Шоядки юқоридаги мулоҳазларимиз сабаб шулардан айримлари ҳар нени ҳам шеърга солиб бўлмаслигию ёзилган ҳар нени эълон қилавериш маъқул эмаслигини оз-моз англаса, шеърият муқаддас даргоҳ эканию тилдан фойдаланиш масъулиятини чинакамига ҳис этса…

Дилмурод ҚУРОНОВ
ШЕЪРДА МАНТИҚ, ДИД, АХЛОҚ
ВА БОШҚАЛАР ХУСУСИДА
IV ҚИСМ

Аҳолига ер участкалари берила бошланган пайтлар, иморат солишга ҳали тайёрлигим йўқ, тадбиркорлик урфга кираётган маҳал эмасми, каллада бир ўй айланаверди: “Шу ерга боғ қилсам, фалон туп гилос эксам, ҳосилга кирса…” хуллас, у ёғи тижорий ҳисоб-китоб. Раҳматли дадамнинг тоғалари бўларди, жуда миришкор боғбон, шу кишига маслаҳат солдим: “Хўп ўйлабсан-у, қарашга вақтинг бўладими?” — дедилар. “Ҳа, энди, кўчатга яраша пул қилсам… у ёғи иш мавсуми мардикор ёллаб…” Кулдилар: “Ҳэ-э, ўзинг қарамасанг ё устида туриб ишлатмасанг, мардикор қараган боғ боғ бўлармиди-я. Мардикорга нима, байлашган кунлик пулини олса бўлди-да, эрта боғнинг нима бўлиши билан неча пуллик иши бор…” Аҳад Қаюмнинг шеърий тўпламларини кўздан кечириш асноси шу воқеа, негадир, икки-уч қайталаб ёдга тушаверди. Аввалига икки ўртада ҳеч бир алоқа топмадим, тўғрироғи, изламагандим ҳам. Ўйлаб кўрсам, эслаганим бежиз эмас, Аҳад Қаюмнинг шеъриятга, тилимизга муносабати моҳиятан мардикорнинг боққа муносабатига монанд экан. Сираси, унинг шеърият мулкида ўзини шоу бизнес вакили ўлароқ тутаётгани юқоридаги мулоҳазаларимизда етарлича исботини топди. Энди тил масаласига ўтамиз.

Дангалини айтсам, Аҳад Қаюм шеърларини ўқиганда “бу йигит ўзбек тилини биладими ё энди ўрганяптими?” деган андиша келади. Бунга амин бўлиш учун, масалан, “Аввало инсон бўл” номли шеърдан мана бу бандни олайлик:

Омад остонангда турганда гуллаб,
Лаззатнинг тамидан ҳидлагин ўйлаб,
Ўзингдан пастларни атайин қийнаб,
Жонини оғритма, дармон малҳам бўл,
Аввало инсон бўл, аввал одам бўл!

Хўп, ҳар қанча ғализ бўлса ҳам “омаднинг гуллаши”га кўнайлик: ҳа энди, шоир фикрини мажозий ифода этмоқчи бўлибди-ю, бироз ўхшамай қолибди-да. Бироқ “тамни ҳидлаш” дегани нимаси? Ахир, там билиш бошқа, ҳид билиш бошқа, иккисининг физиологик ва психологик механизмлари бошқа-бошқа эмасми?! Шуни билгани учун ҳам ўзбек тамни ҳидламайди, тотиб кўради-да. Шунга ўхшаш, ўқувчи сал қуйироқда “Балки ўчирарсан дилдан дарзингни” мисрасини ўқиб, “дарзни ҳам ўчириб бўларканми?!” дея ҳайрон бўлиши табиий. Агар бу ҳолнинг юзага келиш сабабини мушоҳада қилгудек бўлса, учинчи мисрадаги “дарзингни” сўзи “лафзингни” ва “қарзингни” сўзларига қофиядош бўлгани учунгина кириб қолганини осонгина фаҳмлаб олади. Ҳали хайронлиги ёзилмай турибоқ бир бечора ёнингга келиб мурувват сўраса, “Бепарво бўлмагин аҳволин кўриб, Ҳолидан кулмагин мулзам, мотам бўл” қабилидаги насиҳатга дуч келади-да, “мулзам бўлмоқ” феълининг ҳолатга алоқасини ҳам, “мотам бўлмоқ”нинг маъносини ҳам англаёлмай гаранг бўлади. Энди холис айтинг: бир шеърнинг ярмига етгунча тўрт ўринда сўз маъносини англамасликдан ғализликка йўл қўйилган бўлса, “шоир ўзбек тилини биладими?” саволи ўринли бўладими?! Ушбу савол бежиз қўйилмагани ва юқоридаги ҳолнинг асло истисно эмаслигига амин бўлмоқни истасангиз, турли шеърлардан олинган мана бу ғаройиб мисрларни мушоҳада қилиб кўринг:

Муаттар сас (?) билан берганда маъно…

Хаста, бемор деган олдим лавозим (?)

Хижрон ёқар дил тафтимни (?),
Тўлдирмоқда ишқ кафтимни (?).

Ўйлайвериб юрагим тўйди (?)

Камон бўлдим нишонсиз, ёйсиз (?)

Менга хотиржамлик йўқдир равойинг (?)

Қабр экан энг сўнгги йўлим (?)

Тилшуносликда сўз валентлиги тушунчаси борки, агар буни соддалаштириб айтмоқчи бўлсак, бу сўзнинг бошқа сўзлар билан муносабатида моҳиятан “кабутар бо кабутар, жинс ба жинс” қоидаси амал қилади деганидир. Яъни муайян сўз исталган бошқа сўз билан мазмунан бевосита боғланавермайди, унинг ўзи боғлана оладиган сўзлар доираси бор. Ўзбек тилидан фойдаланувчиларнинг 99,99 фоизи, балки, “сўз валентлиги” деганини эшитмаган ҳам чиқар, лекин тилни қониқарли даражада билганки одам 99,99 фоиз ҳолатда унга амал қилади, чунки соғлом мантиқ шуни тақозо этади. Шунинг учун ҳам, масалан, “оғиз”га “ёпмоқ” феълини боғлаганимиз ҳолда, уни “лаб”га нисбатан ишлатмаймиз. Шоиримиз эса, ўзига хос бўлишга интилиши ўта кучли экани боисми, билмадим, “Лабларинг ёпилмас дир-дир титрайсан” деяверади. Ёки ҳар не тўпори бўлса ҳам, ўзбек йигити “Севгим нархин билмадинг, Ёлғиз ёрим бўлмадинг” демаса керак, чунки савқи табиийси билан “севги” сўзига “нарх” мувофиқ келмаслигини ҳис қилиб туради. Баъзан сўзларнинг боғланиши мантиқдан шу қадар йироқки, “бу шунчаки адашиш эмас-ов, ахир, шуниям билмаслик мумкин эканми?! Хойнахой, бу шоир ўқувчисини ҳайратлантириш учун қўллаган бир услубий приём-у, мен бехабар бўлсам керак” деган ўй келади. Масалан, ақлга аёнки, одам дегани “ёнбошлаб”, “чўзилиб”, “ястаниб”, “чалқанча”… ётиши мумкин, лекин “тик ётиш”и, бўлиб ҳам қабрда “тик ётиш”и асло мумкин эмас. Чамаси, Аҳад Қаюм бошқача фикрда, унингча, ҳозирги ўзбек қизларининг хулқ-атвори шунчалар айниганки, буни кўриб “Энди Ҳамза қабрида тик ётади”. Шунга ўхшаш ғайримантиқий боғланиш мана бу мисраларда ҳам яққол кўринади:

Сенсиз мен ғўзачўп ўтинман,
Кам-кўстсиз навраста етимман.

Яхши биласиз, Шарқ шеъриятида ошиқ ўзининг ёридан айро ҳолатини ўхшатмаган ҳеч бир нарса-ҳодиса қолмагандек. Лекин шоиримиз топади, тан олиш керак, “ғўзачўп ўтин” қиёси чин маънода оригинал: адашмасам, бу ташбеҳни ҳали ҳеч кимса қўллаган эмас; боз устига, у бетакрор ҳам: келажакда ҳам уни бирон-бир шоирнинг қўллашига кўзим етмайди. Чалғиб кетдик, гап сўзларнинг ўзаро боғланиш имконлари ҳақида эди. Бу ўринда “кам-кўстсиз” сўзининг “етим”га боғлангани мантиқий ғализликни келтириб чиқаради. Негаки, “етим” сўзининг ўзида “камлик” маъноси бор, зеро, етимга ҳеч бўлмаганда ота-она етишмайди, бас, у “кам-кўстсиз” бўлолмайди. Яъни шоир бу ўринда “кам-кўстсиз” сўзини, эҳтимол, “чин етим” ва ё “ғирт етим” – ҳам отадан, ҳам онадан жудо бўлган етим маъносини ифодалаш учун қўллайди-ю, сўзларнинг мазмуний-мантиқий алоқа имконларини билмаганликдан яна қовун тушириб қўяди.

Эътибор қилган бўлсангиз керак, тилимизни чала билган хорижлик фикрини ифодалаш учун ўзи билган қолипга маъноси таниш сўзларни шунчаки жойлайверади – сўзлар орасидаги на граматик, на мазмуний алоқаларни эътиборга олади, унинг гаплари кулгимизни қистатса-да, муҳими, нима демоқчилигини фаҳмлаб олаверамиз. Шунга ўхшаш, “Наҳотки ушалди тушларим ўнги” мисрасига дуч келган ўқувчи мийиқда кулиб ўтаверар-ку, лекин бу гапни хорижлик айтмаяпти-да, ўзбекда “тушларнинг ўнги ушалмайди”, улар “ўнгидан келиши” мумкин. Ёки “Жудо қилди бизни шўр қисмат” мисрасидаги “шўр қисмат” ифодасида ҳам ғализлик бор: ўзбек “шўр”ни “пешона” билан, “аччиқ”ни эса “қисмат” билан қўллайди, чунки туз ҳам, қалампир ҳам ўз жойида ишлатилиши керак. Шунга ўхшаш, “пешонага битган” дегани “тақдирга ёзилгани” маъносида ишлатилади, яъни бу тақдир азалда “пешонага битиб қўйилади” ақидаси билан боғлиқ. Бироқ “Бошга битган пешонанинг бўлиб шўри, Икки нафар гўдак қолди норасида” дейишига қараганда, шоирнинг бу борадаги фикри ҳам оригинал кўринади. Э биродар, ахир, пешона бошга битмайди, у аслан бошнинг бир қисми-ку! Эҳтимол, шоирни халқ тилида учровчи “бошимга битган бало” қабилидаги гаплар чалғитгандир, лекин бу ерда “бош” сўзи “пешона” ўрнида ишлатилган, холос, яъни қисм-бутун алоқаси асосидаги маъно кўчиши юз берган. Яна тилда муайян даражада турғунлик касб этганки бирикманинг узвлари орасидаги алоқа “узугу кўз” мисоли: улар бир-биригагина тугал мос тушади. Дейлик, “насиҳат қилмоқ”даги “қилмоқ” ўрнига “айтмоқ”, “бермоқ” сўзларини қўйиб кўринг-чи: ғализ эканми?! Шоиримиз буни билмайди ё тан олмайди, чоғи, “Насиҳатлар бердим дўстимга” деяверади. Сўз қўллашдаги бундай эътиборсизлик кўпинча кулгили ҳолатларни юзага чиқаради. Масалан, насиҳат шеърларидан биридаги “Биров ҳаққи биров қорнида қолмас” мисраси бир қарашда бинойидек, лекин қоринда нафақат бировнинг, кишининг ўз ҳақи ҳам қолмайди, қололмайди-ку?!

Худди тилни чала билган хорижлик каби А.Қаюм ҳам кўп ҳолларда сўзларни грамматик жиҳатдан нотўғри боғлайди, ифодалаш кўзланган мазмунга номувофиқ грамматик шаклларни қўллайди. Масалан, мана бу банддаги каби:

Сўзларни ўйнатади,
Кўзларни ўйнатади,
Жонимни қийнатади,
Алдоқчи!

Дастлабки икки мисрада феълнинг орттирма нисбати қўллангани маъқул: ёр кўзларни, сўзларни ўйнатиши мумкин, бироқ учинчи мисрада “жонимни қийнатади” дейилиши билан ошиқ жонини ёр ўзи эмас, балки “кимдир бировга қийнатади” деган маъно келиб чиқадики, бу умумий мазмунга ёпишмайди. Феъл нисбатларининг маъно ва услубий хусусиятларини, хусусан, айрим феъллар мажҳул нисбатда қўлланмаслигини билмаслик бошқа бир шеърда ҳам кўринади:

Ҳар кимса ҳам севолмайди, севилмайди,
Ҳар кимса ҳам кутолмайди, кутилмайди,
Ҳар кимса ҳам куёлмайди, куйилмайди…

Эҳтимол, шоир тилшунос эмас, бас, тил қоидаларининг барини билиши ҳам шарт эмас, дея эътироз қилинар? Тўғри, бироқ у “куймоқ” феъли “севилмоқ”дагига монанд маъно берувчи шаклга эга эмаслигини билиши керак-да, ахир. Зеро, шоир тил амалиётининг илғорида боради, бас, ўзи қўллаётган тилнинг гўзаллигию жозибаси, маъно нозикликларию имконларини намоён этишга ҳам масъулдир. Афсуски, Аҳад Қаюм айни вазифасини ё билмайди, ё тан олмайди. Йўқса, шеърларида, масалан, келишик қўшимчаларини ишлатиш билан боғлиқ услубий хатолар ҳозиргидек қалашиб ётган бўлармиди?! Мана бир мисол:

Бутун дунё тор эди менга,
Кеча бахтим ёр эди менга,
Мол-давлатим бўлмаган билан,
Сиздек дўстим бор эди менга.

Мослашув қоидасига кўра тўртинчи мисрада “менга” эмас, “менинг” шакли бўлиши лозим эдики, буни дурустроқ ўқиган мактаб боласи ҳам билади. Шоиримиз шуни ҳам билмайдими ё бошқа сабаби ҳам бормикан а? Кейинги учта мисолга диққат қилсак, у услубий жиҳатдан тўғри бўлишидан кўра қофияга рост келиши ҳақида кўпроқ қайғурадиган кўринади. Йўқса, иккинчи ва учинчи мисралардаги “кундан”, “чиндан” сўзларига қофиядош бўлсин учун бандни “Тўлдир жоним, қалбингни нурдан” деб бошлашини қандай изоҳлаш мумкин?! Мана яна мисоллар: “Бир зум ором бермас дилни висолинг”, “Аҳад адо, эй гулрухсор, қарашингда”, “Сени менга талашди ишқ”, “Макон тутсам саҳроларга, денгизларга”, “Асраб юргин энди қучоққинангга”…

Жуда истасангиз, бунақа мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин (таги мўл-да!), лекин бунга на ҳожат, на хоҳиш бор. Ҳатто охирги мисолларни шарҳлаб ҳам ўтирмадим – хатолар шу даражада яққол кўзга ташланади. Тағин ҳам биз нисбат ва келишик категориялари билан боғлиқ хатоларга тўхталдик, холос, грамматик хатоларнинг бошқа кўринишлари ҳам тиқилиб ётибди. Бу шунчаки билмасликданми ё тилга эътиборсизлик, беписандликданми? Афсуски, назаримда буни билмасликнинг ўзи билангина изоҳлаб бўлмайди. Негаки, қарийб ўн йиллардан бери қалам суриб, йигирмадан зиёд китоб чиқариб қўйган одам эмасми, истаса шу вақт ичида ўрганар эди-да! Агарки шундай қилмапти, тилимизга, тил эгаларига беписандликдан бошқа изоҳ борми бунга?! Хўп, ана, билмасликка ҳам йўяйлик, ахир, бусиз шеър ёзишни-ку қўйинг, жумла тузиш ҳам маҳол-ку…

***

Шеърда жумла қурилишининг ўзига хослиги, хусусан, унда гап бўлаклари тартибининг одатдагидан жиддий фарқланиши ҳаммага маълум. Шунчаларки, авом наздида шеърнинг биринчи белгиси – шу, балки, қофиядан кейин иккинчисидир, хуллас, ҳозир буниси муҳим эмас. Муҳими, жиддийми ва ё ҳазил-мутойиба учунми “шоирона” гапиришга қасд қилган одам жумлани, масалан, “Бордим бозорга саҳар” тарзида ағдариб тузади. Аслида-ку, авом тушунчасига зид ўлароқ, тартиб шунчаки ўйин учун эмас, балки зарур жойга мантиқий урғу бериш, қофияни ростлаш каби бадиий-эстетик мақсадлар билан ўзгартирилади. Бироқ бу мақсадлар ҳам муайян мазмунни ифодалашдан устувор бўлолмайди, бас, ўзгартириш ўқувчи одатий тартибни фикран тиклаши ва гап бўлаклари орасидаги мазмуний-грамматик алоқаларни кўра олишига ҳалал бермаслиги зарур. Айни талаб бузилса, салгина саводи борки киши “эга-кесимини топиб бўлмайди” дегувчи ҳолат юзага келади. Масалан, мана бу пурмаъно мисралардаги каби:

Тоғ ҳам бўлгай йиғилиб зарра,
Томчилардан тўплангай уммон.

Бир қарашда бинойидек жумла, куй жўрлигида эшитилса-ку – тамом нуқсонсиз. Бироқ биринчи мисрадаги гап бўлакларининг алоқалари шундайки, тартиб тўғриланса, “тоғ ҳам йиғилиб зарра бўлади” маъноси келиб чиқади. Ҳолбуки, шоир “зарралар йиғилиб тоғ бўлади” демоқчи, энг ёмони, ўқувчи ҳам иккинчи мисрага қиёсан айни шундай тушунаверади. Яъни жумла тузилишида сакталик борлиги ўқувчи хаёлига келмайди, бас, шунақа шоҳбайтларни ўқигани сари унда “тил ҳисси” ўтмаслашиб боради. Натижада у “Ойни тўсса булутлар, Ерга чўмса сукутлар” мисраларини ҳам ямламай ютаверади, “сукутлар ерга” эмас, “ер сукутга чўмади”-ку деб ўтирмайди.

Маълумки, жумла қўшма гап шаклида қурилганида, уни ташкил этувчи содда гапларни ўзаро грамматик воситалар билан боғлаб қўйишнинг ўзи кам, улар орасида мустаҳкам мантиқий-мазмуний алоқа ҳам бўлиши шарт. Акс ҳолда иситманинг зўри ё шаробнинг кучидан алаҳлаётган каби ҳолат юзага келади, масалан, мана бу каби:

Севги шундай мангуки,
Оламга афсонасан,
Севги шундай қўрқувки,
Йўқотсанг вайронасан.

Жумла шаклан натижа эргаш гапли қўшма гап қолипида эканини яққол кўриб турасиз-у, “оламга афсона” бўлиш қанақасига “севгининг мангулиги” натижаси эканини англаёлмай гаранг бўласиз. Давоми бундан-да ғалат: севгининг нимаси қўрқув-у, қўрқувни йўқотиш қачон ва кимга зиён етказган экан?! Хуллас, қолип бор-у, мазмун йўқ ҳисоби, негаки, шоирнинг айтар гапи хали етилмаган – ўзини зўрлаб ёзишга ўтиргандек таассурот қолдиради кишида. Хай, бунда-ку жилла қурса қолип бор, мана бу бандда эса на синтактик қолип, на бир жўяли мазмун бор:

Недир умр мазмуни,
Муҳаббатим мангули,
Ошиқларнинг тилида,
Орзулидир, эзгули.

Ҳа, шунақа сўз тизмалари ҳам шеър деб эълон қилинаётган ва шеър деб қабул қилинаётган экан, ўқувчи омма дидининг даражасини ўзингиз баҳолайверинг. Ўқувчиларнинг бир тоифаси илк мисрадаги не-не файласуфларни неча минг йилардан буён ўйлатиб келаётган саволни ўқигач, содда эмасми, давомида улкан поэтик-фалсафий кашфиёт кутади. Бироқ кейинги мисраларни ўқиб ҳам ҳеч нарса англамагач, содда-да ахир, “жавоби ҳам жуда оғир экан, тишим ўтмади-ёв” дея ўзини ақли ноқисроқ санаб кетаверади. Бошқа бир тоифа ўқувчи ҳам, ҳеч нарса тушунмаган бўлса-да, ўқимишли деган номи бор эмасми, сир бермайди: “бир мен тушунмаётган бўлсам-чи?” деган хадиги бор – гапириб аҳмоқ кўрингандан, жим туриб оқил туюлган яхши эмасми?! Яна бир тоифа борки, унга шеърда нима дейилаётгани фарқсиз, муҳими – ким дегани: бозор-да, ахир, «бренд» деган гаплар бор…

Юқорида ҳам кўрдик, шеър – алдоқчи, кўпинча мазмундан мутлақо мосуво сўзлар тизмаси ҳам бинойидек бўлиб кўринаверади, ҳақиқатни кўришимизга оҳанг ва ўзига хос жумла қурилиши ҳалал беради. Қачонки шеърнинг жумла қурилишини фикран одатдаги тартибга келтирсак, мазмун томонини тўла баҳолай оламиз. Мисол учун мана бу мисраларни олайлик:

Жон Она юрт, меҳр тўла булоғи манда бор,
Кўзларингни риёлари бўёғи санда бор.

Демак, жумланинг ундалмадан бошқа қисмларини одатий тартибга келтириб кўрамиз: “манда меҳр тўла булоғи (?) бор, санда (яъни, Она юртда) кўзларингни(нг) риёлари(нинг) бўёғи бор”. Рости, ҳеч нарса тушунмадим, ўйлайманки, сиз ҳам. Тахминимизча, шоир “менда меҳр тўла булоқ бор” демоқчи бўлган кўринади. Эҳтимол, лекин, илгари ҳам айтгандик, шеърда демоқчи бўлишнинг ўзи кифоя эмас, дейилиши ё англанадиган қилиб ишора қилиниши керак. Аслида, бу ерда “булоқ” сўзидаги эгалик қўшимчаси олиб ташланса кифоя, мисра грамматик жиҳатдан тўғриланади. Бироқ у ҳолда вазнда сакталик юзага келадики, чамаси, эгалик қўшимчаси ўлчовни тенглаштириш учунгина қўшилган, шу мақсад йўлида мазмун қурбон берилган. Яъни бу ўринда ҳам юқорида кузатганимиз Аҳад Қаюмга хос шаклга устувор аҳамият бериш ҳолати кузатилади. Иккинчи мисра эса тузаладиган – “одам бўладиган” аҳволда эмас. Тўғриси, Она юртга татбиқан “кўзларингни риёлари” бирикмасини ҳар турли кўринишда боғламоқчи бўлиб кўрдим, маъно чиқаролмадим. Уриниб кўринг-чи, балки сиз уддасидан чиқарсиз…

Негадир айримлар фикр-туйғу анъанавий сифатлашу истиоралар, турғунлашган поэтик калималар(клишелар)у изофаларни қўллаган ҳолда жимжимадор ифодалансаёқ шеъриятга дахлдор бўлиб қолади деб ўйлашади. Мана бу сатрларга қараганда, А.Қаюм ҳам истисно эмас, чамаси:

Қўлларим қон, ишқи жароҳат,
Қайда жонон, маъшуқи роҳат.

Тан олиш керак, қўшмисранинг жаранги зўр, ҳиргойи қилиб кўринг – тап-тайёр қўшиқ, фақат мазмун ифодаси ночор. Тўғри, шоир “қўлларим қон, бу ишқнинг жароҳатидан” демоқчи эканини тушуниб олса бўлади, лекин матнда “қўлларим қон, бу жароҳатнинг ишқи (?)” тарзида ифода этилган-да. Иккинчи мисрадаги “маъшуқи роҳат” изофаси эса “роҳат маъшуқаси” маъносини берадики, бу ҳам ёр тавсифига мос эмас. Шунга ўхшаш, “Қалбим ҳар бурчаги дарзи ишқ озор” мисрасида “қалбимнинг ҳар бурчаги ишқ озоридан дарз еган” деган маънони ифодалаш кўзланган бўлса керак. Хай, майли, бурчаклари бор қалб бўлса бўлақолсин, лекин “дарзи ишқ озор”даги сўзларнинг ўзаро ва гапнинг бошқа бўлаклари билан алоқалари қандай? Шоир муайян мазмун ифодаси учун зарур сўзларни келтириб, “у ёғини ўзинг топиб олавер” қабилида йўл тутмаяптими?! Бу иштибоҳимизни мана бу мисралар ҳам қувватлайди:

Нетай кўнгил йиғлар бу дам,
Васли умид алам, алам
Шундан ошиқ Аҳадни ҳам
Жудо қилдинг, жудо қилдинг.

Жумла қурилишининг парокандалиги, мисралар орасида грамматик ва мазмуний алоқа ўта заифлиги боис кўнгил нега йиғлаётгани ҳам, Аҳад нимадан жудо қилингани ҳам қоронғулигича қолади. Иккинчи мисрадаги “Васли умид алам, алам” мисраси ўз ҳолича маъносиз бўлгани каби, бошқа мисраларга ҳам боғланмаган, фақат чиройли жаранглайди ва, эҳтимол, кимларгадир сирли мазмунга эгадек туюлар ҳам. Шунга ўхшаш, мабодо “Муҳаббат мангу осмон, унга сиғмайди ёлғон, Ўлдирар ҳаққи виждон севгини хор қилганни” мисраларини ўша “севгини хор қилган” осий ўқиб қолса, кимдан хадик олишини билмай гаранг бўлса, эҳтимол.

Аҳад Қаюм мисраларнинг ўлчовда тенглигини таъминлашнинг жуда осон йўлини топган: етишмаётган бўғинлар сонига қараб битта-яримта сўзни қўшади-қўяди. Дейлик, “Сенинг бахтинг, ҳар кун ўзингни, Кўзгуда кўрасан…” дейиш билан фикр мантиқий якунига етди, лекин кейинги мисрада уч бўғин кам, шартта “ўзингни” сўзи қўшилади – вассалом. Хўп, такрорлиги такрор, хўш, нима қипти шунга?! Яъни, “зато” қофиясини, оҳангини кўринг! Иннайкейин, унчалик такрор ҳам эмас: “ўзингни кўрасан” дегани бор бўйи билан кўриш, “юзингни кўрасан”да эса фақат юзни кўриш назарда тутилган-да, ахир… Майли, бу эътирозларни қабул ҳам қилайин, “Севолмайди сени ҳеч ким ундек биров…” мисрасига нима дейсиз?! Бунда ё “ҳеч ким”, ё “биров” ортиқча эмасми?! Шунчаки ортиқча бўлса-ку, майли, сўз бўғин сонини ростлаш учунгина киритилганини билмайди-да, мазмунга ҳам таъсир қилиб қўяди, масалан, бундай:

Қайтмас энди илк муҳаббат ҳам,
Қайтмас энди орқага вақт ҳам…

Иккинчи мисрадаги “энди” сўзи мантиққа хилоф даъвони юзага келтиради, зеро, “вақт энди орқага қайтмайди” жумласининг замирида “илгари қайтган” маъноси ҳам мавжуд. Дарвоқе, тилшуносликда “паразит сўзлар” тушунчаси борки, у киши нутқида ҳеч заруратсиз такрорланиб, гўё боғлашгагина хизмат қиладиган сўзларни англатади. Чамаси, шоир наздида “энди”, “демак”, “ҳатто” каби сўзлар шу мақомда, уларнинг аксар мазмун томони ўйланмай ишлатилгани шундай фикрга олиб келади. Бироқ, юқорида кўрганимиздек, улар мазмунга ҳам жиддий таъсир қиладики, қуйидаги парчада буни яна бир карра кузатиш мумкин:

Нигоҳлари камалак,
Нозик мисли капалак,
Ҳаммадан ҳам у демак,
Гўзал!

Жумланинг мантиқий ташкилланиши шундайки, аввал бир, сўнг бошқа белги қайд этилади-да, шуларга асосан ҳукм чиқарилади. Маълумки, “демак” сўзи ўзидан аввалги фикрлардан табиий равишда ва ақлга мувофиқ тарзда келиб чиқадиган хулосага ишора қилади. Келтирилган байтда тавсифланаётган қизнинг “нигоҳлари камалак (?)”, ўзи “капалакдек нозик” экани эса унинг бешак “ҳаммадан ҳам гўзал” эканлигига далолат қилолмайди. Демак, шоир “демак”ни мазмун томонини ўйламай, “паразит сўз” мақомида ишлатган дейишга етарли асосимиз бор.

Жумла қурилишига етарли эътибор қилинмагани сабаб кўпинча бўлак(қисм)лар орасидаги алоқалар бузилиб, ғайриодатий мазмун ифодаловчи мисралар юзага келади. Масалан, “Севгидан бахт эмас, кўзи намланар” деганда, балки, “севгидан бахт эмас, ғам-андуҳ топди” маъносини ифодалаш кўзда тутилгандир. Бироқ жумланинг ҳозирги ҳолатида аввал “севгидан кўзи намланар” алоқаси кўзга ташланадики, ўзининг мантиқан ғализлиги етмаганидек, хаёлда “нима, бахт ҳам намланиши керакмиди?” қабилидаги эътирозни уйғотади. Ёки “Йиғламайман, ҳатто пулим қолмаса”, “Севаман деб, ёлғон алдаб адашдимми?” “Севдиму, лек унутолмадим” каби яна кўплаб миcралар борки, улардаги жумла қурилиши, бўлак(қисмлар) орасидаги мазмуний алоқаларнинг бузилиши эътирозли, ҳатто, кулгили ҳолатларни юзага чиқаради. Хушоҳанг жарангу мазмунни дўст тутмаслик бундай жумлаларга хос умумий бир хусусиятдирки, улар сирасидаги “шоҳбайт”, ўлароқ қуйидаги мисраларни эътироф этиш керак чоғи:

Чиройлигим, чиройлигим,
Ҳаммаданам сиз ойлигим.

***

Хулоса ўрнида айрим фикрларни урғулаб қўйиш биланоқ чекланаман.

Аввало, шунча танқидий фикрларни айтганим билан, Аҳад Қаюмда худо берган шоирлик истеъдоди борлигини инкор қилиб бўлмайди. Фақат худо берганни тездан бозорга чиқариб сотиш ё совуриш эмас, аксинча, асраб-авайлаб, тарбиялаб ривожлантириш зарур. Истеъдод турли-туман синовлар, чиғириқлардан ўтади. Аҳад Қаюм ижодий тақдирига ёш туриб улкан шуҳрат топишу “харидоргирлик” ёзилган экан, ҳозир масала “бу синовдан у истеъдодини тоблаб чиқадими ё буткул бой берибми?” тарзида турибди. Афсуски, ҳозирча ёш шоир кейинги йўлда, биз бўлса унинг тез орада нариги йўлга ўтишига умидлана оламиз, холос. Сониян, юқорида айтилганлар фақат Аҳад Қаюмга эмас, балки унинг мисолида кўпчилик – маҳаллий хонандаларга “усилитель” қўйиб бериш асноси ўриндошлик асосида қўшиқ сўзлари билан таъминлашнинг ҳам уддасидан чиқаётган “шоир”ларга, нафақага чиққач туйқус ўзларидаги шоирлик иқтидорини фаҳмлаб қолган отахону онахонларга, хуллас, яхши ният билан қалам сураётган барчага тааллуқлидир. Шоядки юқоридаги мулоҳазларимиз сабаб шулардан айримлари ҳар нени ҳам шеърга солиб бўлмаслигию ёзилган ҳар нени эълон қилавериш маъқул эмаслигини оз-моз англаса, шеърият муқаддас даргоҳ эканию тилдан фойдаланиш масъулиятини чинакамига ҳис этса…

Dilmurod QURONOV
SHE’RDA MANTIQ, DID, AXLOQ
VA BOSHQALAR XUSUSIDA
IV QISM

Aholiga yer uchastkalari berila boshlangan paytlar, imorat solishga hali tayyorligim yo’q, tadbirkorlik urfga kirayotgan mahal emasmi, kallada bir o’y aylanaverdi: “Shu yerga bog’ qilsam, falon tup gilos eksam, hosilga kirsa…” xullas, u yog’i tijoriy hisob-kitob. Rahmatli dadamning tog’alari bo’lardi, juda mirishkor bog’bon, shu kishiga maslahat soldim: “Xo’p o’ylabsan-u, qarashga vaqting bo’ladimi?” — dedilar. “Ha, endi, ko’chatga yarasha pul qilsam… u yog’i ish mavsumi mardikor yollab…” Kuldilar: “He-e, o’zing qaramasang yo ustida turib ishlatmasang, mardikor qaragan bog’ bog’ bo’larmidi-ya. Mardikorga nima, baylashgan kunlik pulini olsa bo’ldi-da, erta bog’ning nima bo’lishi bilan necha pullik ishi bor…” Ahad Qayumning she’riy to’plamlarini ko’zdan kechirish asnosi shu voqea, negadir, ikki-uch qaytalab yodga tushaverdi. Avvaliga ikki o’rtada hech bir aloqa topmadim, to’g’rirog’i, izlamagandim ham. O’ylab ko’rsam, eslaganim bejiz emas, Ahad Qayumning she’riyatga, tilimizga munosabati mohiyatan mardikorning boqqa munosabatiga monand ekan. Sirasi, uning she’riyat mulkida o’zini shou biznes vakili o’laroq tutayotgani yuqoridagi mulohazalarimizda yetarlicha isbotini topdi. Endi til masalasiga o’tamiz.

Dangalini aytsam, Ahad Qayum she’rlarini o’qiganda “bu yigit o’zbek tilini biladimi yo endi o’rganyaptimi?” degan andisha keladi. Bunga amin bo’lish uchun, masalan, “Avvalo inson bo’l” nomli she’rdan mana bu bandni olaylik:

Omad ostonangda turganda gullab,
Lazzatning tamidan hidlagin o’ylab,
O’zingdan pastlarni atayin qiynab,
Jonini og’ritma, darmon malham bo’l,
Avvalo inson bo’l, avval odam bo’l!

Xo’p, har qancha g’aliz bo’lsa ham “omadning gullashi”ga ko’naylik: ha endi, shoir fikrini majoziy ifoda etmoqchi bo’libdi-yu, biroz o’xshamay qolibdi-da. Biroq “tamni hidlash” degani nimasi? Axir, tam bilish boshqa, hid bilish boshqa, ikkisining fiziologik va psixologik mexanizmlari boshqa-boshqa emasmi?! Shuni bilgani uchun ham o’zbek tamni hidlamaydi, totib ko’radi-da. Shunga o’xshash, o’quvchi sal quyiroqda “Balki o’chirarsan dildan darzingni” misrasini o’qib, “darzni ham o’chirib bo’larkanmi?!” deya hayron bo’lishi tabiiy. Agar bu holning yuzaga kelish sababini mushohada qilgudek bo’lsa, uchinchi misradagi “darzingni” so’zi “lafzingni” va “qarzingni” so’zlariga qofiyadosh bo’lgani uchungina kirib qolganini osongina fahmlab oladi. Hali xayronligi yozilmay turiboq bir bechora yoningga kelib muruvvat so’rasa, “Beparvo bo’lmagin ahvolin ko’rib, Holidan kulmagin mulzam, motam bo’l” qabilidagi nasihatga duch keladi-da, “mulzam bo’lmoq” fe’lining holatga aloqasini ham, “motam bo’lmoq”ning ma’nosini ham anglayolmay garang bo’ladi. Endi xolis ayting: bir she’rning yarmiga yetguncha to’rt o’rinda so’z ma’nosini anglamaslikdan g’alizlikka yo’l qo’yilgan bo’lsa, “shoir o’zbek tilini biladimi?” savoli o’rinli bo’ladimi?! Ushbu savol bejiz qo’yilmagani va yuqoridagi holning aslo istisno emasligiga amin bo’lmoqni istasangiz, turli she’rlardan olingan mana bu g’aroyib misrlarni mushohada qilib ko’ring:

Muattar sas (?) bilan berganda ma’no…

Xasta, bemor degan oldim lavozim (?)

Xijron yoqar dil taftimni (?),
To’ldirmoqda ishq kaftimni (?).

O’ylayverib yuragim to’ydi (?)

Kamon bo’ldim nishonsiz, yoysiz (?)

Menga xotirjamlik yo’qdir ravoying (?)

Qabr ekan eng so’nggi yo’lim (?)

Tilshunoslikda so’z valentligi tushunchasi borki, agar buni soddalashtirib aytmoqchi bo’lsak, bu so’zning boshqa so’zlar bilan munosabatida mohiyatan “kabutar bo kabutar, jins ba jins” qoidasi amal qiladi deganidir. Ya’ni muayyan so’z istalgan boshqa so’z bilan mazmunan bevosita bog’lanavermaydi, uning o’zi bog’lana oladigan so’zlar doirasi bor. O’zbek tilidan foydalanuvchilarning 99,99 foizi, balki, “so’z valentligi” deganini eshitmagan ham chiqar, lekin tilni qoniqarli darajada bilganki odam 99,99 foiz holatda unga amal qiladi, chunki sog’lom mantiq shuni taqozo etadi. Shuning uchun ham, masalan, “og’iz”ga “yopmoq” fe’lini bog’laganimiz holda, uni “lab”ga nisbatan ishlatmaymiz. Shoirimiz esa, o’ziga xos bo’lishga intilishi o’ta kuchli ekani boismi, bilmadim, “Lablaring yopilmas dir-dir titraysan” deyaveradi. Yoki har ne to’pori bo’lsa ham, o’zbek yigiti “Sevgim narxin bilmading, Yolg’iz yorim bo’lmading” demasa kerak, chunki savqi tabiiysi bilan “sevgi” so’ziga “narx” muvofiq kelmasligini his qilib turadi. Ba’zan so’zlarning bog’lanishi mantiqdan shu qadar yiroqki, “bu shunchaki adashish emas-ov, axir, shuniyam bilmaslik mumkin ekanmi?! Xoynaxoy, bu shoir o’quvchisini hayratlantirish uchun qo’llagan bir uslubiy priyom-u, men bexabar bo’lsam kerak” degan o’y keladi. Masalan, aqlga ayonki, odam degani “yonboshlab”, “cho’zilib”, “yastanib”, “chalqancha”… yotishi mumkin, lekin “tik yotish”i, bo’lib ham qabrda “tik yotish”i aslo mumkin emas. Chamasi, Ahad Qayum boshqacha fikrda, uningcha, hozirgi o’zbek qizlarining xulq-atvori shunchalar ayniganki, buni ko’rib “Endi Hamza qabrida tik yotadi”. Shunga o’xshash g’ayrimantiqiy bog’lanish mana bu misralarda ham yaqqol ko’rinadi:

Sensiz men g’o’zacho’p o’tinman,
Kam-ko’stsiz navrasta yetimman.

Yaxshi bilasiz, Sharq she’riyatida oshiq o’zining yoridan ayro holatini o’xshatmagan hech bir narsa-hodisa qolmagandek. Lekin shoirimiz topadi, tan olish kerak, “g’o’zacho’p o’tin” qiyosi chin ma’noda original: adashmasam, bu tashbehni hali hech kimsa qo’llagan emas; boz ustiga, u betakror ham: kelajakda ham uni biron-bir shoirning qo’llashiga ko’zim yetmaydi. Chalg’ib ketdik, gap so’zlarning o’zaro bog’lanish imkonlari haqida edi. Bu o’rinda “kam-ko’stsiz” so’zining “etim”ga bog’langani mantiqiy g’alizlikni keltirib chiqaradi. Negaki, “etim” so’zining o’zida “kamlik” ma’nosi bor, zero, yetimga hech bo’lmaganda ota-ona yetishmaydi, bas, u “kam-ko’stsiz” bo’lolmaydi. Ya’ni shoir bu o’rinda “kam-ko’stsiz” so’zini, ehtimol, “chin yetim” va yo “g’irt yetim” – ham otadan, ham onadan judo bo’lgan yetim ma’nosini ifodalash uchun qo’llaydi-yu, so’zlarning mazmuniy-mantiqiy aloqa imkonlarini bilmaganlikdan yana qovun tushirib qo’yadi.

E’tibor qilgan bo’lsangiz kerak, tilimizni chala bilgan xorijlik fikrini ifodalash uchun o’zi bilgan qolipga ma’nosi tanish so’zlarni shunchaki joylayveradi – so’zlar orasidagi na gramatik, na mazmuniy aloqalarni e’tiborga oladi, uning gaplari kulgimizni qistatsa-da, muhimi, nima demoqchiligini fahmlab olaveramiz. Shunga o’xshash, “Nahotki ushaldi tushlarim o’ngi” misrasiga duch kelgan o’quvchi miyiqda kulib o’taverar-ku, lekin bu gapni xorijlik aytmayapti-da, o’zbekda “tushlarning o’ngi ushalmaydi”, ular “o’ngidan kelishi” mumkin. Yoki “Judo qildi bizni sho’r qismat” misrasidagi “sho’r qismat” ifodasida ham g’alizlik bor: o’zbek “sho’r”ni “peshona” bilan, “achchiq”ni esa “qismat” bilan qo’llaydi, chunki tuz ham, qalampir ham o’z joyida ishlatilishi kerak. Shunga o’xshash, “peshonaga bitgan” degani “taqdirga yozilgani” ma’nosida ishlatiladi, ya’ni bu taqdir azalda “peshonaga bitib qo’yiladi” aqidasi bilan bog’liq. Biroq “Boshga bitgan peshonaning bo’lib sho’ri, Ikki nafar go’dak qoldi norasida” deyishiga qaraganda, shoirning bu boradagi fikri ham original ko’rinadi. E birodar, axir, peshona boshga bitmaydi, u aslan boshning bir qismi-ku! Ehtimol, shoirni xalq tilida uchrovchi “boshimga bitgan balo” qabilidagi gaplar chalg’itgandir, lekin bu yerda “bosh” so’zi “peshona” o’rnida ishlatilgan, xolos, ya’ni qism-butun aloqasi asosidagi ma’no ko’chishi yuz bergan. Yana tilda muayyan darajada turg’unlik kasb etganki birikmaning uzvlari orasidagi aloqa “uzugu ko’z” misoli: ular bir-birigagina tugal mos tushadi. Deylik, “nasihat qilmoq”dagi “qilmoq” o’rniga “aytmoq”, “bermoq” so’zlarini qo’yib ko’ring-chi: g’aliz ekanmi?! Shoirimiz buni bilmaydi yo tan olmaydi, chog’i, “Nasihatlar berdim do’stimga” deyaveradi. So’z qo’llashdagi bunday e’tiborsizlik ko’pincha kulgili holatlarni yuzaga chiqaradi. Masalan, nasihat she’rlaridan biridagi “Birov haqqi birov qornida qolmas” misrasi bir qarashda binoyidek, lekin qorinda nafaqat birovning, kishining o’z haqi ham qolmaydi, qololmaydi-ku?!

Xuddi tilni chala bilgan xorijlik kabi A.Qayum ham ko’p hollarda so’zlarni grammatik jihatdan noto’g’ri bog’laydi, ifodalash ko’zlangan mazmunga nomuvofiq grammatik shakllarni qo’llaydi. Masalan, mana bu banddagi kabi:

So’zlarni o’ynatadi,
Ko’zlarni o’ynatadi,
Jonimni qiynatadi,
Aldoqchi!

Dastlabki ikki misrada fe’lning orttirma nisbati qo’llangani ma’qul: yor ko’zlarni, so’zlarni o’ynatishi mumkin, biroq uchinchi misrada “jonimni qiynatadi” deyilishi bilan oshiq jonini yor o’zi emas, balki “kimdir birovga qiynatadi” degan ma’no kelib chiqadiki, bu umumiy mazmunga yopishmaydi. Fe’l nisbatlarining ma’no va uslubiy xususiyatlarini, xususan, ayrim fe’llar majhul nisbatda qo’llanmasligini bilmaslik boshqa bir she’rda ham ko’rinadi:

Har kimsa ham sevolmaydi, sevilmaydi,
Har kimsa ham kutolmaydi, kutilmaydi,
Har kimsa ham kuyolmaydi, kuyilmaydi…

Ehtimol, shoir tilshunos emas, bas, til qoidalarining barini bilishi ham shart emas, deya e’tiroz qilinar? To’g’ri, biroq u “kuymoq” fe’li “sevilmoq”dagiga monand ma’no beruvchi shaklga ega emasligini bilishi kerak-da, axir. Zero, shoir til amaliyotining ilg’orida boradi, bas, o’zi qo’llayotgan tilning go’zalligiyu jozibasi, ma’no nozikliklariyu imkonlarini namoyon etishga ham mas’uldir. Afsuski, Ahad Qayum ayni vazifasini yo bilmaydi, yo tan olmaydi. Yo’qsa, she’rlarida, masalan, kelishik qo’shimchalarini ishlatish bilan bog’liq uslubiy xatolar hozirgidek qalashib yotgan bo’larmidi?! Mana bir misol:

Butun dunyo tor edi menga,
Kecha baxtim yor edi menga,
Mol-davlatim bo’lmagan bilan,
Sizdek do’stim bor edi menga.

Moslashuv qoidasiga ko’ra to’rtinchi misrada “menga” emas, “mening” shakli bo’lishi lozim ediki, buni durustroq o’qigan maktab bolasi ham biladi. Shoirimiz shuni ham bilmaydimi yo boshqa sababi ham bormikan a? Keyingi uchta misolga diqqat qilsak, u uslubiy jihatdan to’g’ri bo’lishidan ko’ra qofiyaga rost kelishi haqida ko’proq qayg’uradigan ko’rinadi. Yo’qsa, ikkinchi va uchinchi misralardagi “kundan”, “chindan” so’zlariga qofiyadosh bo’lsin uchun bandni “To’ldir jonim, qalbingni nurdan” deb boshlashini qanday izohlash mumkin?! Mana yana misollar: “Bir zum orom bermas dilni visoling”, “Ahad ado, ey gulruxsor, qarashingda”, “Seni menga talashdi ishq”, “Makon tutsam sahrolarga, dengizlarga”, “Asrab yurgin endi quchoqqinangga”…

Juda istasangiz, bunaqa misollarni yana ko’plab keltirish mumkin (tagi mo’l-da!), lekin bunga na hojat, na xohish bor. Hatto oxirgi misollarni sharhlab ham o’tirmadim – xatolar shu darajada yaqqol ko’zga tashlanadi. Tag’in ham biz nisbat va kelishik kategoriyalari bilan bog’liq xatolarga to’xtaldik, xolos, grammatik xatolarning boshqa ko’rinishlari ham tiqilib yotibdi. Bu shunchaki bilmaslikdanmi yo tilga e’tiborsizlik, bepisandlikdanmi? Afsuski, nazarimda buni bilmaslikning o’zi bilangina izohlab bo’lmaydi. Negaki, qariyb o’n yillardan beri qalam surib, yigirmadan ziyod kitob chiqarib qo’ygan odam emasmi, istasa shu vaqt ichida o’rganar edi-da! Agarki shunday qilmapti, tilimizga, til egalariga bepisandlikdan boshqa izoh bormi bunga?! Xo’p, ana, bilmaslikka ham yo’yaylik, axir, busiz she’r yozishni-ku qo’ying, jumla tuzish ham mahol-ku…

***

She’rda jumla qurilishining o’ziga xosligi, xususan, unda gap bo’laklari tartibining odatdagidan jiddiy farqlanishi hammaga ma’lum. Shunchalarki, avom nazdida she’rning birinchi belgisi – shu, balki, qofiyadan keyin ikkinchisidir, xullas, hozir bunisi muhim emas. Muhimi, jiddiymi va yo hazil-mutoyiba uchunmi “shoirona” gapirishga qasd qilgan odam jumlani, masalan, “Bordim bozorga sahar” tarzida ag’darib tuzadi. Aslida-ku, avom tushunchasiga zid o’laroq, tartib shunchaki o’yin uchun emas, balki zarur joyga mantiqiy urg’u berish, qofiyani rostlash kabi badiiy-estetik maqsadlar bilan o’zgartiriladi. Biroq bu maqsadlar ham muayyan mazmunni ifodalashdan ustuvor bo’lolmaydi, bas, o’zgartirish o’quvchi odatiy tartibni fikran tiklashi va gap bo’laklari orasidagi mazmuniy-grammatik aloqalarni ko’ra olishiga halal bermasligi zarur. Ayni talab buzilsa, salgina savodi borki kishi “ega-kesimini topib bo’lmaydi” deguvchi holat yuzaga keladi. Masalan, mana bu purma’no misralardagi kabi:

Tog’ ham bo’lgay yig’ilib zarra,
Tomchilardan to’plangay ummon.

Bir qarashda binoyidek jumla, kuy jo’rligida eshitilsa-ku – tamom nuqsonsiz. Biroq birinchi misradagi gap bo’laklarining aloqalari shundayki, tartib to’g’rilansa, “tog’ ham yig’ilib zarra bo’ladi” ma’nosi kelib chiqadi. Holbuki, shoir “zarralar yig’ilib tog’ bo’ladi” demoqchi, eng yomoni, o’quvchi ham ikkinchi misraga qiyosan ayni shunday tushunaveradi. Ya’ni jumla tuzilishida saktalik borligi o’quvchi xayoliga kelmaydi, bas, shunaqa shohbaytlarni o’qigani sari unda “til hissi” o’tmaslashib boradi. Natijada u “Oyni to’ssa bulutlar, Yerga cho’msa sukutlar” misralarini ham yamlamay yutaveradi, “sukutlar yerga” emas, “er sukutga cho’madi”-ku deb o’tirmaydi.

Ma’lumki, jumla qo’shma gap shaklida qurilganida, uni tashkil etuvchi sodda gaplarni o’zaro grammatik vositalar bilan bog’lab qo’yishning o’zi kam, ular orasida mustahkam mantiqiy-mazmuniy aloqa ham bo’lishi shart. Aks holda isitmaning zo’ri yo sharobning kuchidan alahlayotgan kabi holat yuzaga keladi, masalan, mana bu kabi:

Sevgi shunday manguki,
Olamga afsonasan,
Sevgi shunday qo’rquvki,
Yo’qotsang vayronasan.

Jumla shaklan natija ergash gapli qo’shma gap qolipida ekanini yaqqol ko’rib turasiz-u, “olamga afsona” bo’lish qanaqasiga “sevgining manguligi” natijasi ekanini anglayolmay garang bo’lasiz. Davomi bundan-da g’alat: sevgining nimasi qo’rquv-u, qo’rquvni yo’qotish qachon va kimga ziyon yetkazgan ekan?! Xullas, qolip bor-u, mazmun yo’q hisobi, negaki, shoirning aytar gapi xali yetilmagan – o’zini zo’rlab yozishga o’tirgandek taassurot qoldiradi kishida. Xay, bunda-ku jilla qursa qolip bor, mana bu bandda esa na sintaktik qolip, na bir jo’yali mazmun bor:

Nedir umr mazmuni,
Muhabbatim manguli,
Oshiqlarning tilida,
Orzulidir, ezguli.

Ha, shunaqa so’z tizmalari ham she’r deb e’lon qilinayotgan va she’r deb qabul qilinayotgan ekan, o’quvchi omma didining darajasini o’zingiz baholayvering. O’quvchilarning bir toifasi ilk misradagi ne-ne faylasuflarni necha ming yilardan buyon o’ylatib kelayotgan savolni o’qigach, sodda emasmi, davomida ulkan poetik-falsafiy kashfiyot kutadi. Biroq keyingi misralarni o’qib ham hech narsa anglamagach, sodda-da axir, “javobi ham juda og’ir ekan, tishim o’tmadi-yov” deya o’zini aqli noqisroq sanab ketaveradi. Boshqa bir toifa o’quvchi ham, hech narsa tushunmagan bo’lsa-da, o’qimishli degan nomi bor emasmi, sir bermaydi: “bir men tushunmayotgan bo’lsam-chi?” degan xadigi bor – gapirib ahmoq ko’ringandan, jim turib oqil tuyulgan yaxshi emasmi?! Yana bir toifa borki, unga she’rda nima deyilayotgani farqsiz, muhimi – kim degani: bozor-da, axir, «brend» degan gaplar bor…

Yuqorida ham ko’rdik, she’r – aldoqchi, ko’pincha mazmundan mutlaqo mosuvo so’zlar tizmasi ham binoyidek bo’lib ko’rinaveradi, haqiqatni ko’rishimizga ohang va o’ziga xos jumla qurilishi halal beradi. Qachonki she’rning jumla qurilishini fikran odatdagi tartibga keltirsak, mazmun tomonini to’la baholay olamiz. Misol uchun mana bu misralarni olaylik:

Jon Ona yurt, mehr to’la bulog’i manda bor,
Ko’zlaringni riyolari bo’yog’i sanda bor.

Demak, jumlaning undalmadan boshqa qismlarini odatiy tartibga keltirib ko’ramiz: “manda mehr to’la bulog’i (?) bor, sanda (ya’ni, Ona yurtda) ko’zlaringni(ng) riyolari(ning) bo’yog’i bor”. Rosti, hech narsa tushunmadim, o’ylaymanki, siz ham. Taxminimizcha, shoir “menda mehr to’la buloq bor” demoqchi bo’lgan ko’rinadi. Ehtimol, lekin, ilgari ham aytgandik, she’rda demoqchi bo’lishning o’zi kifoya emas, deyilishi yo anglanadigan qilib ishora qilinishi kerak. Aslida, bu yerda “buloq” so’zidagi egalik qo’shimchasi olib tashlansa kifoya, misra grammatik jihatdan to’g’rilanadi. Biroq u holda vaznda saktalik yuzaga keladiki, chamasi, egalik qo’shimchasi o’lchovni tenglashtirish uchungina qo’shilgan, shu maqsad yo’lida mazmun qurbon berilgan. Ya’ni bu o’rinda ham yuqorida kuzatganimiz Ahad Qayumga xos shaklga ustuvor ahamiyat berish holati kuzatiladi. Ikkinchi misra esa tuzaladigan – “odam bo’ladigan” ahvolda emas. To’g’risi, Ona yurtga tatbiqan “ko’zlaringni riyolari” birikmasini har turli ko’rinishda bog’lamoqchi bo’lib ko’rdim, ma’no chiqarolmadim. Urinib ko’ring-chi, balki siz uddasidan chiqarsiz…

Negadir ayrimlar fikr-tuyg’u an’anaviy sifatlashu istioralar, turg’unlashgan poetik kalimalar(klishelar)u izofalarni qo’llagan holda jimjimador ifodalansayoq she’riyatga daxldor bo’lib qoladi deb o’ylashadi. Mana bu satrlarga qaraganda, A.Qayum ham istisno emas, chamasi:

Qo’llarim qon, ishqi jarohat,
Qayda jonon, ma’shuqi rohat.

Tan olish kerak, qo’shmisraning jarangi zo’r, hirgoyi qilib ko’ring – tap-tayyor qo’shiq, faqat mazmun ifodasi nochor. To’g’ri, shoir “qo’llarim qon, bu ishqning jarohatidan” demoqchi ekanini tushunib olsa bo’ladi, lekin matnda “qo’llarim qon, bu jarohatning ishqi (?)” tarzida ifoda etilgan-da. Ikkinchi misradagi “ma’shuqi rohat” izofasi esa “rohat ma’shuqasi” ma’nosini beradiki, bu ham yor tavsifiga mos emas. Shunga o’xshash, “Qalbim har burchagi darzi ishq ozor” misrasida “qalbimning har burchagi ishq ozoridan darz yegan” degan ma’noni ifodalash ko’zlangan bo’lsa kerak. Xay, mayli, burchaklari bor qalb bo’lsa bo’laqolsin, lekin “darzi ishq ozor”dagi so’zlarning o’zaro va gapning boshqa bo’laklari bilan aloqalari qanday? Shoir muayyan mazmun ifodasi uchun zarur so’zlarni keltirib, “u yog’ini o’zing topib olaver” qabilida yo’l tutmayaptimi?! Bu ishtibohimizni mana bu misralar ham quvvatlaydi:

Netay ko’ngil yig’lar bu dam,
Vasli umid alam, alam
Shundan oshiq Ahadni ham
Judo qilding, judo qilding.

Jumla qurilishining parokandaligi, misralar orasida grammatik va mazmuniy aloqa o’ta zaifligi bois ko’ngil nega yig’layotgani ham, Ahad nimadan judo qilingani ham qorong’uligicha qoladi. Ikkinchi misradagi “Vasli umid alam, alam” misrasi o’z holicha ma’nosiz bo’lgani kabi, boshqa misralarga ham bog’lanmagan, faqat chiroyli jaranglaydi va, ehtimol, kimlargadir sirli mazmunga egadek tuyular ham. Shunga o’xshash, mabodo “Muhabbat mangu osmon, unga sig’maydi yolg’on, O’ldirar haqqi vijdon sevgini xor qilganni” misralarini o’sha “sevgini xor qilgan” osiy o’qib qolsa, kimdan xadik olishini bilmay garang bo’lsa, ehtimol.

Ahad Qayum misralarning o’lchovda tengligini ta’minlashning juda oson yo’lini topgan: yetishmayotgan bo’g’inlar soniga qarab bitta-yarimta so’zni qo’shadi-qo’yadi. Deylik, “Sening baxting, har kun o’zingni, Ko’zguda ko’rasan…” deyish bilan fikr mantiqiy yakuniga yetdi, lekin keyingi misrada uch bo’g’in kam, shartta “o’zingni” so’zi qo’shiladi – vassalom. Xo’p, takrorligi takror, xo’sh, nima qipti shunga?! Ya’ni, “zato” qofiyasini, ohangini ko’ring! Innaykeyin, unchalik takror ham emas: “o’zingni ko’rasan” degani bor bo’yi bilan ko’rish, “yuzingni ko’rasan”da esa faqat yuzni ko’rish nazarda tutilgan-da, axir… Mayli, bu e’tirozlarni qabul ham qilayin, “Sevolmaydi seni hech kim undek birov…” misrasiga nima deysiz?! Bunda yo “hech kim”, yo “birov” ortiqcha emasmi?! Shunchaki ortiqcha bo’lsa-ku, mayli, so’z bo’g’in sonini rostlash uchungina kiritilganini bilmaydi-da, mazmunga ham ta’sir qilib qo’yadi, masalan, bunday:

Qaytmas endi ilk muhabbat ham,
Qaytmas endi orqaga vaqt ham…

Ikkinchi misradagi “endi” so’zi mantiqqa xilof da’voni yuzaga keltiradi, zero, “vaqt endi orqaga qaytmaydi” jumlasining zamirida “ilgari qaytgan” ma’nosi ham mavjud. Darvoqe, tilshunoslikda “parazit so’zlar” tushunchasi borki, u kishi nutqida hech zaruratsiz takrorlanib, go’yo bog’lashgagina xizmat qiladigan so’zlarni anglatadi. Chamasi, shoir nazdida “endi”, “demak”, “hatto” kabi so’zlar shu maqomda, ularning aksar mazmun tomoni o’ylanmay ishlatilgani shunday fikrga olib keladi. Biroq, yuqorida ko’rganimizdek, ular mazmunga ham jiddiy ta’sir qiladiki, quyidagi parchada buni yana bir karra kuzatish mumkin:

Nigohlari kamalak,
Nozik misli kapalak,
Hammadan ham u demak,
Go’zal!

Jumlaning mantiqiy tashkillanishi shundayki, avval bir, so’ng boshqa belgi qayd etiladi-da, shularga asosan hukm chiqariladi. Ma’lumki, “demak” so’zi o’zidan avvalgi fikrlardan tabiiy ravishda va aqlga muvofiq tarzda kelib chiqadigan xulosaga ishora qiladi. Keltirilgan baytda tavsiflanayotgan qizning “nigohlari kamalak (?)”, o’zi “kapalakdek nozik” ekani esa uning beshak “hammadan ham go’zal” ekanligiga dalolat qilolmaydi. Demak, shoir “demak”ni mazmun tomonini o’ylamay, “parazit so’z” maqomida ishlatgan deyishga yetarli asosimiz bor.

Jumla qurilishiga yetarli e’tibor qilinmagani sabab ko’pincha bo’lak(qism)lar orasidagi aloqalar buzilib, g’ayriodatiy mazmun ifodalovchi misralar yuzaga keladi. Masalan, “Sevgidan baxt emas, ko’zi namlanar” deganda, balki, “sevgidan baxt emas, g’am-anduh topdi” ma’nosini ifodalash ko’zda tutilgandir. Biroq jumlaning hozirgi holatida avval “sevgidan ko’zi namlanar” aloqasi ko’zga tashlanadiki, o’zining mantiqan g’alizligi yetmaganidek, xayolda “nima, baxt ham namlanishi kerakmidi?” qabilidagi e’tirozni uyg’otadi. Yoki “Yig’lamayman, hatto pulim qolmasa”, “Sevaman deb, yolg’on aldab adashdimmi?” “Sevdimu, lek unutolmadim” kabi yana ko’plab micralar borki, ulardagi jumla qurilishi, bo’lak(qismlar) orasidagi mazmuniy aloqalarning buzilishi e’tirozli, hatto, kulgili holatlarni yuzaga chiqaradi. Xushohang jarangu mazmunni do’st tutmaslik bunday jumlalarga xos umumiy bir xususiyatdirki, ular sirasidagi “shohbayt”, o’laroq quyidagi misralarni e’tirof etish kerak chog’i:

Chiroyligim, chiroyligim,
Hammadanam siz oyligim.

***

Xulosa o’rnida ayrim fikrlarni urg’ulab qo’yish bilanoq cheklanaman.

Avvalo, shuncha tanqidiy fikrlarni aytganim bilan, Ahad Qayumda xudo bergan shoirlik iste’dodi borligini inkor qilib bo’lmaydi. Faqat xudo berganni tezdan bozorga chiqarib sotish yo sovurish emas, aksincha, asrab-avaylab, tarbiyalab rivojlantirish zarur. Iste’dod turli-tuman sinovlar, chig’iriqlardan o’tadi. Ahad Qayum ijodiy taqdiriga yosh turib ulkan shuhrat topishu “xaridorgirlik” yozilgan ekan, hozir masala “bu sinovdan u iste’dodini toblab chiqadimi yo butkul boy beribmi?” tarzida turibdi. Afsuski, hozircha yosh shoir keyingi yo’lda, biz bo’lsa uning tez orada narigi yo’lga o’tishiga umidlana olamiz, xolos. Soniyan, yuqorida aytilganlar faqat Ahad Qayumga emas, balki uning misolida ko’pchilik – mahalliy xonandalarga “usilitel`” qo’yib berish asnosi o’rindoshlik asosida qo’shiq so’zlari bilan ta’minlashning ham uddasidan chiqayotgan “shoir”larga, nafaqaga chiqqach tuyqus o’zlaridagi shoirlik iqtidorini fahmlab qolgan otaxonu onaxonlarga, xullas, yaxshi niyat bilan qalam surayotgan barchaga taalluqlidir. Shoyadki yuqoridagi mulohazlarimiz sabab shulardan ayrimlari har neni ham she’rga solib bo’lmasligiyu yozilgan har neni e’lon qilaverish ma’qul emasligini oz-moz anglasa, she’riyat muqaddas dargoh ekaniyu tildan foydalanish mas’uliyatini chinakamiga his etsa…