Бу шоир шеърлари энг аввал бугунги қўшиқчилик талабларини қондиришга тўла сафарбар этилган ва, шубҳасиз, унинг айни кундаги дидига яраша. Қўшиқчилик “маҳсулоти” эса, ўз навбатида, кенг оммага – бадиий диди ўтмаслашиб бораётганидан нолиётганимиз жамиятимизнинг қарийб ярмини ташкил қилувчи ёшларга мўлжалланган. Бошқача айтсак, шоир “керак пардани топган”, шу боис пайдар-пай шеър битиб, бастакорлар пешма-пеш куй басталаб, хонандалар ёниб-ёндириб куйлаб туришибди…

I қисмни ўқинг
II қисмни ўқинг

Дилмурод ҚУРОНОВ
ШЕЪРДА МАНТИҚ, ДИД, АХЛОҚ ВА
БОШҚАЛАР ХУСУСИДА
III ҚИСМ

Яхши биласиз, бозорда “эксклюзив маҳсулот” дегани анча қиммат нархда юради, инжа харидор уни “оммавий маҳсулот” (“ширпотреб”)га нисбатан юз чандон юксак қадрлаши ҳам маълум. Нега шундай? Менимча, бунинг бош сабабини уларнинг яратилиш жараёнида кўрган тўғри бўлади: биринчиси ижодийлик руҳига йўғрилган – унга яратувчисининг меҳр-муҳаббати сингдирилган; иккинчиси эса руҳсиз – унда қолипнинг жонсиз излари қолган, холос. Шунга қарамай, оммавий маҳсулот харидоргир бўлади, бунда молнинг сифати эмас, харидорнинг сотиб олиш имконидан келиб чиқадиган талабнинг катталиги ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Худди шу қонуният бугунги адабий жараёнда ҳам тўла амал қилаётгандек. Хусусан, Аҳад Қаюм шеърлари энг аввал бугунги қўшиқчилик талабларини қондиришга тўла сафарбар этилган ва, шубҳасиз, унинг айни кундаги дидига яраша. Қўшиқчилик “маҳсулоти” эса, ўз навбатида, кенг оммага – бадиий диди ўтмаслашиб бораётганидан нолиётганимиз жамиятимизнинг қарийб ярмини ташкил қилувчи ёшларга мўлжалланган. Бошқача айтсак, шоир “керак пардани топган”, шу боис пайдар-пай шеър битиб, бастакорлар пешма-пеш куй басталаб, хонандалар ёниб-ёндириб куйлаб туришибди… Дарвоқе, алоҳида таъкидлаб санаётган бўлсак-да, ушбу жараёнларнинг бари “шоу бизнес” аталмиш ягона тармоқнинг узвлари, холос. Шоу бизнес эса – индустрия, унинг ҳудудида амал қилувчи асосий қонун – “харидоргир маҳсулот ишлаб чиқар ва уни сотиб фойда кўр!” Бас, унинг фуқаролигини қабул қилган шоир, бастакору қўшиқчи ҳам шунга амал қилиши шарт, санъат қонунлари эса бу ҳудудда фақат тавсия кучига эга…

Қисқаси, “энг аввал бугунги қўшиқчилик талабларини қондиришга тўла сафарбар этилган” деган даъвомизни асослаш мақсадида шоирнинг, масалан, “Қизми бу, кийикми бу?!..” тўпламини кўздан кечирамиз. Аввало, шоир куй басталаш ва ҳониш қилиш учун энг қулай шеърий шаклларни танлагани эътиборни тортади. У ҳам бўлса халқ оғзаки ижодидаги қўшиқларни ҳамда мумтоз шеъриятдаги мураббаъ ва мустаҳзодни эслатувчи шеърий шакллар. Хусусан, энг кўп – 39 та шеър халқ достонларидаги “фалоний бир сўз айтиб турган экан” тарзидаги изоҳ билан бошланувчи тўртликлар шаклида: дастлабки уч мисра ўзаро қофияланиб, тўртинчиси барча бандлар охирида таржеъ сифатида такрорланади. Достонлардаги бундай ўринлар ўқилганда беихтиёр ҳиргойига ўтиб кетилгани каби, анъана таъсири ушбу шаклдаги замонавий шеърларда ҳам сақланади. Тўпламдаги тағин 25 та шеърнинг ритмик-интонацион қурилиши ҳам деярли шунақа, улар мураббаъ шаклида, фарқи – таржеъ мисранинг йўқлиги. Мўъжазгина тўпламдан жой олган шеърларнинг қарийб 60 фоизи шу шаклда. Умуман олганда, у ёки бу шаклни суйиш ва ундан кенг фойдаланишнинг ҳеч айбли жойи йўқ. Бироқ шакл ижодкор учун шунчаки қолип, қайсики, ғишт қуйган каби турли-туман хом ашё (муҳаббат, висол, айрилиқ ва ҳок.)га тўлдириб пайдар-пай ташланаверадиган қолипга айланиб қолса-чи? Унда ижодийлик руҳи ўлади, бир-биридан айтарли фарқсиз нарсаларнинг туссиз қатори вужудга келади…

Хушоҳанглик, мусиқийлик, ижро учун қулайлик каби шаклий хусусиятларга устуворлик берилиши, буларни таъминловчи қўшиқбоп шаклнинг қолипга айланишидан энг аввал шеърнинг мазмуний-мантиқий томони жабр кўради. Гап шундаки, мазкур шакл мазмун бутунлиги ва ифода изчиллигини таъминлашда муайян қийинчиликлар туғдиради. Зеро, таржеъ мисра банддаги ўзидан аввалги уч мисранинг ўзи билан мазмуний боғланишини тақозо этади, айни пайтда, битта мисра билан тугалланаётгани ҳолда бандлар бир-бирига мазмунни изчил ривожлантирадиган тарзда боғланиши зарур. Агар шу талабларни эътиборга олсак, аслида бу шаклда мукаммал шеър битиш анча мушкул эканлиги аён бўлади. Айтилганлар нуқтаи назаридан “Сизни менга Худо учратди” шеърини кўриб чиқайлик.

Биринчи банд:

Бу дунёдан севгисин излаб,
Кимлардир ўзини чарчатди.
Менинг бахтим сизни топганим,
Сизни менга худо учратди.

Бир қарашдаёқ банднинг мазмуний-мантиқий ташкилланишидаги изчиллик яққол кўзга ташланади: дастлабки икки мисра нисбий тугалликка эга фикрни ифодалайди, учинчи мисра унга қарши қўйилади, тўртинчи мисра эса учинчи мисраддаги ҳолатнинг сабабини изоҳлаб келади. Мисралар орасидаги зидлаш ва изоҳлаш муносабатлари асосидаги мантиқий алоқа мазмуний бутунликни таъминлайдики, бу ғоят муҳим. Зеро, ритмик-интонацион ва мазмуний жиҳатлардан нисбий бутунликка эга бўлиш банднинг белгиловчи хусусиятидир. Иккинчи банддан бошлаб айни шу хусусият кузатилмайди, натижада мантиқий-мазмуний парокандалик юзага келади:

Учрашдиг-у, бирга бўлмадик,
Йиғладиг-у, аммо кулмадик.
Топишдиг-у, бахтга етмадик,
Сизни менга Худо учратди.

Кўриб турганимиздек, дастлабки уч мисра бир хил синтактик қолипдаги уюшиқ гаплардан иборат, танланган шеърий шакл шуни тақозо этади. Шакл қўяётган ушбу талаб мазмунни изчил – ўсиш, пасайиш ё кенгайиш тартибида ифодалаш имконини чеклайди. Шу билан бирга, бундай уюшиқ гапларнинг таржеъ мисра мазмунига мос бўлиши, шеър ритмик тархида таржеъ санаш оҳангида айтилган уюшиқ гаплардан сўнг айрича урғулангани каби, мазмуний ташкилланишида ҳам худди шундай “зарб” олиши керак бўлади. Демак, содда кўрингани билан, бу шеърий шаклда чинакам бадиий қимматга молик мазмунни ифодалаш осон эмас. Шундан бўлса керак, айрим сўзлар, бирикмалар, баъзан айрим мисралар шунчаки қолипни тўлдириш учунгина киритилгандек таассурот қолдиради. Масалан, юқоридаги банднинг учинчи мисраси биринчи мисра маъносининг ўзини оқламаган такрори бўлса, уларнинг ўртасига пона бўлиб кирган иккинчи мисра беўхшовроқ кўринади (балки, учинчи мисра билан ўрни алмашганида, мазмун ўсиш тартибидаги изчилликда берилгандек таассурот қолармиди). Энг ёмони – учала мисрадан келиб чиқаётган маъно таржеъга номувофиқ. Мантиқан улардан сўнг, масалан, “Худойимнинг тақдири экан” мазмунидаги мисра келиши тўғрироқ бўлади. Ҳозирги ҳолатида эса банд тайинли бир мазмунга эга бўлмай қолганки, бунинг сабаби ўзаро қофияланган учта мисра билан таржеъ орасидаги мазмуний муносабатнинг бузилганидадир. Худди шундай ҳол кейинги учта бандда ҳам кузатиладики, бу шеърий шаклнинг оддийгина “қолип” бўлиб хизмат қилганидан далолатдир.

Афсуски, юқорида кўрганимиз ҳолатни шу шаклда ёзилган деярли барча шеърларда – ҳеч бўлмаганда бир банд доирасида – кузатишимиз мумкин. Диққат қилинса, бу шеърлар учун умумий бир қонуният борлиги кўринади: мазмуний ташкилланиши жиҳатидан биринчи банд яхшигина савияда ва у шеър охирида айнан такрорланади. Фикримизча, бу билан шеър (қўшиқ)нинг ўқувчи (тингловчи) томонидан қабул қилиниши дастурлаштирилади. Дастур алгоритми эса қуйидагича: биринчи банд шеър (қўшиқ) мазмунини моделлаштиради – модель шеърий оҳанг (куй) орқали ўқувчи (тингловчи) шуурига кўчади – кейинги бандлар ҳам шу модель билан аналогия асосида қабул қилинади – биринчи бандни такрорлаш билан таассурот яхлитлашади. Яъни шу тарз қабул қилгани учун ҳам етарли даражада ўқиш (тинглаш) тажрибасига эга бўлмаган ўқувчи (тингловчи) битта-иккита банддаги мантиқий номувофиқликларни илғамайди. Қатъий айтиш мумкинки, ўқувчи омма бадиий диди билан бемаза шеърлар ўртасида тескари пропорциядаги боғланиш мавжуд: дид пасайгани сари бемаза шеърлар кўпаяди ва, аксинча, кўтарилгани сари – камаяди.

Мураббаъ шаклида деб айтганимиз шеърларда мазмун изчиллиги ва мантиғини таъминлаш юқорида кўриб ўтилган шаклдагига нисбатан осонроқ. Сабаби, бунда таржеъ йўқ, демак, барча бандлар мазмунини битта мисра мазмунига мувофиқлаштириш талаб қилинмайди, бу эса банддан бандга мазмунни изчил ривожлантиришга кенг ва қулай имкон беради. Бироқ тўпламлардаги шу нав шеърларни кўздан кечираркан, гап шаклдагина эмас, балки, ижодкорнинг ўзи қилаётган ишга, худо берган истеъдодига, бир сўз билан айтсак, СЎЗга муносабатида эканига амин бўламиз. Айниқса, шакл бобидаги тажриба ўлароқ ёзилган айрим шеърлар, йўқ, “сўз тизмалари” борки, муаллиф истеъдодини беҳуда совураётганини кўриб ачиниб кетасан киши. Шундай сўз тизмаларидан бирида мана бундай мисраларга дуч келамиз:

Денгизу тўфонаман,
Селлару суронаман,
Ўзинг айт қаёнаман
Айтишга уяламан.

Адашмасам, дастлабки икки мисра ўзбек адабий тилидаги “денгиз ва тўфонман, сел ва суронман” шаклига тўғри келадики, бу ерда ифоданинг ғализлигини айтиб ўтириш ҳам ортиқча. Кейин, нега энди “тўфонаман, суронаман” шаклида? Қофия талаби билан-да. Қизиқ-да, ахир, бу банднинг дастлабки мисралари-ку?! Ё аввал тўртинчи мисрани ёзиб, сўнг аввалгилари унга унга қофиядош қилинганми? Жавобни шеърнинг илк мисрасидан топасиз, у эса “Ишқингда девонаман” шаклида, кўриб турганимиздек, ошиқ ҳолининг анъанавий ифодаси:

Ишқингда девонаман,
Ҳуснингга парвонаман,
Йўлингда мастонаман,
Муҳаббатдан қонаман.

Фаҳмлаётгандирсиз, ҳамма бало шеърдаги ўн учта тўртлик банднинг барча мисраларини, яъни эллик икки мисрани “девонаман”га қофиядош қилишга беҳуда уринишда. Хай, шуни деб тилимизнинг не кўйга солинаётганини-ку қўя турайлик (бу тўғрида қуйироқда махсус сўз юритамиз), илк банддаёқ мазмуннинг бунчалар ночор, саёзлигини кўриб беихтиёр ҳафсаланг пир бўлади. Ахир бош банд шу бўлса, давомида ниманиям ривожлантириш (изоҳлаш, шарҳлаш, исботлаш, инкор қилиш ва ҳ.) мумкин бўларди, яъни “эчки нима бўлди-ю, думи нима бўларди” дегани шудир-да?! Хаёлига шуни келтирган дидли ўқувчи адашмаган бўлади, чунки давомида янаям ажабтовур мисралар тизилган :

Чой берсанг, чойхонаман, (?)
Гул тутсанг, Фарғонаман, (?)
Айтдим-ку, бир донаман,
Севгига чулғонаман.

Эҳтимол, мухлислар шоир ижодий экспериментга мойил, бу ерда у барча мисралари ўзаро қофиядош шеър ёзишга ҳаракат қилган ва бунга эришган, дея каминага эътироз ҳам қилишар. Хўп, бироқ ижодий экспериментдан кўпи борми: биттагина арзирли бадиий самара олгунча қанча-қанчаси бесамар кетади – ҳаммасини ўқувчига тақдим этиш шарт эмас-да! Кейинги бандларга ҳам мазмуни мос келса-келмаса “… наман”га қофиядош қилиб “Вафога оқланаман (?), Қалбингда покланаман…” (?), “Тақдирман, пешонаман…” (?) қабилидаги мисралар тизилаверган.

Юқорида яна бир шеърий шаклни “мустаҳзодни эслатадиган” деб атаганимиз боиси унда тенг ўлчамли учта мисра ўзаро қофияланади-да, банд тўртинчи қисқа мисра билан ёпилади, кўпинча, қисқа мисра таржеъ сифатида такрорланади ҳам. Қисқа мисра борлиги учунгина “мустаҳзод”га менгзашимизда, балки, зўракилик кўринар. Бироқ биз бу ерда кўпроқ бошқа бир нарсани – хазрат Навоий мустаҳзод ҳақида “халқ орасида бир суруд бор” деганларини назарда тутдик. Зеро, “суруд” қўшиқ дегани, ҳазратнинг айтишича, қисқа мисра орттириш билан шеър қўшиқ оҳангига мосланади . Дарҳақиқат, бундай шеърларнинг куйи сўзларга қўшилиб оқиб келаётгандек туюлади, мусиқийни ҳис қилишга салгина қобил одам беихтиёр ҳиргойига ўтиб кетади. Мана, шундай шеърлардан бирининг бош банди:

Қоматининг нақшлари,
Зимдан туриб боқишлари,
Юракка ўт ёқишлари,
Гўзал!

“Тавсиф” деб номланган ушбу шеър ёр таърифига бағишланган, барча бандлари “Гўзал!” хитоби билан якунланади. Умуман олганда, бу бадиий ният ижроси учун ғоят мақбул шакл экани шубҳасиз, бироқ мазмун томони шунга муносиб бўлмай қолган. Фикрли шеърхонда ўқишни бошлабоқ “Қоматининг нақшлари” нима дегани бўлса экан?” деган савол туғилади. Балки кимдир жавоб топар ҳам, камина ўйлаб охирига етолмадим. Сўнг “зимдан туриб боқишлари” дегани ҳам контекстга тушмаётгандек: “зимдан боқишни” фаҳмлашимиз, нигоҳимиз билан “тутиб олишимиз” мумкин, “зимдан туриб боқиш” эса “панадан, яшириниб туриб боқиш” маъносини берадики, уни кўраётганимиз йўқ, бас, “Гўзал!” дея хитоб қилиш ҳам ўринсиз.

Хуллас, гапни бозор қонуниятларидан бошлаганим бежиз эмаслиги аён бўлди, назаримда. Яна “эксклюзив маҳсулот” билан “ширпотреб” хусусида ҳам тўхталгандимки, ҳозир ўша жойдан давом қилиш зарурати бор. Одатда, эксклюзив маҳсулот қўл меҳнати билан яртилади, албатта, меҳнат унумдорлиги ҳам шунга яраша. Ахир, ўзингиз ўйланг, омади чопиб бирдан шоу бизнес оламида “модний шоир”га айланиб қолсаю хонандалар шеърга навбат кутиб туришса, қўл меҳнати билан талабни қондириб бўларканми?! Хўш, аҳвол шунақа экан, “ҳаммага етсин” деган яхши ниятда дастгоҳни ишга тушириб, бешта-тўртта қолип билан пешма-пеш “штамповка” қилганнинг нимаси ёмон?!

***

Яқинда шогирдлардан бириси минг ҳижолат билан сўраб қолди: “Озодбекнинг фалон қўшиғида “Елкамда иккита қушлар изи бор” деган жойи бор, шу нима деганийкан-а? Маъносини тушунишга шунча ҳаракат қилдим…” Қизиқиб, билгиси келиб сўралса, домла одам, биласиз, ичдан хурсанд бўлади, шу кайфиятда чиройли қилиб тушунтиришга шаҳд қилдим-у, бирдан “тормозланган” каби чайнала бошладим: “Сал ғализроқ эканми? Кўплик қўшимчаси “иккита”дан кейин ортиқча, нотўғри ишлатилибди. Шу… матнни кўриш керак экан-да, контекстда тушунарли бўлади…” Хуллас, каловланганим туйқус ўзим ҳам тушунолмаётганимни англаб қолганимдан эканини сезгандирсиз, эплаб ҳолатдан чиқдим, кейин эсимдан ҳам чиқиб кетган экан, шу мақола баҳона яна ўша савол қалқиб чиқди. Мана ўша матн:

Келиб кўр, кўксимда нишлар изи бор,
Тилларим учида тишлар изи бор.
Елкамда иккита қушлар изи бор,
Қуш эдим, қайларга билмай қўндим ман,
Бир сени ўйласам, фақат ёндим ман.

Албатта, биринчи мисрага эътирозимиз йўқ – ошиқ кўкси ҳамиша пайкону тиғларга нишон бўлиб келган. Шакл талаби билан илк мисрага ҳамоҳанг, мантиқ талаби билан унга мазмунан боғлиқ иккинчи мисра ҳам, ахлоқ томонига тирғалмасак, бинойидеккина. Бироқ учинчи мисра мазкур талабларнинг биринчисига мувофиқ бўлгани ҳолда, иккинчисига жавоб беролмай қолган. Сабаби оддий: ифодадаги ғализлик, шеър матни устида қунт билан ишланмаганидирки, натижада етказилмоқчи бўлган мазмун ўта хиралашган. Шу боис фақат имкондаги маъноарни тахмин қилиш мумкин, холос. Хўп, “иккита қушлар изи” дейилганда “иккита қанот ўрни” назарда тутилган, яъни кейинги мисрадаги “қуш эдим” бирикмасига қўшилиб “қуш эдим қанотим қайрилди” маъноси ифодаланган, дейлик. Дарҳол эътироз туғилади: бу ерда гап ўзидан бошқа яна иккита қуш ҳақида кетяпти-ку! Эътирозни қабул қилиб, иккинчи тахминга ўтамиз: биринчи мисрада “нишлар изи” ҳақида гап борганди, бу ерда ҳам рақиблар – “иккита қуш» қолдирган из назарда тутилаётгандир?! Яна эътироз туғилади: елкада “қушлар изи” эмас, қуш панжаларининг изи қолади-ку?! Хуллас, ифода ғализлиги тушуниш имконини деярли йўққа чиқаради. Энг ёмони, куй ва ҳонишга мафтун, кўпчилиги хонандага қўшилиб нола қилаётган тингловчилар бу ғализликни сезмай қолади. Бироқ кун келиб сезиб ҳам, ўйлаб ҳам қолишади-да, ахир. Тамсил қилсак, бу юздаги нуқсонни упа-элик қилиб ёпган каби, упа-элик кетгач…

Чиройли ифода ҳаммавақт ҳам мантиққа ошно бўлавермайди. Негаки, кўпинча ифоданинг бир восита экани, унинг бирон-бир фикр ё ҳис-туйғуни ифодалаш, нарса-ҳодиса ё ҳолатни жонли тасвирлашга хизмат қилиши унутиб қўйилади-да, чиройли ёзиш (ё сўзлаш)нинг ўзи мақсадга айланиб қолади. Натижада ташбеҳ, сифатлашу истиораларни кўпроқ ишлатишга мойиллик пайдо бўлади. Албатта, асли бунинг ёмон томони йўқ, лекин тилнинг бадиий воситалари шунчаки безак сифатида қўлланса, ортиқча упа-элик чапланган юз каби ёқимсиз бўлади – гўзалликка даъво катта-ю, ҳақиқатда ундан асар йўқ. Шунга ўхшаш, қуйидаги мисралар бир қарашда чиройли ва бенуқсон кўринса, эҳтимол:

Дилхонам эшигини,
Ёпиб кетдинг қарсиллаб,
Йўқсан, дил ўчоғида,
Юрак ёнар чарсиллаб…

Аввало, Аҳад Қаюм тўпламларидаги битта жиддий камчиликни таъкидлаб кўрсатиш керак: уларда тиниш белгиларини қўллашга жуда эътиборсиз қаралган, ғиж-ғиж хатоларга йўл қўйилган. Жумладан, келтирилган мисолда биринчи мисра охиридаги ҳамда учинчи мисрадаги иккита вергулдан бири ортиқча. Муҳими, учинчи мисрада вергуллардан қайси бири қолиши мазмунга ҳал қилувчи таъсир қилади: “Йўқсан дил ўчоғида, Юрак ёнар чарсиллаб” – “Йўқсан, дил ўчоғида Юрак ёнар чарсиллаб”. Контекстдан келиб чиқсак, шоир кўпроқ иккинчи ҳолатни: “дил ўчоғида юрак чарсиллаб ёнаётганини” назарда тутган кўринади. Ҳолбуки, агар “чарсиллаб ёнаётган” бўлса, “юрак” бу ерда “қалб”, “кўнгил”, “дил” сўзларининг синоними, демак, бу “дил ўчоғида дил ёняпти” дегани бўладики, мантиқ бузилади. Йўқ, биринчи ҳолат назарда тутилган дейилса, унда ёрга қарата айтилган “йўқсан дил ўчоғида” хитоби мантиқсиз, ахир, нега ёр дил ўчоғида бўлиши керак?! Бошқа бир шеърда худди шу метафорани қўллашдаги хато бундан ҳам мантиқсиз ҳолатни юзага келтиради: “Чирс-чирс ёнар юрак ловуллаб, Дилда дарё оқар шовуллаб…” Яъни, агар “юрак” ва “дил” сўзлари синоним экан, дил (юрак) бир пайтнинг ўзида ёнаётган ва унда шовуллаб дарё оқаётган бўлиб чиқади.

Тўғри, ҳар бир шоир дунёни, ундаги нарса-ҳодисалар орасидаги алоқаларни ўзича кўради, ўзича ифодалайди ва айни шу нарса истеъдоднинг ўзига хослигини белгиловчи бош омилдир. Шу билан бирга, хайриятки, шоирнинг бисоти фақат ўзи топган-тутгандангина иборат эмас, акс ҳолда, у ўта қашшоқ бўлиб қолар эди. Ворис сифатида у асрлар давомида йиғилган бисотни тасарруф этишга ҳақли, айни чоқда, уни исроф қилмаслик, ўринли ишлатиш, бойитиб, сайқаллаб боришга бурчли ҳамдир. Анъанавий поэтик образларни қўллаганда, уларнинг аксарияти деярли ўзгармас, турғун ҳолга келиб қолганини ёдда тутиш лозим. Негаки, улар бадиий тафаккур ва хотирада қарор топган ўз маъносига эга, демак, улар киритилиши мумкин бўлган контекстлар, боғлана оладиган образлар доираси ҳам белгилидир. Масалан, шаклан ғазалга ўхшаш бир шеърдан олинган қуйидаги байтни олайлик:

Шоҳдаги булбул каби, гул билан кўнгил каби,
Телбадай севдим сани, юрагингга исмим ёз…

Ўқувчи бадиий хотирасидаги булбул образининг маъноси уни “севмоқ” феълига мазмунан боғлаш ва “шохдаги булбул каби сени севдим” тарзида тушунишга асос бўлади. Анъанага кўра, “булбул” образининг мавжудлиги “гул”нинг ҳам бўлишини тақозо этади, уларнинг вазифаси ҳам белгили. Юқоридаги байтда икала образ ҳам бор, лекин бир-бирига мазмунан алоқадор эмас – анъанадан чекинилган. Натижада анъанавий “гул билан булбул” ўрнига қўлланган “гул билан кўнгил” қўшилмаси аташ маъносига эга, холос, алоҳида ҳолида ҳам, бадиий хотира контекстида ҳам мазмун касб этмайди, матннинг бошқа узвлари билан мазмунан боғланмайди ҳам – муаллақ қолади. Яъни улуғ шоиримиз бошқа нарсага қиёс этган “увада камзулда биллур тугмадай” ҳолати юзага келади – биллур биллурлигича қолди, лекин тожларни безай оладиган тош увадага увол-да! Шубҳа йўқки, шоир “булбул” ва “гул” образлари мазмун-моҳиятини жуда яхши билади, шундай экан, мазкур ҳолатнинг юзага келиш сабабини эътиборсизликдан бошқа нарсага йўйиб бўлмайди.

Афсуски, доим ҳам комил ишонч билан бундай деёлмаймиз, чунки кўпинча бундай ҳол анъанавий метафоралар моҳиятини яхши билмасликдан келиб чиқади. Масалан, “Синиб қолмай бу сабр коса, Қачон кўришамиз севгилим” ёки “Чил-чил синиб сабр косам, Ўзим сени излаб борсам” каби мисраларни олайлик. Аслида “сабр косаси” метафорасига косанинг муайян ҳажмга эгалиги, яъни унга томчилаб турадими ва ё қуйилибми, барибир, пайт келиб тўлиши асосдир. Демак, энди у бошқа косалар қаторидаги – синиши, жаранглаши, узатилиши, ағдарилиши… мумкин бўлган бир коса эмас, бас, матндаги бошқа тил бирликлари билан шундан келиб чиққан ҳолда мазмуний алоқага киришади. Яъни ушбу метафора “тўлмоқ” феъли билан боғланади, “синмоқ” сўзи эса унинг мантиқига тўғри келмайди. Ёки “Садафдан соф эди кўнглим, гардлик килдим”, “Садафдан-да соф ишқинг” мисраларида ҳам қиёслаш асосини билмаслик панд берган. Зеро, миллий бадиий тафаккурда “садаф” оқлик эталони сифатида қарор топган, бу ерда асос – садафнинг ранги, унинг софлиги ё поклиги мезон қилинган эмас.

Баъзан эса шундай мисраларга дуч келинадики, беихтиёр “Шоир ўзи ёзганларини китобат қилгунга қадар қайта ўқиб ҳам кўрармикан? Муҳаррир-чи?” қабилидаги саволлар хаёлда қалқиб чиқаверди. Мана, масалан, “Севилсанг шундай севилки…” деб бошланувчи шеърнинг давомидаги “Қандай?” саволига жавоб бўлмиш мисралардан бири: “Фақат сен бўл хаёлида, порла шамси иқболида”. Ахир, “шамси иқбол” дегани “иқбол қуёши” бўлса, қуёшда порлаб бўладими?! Йўқ, бу муболаға ҳам эмас, аслида “севилсанг шундай севилки, унинг учун иқбол қуёши бўлиб порла” дейилмоқчи. Бироқ шеърда “демоқчи бўлиш”нинг ўзи кифоя эмас, ўшани уқса бўладиган қилиб ифодалаш ҳам керак. Шунга ўхшаш, “Ишқингдан сармаст жонимни, Адо қилдинг, адо қилдинг” мисрасидан келиб чиқадиган “жон ишқдан маст” деган фикр, шунингдек, “Ишқ майи жонига бўлганда ҳамдам” мисрасида “ишқ майи жонга ҳамдам” дейилгани ҳам мантиққа хилоф бўлиб, улардан бирон-бир мазмунни уқиш амри маҳол.

Оламни образли идрок этиш нарса-ҳодисалар орасидаги алоқаларни аниқлаш, уларни бир-бирига қиёслаш, зидлаш, ўхшатиш каби амаллар орқали моҳиятга яқинлашишни кўзда тутади. Чинакам истеъдод нигоҳимиздан пинхон алоқаларни ҳам илғаб олиб, сўз орқали поэтик образда мужассам этади. Демак, шоир учун санъаткорона нигоҳ қанчалик муҳим бўлса, кўролган ва ҳис этганларини ифодалай олиш ҳам шунчалик муҳим, зеро, улар ифодадагина моддийлаша олади. Шу боис ҳам иккисидан бири оқсаганки жойда бадиият ўлади. Шеърларига қаралса, Аҳад Қаюмда ўткиргина санъаткорона нигоҳ ҳам, образли фикрлашга мойиллик ҳам бордек, бироқ ифодадаги оқсаш кўпинча уларнинг моддийлашишига ҳалал беради. Буни, масалан, “Сенсизликда девона бу дил…” шеъри мисолида кўриб ўтиш мумкин. Шеърда хижронзада ошиқ ҳоли чизилган:

Соғинчлар, хазонлар уюми,
Шубҳалар, ёлғизлик кийими,
Бошимда хавотир қуюни,
Сенсизликда девона бу дил

Аввало, “соғинчлар” ва “шубҳалар” сўзларидан кейин вергул эмас, тире қўйилиши керак. Шундай қилинса, шоир аслида “Соғинчлар – хазонлар уюми” ва “Шубҳалар – ёлғизлик кийими” шаклидаги иккита воситасиз ташбеҳ қўлламоқчи экани маълум бўлади. Айтиш керак, ташбеҳлар топиб ишлатилган: соғинчнинг хазонлар уюмига ўхшатилгани хижроннинг давомийлиги, ошиқ кўнгли баргсиз дарахт мисоли яланғочланиб, хувиллаб бораётганию беихтиёр шубҳаларга бурканаётгани… хуллас, бинойидек образли ифода. Афсуски, шундан бошқа бандларнинг барида қиёмига етмаган образларга дуч келамиз. Масалан, “Мен сени ҳаммадан қизғона, Дардларингга бўлай остона” дейиш билан ошиқ ёрига келган дардларга тўсиқ бўлишни тиламоқчи, ҳолбуки, “остона” тўсиқ эмас – кириладиган жой. Яъни исталганга тамом терс маъно ифода этилмоқда. Ёки “Хор бўлдим, жабрлар ўчоғи, Бешавқат ҳижроннинг пичоғи, Қайдадир бахтларнинг қучоғи” мисраларида “жабрлар ўчоғи” метафораси ҳеч бир мазмун касб этмайди, чунки муаллақ қолган, натижада уни “бахтларнинг қучоғи” билан зидлаш орқали ифодалаш кўзланган маъно мутлақо чиқмай қолади. Шунга ўхшаш, “Дилим – саҳро, очилмади гул, Қарғайзорда ем бўлди булбул” мисраларидаги образ ҳам чала туғилган. Эътибор беринг, бу ўринда оригинал ва ғоят гўзал образ имконияти мавжуд, лекин ички мантиқ бузилгани боис тўла амалга ошмаган. Гап кўнгилнинг саҳрога айлангани, унда гул очилмагани ҳақида бораётган экан, булбулнинг айнан шу ерда – саҳрода сайрамай қўйиши муҳим. Чунки “саҳро – қарағайзор” қаршилантириши аосида “гул шу ерда, булбул узоқда” маъноси чиқадики, бу “ошиқ шу ерда, ёр узоқда” қолипида қурилган шеър мазмунига зид келади. Шунинг учун, бизнингча, булбулнинг қарағайзордан кўра саҳрога мосроқ жойда нобуд бўлиши ёки жойини кўрсатмаган ҳолда қузғунми ё шунга ўхшаш “ағёр” маъносини бергудек қушга “ем бўлиши” маъқулроқ бўларди.

Ижодкорнинг оригинал образ яратишга, фикр ё туйғуни ўзига хос бир тарзда ифодалашга интилиши таҳсинга лойиқ. Бироқ ўзига хослик ҳадди аълосидан ўтиб, ўзигина тушунадиган бўлиб қолмаслиги ҳам керак. Қачонки образда ички мантиқ бўлса, мантиқий фикрлашнинг умумийлиги асосида ўқувчи уни тушуна олади. Акс ҳолда, мана бу банддаги каби бошқотирма юзага келади:

Узук қилдим армон тошидан,
Кўз ясадим кўзим ёшидан
Бу дунёни бошлаб бошидан,
Дедим: Аҳад, қайта кийинтир,
Азоблардан дилни ечинтир.

Хўп, армон тошидан узук қилаётганига ҳам кўнайлик, унга кўз ёшидан қандоқ қилиб кўз ясаш мумкин экан?! Кейинги уч мисрада ҳам мантиқсиз ҳолат юзага келган: мурожаат этилаётган одам дунёни қайта кийинтириши керакми ва ё дилни ечинтиришими?! Банд контекстига “дунёни қайта кийинтириш” даъвоси қанчалик мос келади? Ёки дунёни қайта кийинтиришнинг натижаси дилни азоблардан ечинтириш бўладими? Сираси, озгина эътибор билан ўқиганки одам қаршисида бунақа саволларни бир зумда қаторлаштириб қўядиган мисралар Аҳад Қаюмнинг деярли барча шеърларида топиладики, улардан бир нечтасини “изоҳга ҳожат йўқ” тарзида келтириб ўтиш жоиз:

Қалбим осмонида чақмоқлар чақар (?),
Оғу тутдинг лабинг гул шаробида… (?)

Бағримда илдизлаб кетган суратинг (?),
Нур эдинг соясиз, қалбим боғида… (?)

Бевафойим, чап қанотим инграйверар… (?)

Дил кўйлаги сўкилар (?) севгини хор қилганни…

Ижод дегани ажиб сир-синоатларга тўлиқ, унинг табиатини ўрганиш йўлида қанча саъй-ҳаракатлар қилинганига қарамай, то ҳануз ўзининг кўп қирраларини биздан пинхон тутиб келаётгани ҳам шундан. Деганим, ижод онлари шоир тасаввурида ёмби мисол қуйма туғилувчи образлар ҳам йўқ эмасдир, бироқ ўқувчини ҳайратлантира оладиган гўзал образларнинг аксарияти матн устида қунт билан ишлаш, турли вариантларни атрофлича мушоҳада қилишу ифодани муттасил сайқаллаб бориш натижасидир. Яъни шеър деганни талаб бўлгани учуноқ “пачкалаб” ёзиб ташлайвериш дуруст эмас, ҳар бир мисра устида астойдил тер тўкиш зарур, шундагина худо берган истеъдод увол кетмасдан том маънодаги бадиий асарларга дўниши мумкин.

I qismni o’qing
II qismni o’qing

Dilmurod QURONOV
SHE’RDA MANTIQ, DID, AXLOQ VA
BOSHQALAR XUSUSIDA
III QISM

Yaxshi bilasiz, bozorda “eksklyuziv mahsulot” degani ancha qimmat narxda yuradi, inja xaridor uni “ommaviy mahsulot” (“shirpotreb”)ga nisbatan yuz chandon yuksak qadrlashi ham ma’lum. Nega shunday? Menimcha, buning bosh sababini ularning yaratilish jarayonida ko’rgan to’g’ri bo’ladi: birinchisi ijodiylik ruhiga yo’g’rilgan – unga yaratuvchisining mehr-muhabbati singdirilgan; ikkinchisi esa ruhsiz – unda qolipning jonsiz izlari qolgan, xolos. Shunga qaramay, ommaviy mahsulot xaridorgir bo’ladi, bunda molning sifati emas, xaridorning sotib olish imkonidan kelib chiqadigan talabning kattaligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Xuddi shu qonuniyat bugungi adabiy jarayonda ham to’la amal qilayotgandek. Xususan, Ahad Qayum she’rlari eng avval bugungi qo’shiqchilik talablarini qondirishga to’la safarbar etilgan va, shubhasiz, uning ayni kundagi didiga yarasha. Qo’shiqchilik “mahsuloti” esa, o’z navbatida, keng ommaga – badiiy didi o’tmaslashib borayotganidan noliyotganimiz jamiyatimizning qariyb yarmini tashkil qiluvchi yoshlarga mo’ljallangan. Boshqacha aytsak, shoir “kerak pardani topgan”, shu bois paydar-pay she’r bitib, bastakorlar peshma-pesh kuy bastalab, xonandalar yonib-yondirib kuylab turishibdi… Darvoqe, alohida ta’kidlab sanayotgan bo’lsak-da, ushbu jarayonlarning bari “shou biznes” atalmish yagona tarmoqning uzvlari, xolos. Shou biznes esa – industriya, uning hududida amal qiluvchi asosiy qonun – “xaridorgir mahsulot ishlab chiqar va uni sotib foyda ko’r!” Bas, uning fuqaroligini qabul qilgan shoir, bastakoru qo’shiqchi ham shunga amal qilishi shart, san’at qonunlari esa bu hududda faqat tavsiya kuchiga ega…

Qisqasi, “eng avval bugungi qo’shiqchilik talablarini qondirishga to’la safarbar etilgan” degan da’vomizni asoslash maqsadida shoirning, masalan, “Qizmi bu, kiyikmi bu?!..” to’plamini ko’zdan kechiramiz. Avvalo, shoir kuy bastalash va honish qilish uchun eng qulay she’riy shakllarni tanlagani e’tiborni tortadi. U ham bo’lsa xalq og’zaki ijodidagi qo’shiqlarni hamda mumtoz she’riyatdagi murabba’ va mustahzodni eslatuvchi she’riy shakllar. Xususan, eng ko’p – 39 ta she’r xalq dostonlaridagi “faloniy bir so’z aytib turgan ekan” tarzidagi izoh bilan boshlanuvchi to’rtliklar shaklida: dastlabki uch misra o’zaro qofiyalanib, to’rtinchisi barcha bandlar oxirida tarje’ sifatida takrorlanadi. Dostonlardagi bunday o’rinlar o’qilganda beixtiyor hirgoyiga o’tib ketilgani kabi, an’ana ta’siri ushbu shakldagi zamonaviy she’rlarda ham saqlanadi. To’plamdagi tag’in 25 ta she’rning ritmik-intonatsion qurilishi ham deyarli shunaqa, ular murabba’ shaklida, farqi – tarje’ misraning yo’qligi. Mo»jazgina to’plamdan joy olgan she’rlarning qariyb 60 foizi shu shaklda. Umuman olganda, u yoki bu shaklni suyish va undan keng foydalanishning hech aybli joyi yo’q. Biroq shakl ijodkor uchun shunchaki qolip, qaysiki, g’isht quygan kabi turli-tuman xom ashyo (muhabbat, visol, ayriliq va hok.)ga to’ldirib paydar-pay tashlanaveradigan qolipga aylanib qolsa-chi? Unda ijodiylik ruhi o’ladi, bir-biridan aytarli farqsiz narsalarning tussiz qatori vujudga keladi…

Xushohanglik, musiqiylik, ijro uchun qulaylik kabi shakliy xususiyatlarga ustuvorlik berilishi, bularni ta’minlovchi qo’shiqbop shaklning qolipga aylanishidan eng avval she’rning mazmuniy-mantiqiy tomoni jabr ko’radi. Gap shundaki, mazkur shakl mazmun butunligi va ifoda izchilligini ta’minlashda muayyan qiyinchiliklar tug’diradi. Zero, tarje’ misra banddagi o’zidan avvalgi uch misraning o’zi bilan mazmuniy bog’lanishini taqozo etadi, ayni paytda, bitta misra bilan tugallanayotgani holda bandlar bir-biriga mazmunni izchil rivojlantiradigan tarzda bog’lanishi zarur. Agar shu talablarni e’tiborga olsak, aslida bu shaklda mukammal she’r bitish ancha mushkul ekanligi ayon bo’ladi. Aytilganlar nuqtai nazaridan “Sizni menga Xudo uchratdi” she’rini ko’rib chiqaylik.

Birinchi band:

Bu dunyodan sevgisin izlab,
Kimlardir o’zini charchatdi.
Mening baxtim sizni topganim,
Sizni menga xudo uchratdi.

Bir qarashdayoq bandning mazmuniy-mantiqiy tashkillanishidagi izchillik yaqqol ko’zga tashlanadi: dastlabki ikki misra nisbiy tugallikka ega fikrni ifodalaydi, uchinchi misra unga qarshi qo’yiladi, to’rtinchi misra esa uchinchi misraddagi holatning sababini izohlab keladi. Misralar orasidagi zidlash va izohlash munosabatlari asosidagi mantiqiy aloqa mazmuniy butunlikni ta’minlaydiki, bu g’oyat muhim. Zero, ritmik-intonatsion va mazmuniy jihatlardan nisbiy butunlikka ega bo’lish bandning belgilovchi xususiyatidir. Ikkinchi banddan boshlab ayni shu xususiyat kuzatilmaydi, natijada mantiqiy-mazmuniy parokandalik yuzaga keladi:

Uchrashdig-u, birga bo’lmadik,
Yig’ladig-u, ammo kulmadik.
Topishdig-u, baxtga yetmadik,
Sizni menga Xudo uchratdi.

Ko’rib turganimizdek, dastlabki uch misra bir xil sintaktik qolipdagi uyushiq gaplardan iborat, tanlangan she’riy shakl shuni taqozo etadi. Shakl qo’yayotgan ushbu talab mazmunni izchil – o’sish, pasayish yo kengayish tartibida ifodalash imkonini cheklaydi. Shu bilan birga, bunday uyushiq gaplarning tarje’ misra mazmuniga mos bo’lishi, she’r ritmik tarxida tarje’ sanash ohangida aytilgan uyushiq gaplardan so’ng ayricha urg’ulangani kabi, mazmuniy tashkillanishida ham xuddi shunday “zarb” olishi kerak bo’ladi. Demak, sodda ko’ringani bilan, bu she’riy shaklda chinakam badiiy qimmatga molik mazmunni ifodalash oson emas. Shundan bo’lsa kerak, ayrim so’zlar, birikmalar, ba’zan ayrim misralar shunchaki qolipni to’ldirish uchungina kiritilgandek taassurot qoldiradi. Masalan, yuqoridagi bandning uchinchi misrasi birinchi misra ma’nosining o’zini oqlamagan takrori bo’lsa, ularning o’rtasiga pona bo’lib kirgan ikkinchi misra beo’xshovroq ko’rinadi (balki, uchinchi misra bilan o’rni almashganida, mazmun o’sish tartibidagi izchillikda berilgandek taassurot qolarmidi). Eng yomoni – uchala misradan kelib chiqayotgan ma’no tarje’ga nomuvofiq. Mantiqan ulardan so’ng, masalan, “Xudoyimning taqdiri ekan” mazmunidagi misra kelishi to’g’riroq bo’ladi. Hozirgi holatida esa band tayinli bir mazmunga ega bo’lmay qolganki, buning sababi o’zaro qofiyalangan uchta misra bilan tarje’ orasidagi mazmuniy munosabatning buzilganidadir. Xuddi shunday hol keyingi uchta bandda ham kuzatiladiki, bu she’riy shaklning oddiygina “qolip” bo’lib xizmat qilganidan dalolatdir.

Afsuski, yuqorida ko’rganimiz holatni shu shaklda yozilgan deyarli barcha she’rlarda – hech bo’lmaganda bir band doirasida – kuzatishimiz mumkin. Diqqat qilinsa, bu she’rlar uchun umumiy bir qonuniyat borligi ko’rinadi: mazmuniy tashkillanishi jihatidan birinchi band yaxshigina saviyada va u she’r oxirida aynan takrorlanadi. Fikrimizcha, bu bilan she’r (qo’shiq)ning o’quvchi (tinglovchi) tomonidan qabul qilinishi dasturlashtiriladi. Dastur algoritmi esa quyidagicha: birinchi band she’r (qo’shiq) mazmunini modellashtiradi – model` she’riy ohang (kuy) orqali o’quvchi (tinglovchi) shuuriga ko’chadi – keyingi bandlar ham shu model` bilan analogiya asosida qabul qilinadi – birinchi bandni takrorlash bilan taassurot yaxlitlashadi. Ya’ni shu tarz qabul qilgani uchun ham yetarli darajada o’qish (tinglash) tajribasiga ega bo’lmagan o’quvchi (tinglovchi) bitta-ikkita banddagi mantiqiy nomuvofiqliklarni ilg’amaydi. Qat’iy aytish mumkinki, o’quvchi omma badiiy didi bilan bemaza she’rlar o’rtasida teskari proportsiyadagi bog’lanish mavjud: did pasaygani sari bemaza she’rlar ko’payadi va, aksincha, ko’tarilgani sari – kamayadi.

Murabba’ shaklida deb aytganimiz she’rlarda mazmun izchilligi va mantig’ini ta’minlash yuqorida ko’rib o’tilgan shakldagiga nisbatan osonroq. Sababi, bunda tarje’ yo’q, demak, barcha bandlar mazmunini bitta misra mazmuniga muvofiqlashtirish talab qilinmaydi, bu esa banddan bandga mazmunni izchil rivojlantirishga keng va qulay imkon beradi. Biroq to’plamlardagi shu nav she’rlarni ko’zdan kechirarkan, gap shakldagina emas, balki, ijodkorning o’zi qilayotgan ishga, xudo bergan iste’dodiga, bir so’z bilan aytsak, SO’Zga munosabatida ekaniga amin bo’lamiz. Ayniqsa, shakl bobidagi tajriba o’laroq yozilgan ayrim she’rlar, yo’q, “so’z tizmalari” borki, muallif iste’dodini behuda sovurayotganini ko’rib achinib ketasan kishi. Shunday so’z tizmalaridan birida mana bunday misralarga duch kelamiz:

Dengizu to’fonaman,
Sellaru suronaman,
O’zing ayt qayonaman
Aytishga uyalaman.

Adashmasam, dastlabki ikki misra o’zbek adabiy tilidagi “dengiz va to’fonman, sel va suronman” shakliga to’g’ri keladiki, bu yerda ifodaning g’alizligini aytib o’tirish ham ortiqcha. Keyin, nega endi “to’fonaman, suronaman” shaklida? Qofiya talabi bilan-da. Qiziq-da, axir, bu bandning dastlabki misralari-ku?! YO avval to’rtinchi misrani yozib, so’ng avvalgilari unga unga qofiyadosh qilinganmi? Javobni she’rning ilk misrasidan topasiz, u esa “Ishqingda devonaman” shaklida, ko’rib turganimizdek, oshiq holining an’anaviy ifodasi:

Ishqingda devonaman,
Husningga parvonaman,
Yo’lingda mastonaman,
Muhabbatdan qonaman.

Fahmlayotgandirsiz, hamma balo she’rdagi o’n uchta to’rtlik bandning barcha misralarini, ya’ni ellik ikki misrani “devonaman”ga qofiyadosh qilishga behuda urinishda. Xay, shuni deb tilimizning ne ko’yga solinayotganini-ku qo’ya turaylik (bu to’g’rida quyiroqda maxsus so’z yuritamiz), ilk banddayoq mazmunning bunchalar nochor, sayozligini ko’rib beixtiyor hafsalang pir bo’ladi. Axir bosh band shu bo’lsa, davomida nimaniyam rivojlantirish (izohlash, sharhlash, isbotlash, inkor qilish va h.) mumkin bo’lardi, ya’ni “echki nima bo’ldi-yu, dumi nima bo’lardi” degani shudir-da?! Xayoliga shuni keltirgan didli o’quvchi adashmagan bo’ladi, chunki davomida yanayam ajabtovur misralar tizilgan :

Choy bersang, choyxonaman, (?)
Gul tutsang, Farg’onaman, (?)
Aytdim-ku, bir donaman,
Sevgiga chulg’onaman.

Ehtimol, muxlislar shoir ijodiy eksperimentga moyil, bu yerda u barcha misralari o’zaro qofiyadosh she’r yozishga harakat qilgan va bunga erishgan, deya kaminaga e’tiroz ham qilishar. Xo’p, biroq ijodiy eksperimentdan ko’pi bormi: bittagina arzirli badiiy samara olguncha qancha-qanchasi besamar ketadi – hammasini o’quvchiga taqdim etish shart emas-da! Keyingi bandlarga ham mazmuni mos kelsa-kelmasa “… naman”ga qofiyadosh qilib “Vafoga oqlanaman (?), Qalbingda poklanaman…” (?), “Taqdirman, peshonaman…” (?) qabilidagi misralar tizilavergan.

Yuqorida yana bir she’riy shaklni “mustahzodni eslatadigan” deb ataganimiz boisi unda teng o’lchamli uchta misra o’zaro qofiyalanadi-da, band to’rtinchi qisqa misra bilan yopiladi, ko’pincha, qisqa misra tarje’ sifatida takrorlanadi ham. Qisqa misra borligi uchungina “mustahzod”ga mengzashimizda, balki, zo’rakilik ko’rinar. Biroq biz bu yerda ko’proq boshqa bir narsani – xazrat Navoiy mustahzod haqida “xalq orasida bir surud bor” deganlarini nazarda tutdik. Zero, “surud” qo’shiq degani, hazratning aytishicha, qisqa misra orttirish bilan she’r qo’shiq ohangiga moslanadi . Darhaqiqat, bunday she’rlarning kuyi so’zlarga qo’shilib oqib kelayotgandek tuyuladi, musiqiyni his qilishga salgina qobil odam beixtiyor hirgoyiga o’tib ketadi. Mana, shunday she’rlardan birining bosh bandi:

Qomatining naqshlari,
Zimdan turib boqishlari,
Yurakka o’t yoqishlari,
Go’zal!

“Tavsif” deb nomlangan ushbu she’r yor ta’rifiga bag’ishlangan, barcha bandlari “Go’zal!” xitobi bilan yakunlanadi. Umuman olganda, bu badiiy niyat ijrosi uchun g’oyat maqbul shakl ekani shubhasiz, biroq mazmun tomoni shunga munosib bo’lmay qolgan. Fikrli she’rxonda o’qishni boshlaboq “Qomatining naqshlari” nima degani bo’lsa ekan?” degan savol tug’iladi. Balki kimdir javob topar ham, kamina o’ylab oxiriga yetolmadim. So’ng “zimdan turib boqishlari” degani ham kontekstga tushmayotgandek: “zimdan boqishni” fahmlashimiz, nigohimiz bilan “tutib olishimiz” mumkin, “zimdan turib boqish” esa “panadan, yashirinib turib boqish” ma’nosini beradiki, uni ko’rayotganimiz yo’q, bas, “Go’zal!” deya xitob qilish ham o’rinsiz.

Xullas, gapni bozor qonuniyatlaridan boshlaganim bejiz emasligi ayon bo’ldi, nazarimda. Yana “eksklyuziv mahsulot” bilan “shirpotreb” xususida ham to’xtalgandimki, hozir o’sha joydan davom qilish zarurati bor. Odatda, eksklyuziv mahsulot qo’l mehnati bilan yartiladi, albatta, mehnat unumdorligi ham shunga yarasha. Axir, o’zingiz o’ylang, omadi chopib birdan shou biznes olamida “modniy shoir”ga aylanib qolsayu xonandalar she’rga navbat kutib turishsa, qo’l mehnati bilan talabni qondirib bo’larkanmi?! Xo’sh, ahvol shunaqa ekan, “hammaga yetsin” degan yaxshi niyatda dastgohni ishga tushirib, beshta-to’rtta qolip bilan peshma-pesh “shtampovka” qilganning nimasi yomon?!

***

Yaqinda shogirdlardan birisi ming hijolat bilan so’rab qoldi: “Ozodbekning falon qo’shig’ida “Elkamda ikkita qushlar izi bor” degan joyi bor, shu nima deganiykan-a? Ma’nosini tushunishga shuncha harakat qildim…” Qiziqib, bilgisi kelib so’ralsa, domla odam, bilasiz, ichdan xursand bo’ladi, shu kayfiyatda chiroyli qilib tushuntirishga shahd qildim-u, birdan “tormozlangan” kabi chaynala boshladim: “Sal g’alizroq ekanmi? Ko’plik qo’shimchasi “ikkita”dan keyin ortiqcha, noto’g’ri ishlatilibdi. Shu… matnni ko’rish kerak ekan-da, kontekstda tushunarli bo’ladi…” Xullas, kalovlanganim tuyqus o’zim ham tushunolmayotganimni anglab qolganimdan ekanini sezgandirsiz, eplab holatdan chiqdim, keyin esimdan ham chiqib ketgan ekan, shu maqola bahona yana o’sha savol qalqib chiqdi. Mana o’sha matn:

Kelib ko’r, ko’ksimda nishlar izi bor,
Tillarim uchida tishlar izi bor.
Yelkamda ikkita qushlar izi bor,
Qush edim, qaylarga bilmay qo’ndim man,
Bir seni o’ylasam, faqat yondim man.

Albatta, birinchi misraga e’tirozimiz yo’q – oshiq ko’ksi hamisha paykonu tig’larga nishon bo’lib kelgan. Shakl talabi bilan ilk misraga hamohang, mantiq talabi bilan unga mazmunan bog’liq ikkinchi misra ham, axloq tomoniga tirg’almasak, binoyidekkina. Biroq uchinchi misra mazkur talablarning birinchisiga muvofiq bo’lgani holda, ikkinchisiga javob berolmay qolgan. Sababi oddiy: ifodadagi g’alizlik, she’r matni ustida qunt bilan ishlanmaganidirki, natijada yetkazilmoqchi bo’lgan mazmun o’ta xiralashgan. Shu bois faqat imkondagi ma’noarni taxmin qilish mumkin, xolos. Xo’p, “ikkita qushlar izi” deyilganda “ikkita qanot o’rni” nazarda tutilgan, ya’ni keyingi misradagi “qush edim” birikmasiga qo’shilib “qush edim qanotim qayrildi” ma’nosi ifodalangan, deylik. Darhol e’tiroz tug’iladi: bu yerda gap o’zidan boshqa yana ikkita qush haqida ketyapti-ku! E’tirozni qabul qilib, ikkinchi taxminga o’tamiz: birinchi misrada “nishlar izi” haqida gap borgandi, bu yerda ham raqiblar – “ikkita qush» qoldirgan iz nazarda tutilayotgandir?! Yana e’tiroz tug’iladi: yelkada “qushlar izi” emas, qush panjalarining izi qoladi-ku?! Xullas, ifoda g’alizligi tushunish imkonini deyarli yo’qqa chiqaradi. Eng yomoni, kuy va honishga maftun, ko’pchiligi xonandaga qo’shilib nola qilayotgan tinglovchilar bu g’alizlikni sezmay qoladi. Biroq kun kelib sezib ham, o’ylab ham qolishadi-da, axir. Tamsil qilsak, bu yuzdagi nuqsonni upa-elik qilib yopgan kabi, upa-elik ketgach…

Chiroyli ifoda hammavaqt ham mantiqqa oshno bo’lavermaydi. Negaki, ko’pincha ifodaning bir vosita ekani, uning biron-bir fikr yo his-tuyg’uni ifodalash, narsa-hodisa yo holatni jonli tasvirlashga xizmat qilishi unutib qo’yiladi-da, chiroyli yozish (yo so’zlash)ning o’zi maqsadga aylanib qoladi. Natijada tashbeh, sifatlashu istioralarni ko’proq ishlatishga moyillik paydo bo’ladi. Albatta, asli buning yomon tomoni yo’q, lekin tilning badiiy vositalari shunchaki bezak sifatida qo’llansa, ortiqcha upa-elik chaplangan yuz kabi yoqimsiz bo’ladi – go’zallikka da’vo katta-yu, haqiqatda undan asar yo’q. Shunga o’xshash, quyidagi misralar bir qarashda chiroyli va benuqson ko’rinsa, ehtimol:

Dilxonam eshigini,
Yopib ketding qarsillab,
Yo’qsan, dil o’chog’ida,
Yurak yonar charsillab…

Avvalo, Ahad Qayum to’plamlaridagi bitta jiddiy kamchilikni ta’kidlab ko’rsatish kerak: ularda tinish belgilarini qo’llashga juda e’tiborsiz qaralgan, g’ij-g’ij xatolarga yo’l qo’yilgan. Jumladan, keltirilgan misolda birinchi misra oxiridagi hamda uchinchi misradagi ikkita verguldan biri ortiqcha. Muhimi, uchinchi misrada vergullardan qaysi biri qolishi mazmunga hal qiluvchi ta’sir qiladi: “Yo’qsan dil o’chog’ida, Yurak yonar charsillab” – “Yo’qsan, dil o’chog’ida Yurak yonar charsillab”. Kontekstdan kelib chiqsak, shoir ko’proq ikkinchi holatni: “dil o’chog’ida yurak charsillab yonayotganini” nazarda tutgan ko’rinadi. Holbuki, agar “charsillab yonayotgan” bo’lsa, “yurak” bu yerda “qalb”, “ko’ngil”, “dil” so’zlarining sinonimi, demak, bu “dil o’chog’ida dil yonyapti” degani bo’ladiki, mantiq buziladi. Yo’q, birinchi holat nazarda tutilgan deyilsa, unda yorga qarata aytilgan “yo’qsan dil o’chog’ida” xitobi mantiqsiz, axir, nega yor
dil o’chog’ida bo’lishi kerak?! Boshqa bir she’rda xuddi shu metaforani qo’llashdagi xato bundan ham mantiqsiz holatni yuzaga keltiradi: “Chirs-chirs yonar yurak lovullab, Dilda daryo oqar shovullab…” Ya’ni, agar “yurak” va “dil” so’zlari sinonim ekan, dil (yurak) bir paytning o’zida yonayotgan va unda shovullab daryo oqayotgan bo’lib chiqadi.

To’g’ri, har bir shoir dunyoni, undagi narsa-hodisalar orasidagi aloqalarni o’zicha ko’radi, o’zicha ifodalaydi va ayni shu narsa iste’dodning o’ziga xosligini belgilovchi bosh omildir. Shu bilan birga, xayriyatki, shoirning bisoti faqat o’zi topgan-tutgandangina iborat emas, aks holda, u o’ta qashshoq bo’lib qolar edi. Voris sifatida u asrlar davomida yig’ilgan bisotni tasarruf etishga haqli, ayni choqda, uni isrof qilmaslik, o’rinli ishlatish, boyitib, sayqallab borishga burchli hamdir. An’anaviy poetik obrazlarni qo’llaganda, ularning aksariyati deyarli o’zgarmas, turg’un holga kelib qolganini yodda tutish lozim. Negaki, ular badiiy tafakkur va xotirada qaror topgan o’z ma’nosiga ega, demak, ular kiritilishi mumkin bo’lgan kontekstlar, bog’lana oladigan obrazlar doirasi ham belgilidir. Masalan, shaklan g’azalga o’xshash bir she’rdan olingan quyidagi baytni olaylik:

Shohdagi bulbul kabi, gul bilan ko’ngil kabi,
Telbaday sevdim sani, yuragingga ismim yoz…

O’quvchi badiiy xotirasidagi bulbul obrazining ma’nosi uni “sevmoq” fe’liga mazmunan bog’lash va “shoxdagi bulbul kabi seni sevdim” tarzida tushunishga asos bo’ladi. An’anaga ko’ra, “bulbul” obrazining mavjudligi “gul”ning ham bo’lishini taqozo etadi, ularning vazifasi ham belgili. Yuqoridagi baytda ikala obraz ham bor, lekin bir-biriga mazmunan aloqador emas – an’anadan chekinilgan. Natijada an’anaviy “gul bilan bulbul” o’rniga qo’llangan “gul bilan ko’ngil” qo’shilmasi atash ma’nosiga ega, xolos, alohida holida ham, badiiy xotira kontekstida ham mazmun kasb etmaydi, matnning boshqa uzvlari bilan mazmunan bog’lanmaydi ham – muallaq qoladi. Ya’ni ulug’ shoirimiz boshqa narsaga qiyos etgan “uvada kamzulda billur tugmaday” holati yuzaga keladi – billur billurligicha qoldi, lekin tojlarni bezay oladigan tosh uvadaga uvol-da! Shubha yo’qki, shoir “bulbul” va “gul” obrazlari mazmun-mohiyatini juda yaxshi biladi, shunday ekan, mazkur holatning yuzaga kelish sababini e’tiborsizlikdan boshqa narsaga yo’yib bo’lmaydi.

Afsuski, doim ham komil ishonch bilan bunday deyolmaymiz, chunki ko’pincha bunday hol an’anaviy metaforalar mohiyatini yaxshi bilmaslikdan kelib chiqadi. Masalan, “Sinib qolmay bu sabr kosa, Qachon ko’rishamiz sevgilim” yoki “Chil-chil sinib sabr kosam, O’zim seni izlab borsam” kabi misralarni olaylik. Aslida “sabr kosasi” metaforasiga kosaning muayyan hajmga egaligi, ya’ni unga tomchilab turadimi va yo quyilibmi, baribir, payt kelib to’lishi asosdir. Demak, endi u boshqa kosalar qatoridagi – sinishi, jaranglashi, uzatilishi, ag’darilishi… mumkin bo’lgan bir kosa emas, bas, matndagi boshqa til birliklari bilan shundan kelib chiqqan holda mazmuniy aloqaga kirishadi. Ya’ni ushbu metafora “to’lmoq” fe’li bilan bog’lanadi, “sinmoq” so’zi esa uning mantiqiga to’g’ri kelmaydi. Yoki “Sadafdan sof edi ko’nglim, gardlik kildim”, “Sadafdan-da sof ishqing” misralarida ham qiyoslash asosini bilmaslik pand bergan. Zero, milliy badiiy tafakkurda “sadaf” oqlik etaloni sifatida qaror topgan, bu yerda asos – sadafning rangi, uning sofligi yo pokligi mezon qilingan emas.

Ba’zan esa shunday misralarga duch kelinadiki, beixtiyor “Shoir o’zi yozganlarini kitobat qilgunga qadar qayta o’qib ham ko’rarmikan? Muharrir-chi?” qabilidagi savollar xayolda qalqib chiqaverdi. Mana, masalan, “Sevilsang shunday sevilki…” deb boshlanuvchi she’rning davomidagi “Qanday?” savoliga javob bo’lmish misralardan biri: “Faqat sen bo’l xayolida, porla shamsi iqbolida”. Axir, “shamsi iqbol” degani “iqbol quyoshi” bo’lsa, quyoshda porlab bo’ladimi?! Yo’q, bu mubolag’a ham emas, aslida “sevilsang shunday sevilki, uning uchun iqbol quyoshi bo’lib porla” deyilmoqchi. Biroq she’rda “demoqchi bo’lish”ning o’zi kifoya emas, o’shani uqsa bo’ladigan qilib ifodalash ham kerak. Shunga o’xshash, “Ishqingdan sarmast jonimni, Ado qilding, ado qilding” misrasidan kelib chiqadigan “jon ishqdan mast” degan fikr, shuningdek, “Ishq mayi joniga bo’lganda hamdam” misrasida “ishq mayi jonga hamdam” deyilgani ham mantiqqa xilof bo’lib, ulardan biron-bir mazmunni uqish amri mahol.

Olamni obrazli idrok etish narsa-hodisalar orasidagi aloqalarni aniqlash, ularni bir-biriga qiyoslash, zidlash, o’xshatish kabi amallar orqali mohiyatga yaqinlashishni ko’zda tutadi. Chinakam iste’dod nigohimizdan pinxon aloqalarni ham ilg’ab olib, so’z orqali poetik obrazda mujassam etadi. Demak, shoir uchun san’atkorona nigoh qanchalik muhim bo’lsa, ko’rolgan va his etganlarini ifodalay olish ham shunchalik muhim, zero, ular ifodadagina moddiylasha oladi. Shu bois ham ikkisidan biri oqsaganki joyda badiiyat o’ladi. She’rlariga qaralsa, Ahad Qayumda o’tkirgina san’atkorona nigoh ham, obrazli fikrlashga moyillik ham bordek, biroq ifodadagi oqsash ko’pincha ularning moddiylashishiga halal beradi. Buni, masalan, “Sensizlikda devona bu dil…” she’ri misolida ko’rib o’tish mumkin. She’rda xijronzada oshiq holi chizilgan:

Sog’inchlar, xazonlar uyumi,
Shubhalar, yolg’izlik kiyimi,
Boshimda xavotir quyuni,
Sensizlikda devona bu dil

Avvalo, “sog’inchlar” va “shubhalar” so’zlaridan keyin vergul emas, tire qo’yilishi kerak. Shunday qilinsa, shoir aslida “Sog’inchlar – xazonlar uyumi” va “Shubhalar – yolg’izlik kiyimi” shaklidagi ikkita vositasiz tashbeh qo’llamoqchi ekani ma’lum bo’ladi. Aytish kerak, tashbehlar topib ishlatilgan: sog’inchning xazonlar uyumiga o’xshatilgani xijronning davomiyligi, oshiq ko’ngli bargsiz daraxt misoli yalang’ochlanib, xuvillab borayotganiyu beixtiyor shubhalarga burkanayotgani… xullas, binoyidek obrazli ifoda. Afsuski, shundan boshqa bandlarning barida qiyomiga yetmagan obrazlarga duch kelamiz. Masalan, “Men seni hammadan qizg’ona, Dardlaringga bo’lay ostona” deyish bilan oshiq yoriga kelgan dardlarga to’siq bo’lishni tilamoqchi, holbuki, “ostona” to’siq emas – kiriladigan joy. Ya’ni istalganga tamom ters ma’no ifoda etilmoqda. Yoki “Xor bo’ldim, jabrlar o’chog’i, Beshavqat hijronning pichog’i, Qaydadir baxtlarning quchog’i” misralarida “jabrlar o’chog’i” metaforasi hech bir mazmun kasb etmaydi, chunki muallaq qolgan, natijada uni “baxtlarning quchog’i” bilan zidlash orqali ifodalash ko’zlangan ma’no mutlaqo chiqmay qoladi. Shunga o’xshash, “Dilim – sahro, ochilmadi gul, Qarg’ayzorda yem bo’ldi bulbul” misralaridagi obraz ham chala tug’ilgan. E’tibor bering, bu o’rinda original va g’oyat go’zal obraz imkoniyati mavjud, lekin ichki mantiq buzilgani bois to’la amalga oshmagan. Gap ko’ngilning sahroga aylangani, unda gul ochilmagani haqida borayotgan ekan, bulbulning aynan shu yerda – sahroda sayramay qo’yishi muhim. Chunki “sahro – qarag’ayzor” qarshilantirishi aosida “gul shu yerda, bulbul uzoqda” ma’nosi chiqadiki, bu “oshiq shu yerda, yor uzoqda” qolipida qurilgan she’r mazmuniga zid keladi. Shuning uchun, bizningcha, bulbulning qarag’ayzordan ko’ra sahroga mosroq joyda nobud bo’lishi yoki joyini ko’rsatmagan holda quzg’unmi yo shunga o’xshash “ag’yor” ma’nosini bergudek qushga “em bo’lishi” ma’qulroq bo’lardi.

Ijodkorning original obraz yaratishga, fikr yo tuyg’uni o’ziga xos bir tarzda ifodalashga intilishi tahsinga loyiq. Biroq o’ziga xoslik haddi a’losidan o’tib, o’zigina tushunadigan bo’lib qolmasligi ham kerak. Qachonki obrazda ichki mantiq bo’lsa, mantiqiy fikrlashning umumiyligi asosida o’quvchi uni tushuna oladi. Aks holda, mana bu banddagi kabi boshqotirma yuzaga keladi:

Uzuk qildim armon toshidan,
Ko’z yasadim ko’zim yoshidan
Bu dunyoni boshlab boshidan,
Dedim: Ahad, qayta kiyintir,
Azoblardan dilni yechintir.

Xo’p, armon toshidan uzuk qilayotganiga ham ko’naylik, unga ko’z yoshidan qandoq qilib ko’z yasash mumkin ekan?! Keyingi uch misrada ham mantiqsiz holat yuzaga kelgan: murojaat etilayotgan odam dunyoni qayta kiyintirishi kerakmi va yo dilni yechintirishimi?! Band kontekstiga “dunyoni qayta kiyintirish” da’vosi qanchalik mos keladi? Yoki dunyoni qayta kiyintirishning natijasi dilni azoblardan yechintirish bo’ladimi? Sirasi, ozgina e’tibor bilan o’qiganki odam qarshisida bunaqa savollarni bir zumda qatorlashtirib qo’yadigan misralar Ahad Qayumning deyarli barcha she’rlarida topiladiki, ulardan bir nechtasini “izohga hojat yo’q” tarzida keltirib o’tish joiz:

Qalbim osmonida chaqmoqlar chaqar (?),
Og’u tutding labing gul sharobida… (?)

Bag’rimda ildizlab ketgan surating (?),
Nur eding soyasiz, qalbim bog’ida… (?)

Bevafoyim, chap qanotim ingrayverar… (?)

Dil ko’ylagi so’kilar (?) sevgini xor qilganni…

Ijod degani ajib sir-sinoatlarga to’liq, uning tabiatini o’rganish yo’lida qancha sa’y-harakatlar qilinganiga qaramay, to hanuz o’zining ko’p qirralarini bizdan pinxon tutib kelayotgani ham shundan. Deganim, ijod onlari shoir tasavvurida yombi misol quyma tug’iluvchi obrazlar ham yo’q emasdir, biroq o’quvchini hayratlantira oladigan go’zal obrazlarning aksariyati matn ustida qunt bilan ishlash, turli variantlarni atroflicha mushohada qilishu ifodani muttasil sayqallab borish natijasidir. Ya’ni she’r deganni talab bo’lgani uchunoq “pachkalab” yozib tashlayverish durust emas, har bir misra ustida astoydil ter to’kish zarur, shundagina xudo bergan iste’dod uvol ketmasdan tom ma’nodagi badiiy asarlarga do’nishi mumkin.