib qolaveradi.
– Qo‘y, meni qo‘rqitma! – xitob qildi Skyassi.
Lekin men, bilmadim, nima uchun, endi o‘zimni to‘xtata olmas edim. Ich-ichimda toshayotgan isyon tashqariga yo‘l qidirar edi.
– Ha-ha! Mayli, sen buni ahmoqlik deb hisoblashing mumkin, biroq haqiqiy san’at hamisha bizni moldan farqlab turuvchi narsa bo‘lib qolaveradi. Bu yerda foydali yo foydasiz ekanligi ahmiyatli emas. Ehtimolki, butkul foydasizligi uchun ham bizga juda-juda kerakdir. Atom bombasi, sun’iy yo‘ldoshlar, yulduzlar¬¬aro raketalardan ham ming karra kerakroq! Ayni shu ahmoqlik butkul tugab bitgan o‘sha qaro kunda odamlar ibtidoiy jamoa davridagidek ayanchli bir mahluqqa aylanib qoladilar. Chunki chumolilar ini bilan eng yangi texnikaning har qanday mo‘’jizasi o‘rtasidagi masofa chumolilar inini insoniy jamiyatdan ajratib turuvchi masofaga nisbatan ming karra qisqaroq!..
– Sen, masalan, o‘n satrlik almoyi-aljoyi syurrealistik she’rni nazarda tutyapsanmi? – achchiq kulib so‘radi Skyassi.
– Ha, hattoki bir qarashda mutlaqo aqlga sig‘maydigan, hatto besh satrlik she’rni ham nazarda tutib aytyapman bu gapni! Muhimi – odam bolasining yozish ishtiyoqida, bu ishidan biron natija chiqadimi-yo‘qmi – bu u qadar muhim emas. Ehtimol men adashayotgandirman, ammo faqatgina shu yo‘lda najot bor. Agarda…
Ana shunda Skyassi og‘zi qulog‘iga yetgudek xursand bo‘lib uzoq kuldi. Qiziq, bu kulgisi endi mutlaqo yoqimsiz emasdi. Men taajjubdan dong qotib qoldim.
U yelkamga qattiq qoqib qo‘ydi:
– Ana endi o‘zingga kelding, tentakvoy.
– Tushunmadim, nima demoqchisan? – ajablanib so‘radim men.
– Hech nima, hech nima, – javob qildi Skyassi va ozg‘in-qotma yuzi qandaydir ichki bir yorug‘likdan nurlanib ketdi. – Qarasam, hamma narsadan hafsalang pir bo‘lib bo‘shashibgina kelyapsan. Go‘yo hech nimaga ixlosing qolmagandek. Shuning uchun seni qattiqroq bir silkitib ko‘rgim keldi-da.
Haq-rost. Nima bo‘lganda ham, men o‘zimni butunlay boshqa odam deb his qilmoqda edim: bir qadar emin-erkin, o‘ziga ishonchi mustahkam… Men tamaki tutatgunimcha Skyassi ruhdek daf’atan ko‘zdan yo‘qoldi.
Manba: «Sharq yulduzi» jurnalining 4-soni.
