Биз узоқ йиллар давомида Ҳамид Олимжон тимсолида шўро тузумининг маддоҳинигина кўриб ўргандик. Аниқроғи, бизга шундай уқдирилди: шоирнинг дилбар шеърларини бир ён қўйиб, айни шу қиёфани гавдалантирадиган асарлари ўргатилди, зўр бериб ташвиқ қилинди. Ҳолбуки, Ҳамид Олимжон ХХ аср ўзбек миллий маданий заминида етишган энг ёрқин истеъдодлардан бири эди.

     Атоқли шоир Ҳамид Олимжон 1909 йил 12 декабрда  Жиззах шаҳрида дунёга келди. 5 ёшида отасидан етим қолган Ҳамидни Аяси Комила она ва бобоси Мулла Азим тарбияладилар. Ҳамид 1918 йилдан даставвал хусусий мактабда, сўнгра Наримонов номли ўрта мактабда таълим олди.1923 йил кузида Самарқанддаги педагогика билим юртига ўқишга киради. Уни 1926 йили битиради ва шу йилиёқ Самарқанддаги педакадемиянинг социал-иқтисодиёт факультетига ўқишга кириб, уни 1931 йилда муваффақият билан тамомлайди.
1931 йилдан бошлаб Ҳамид Олимжон Тошкентга келади. «Ёш Ленинчи” газетасида иш бошлайди. «Қурилиш” журналини бошқаради. Кейинчалик Ўзбекистон Маданий қурилиш институтида тадқиқот ишларини олиб боради, ўзбек адабиётининг тараққиёт йўллари ва йўналишлари ҳақида янги кашфиётлар яратади.Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг иккинчи съездида Ҳамид Олимжон уюшманинг раиси (1939) этиб сайланди ва умрининг охиригача шу вазифада ишлади. Уруш йиллари унинг «Она ва ўғил” (1942), «Қўлингга қурол ол!” (1942), «Ишонч” (1943) тўпламлари нашр этилди, «Муқанна” (1943) драмаси саҳнада ўйналди. 1943 йилда у Ўзбекистон Фанлар академиясига мухбир аъзо бўлиб сайланди. Ҳамид Олимжон 1944 йил 3 июлда автомобиль ҳалокати туфайли дунёдан ўтди.

Дилмурод ҚУРОНОВ
ҲАМИД ОЛИМЖОННИ БИЛАМИЗМИ?

    Тарих — инсонни шахс сифатида шакллантирувчи муҳим омиллардан бири. Тарихни ўрганган сари, кечмиш воқеа-ҳодисалар моҳиятини англаган сари кишининг дунёга назари теранлашиб, атрофида юз бераётган воқеа-ҳодисалар моҳиятига яқинлашиб боради. Табиийки, бундай одам кимнингдир етовида бўлиши мумкин эмас, чунки у ўз қарашига, ўзининг англанган ижтимоий мақоми ва мавқеига эга бўлади. Унинг жисми эркин бўлмаслиги мумкин, лекин руҳи ҳар вақт эркин бўлади.

Шундан бўлса, эҳтимол, фотиҳларнинг деярли барчаси ўзлари забт этган юртларда халқ хотирасидан ўтмишни ўчиришга интилган. Бироқ фотиҳлар бу мақсадларига айрим юртларда анчайин осон эришган бўлсалар, бошқаларида исталган натижага эришолмаганлар. Негаки, халқнинг тарихи нечоғли бой бўлса, унинг миллат хотирасидан ўчиши-да шунчалик қийин бўлади. Зеро, асрлар давомида «суяк суриб» авлоддан авлодга ўтиб келаётган бой тарихий хотира мудраши мумкин — мутлақо ўчиб кетиши душвор.

Ўзини фотиҳ эмас, аксинча, «озод қилувчи» деган даъво билан чиққан Шўро ҳам сиёсатда фотиҳлардан гула кўтарган эди. Шўро ўтмишни қора рангда кўрсатиш, шу асосда ўз сиёсатини мутлақ тўғрилигига ишонтириш йўлидан борди ва 15 йиллар ичида бу мақсадига қисман эришди. Негаки, бу вақт мобайнида шўро шароитида тарбияланган, «шўрочасига» кўрадиган янги авлод етишди. Оталар ва болалар орасидаги зиддият кучайди, энг ёмони, жамият тараққиётининг ҳосиласи ва ривожланишнинг муҳим омилларидан бўлмиш мазкур табиий зиддият сифат жиҳатидан ўзгариб, кўпроқ мафкуравий асосдаги зиддият мақомини ола бошлади. Янги авлод нигоҳини фақат келажакка қаратиш, ўтмишни тамомила нигилистик инкор қилдиришга интилиш шўронинг онгдаги бузғунчилиги эдики, бу — тоталитар жамиятни барпо этишнинг зарур шарти. Зеро, «ердаги жаннат»ни қуриш хаёлига андармон «манқурт»лар жамиятидагина шахс тушунчасини емириш, барчани бирдек ўйлайдиган «винтча»ларга айлантириш мумкин бўлади.

Онгдаги бузғунчилик натижаси ўлароқ, 20-30-йилларда ўзининг жамиятдаги ўрни ва мақомини белгилашга фаол киришган ёш бўғин башарият тарихини октябрь тўнтаришидан ҳисоблашга мойиллашган, Шўронинг ўз мудҳиш мақсадига етиши аниқдай бўлиб қолган эди… Шукрки, миллатимизнинг тарихи мингйилликлар билан ўлчанади, бой тарихий хотира мудради — ўчиб кетмади, унинг уйғониши, ўзига келиши учун эса кичкина бир туртки кифоя…

Иккинчи жаҳон уруши даврида, фашистлар Германияси қизил империя остонасига келиб қолган паллада бу офатни миллионлаб жонларни қурбон қилишнинг ўзи билангина даф этиш душворлиги аён бўлиб қолди. Зеро, қуллик асоратига тушиб қолмаслик, қулликдан ҳазар қила билиш учун жоннинг ўзи кифоя эмас, руҳ ҳам керак! Руҳки, ўзининг кимлигини билган, теран томирлардан озиқланган ҳолда «олий ирқ» даъвосига қарши тура оладиган руҳ керак эди. Дўппи тор келган айни шу паллада шўро ҳукумати адабиёт ва санъатнинг тарихга мурожаатига рағбат билдирди: шўро адабиёти ва санъатида ўнлаб тарихий асарлар дунёга келдики, улар халққа руҳий мадад бўлди, унинг ғалабага ишончини мустаҳкамлади, курашга руҳлантирди. Орадан маълум вақт ўтгач эса музаффар шўронинг адабий сиёсатига шошилинч таҳрирлар киритилди: бу асарлар сассизгина эътибордан қолдирилди, саҳналардан олинди, киноленталар архивларнинг узоқроқ токчаларига тиқилди.

Уларни имкон қадар эсламай қўйилди, эслаганда ҳам умумий саноқда айтиб ўтиш билан чекланила бошланди… Қизиқ ҳолат, сирли ҳолат… Биз бу хил адабий сиёсатнинг моҳиятини англаш учун ўша даврда яратилган Ҳамид Олимжоннинг «Муқанна» драмасини кўздан кечиришни ният қилдик…

Кейинги йилларда Ҳамид Олимжон шахси, ижодий меросига муносабат бироз совиброқ қолгани сир эмас. Сабаби, биз узоқ йиллар давомида Ҳамид Олимжон тимсолида шўро тузумининг маддоҳинигина кўриб ўргандик. Аниқроғи, бизга шундай уқдирилди: шоирнинг дилбар шеърларини бир ён қўйиб, айни шу қиёфани гавдалантирадиган асарлари ўргатилди, зўр бериб ташвиқ қилинди. Ҳолбуки, Ҳамид Олимжон ХХ аср ўзбек миллий маданий заминида етишган энг ёрқин истеъдодлардан бири эди. Афсуски, бу истеъдод кўпроқ нокерак нарсаларга сарф бўлди… Начора, аслида бу ҳам шоирнинг қисмати: мурғак ёшиданоқ шўро таъсирида шаклланган, ўзига сингдиргани ёлғон ҳақиқатларга чин ҳақиқат дея юракдан ишонган ва ўсмирларга хос ўжар фидойилик билан даврнинг зиддиятли ғоявий курашлар майдонига кирган фаол шахс ҳаёти, ижоди, фаолияти тенденциоз бўлмаслиги маҳол эди.

Зеро, истеъдоднинг чинакам санъат асарига дўниши учун ижодкор ҳаётни гўё «четдан» эстетик мушоҳада (эстетическое созерцание) қила олиши, бошқача айтсак, руҳан «узлат» ҳолатида бўлиши даркор. Қайноқ фаолият кишиси бўлмиш Ҳамид Олимжонда бундай имконият кам бўлган, натижада аксар асарлари шу хил ҳолат маҳсули эмас, кўпроқ ижтимоий фаолиятининг инъикоси тарзида дунёга келган. Эҳтимол, не-не ақлларни лойқалаган ғоявий курашлар суръатининг сусайишию ҳаётий тажрибанинг ортиши баробари улкан истеъдодини тўла намоён қилиш имконияти ҳам ортган бўлармиди, афсуски, тақдир Ҳамид Олимжонга бундай имконият қолдирмади. Тақдирнинг ўйинини қарангки, шўро замонида «бахт ва шодлик куйчиси» дея алқанган шоир кейинча «шўро замонида бахт ва шодлик куйчиси» бўлгани учун-да эътибордан қолди…

Йўқ, тақдирдан нолиб бўлмайди, унга тан бермоқдан ўзга чора йўқ. Сираси, тақдир Ҳамид Олимжонга қисқа ижодий умри давомида бир бора руҳан «узлат» ҳолатида бўлиш учун катта имконият яратди ҳам. Биз шоирнинг тарихга мурожаат этиб, «Муқанна»га қўл урганини назарда тутмоқдамиз. Албатта, бунга эътироз бўлиши мумкин: «Муқанна»нинг яратилишида ҳам «ижтимоий заказ» бор эди-ку?!» Ҳа, бироқ, бизнингча, «Муқанна»ни шоирнинг уруш давридаги бошқа асарлари сирасидагина кўриш хато бўлур эди. Зеро, асарга мавзунинг ўтмишдан олинганиёқ ижод жараёнига муайян ўзгаришлар киритади.

Биринчиси: агар бунга қадар Ҳамид Олимжон ўзи ичида қайнаб ётгани ҳаёт ҳақида ундан узилолмаган ҳолда ёзган бўлса, «Муқанна»даги тасвир предмети — ўтмишдан автоматик тарзда узилган, яъни, ўтмиш унинг учун биринчи галда эстетик мушоҳада объекти.

Иккинчиси: биз одатланган «тарихга мурожаат қилди» деган жумла аслида моҳиятга унчалик мос келмайди. Негаки, тарих жонсиз фактлар мажмуигина эмас. Шахс онги тарих билан тўқинганда ўша фактлар жонланади. Шуниси ҳам борки, бир томондан, фактлар шахс орқали, яъни, унинг кайфияти, ҳолати, қарашларига боғлиқ ва уларга мос ҳолда жонланади; иккинчи томондан, жонланган тарих шахснинг ҳолати, кайфияти, қарашларига зарур таҳрирлар киритади. Демак, шахснинг тарихга «мурожаат»и моҳиятан иккиёқлама жараён — мулоқот экан.

>Шахс онгида жонланган фактлар фаоллашгач, унинг ўзини руҳий фаолликка — ўхшашлик асосида (метафорик тарзда) замонасини мушоҳада қилишга ундайди, ўз даврини теранроқ англашига асос бўлади. Бизнингча, «Муқанна»ни ёзиш давомида Ҳ.Олимжон руҳиятида ҳам худди шундай жараён кечганки, эндиги муддаомиз буни имконимиз доирасида асослаш бўлади.

Маълумки, драматик асарда муаллиф шахси билвосита намоён бўлади — персонажларга, драматик холатларга сингдириб юборилади. Шу жиҳатдан қаралса, «Муқанна»да, айниқса унинг дастлабки саҳналарида муаллиф шахси, фикримизча, Гулойин образида ўз аксини топади. Асарнинг илк кўринишида Гулойин ҳақида ота-онасининг қисқагина гап алмашишидан унинг баҳорни, гулларни, умуман, гўзалликни севувчи ҳассос қалб эгаси эканлиги англашилади. Гулойин саҳнада илк бор «соатлаб дала айлангач», энди «гулга ботиб келаётган» ҳолда пайдо бўлади. Онаси Гулобод наздида қизи — бахтиёр, хушвақт; негаки, гўзалликка ошуфта кўнгил учун бошқача бўлиши ҳам мумкин эмасдек. Бироқ она бола орасидаги диалог бу тасаввурни йўққа чиқаради:

Гулобод:
Ёлғизим,
Лола каби очилибсан ўзинг ҳам.
Гулойин:
Лола каби юзим қизил, ичим ғам.

Шу ўринда иккита муҳим нуқтага эътиборни тортгимиз келади: биринчиси — Гулойин ўзи истаган нарсага эришгандек-у, ундан қониқмайди, кўнгли таскин топган эмас; иккинчиси — атрофидагилар, ҳатто туққан онаси унинг ичидагидан бехабар, уни бахтли деб тасаввур этишади. Она қизини бахтиёр кўришни, лоақал шундай инончида қолишни истайди, ўзини ҳам қизини шунга ишонтиргиси келади:

Гулобод:
Нега даркор, қизим, ахир шу гаплар,
Хурсандсан-ку, қўлларингда чечаклар.
Гулойин:
Чечак билан хурсанд бўлса гар одам,
Ер юзида бўлмас эди қайғу-ғам.
Ҳамма унда ёлғиз бир гул терарди,
На хоҳиши, на озори, на дарди...

Сиртдан қараганда бахтли кўринган Гулойиннинг ичи тўла ғам, кўнглида «хоҳиш, озор, дард» борлиги бежиз эмас. Бу, бизнингча, «шодлик ва бахт куйчиси» сифатида танилган Ҳамид Олимжоннинг, тарих билан тўқинганида у орқали замонасини ва замонадаги ўзини «четдан» мушоҳада қилаётган шоирнинг «Муқанна»ни яратиш жараёнидаги ҳолати. Айтмоқчимизки, «Муқанна»га қадар кечган ҳаёти, ўзи шоҳиди ёки иштирокчиси бўлган воқеаларни тарих кўзгусига солиб кўраётган, унинг тош-тарозусида тортиб кўраётган ижодкор ҳолати, руҳияти Гулойинда ифода топгандек кўринади. Шу эҳтимолни назарга олайлик-да, асарнинг кейинги сатрларини ўзгачароқ, яъни, шунга мувофиқ тарзда талқин қилиб кўрайлик. Гулойин юқоридаги фикрини давом эттириб айтади:

Мана баҳор, бутун атроф лола, гул,
Ҳамма одам терганда ҳам ётар мўл.
Гул очилган қояларнинг бошида,
Лолалар бор булоқларнинг тошида.
Аммо ҳеч ким шоду ҳуррам эмас-ку?

(Лолани кўрсатиб)
Бахтиёрлик аломати эмас бу,
Баҳор ўзи яхши нарса шубҳасиз…
Оташ:
Ичинг тўла маъно сенинг доно қиз.

Келтирилган парчада ҳам диққатга молик иккита нуқта мавжуд: бири муаллиф ремаркаси бўлса, иккинчиси Оташнинг репликаси. Бизнингча, бу ўринда ҳар иккиси ҳам муаллиф кўзлаган тублик маънога ишора сифатида муҳим. Энди шу ишораларга таяниб, парчани қайта бошдан кўриб чиқайлик. Фикримизча, парчада тублик маънони тутиб турган қуйидаги таянч нуқталар мавжуд:

Мана баҳор…
… ҳеч ким шоду ҳуррам эмас…
Баҳор ўзи яхши нарса шубҳасиз…

Парчани 20-30-йиллар адабиёти контекстида олиб қарайлик. Хусусан, Чўлпоннинг «Баҳорни соғиндим» шеърида «ижтимоий баҳор» соғинчи ифодаланган эдики, ундан кейинги авлод вакили бўлмиш Ҳамид Олимжон «ижтимоий баҳор»ни ўзгача тушунгани шубҳасиз. Энди айни шу одам теранроқ мушоҳада қилади-да: «Мана баҳор…(биз ўзимиз орзулаган нарсага эришдик -Д.Қ.) аммо ҳеч ким шоду ҳуррам эмас», нега шундай, дея ўйга толади. Йўқ, ҳали у тузумни, социалистик ғояни инкор этаётганича йўқ: «Баҳор ўзи яхши нарса, шубҳасиз…» дея ишонади, фақат унинг мавжуд амалиётидан қониқмайди. Нега? Буни тушунишга муаллиф ремаркаси ёрдам беради:

(Лолани кўрсатиб)

Бахтиёрлик аломати эмас бу
Баҳор ўзи яхши нарса, шубҳасиз…

Кўрамизки, парчадаги сатрлар ўзаро зидлик ҳосил қилади: «баҳор ўзи яхши нарса», лекин «лола бахтиёрлик аломати эмас». Парча сўнгидаги кўпнуқта ҳам, Оташнинг қизига қарата «ичинг тўла маъно сенинг» дегани ҳам сатрлар орасидан ўқиш лозимлигига ишора қилади. Ўқишга уриниб кўрамиз: бу ўринда «лола» — рамз, жамиятни, жамият аъзолари онгини чулғаган қизиллик рамзи. Биргина лоланинг ўзи баҳор бўлмаганидек, «қизиллик»нинг ўзи Ҳамид Олимжон орзулаган нарса эмас. Яъни, Гулойиннинг айни пайтдаги ҳолатида социалистик инқилоб ғоясига юракдан ишонган, эндиликда унинг натижаларидан қониқмай турган муаллиф руҳияти суратланади.

Эътиборли жиҳати шуки, Гулойин руҳиятини чулғаган мавжуд ҳолатдан қониқмаслик туйғуси унинг юрт ўтмиши ҳақидаги ўйловлари ҳосиласидир:

Юртимизда ҳатто яқин замонда
Кўп байрамлар бўлар экан баҳорда.
Жуда ҳуррам ўтар экан у дамлар.
Ўйнар экан, кулар экан одамлар.
Қани ўша байрамлардан бир нишон?

Кўриб турганимиздек, Гулойиннинг ўтмиш ҳақидаги ўйлари уни беихтиёр замонасига қайтаради, — қиёслашга, фикрлашга ундайди; иккинчи томондан, қизнинг гапларида барқ уриб турган ўтмиш соғинчи замонасидан қониқмаслик натижасидирки, бу туйғу ўтмишнинг қиз тасаввурида айни шу тарзда (идиллически) «жонланиши»ни таъминлайди. Сираси, бу умуман инсон руҳияти, тафаккур тарзига хос ҳодисадир. Зеро, инсон ўтмиш ҳақида «шунчаки», абстракт фикрлай олмайди: у ўтмишни замона орқали кўради, замонани ўтмиш орқали баҳолайди.

Ўтмиш соғинчи инсонни фаолликка, биринчи галда, руҳий фаолликка ундайди. Гулойин айни дамда руҳий фаолликда яшаётган шахс, шу боис ҳам у: «Далаларда лола териб юраркан, Кўп ажойиб фикрларга тушдим ман»,- дея эътироф этади. Унинг ақлий-руҳий фаоллиги муайян хулосаларга олиб келганки, онасига:

Ўзинг айтган эртакларни эсладим.
(Пауза)
Эртак бошқа, ҳаёт бошқа… қолдим жим, — дейди.

Бизнингча, келтирилган парча Гулойин билан «Болалик кунларимда, Уйқусиз тунларимда, Кўп эртак эшитгандим, Сўйлаб берарди бувим» деган машҳур сатрлар муаллифи Ҳамид Олимжон орасидаги руҳий яқинликни очиқроқ намоён этади. Ўсмир ёшидаёқ кураш майдонига кирган Ҳамид Олимжон «романтик» эди, зеро, у бувиси айтган эртаклар оламидан «большевистик эртаклар» оламига кўчиб улгурганди, холос. Энди, — маълум вақт ҳаёт қозонида қайнаб, замонасини ва ўзини четдан мушоҳада қилиш имконига эга бўлгач, — амин бўлаётирки, «эртак бошқа, ҳаёт бошқа» экан. Бу атрофида содир бўлаётган ижтимоий ҳодисалар большевикларнинг ваъдаю даъволарига мувофиқ келмаётганини, тил бошқаю дил бошқалигини кўрган, англаган одам хулосаси, ҳукмидир. Модомики «Муқанна»ни ёзиш жараёнида муаллиф шундай руҳий ҳолатда экан, асар персонажларининг ўз замонаси ҳақидаги фикрларини айни чоқда Ҳамид Олимжоннинг ўз даври ҳақидаги фикрлари деб тушунишга ҳақлидекмиз. Зеро, персонажларнинг тарихий нуқтаи назардан асарда тасвирланган даврга тааллуқли гаплари метафорик тарзда асар ёзилган даврга тааллуқли бўла олади, бунга адабиёт тарихидан кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Ўзимизни шунга ишонтирган ҳолда асарни ўқишда давом қиламиз:

Гулойин:
…Ҳозир агар сен бўлмасанг мусулмон
Душман бермас емоқ учун парча нон.
(Гулларни кўрсатиб)
Бу кўрганинг лола эмас, ёлғиз қул.

Оташ:
Биз қул эдик, ҳозир бутун ўлка қул
Ҳозир гап шул: ким мусулмон, ким кофир.

Ўйлаймизки, асар персонажларининг юртдаги мавжуд аҳвол ҳақидаги фикрлари муаллиф мансуб воқеликка нечоғли мослигини илғаб олиш қийин эмас. Аввало, араб фотиҳлари сингари большевиклар ҳам юртга янги мафкура олиб келдилар, барчани унга топинтиришга интилдилар ва ички сиёсатда «ё биз билан, ё бизга душман» ақидасига таяндилар. Шу сиёсатнинг натижаси ўлароқ қоқ бўлинган юртнинг большевиклар томонида турган, шу сиёсат тегирмонига сув бўлиб қуйилган «Ўлим ёвга» сингари шеърий айбномалар ёзган Ҳ.Олимжон энди ўша сиёсатни ҳам, ундаги ўз иштирокини ҳам ўзгача тушунади, ўзгача баҳолайди. Хўш, қандай тушунадию қандай баҳолайди? Бизнингча, муаллифнинг тубдан ўзгарган қарашлари Оташнинг «Биз қул эдик, энди бутун ўлка қул» деган гапида ўз ифодасини топади. Маълумки, большевиклар «эзилувчиларни озод қилиш» даъвоси билан майдонга чиқди, эзилганларни гўё озод қилди-ю, бутун ўлкани «қизил империя» мустамлакаси — қулига айлантирди.

Ҳаётий тажрибаси ортган, бу тажрибасини ўтмиш тажрибаси билан бойитган Ҳ.Олимжон ўзи учун муҳим бир ҳақиқатни кашф этди: озод бўлмаган юртда шахс озод бўлолмайди, шахс озод бўлмаган юрт озод бўлолмайди. Шу маънода Гулойиннинг: «(Гулларни кўрсатиб) Бу кўрганинг лола эмас, ёлғиз қул» дейиши ҳам бежиз эмас. Юқоридаги парчага диққат қилинса, Гулойиннинг охирги гапи олдингиларига унчалик боғлиқ эмасдек кўринади. Боз устига, сиртдан қараганда гапнинг ички мантиқий-мазмуний боғланиши ҳам дуруст эмас: «лола — қул». Шундай эса-да, муаллиф уни ремарка ёрдамида алоҳида ажратади, таъкидлайди гўё. Шуни эътиборга олсак, «лола»нинг бу ўринда ҳам рамзий маънода қўллангани ва шу маъно муаллиф учун муҳимроқ эканлиги ҳақиқатга яқинроқ. Бизнингча, рамзни драматик ҳолатнинг умумий руҳида тушунсак, ҳатто шўро томонида турганлар («лолалар» — «қизиллар») ҳам моҳиятан қулдир, деган маъно англашилади. Гулойиннинг даври ҳақидаги изтироб тўла мулоҳазаларини якунловчи тубандаги сўзлари ҳам шу фикрни кучлаб тушади:

Эркак-аёл ўз юртида мусофир.
Мана сенга керак бўлса гулбаҳор,
Баҳор эмас, устимизга ёғар қор.

Гулойин тилидан юртида мусофир мақомида яшаётган, юртига эгалик ҳуқуқидан тамомила маҳрум одамларни қул деб атаркан, муаллиф ўзини, замондошларини ҳам назарда тутади. Тан олиш керакки, замонаси ва замонасидаги ўзини идрок қилишга интилаётган Ҳ.Олимжон баҳода охиригача холис бўлишга, ўйидагиларни тўла иқрор қилишга ўзида журъат топади. Шу боис ҳам шўронинг энг оташин шеърий тарғиботчиларидан бўлмиш Ҳ.Олимжон ўзи ёниб куйлаган «баҳор» аслида баҳор эмаслигини тан олади, модомики «устимизга қор ёғар»кан — қиш давом этаётир, дея огоҳлантирмоқчидай бўлади. Булардан кўринадики, у шўро сиёсатининг мунофиқона табиатини ҳам, «эзилувчиларни озод қилиш» ғоясидаги мантиқий заифликни ҳам чуқур англаб етади, буни ўқувчисига етказишга интилади.

Гулойин — аввалги эътиқодидан кўнгли тамомила совиган, изланишдаги шахс ва шу жиҳати билан муаллиф руҳиятига яқин. Қиз эътироф этадики: «Оташ десанг кўнглим тушар бир ғашга». Ўзи топинган эътиқодни тафтиш этиб қониқмаган қизнинг бу иқрорида муаллиф руҳияти ўзининг ёрқи ифодасини топади. Табиийки, кишининг эътиқодидан кечиши муайян руҳий изтироблар билан эш бўлади, зеро, эътиқод шиппак эмаски, эскисини ташлаб янгисини кийиб кетаверсанг. Эътиқодида алданган шахс қаршисида «нега мен бу эътиқодни қабул қилдиму энди ундан кечаётирман? нега унга шунчалар ишонгандим? шунча вақт унга топиниб келдим?» қабилидаги ўртовчи саволлар кўндаланг бўлиши тайин. Шу сингари саволлар Ҳ.Олимжонни ҳам ўртаган бўлиши, уларга жавоб излаши табиий эди. Муаллифнинг айни шу изланишлари натижаси, бизнингча, тубандаги парчада акс этади:
Оташ:
Биз ҳали ҳам топинамиз оташга.
Сен-чи, қизим?

Гулойин:
Нима қила олар эдим мен ўзим?
Қанча баланд учса ҳамки чумчуқ қуш
Уясида ўрганганни ўқирмиш.
Ёш чоғимдан ўтга томон сен тортдинг,
Сен оташга топинмоқни ўргатдинг.
Нима қилай. Мен нимани билардим?
Ёш болани йўлга бошлар аввал ким?
Ота-она. Шундаймасми? Ўзинг айт!

Оташ:
Ёшлик ўзи бўлар экан қизиқ пайт,
Бола ёлғиз ўрганишни биларкан.

Ҳа, Ҳ.Олимжон — улкан истеъдод соҳиби, парвози нечоғли баланд бўлмасин, «уясида кўрганини ўқиди». Сираси, болалик чоғларидан шўро таъсирида, шўро муҳити ва ғоявий курашлар майдонида шаклланган шоирда ўзгача эътиқод бўлиши ҳам маҳол эди. Энди, — ортига ўгирилиб, кечаги кунларини обдон мулоҳаза қилгач,— муаллиф Оташнинг «бола ёлғиз ўрганишни биларкан» деган гаплари орқали ўзининг эътиқоди англанмаган, кўр-кўрона, оддийгина тақлиддан иборат бўлганини эътироф этади. Гулойиннинг «Шунча йиллар оташгоҳга топиндим, ва билмадим илоҳим ким, тангрим ким?» деган гапида эса бу эътироф янада қатъийроқ, очиқроқ ифода этилади. Гулойин, муаллиф сингари, айрилишда турган, онгли равишда ўз йўлини танлаш эҳтиёжини туйган одам. Мавжуд йўллардан биттасигина қизнинг кўнглига яқин, эркка ташна қалб шунгагина мойил:

Ихтиёрни берсанг агар менга сан,
Озодликка топинардим ёлғиз ман.

Гулойиннинг бу хитобида эрксизликдан зада бўлган, юрти ва ўзининг қуллигини тамом англаган муаллифнинг қалб исёни зуҳур қилади. Холислик ҳаққи тан олиш керакки, йигит ёшидаёқ (асар 1942-43 йилларда ёзилган) ўз руҳиятида, дунёқарашида бу қадар кескин бурилиш ясаш учун теран ақл-идрокнинг ўзи камлик қилади — улкан жасорат ҳам керак. Ҳ.Олимжон ўзида шундай жасорат топа билди: ўзини алдаб овутиш ва хотиржам яшаш йўлини эмас, ўзини бешафқат тафтиш этиш орқали ҳақиқатга яқинлашиш йўлини танлади. Бу эса унинг чинакам истеъдод, — қолипларга сиғмайдиган истеъдод эгаси эканлигидан, том маънодаги САНЪАТКОР ва ШАХС эканлигидан далолатдир. Гоҳо ўйлаб қоласан киши: агар шу сатрлар муаллифи бир йил кейин фоже ўлим топмаганида қатағоннинг кейинги тўлқинидан омон қолармиди?! Дарвоқе, ўтмиш ҳақида шарт майлида фикрлаш нораво… — уни бор ҳолича қабул қилган тўғрироқ.

«Муқанна»нинг бадиий воқелиги, унда гавдаланувчи ҳаётий ҳолатлар кўпинча асар яратилган давр воқелигини ёдга солади. Бу бежиз эмас, албатта. Юқорида айтдики, тарихий мавзуга қўл урган ижодкор замонасини ўтмиш орқали идрок этади. Бироқ — бу танганинг бир томони, холос; иккинчи томони шуки, ижодкор ўтмишни замонаси орқали идрок этади, ўтмиш замона призмаси орқали гавдаланади. Модомики бадиий образнинг материали реаллик ва ижодкор шахсияти экан, бундан ўзгача бўлиши ҳам мумкин эмас. Бундан ўзгача йўл, айтайлик, — тайёр ғоявий қолиплар асосидаги талқин ижод эмас. Демак, чинакам ижодий-руҳий жараён маҳсули бўлмиш тарихий мавзудаги асарда образнинг метафориклик хусусияти юксак даражада намоён бўлиши қонуният мақомидадир. Зеро, бу нарса аввалбошдан, яъни, ижодий ниятдаёқ таъмин этилган бўлади. Табиийки, замона призмаси орқали гавдаланган ўтмиш асарни ўқиш(томоша қилиш) жараёнида ўқувчи(томошабин)ни яна замонасига қайтаради: ўқувчи (томошабин) онгида «ўтмиш —ҳозир» параллели мунтазам мавжуд бўлади. Демак, тарихий асар воқелигининг асар ёзилган давр воқелигини ёдга солиб туриши ҳам қонуният мақомидаги ҳодиса экан.Шу жиҳатдан қарасак, Оташ араб фотиҳларининг юртга кириб келиши ҳақида айтган гаплар:

Бу ерларга улар янги келганда,
Зўр қаршилик кўрган экан Пайкандда.
Босқинчига қарши чиқиб бутун халқ,
Барчасини қилган экан қонга ғарқ.
Минган оти тизза бўйи қон кечиб,
Сўнг Қутойба келган экан қон ичиб.
Саройларни оловларга у тутган,
Қилич тутган ҳар бир жонни қуритган… —

ўша давр ўқувчиси(томошабини) тасаввурида ўзига яқин ўтмишни, Россиянинг Туркистонни забт этиш тарихини жонлантириши табиий кўринади. Зеро, қадим ўтмишдагига монанд, муаллиф ва ўқувчига яқин ўтмишда ҳам юртимиз иккита қонли босқин кўрган: чор ва шўро босқинини. Боз устига, буларнинг биринчисини давр ўқувчиларининг ёши улуғлари болалик хотираларида сақлаган, ёшроқлари эса улардан эшитиб билган; шўро босқини, хусусан, Куйбишев ва Фрунзенинг қонли хатти-ҳаракатлари етказган жароҳатлардан эса ҳали қон силқиб турган пайт эди унда.
Болалик хотираларида Жиззах қўзғолони ва унинг даҳшатли оқибатлари муҳрланган Ҳ.Олимжон йигит ёшида «қулоқлаштириш» сиёсати, мудҳиш 30-йиллар қатағонини кўрганида бу ҳодисалар орасида мантиқий алоқа борлигини ҳис этади. Тарихни мушоҳада қилиб, унинг тажрибаларини ўзлаштиргач эса қўрқув ва қўрқитишга таянган шўро сиёсати моҳият эътибори билан мустамлакачилик сиёсати эканлигига имон келтиради. Шу боис ҳам, бизнингча, «Муқанна»да персонажлар араб фотиҳлари юритаётган сиёсатни муҳокама этувчи саҳналар яратилган. Бу, бир томондан, муаллиф ўз замонаси ҳақида юритаётган мушоҳадаларнинг метафорик ифодаси бўлса, иккинчи томондан, ўқувчининг замонаси ҳақида ўхшашлик асосида фикрлашига турткидир. Масалан, халифаликдан келган Пайкандни ер билан яксон қилиш ҳақидаги фармоннинг мақсад-моҳиятини қизи Гулойинга тушунтираркан, Оташ айтади:

Сен билмайсан, бунда катта ҳикмат бор.
Халқ янгидан қўзғалмоқда. Душманлар
Кўрсатмоқчи шунинг учун бир ҳунар:
Одамларнинг юрагини олмоқчи,
Бўғизларга яна чангал солмоқчи…

Табиийки, юртимиздаги истиқлолчилик ҳаракати, Туркистон мухториятининг қонга ботирилгани, истиқлол курашчиларининг бадном этилганию 30-йиллар адоғига етмасданоқ битта-битта «териб ташлангани»дан хабардор давр китобхони Оташнинг гапларини фақат араб фотихларигагина тегишли деб билмайди. Боз устига, шўро «чўпчак»ларига инониб яшаётган ёш бўғин вакилларининг ҳам кўз олдиларида гавдаланган ўтмиш таъсирида Гулойин мисоли «эртак бошқа — ҳаёт бошқа» қабилидаги хулосага келиб қолишлари ҳам эҳтимолдан йироқ эмас. Ёки, шўро ўзининг мудҳиш сиёсати билан «одамларнинг юрагини олиб» бўлган, «бўғизларига чангал солиб» турган бир пайтда:

Ер юзидан бир шаҳарни йўқотмоқ
Билан улар халқнинг кўзин қўрқитмоқ
Фикридалар. Мудҳиш бир иш. Ҳам исён
Қўзғалмасмиш шундай қилса бегумон…—

деган сатрлар қўрқув салтанати фуқароларига араб фотиҳлари юритган сиёсат билан шўро сиёсати моҳиятан бир нарса эканлигини англатмаслиги мумкинми?!

Бизнингча, йўқ. Зеро, асарни ўқиш(томоша қилиш) давомида хоҳ онгли ва хоҳ англанмаган тарзда шу хил фикр туғилиши ҳақиқатга яқинроқ. Албатта, англанмаган тарзда деганимиз шўро таъсирида шаклланган, уни башарият тарихидаги энг адолатли тузум дея инониб яшаётган авлодга мансуб ўқувчи(томошабин)га тааллуқли. Эртами-кеч унинг-да ҳаётий тажрибаси ортиб, воқеликни ўзгача мушоҳада қила бошлар — бунда «Муқанна»нинг ҳиссаси, шубҳасиз, бўлади. Шу ўринда Чўлпон «Кеча ва кундуз»га эпиграф қилиб олган М.Горький сўзларини эслатгим келади: «Маърифат чоғиштириб кўриш билан ҳосил бўлади, бизнинг ёшлар эса ўз кўрганларини ҳеч нима билан чоғиштиролмайдилар, улар кечмишни билмайдилар ва шунинг учун ҳозирги замоннинг нималигини етарли даражада очиқ англаёлмайдилар». Ўйлашимизча, «Муқанна»га қўл урган Ҳ.Олимжоннинг ижодий нияти романга қўл урган Чўлпон ижодий ниятига монанд эди. Яъни, ўзи кечмишни билиш орқали замонаси моҳиятини «етарли даражада очиқ англаган» Ҳ.Олимжон ўтмишни гавдалантириш воситасида ўқувчига (хусусан, ёшларга) «чоғиштириш орқали маърифат ҳосил қилиш», «ҳозирги замоннинг нималигини» англаш имконини яратади.

«Муқанна»нинг иккинчи кўриниши бугунги ўқувчига бирмунча эриш туюлса, ундан дахрийлик нафасини сезиб ўнғайсизланса, эҳтимол. Бироқ биз масаланинг бу жиҳатини бир ён қўйиб, ундаги саҳналарга бадиий образ — муаллифнинг воқеликни англаш ва англатиш воситаси сифатидагина қарамоқчимиз. Маҳаллий зодагон Ферўз томонидан қурдирилган масжиднинг очилиш маросимида араб руҳонийси Жалойир Оташнинг оиласини, хусусан, Гулойинни исломга даъват қилади. Гулойин ўзидан нимага эътиқод қилиш талаб этилаётганини билгиси, англагиси келади. Бунга жавобан Жалойир «Қуръон сўзин туркча айтиш мумкинмас» дея эътироз қилганида, Гулойин айтадики:

Эса бизни қийнамоқни қилғил бас.
Тушунмаган йўлга бизни бошлайсан,
Жабрлайсан, бағримизни ёшлайсан.
Қийнаш нега одамларнинг виждонин?
Дарё-дарё тўкиш нечун эл қонин?..

Бу — ўз руҳиятига ёт, ўзи кўп-да тушунмаган шўро мафкурасини зуғум остида қабул қилаётган, бу йўлда неча минглаб қурбонлар берган халқ вакили, фақат бир тарзда ўйлашга мажбурлигидан «виждони қийналаётган» муаллиф хитобидир аслида… Ноилож қолган Жалойир Қуръон сўзларини туркча айтиб тушунтиргач, Гулойинда бир қадар иккиланиш кўрилади: «Қайга борай, раҳбар қилай мен кимни?» Қиз «Нима қилай?» дея ота-онасига мурожаат қилганида Оташнинг берган жавоби диққатга молик:

Имон келтир, ўз виждонинг бўлсин соф,
Хурсанд бўлсин шу Жалойир ноинсоф.
Имон келтир, эҳтийт бўл, сен шошма,
Ўзинг севган ҳурриятдан адашма.

Кўрамизки, Оташ ҳамон ўз эътиқодида собит, фақат Жалойирдан қутулиш учунгина қизини имон келтиришга ундаркан, ўзи севган ҳурриятдан адашмаслигини сўрайди. Бироқ ташвиқотнинг гипнотик таъсиридаги Гулойинда иккиланиш шу даражадаки, у энди имон келтириш арафасида… Албатта, Жалойирнинг кўпроқ Гулойинни ташвиқ этиши бежиз эмас: ҳар қандай мафкура, аввало, ёшлар онгию қалбини эгаллашга интилади, бу — унинг учун яшаб қолиш, яшовчан бўлиш шартидир. Айни пайтда, шу нуқтада Жалойир мустамлакачилик сиёсатининг асоси бўлмиш «бўлиб ташла-да ҳукмронлик қил» ақидасича иш тутаётгани, авлодларни мафкуравий асосда бир-биридан ажратаётгани ҳам равшан. Табиийки, Ҳ.Олимжон бу саҳнани яратишда ҳам ўзининг ҳаётий тажрибасига таянган, ўз даври воқелигидан андоза олган. Зеро, миллатни «эзувчи ва эзилувчи»ларга ажратиш ҳисобига ҳокимиятни қўлга олган шўро бу даврга келиб жамиятни «бизники — бизники эмас» тарзидаги тоифаларга ажратди, гўё халқнинг истиқболдаги саодати дея «ёт унсур»ларни қирғинбарот қилди — ҳақиқатда эса ўз мавқеини мустаҳкамлашга интилди ва бунга эришди. Иш шу даражага етдики, ота билан бола, ака билан ука, эр билан хотин бошқа-бошқа жабҳаларда туриб қолди. Оталаридан тонганини митингларда баралла эълон қилган фарзандларни, бир-бирини душман тутган жигарларни, ғоявий асосдагина барбод бўлган гулдек оилаларни кўрган Ҳ.Олимжон бу аянч ҳодисанинг илдизига назар солади, унда мустамлакачилик сиёсатининг машъум мақсадлари ётганига амин бўлади…

Шўро мафкурасининг омма онгига сингиши — англанганликдан эмас, кўпроқ уни ташувчиларнинг мутаассибларча эътиқоди, шу эътиқодини ўзгаларга юқтира олганларида бўлса, эҳтимол. Сираси, шўро адабиёти ўзи дуруст англаб етмаган эътиқодни беадад ишончи билангина ташвиқ этолган «фанат»ларнинг кўплаб тимсолларини яратган: Фурмановнинг Чапаеви, Шолоховнинг Давидови ва уларнинг ўзбек, қирғиз, қозоқ… эгизлари. Жалойир тимсолида ҳам шу нав ташвиқотчини кўрамиз. Гулойиндаги иккиланишни сезган Жалойир ташвиқни янада кучайтиради: аллоҳ оламни олти кунда яратганини ёниб баён қилади, араблар унга жўр бўлиб қувватлаб туришади. Табиийки, Жалойирдаги беадад ишонч ўз ишини қилади, Гулойин руҳан синиш даражасига етади: «Нима қилдим, энди бошим ҳам қотди?» Ва айни шу дамда саҳнага Муқанна чиқади, унинг:

Тушунмадим, менга англат улуғ зот,
У қайси кун қулликни қилди ижод?—

деган савол билан якунланувчи ўтли хитоби янграйди. Жалойир — жўнгина мутаассиб, унинг наздида фақат битта ҳақ ва тўкис ғоя мавжуд. Бундай одам мафкуравий баҳс юритишга қодир эмас, шу боис ҳам у Муқанна билан баҳслашмайди, овозини ўчиришга ҳаракат қилади, холос. Бизнингча, мазкур эпизод ортига ҳам замона соя ташлаб турганини сезиб олиш қийин эмас. Зеро, Муқанна сингари Ҳ, Олимжон ҳам «ҳуррият», «эрк», «тенглик», «биродарлик» каби шиорларни байроқ қилиб кўтарган шўронинг амалдаги сиёсати моҳиятини англагач, «У қайси кун қулликни қилди ижод?» дея қалбида исён кўтариши, ўқувчисини-да уйғотишга интилиши табиий. Муқаннанинг Жалойирга айтган мустамлака сиёсатига айбнома сифатида янгровчи қуйидаги сўзлари ҳам, бизнингча, бу фикримизни, қувватлайди:

Юз йилларким сўзлайсан лоиллоҳдан.
Жуда оддий бир нарсага ҳайронман:
Нима учун юрт чиқмайди оловдан?
Нима учун эл қутулмас таловдан?
Нима учун элни босган ҳашарот?
Дин, ҳирож деб ўз-ўзига қўйди от?
Нега қилди элни бунча гадой, хор?
Нега бўлди ҳамма сенга отбоқар?
Қиз онадан, хотин эрдан ажралди,
Косиб уйдан, деҳқон ердан ажралди?
Нима учун?

Кўрамизки, Муқанна араб фотиҳлари юритаётган сиёсат билан ислом ақидалари мос эмаслигини, Аллоҳ номи билан қилинаётган ишлар аксар унинг буюрганларига зидлигини таъкидлайди. Умид қиламизки, зукко ўқувчи «нима учун» билан бошланувчи ҳар бир сатр ортида аксланувчи муаллиф замонаси, унга яқин ўтмишни шарҳсиз ҳам фаҳмлаб олади. Боз устига, ушбу сатрларни ўқиганда у беихтиёр Чўлпоннинг машҳур «Бузилган ўлкага» шеърини эслайди, унинг дардию оҳангини ҳис қилади. Табиий бир савол туғилади: хўш, нима учун Ҳ.Олимжон — яқиндагина «адабиётимиздаги миллатчилик кўринишлари»га қарши курашган, «Бузилган ўлкага»га қарши ўлароқ «Тузалган ўлкага»ни ёзган авлод вакили — «Муқанна»да Чўлпон оҳангларини тиклади? Тасодифми, миллий-адабий анъаналарнинг ғайришуурий таъсирими? Бизнингча, бугина эмас. Модомики, Ҳ.Олимжон «Муқанна»ни яратиш онларида Чўлпонга руҳан яқинлигини яширмай ифода этибди, демак, бундан аниқ бир мақсадни кўзлаган — ўқувчисини-да шу руҳга ошно этишни ният қилган…

Халқининг, шу халқ вакили сифатида ўзининг қуллигини англаган инсон вужудида миллий ғурур жунбушга келиши, қалбида аламли изтироб қўзғаши табиий. Бунақа пайтда киши мустамлакачиларнинг, мустамлакачи халқ вакилларининг ўз халқига, ўзига қандай муносабатда эканини мушоҳада этишга мойил бўлади ва, айтиш керакки, изтироблари янада кучаяди. Чўлпон, Фитрат, А.Қодирий… лар асарларида кузатилган бу нав кайфият «Муқанна» устида ишлаётган палла Ҳ.Олимжонга ҳам ёт эмас эди. Муқанна тилидан айтилган тубандаги сўзлар, бизнингча, фикримизни далиллай олади:

Душманларинг, ожиз бўлсанг сен агар,
Меҳмон бўлиб келиб сенинг уйингга,
Кўкрагингга тепиб кирар тўйингга.
Ҳақоратга кўмар сени у тоза…

Равшанки, бу сўзлар юртга энди босиб келиши мумкин бўлганлар(дейлик, немис фашистлари) ҳақида бўлолмайди, улар кўпроқ юртга ростмана эгалик қилиб турганлар ҳақидар. Бу — миллатининг ўзлигига тажовуз бошлангани, миллий қадриятларининг топталаётганига амин бўлган муаллифнинг қалб исёни, «йўлини қилиб» урган бонгидир. Араб саркардаси Баттолнинг Гулойинга қарата айтган «Сен асирсан, қайдан сенга бахт бўлсин, Шодликка ҳам керак ахир — уй, ватан» деган ҳақоратли таънаси (ўзингда мавжуд камчиликни юзга солиб қилинган ҳақоратдан оғирроқ ҳақорат бўлиши мумкинми?!) ҳам, аввало, ўз юртида сиғинди, ватанида беватан бўлган муаллифнинг ўзига, юртдошларига қаратилган. Қурол кучи билан ўзга бир халқни бўйсундирган Баттол «Қилич билан кирдим мен бу тупроққа, Яна қилич чиқаради қирғоққа» дея ишонади, бу ишонч уни ҳаволантирган, ўзидан кетказган. Шунинг натижаси ўлароқ, Баттол ўзини бу ўлкада истаган нарсасини қилишга ҳақли деб билади. Ёлғиз кучга ишонган, унгагина топинган бу одам, табиийки, юртнинг асл эгаларига беписанд муносабатда бўлади:

Шуни билки, халқ мисоли бир пода,
Хоҳи отда, хоҳи бўлсанг пиёда
Ҳайдай олиш келса агар қўлингдан
Пода юрар сен бошлаган йўлингдан…

Албатта, бу ҳақоратомуз гаплар ўқилганда ва ё саҳнадан янграганда ўқувчининг, томошабиннинг миллий ғурурига тегиши, «наҳотки пода бўлсак?» тарзидаги ўйга толдириши табиий. Муаллифни ҳам шу ўй қийнаганки, бунинг зидди сифатида «тиз чўкиб яшагандан тик туриб ўлмоқ»ни афзал билган қаҳрамонларни, шу хулоса бўртиб турадиган саҳналарни яратади. Хусусан, Гулойин ўлар чоғи «Бир неча кун ҳавас билан яшадим, Ҳатто эркин нафас билан яшадим» деркан, фақат шу эркинликдаги «бир неча кун»нигина яшаш деб билади. Зеро, унинг учун қулликда кечган умр — ҳаёт эмас. Сўзнинг, санъатнинг соҳир кучи таъсирида ҳаёт билан видолашаётган қизнинг: «Армоним шу: кўролмадим элни шод, Кўролмадим ватанни ёвдан озод» деган армони ўқувчига, томошабинга мерос бўлиб қолади…

Юқорида айтганимиздек, «Муқанна»да бевосита ўзи яратилган пайт — уруш даврининг ижтимоий-сиёсий ҳолатига қаратилган актуал мазмун юзадаёқ қалқиб туради. Бу ҳақда кўп фикр билдирилгани, иккинчи томони, мақсадимизга кирмагани боис бунга тўхталмадик. Аксинча, биз уни фикран олиб ташлаб, асарнинг чуқурроқ қатламларига назар солишга, шу орқали муаллифининг ижод онларидаги руҳиятини тасаввур қилишга, ўй-фикрларини уқиш, ҳис-туйғуларини кўнгилдан кечириб кўришга интилдик. Маълумки, конкрет ижодкор томонидан яратилган асарларнинг бари бир текис яхши, бари ҳам санъат ҳодисаси бўлолмайди. Фақат яратилишига шахсий ёки ростмана шахсийланган ижтимоий дарднинг ҳосиласи бўлмиш маънавий-руҳий эҳтиёж туртки бўлган, чинакам ижодий-руҳий фаолият маҳсули ўлароқ дунёга келган асарларгина санъат ҳодисаси саналиши мумкин. Бундай асарларнинг ҳар бири — ижодкорнинг идеалга(Ҳаққа, ҳақиқатга) яқинлашувидаги тугал бир босқич. Демакки, «Муқанна»ни ёзган Ҳамид Олимжон «Муқанна»гача бўлган Ҳамид Олимжон эмас. Зеро, ўтмиш орқали замонаси ва замонасидаги ўзини англаган Ҳамид Олимжон қарашларини янгидан тизим сифатида бутунлаб олган, энди шунга мос мақом тутиши мумкин бўлган шахсдир. Яъни, энди у «бахт ва шодлик куйчиси» бўлолмайди, аксинча, узоқ ва ўзига яқин ўтмишдан келаётган эрк куйига қўшилиб ҳиргойи қилиши табиийроқ. «Муқанна» билан Ҳамид Олимжон миллатнинг асл фарзандлари куйлаган эрк куйига жўр бўла олдики, тўла асос билан «Мен элимнинг юрагида яшайман, Эрк деганнинг тилагида яшайман» дейишга ҳақли эди.

Keyingi yillarda Hamid Olimjon shaxsi, ijodiy merosiga munosabat biroz sovibroq qolgani sir emas. Sababi, biz uzoq yillar davomida Hamid Olimjon timsolida sho’ro tuzumining maddohinigina ko’rib o’rgandik. Aniqrog’i, bizga shunday uqdirildi: shoirning dilbar she’rlarini bir yon qo’yib, ayni shu qiyofani gavdalantiradigan asarlari o’rgatildi, zo’r berib tashviq qilindi. Holbuki, Hamid Olimjon XX asr o’zbek milliy madaniy zaminida yetishgan eng yorqin iste’dodlardan biri edi.

Atoqli shoir Hamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Samarqanddan 100 km. uzoqlikdagi Jizzax shahrida dunyoga keldi. 5 yoshida otasidan yetim qolgan Hamidni Ayasi Komila ona va bobosi Mulla Azim tarbiyaladilar. Hamid 1918 yildan dastavval xususiy maktabda, so’ngra Narimonov nomli o’rta maktabda ta’lim oldi.1923 yil kuzida Samarqanddagi pedagogika bilim yurtiga o’qishga kiradi. Uni 1926 yili bitiradi va shu yiliyoq Samarqanddagi pedakademiyaning sotsial-iqtisodiyot fakultetiga o’qishga kirib, uni 1931 yilda muvaffaqiyat bilan tamomlaydi.
1931 yildan boshlab Hamid Olimjon Toshkentga keladi. «Yosh Leninchi” gazetasida ish boshlaydi. «Qurilish” jurnalini boshqaradi. Keyinchalik O’zbekiston Madaniy qurilish institutida tadqiqot ishlarini olib boradi, o’zbek adabiyotining taraqqiyot yo’llari va yo’nalishlari haqida yangi kashfiyotlar yaratadi.O’zbekiston yozuvchilar uyushmasining ikkinchi s’ezdida Hamid Olimjon uyushmaning raisi (1939) etib saylandi va umrining oxirigacha shu vazifada ishladi. Urush yillari uning «Ona va o’g’il” (1942), «Qo’lingga qurol ol!” (1942), «Ishonch” (1943) to’plamlari nashr etildi, «Muqanna” (1943) dramasi sahnada o’ynaldi. 1943 yilda u O’zbekiston Fanlar akademiyasiga muxbir a’zo bo’lib saylandi. Hamid Olimjon 1944 yil 3 iyulda avtomobil` halokati tufayli dunyodan o’tdi.

Dilmurod QURONOV
HAMID OLIMJONNI BILAMIZMI?

Tarix — insonni shaxs sifatida shakllantiruvchi muhim omillardan biri. Tarixni o’rgangan sari, kechmish voqea-hodisalar mohiyatini anglagan sari kishining dunyoga nazari teranlashib, atrofida yuz berayotgan voqea-hodisalar mohiyatiga yaqinlashib boradi. Tabiiyki, bunday odam kimningdir yetovida bo’lishi mumkin emas, chunki u o’z qarashiga, o’zining anglangan ijtimoiy maqomi va mavqeiga ega bo’ladi. Uning jismi erkin bo’lmasligi mumkin, lekin ruhi har vaqt erkin bo’ladi.

Shundan bo’lsa, ehtimol, fotihlarning deyarli barchasi o’zlari zabt etgan yurtlarda xalq xotirasidan o’tmishni o’chirishga intilgan. Biroq fotihlar bu maqsadlariga ayrim yurtlarda anchayin oson erishgan bo’lsalar, boshqalarida istalgan natijaga erisholmaganlar. Negaki, xalqning tarixi nechog’li boy bo’lsa, uning millat xotirasidan o’chishi-da shunchalik qiyin bo’ladi. Zero, asrlar davomida «suyak surib» avloddan avlodga o’tib kelayotgan boy tarixiy xotira mudrashi mumkin — mutlaqo o’chib ketishi dushvor.

O’zini fotih emas, aksincha, «ozod qiluvchi» degan da’vo bilan chiqqan Sho’ro ham siyosatda fotihlardan gula ko’targan edi. Sho’ro o’tmishni qora rangda ko’rsatish, shu asosda o’z siyosatini mutlaq to’g’riligiga ishontirish yo’lidan bordi va 15 yillar ichida bu maqsadiga qisman erishdi. Negaki, bu vaqt mobaynida sho’ro sharoitida tarbiyalangan, «sho’rochasiga» ko’radigan yangi avlod yetishdi. Otalar va bolalar orasidagi ziddiyat kuchaydi, eng yomoni, jamiyat taraqqiyotining hosilasi va rivojlanishning muhim omillaridan bo’lmish mazkur tabiiy ziddiyat sifat jihatidan o’zgarib, ko’proq mafkuraviy asosdagi ziddiyat maqomini ola boshladi. Yangi avlod nigohini faqat kelajakka qaratish, o’tmishni tamomila nigilistik inkor qildirishga intilish sho’roning ongdagi buzg’unchiligi ediki, bu — totalitar jamiyatni barpo etishning zarur sharti. Zero, «yerdagi jannat»ni qurish xayoliga andarmon «manqurt»lar jamiyatidagina shaxs tushunchasini yemirish, barchani birdek o’ylaydigan «vintcha»larga aylantirish mumkin bo’ladi.

Ongdagi buzg’unchilik natijasi o’laroq, 20-30-yillarda o’zining jamiyatdagi o’rni va maqomini belgilashga faol kirishgan yosh bo’g’in bashariyat tarixini oktyabr` to’ntarishidan hisoblashga moyillashgan, Sho’roning o’z mudhish maqsadiga yetishi aniqday bo’lib qolgan edi… Shukrki, millatimizning tarixi mingyilliklar bilan o’lchanadi, boy tarixiy xotira mudradi — o’chib ketmadi, uning uyg’onishi, o’ziga kelishi uchun esa kichkina bir turtki kifoya…

Ikkinchi jahon urushi davrida, fashistlar Germaniyasi qizil imperiya ostonasiga kelib qolgan pallada bu ofatni millionlab jonlarni qurbon qilishning o’zi bilangina daf etish dushvorligi ayon bo’lib qoldi. Zero, qullik asoratiga tushib qolmaslik, qullikdan hazar qila bilish uchun jonning o’zi kifoya emas, ruh ham kerak! Ruhki, o’zining kimligini bilgan, teran tomirlardan oziqlangan holda «oliy irq» da’vosiga qarshi tura oladigan ruh kerak edi. Do’ppi tor kelgan ayni shu pallada sho’ro hukumati adabiyot va san’atning tarixga murojaatiga rag’bat bildirdi: sho’ro adabiyoti va san’atida o’nlab tarixiy asarlar dunyoga keldiki, ular xalqqa ruhiy madad bo’ldi, uning g’alabaga ishonchini mustahkamladi, kurashga ruhlantirdi. Oradan ma’lum vaqt o’tgach esa muzaffar sho’roning adabiy siyosatiga shoshilinch tahrirlar kiritildi: bu asarlar sassizgina e’tibordan qoldirildi, sahnalardan olindi, kinolentalar arxivlarning uzoqroq tokchalariga tiqildi.

Ularni imkon qadar eslamay qo’yildi, eslaganda ham umumiy sanoqda aytib o’tish bilan cheklanila boshlandi… Qiziq holat, sirli holat… Biz bu xil adabiy siyosatning mohiyatini anglash uchun o’sha davrda yaratilgan Hamid Olimjonning «Muqanna» dramasini ko’zdan kechirishni niyat qildik…

Zero, iste’dodning chinakam san’at asariga do’nishi uchun ijodkor hayotni go’yo «chetdan» estetik mushohada (esteticheskoe sozertsanie) qila olishi, boshqacha aytsak, ruhan «uzlat» holatida bo’lishi darkor. Qaynoq faoliyat kishisi bo’lmish Hamid Olimjonda bunday imkoniyat kam bo’lgan, natijada aksar asarlari shu xil holat mahsuli emas, ko’proq ijtimoiy faoliyatining in’ikosi tarzida dunyoga kelgan. Ehtimol, ne-ne aqllarni loyqalagan g’oyaviy kurashlar sur’atining susayishiyu hayotiy tajribaning ortishi barobari ulkan iste’dodini to’la namoyon qilish imkoniyati ham ortgan bo’larmidi, afsuski, taqdir Hamid Olimjonga bunday imkoniyat qoldirmadi. Taqdirning o’yinini qarangki, sho’ro zamonida «baxt va shodlik kuychisi» deya alqangan shoir keyincha «sho’ro zamonida baxt va shodlik kuychisi» bo’lgani uchun-da e’tibordan qoldi…

Yo’q, taqdirdan nolib bo’lmaydi, unga tan bermoqdan o’zga chora yo’q. Sirasi, taqdir Hamid Olimjonga qisqa ijodiy umri davomida bir bora ruhan «uzlat» holatida bo’lish uchun katta imkoniyat yaratdi ham. Biz shoirning tarixga murojaat etib, «Muqanna»ga qo’l urganini nazarda tutmoqdamiz. Albatta, bunga e’tiroz bo’lishi mumkin: «Muqanna»ning yaratilishida ham «ijtimoiy zakaz» bor edi-ku?!» Ha, biroq, bizningcha, «Muqanna»ni shoirning urush davridagi boshqa asarlari sirasidagina ko’rish xato bo’lur edi. Zero, asarga mavzuning o’tmishdan olinganiyoq ijod jarayoniga muayyan o’zgarishlar kiritadi.

Birinchisi: agar bunga qadar Hamid Olimjon o’zi ichida qaynab yotgani hayot haqida undan uzilolmagan holda yozgan bo’lsa, «Muqanna»dagi tasvir predmeti — o’tmishdan avtomatik tarzda uzilgan, ya’ni, o’tmish uning uchun birinchi galda estetik mushohada ob’ekti.

Ikkinchisi: biz odatlangan «tarixga murojaat qildi» degan jumla aslida mohiyatga unchalik mos kelmaydi. Negaki, tarix jonsiz faktlar majmuigina emas. Shaxs ongi tarix bilan to’qinganda o’sha faktlar jonlanadi. Shunisi ham borki, bir tomondan, faktlar shaxs orqali, ya’ni, uning kayfiyati, holati, qarashlariga bog’liq va ularga mos holda jonlanadi; ikkinchi tomondan, jonlangan tarix shaxsning holati, kayfiyati, qarashlariga zarur tahrirlar kiritadi. Demak, shaxsning tarixga «murojaat»i mohiyatan ikkiyoqlama jarayon — muloqot ekan.

Shaxs ongida jonlangan faktlar faollashgach, uning o’zini ruhiy faollikka — o’xshashlik asosida (metaforik tarzda) zamonasini mushohada qilishga undaydi, o’z davrini teranroq anglashiga asos bo’ladi. Bizningcha, «Muqanna»ni yozish davomida H.Olimjon ruhiyatida ham xuddi shunday jarayon kechganki, endigi muddaomiz buni imkonimiz doirasida asoslash bo’ladi.

Ma’lumki, dramatik asarda muallif shaxsi bilvosita namoyon bo’ladi — personajlarga, dramatik xolatlarga singdirib yuboriladi. Shu jihatdan qaralsa, «Muqanna»da, ayniqsa uning dastlabki sahnalarida muallif shaxsi, fikrimizcha, Guloyin obrazida o’z aksini topadi. Asarning ilk ko’rinishida Guloyin haqida ota-onasining qisqagina gap almashishidan uning bahorni, gullarni, umuman, go’zallikni sevuvchi hassos qalb egasi ekanligi anglashiladi. Guloyin sahnada ilk bor «soatlab dala aylangach», endi «gulga botib kelayotgan» holda paydo bo’ladi. Onasi Gulobod nazdida qizi — baxtiyor, xushvaqt; negaki, go’zallikka oshufta ko’ngil uchun boshqacha bo’lishi ham mumkin emasdek. Biroq ona bola orasidagi dialog bu tasavvurni yo’qqa chiqaradi:

Gulobod:
Yolg’izim,
Lola kabi ochilibsan o’zing ham.
Guloyin:
Lola kabi yuzim qizil, ichim g’am.

Shu o’rinda ikkita muhim nuqtaga e’tiborni tortgimiz keladi: birinchisi — Guloyin o’zi istagan narsaga erishgandek-u, undan qoniqmaydi, ko’ngli taskin topgan emas; ikkinchisi — atrofidagilar, hatto tuqqan onasi uning ichidagidan bexabar, uni baxtli deb tasavvur etishadi. Ona qizini baxtiyor ko’rishni, loaqal shunday inonchida qolishni istaydi, o’zini ham qizini shunga ishontirgisi keladi:

Gulobod:
Nega darkor, qizim, axir shu gaplar,
Xursandsan-ku, qo’llaringda chechaklar.
Guloyin:
Chechak bilan xursand bo’lsa gar odam,
Yer yuzida bo’lmas edi qayg’u-g’am.
Hamma unda yolg’iz bir gul terardi,
Na xohishi, na ozori, na dardi...

Sirtdan qaraganda baxtli ko’ringan Guloyinning ichi to’la g’am, ko’nglida «xohish, ozor, dard» borligi bejiz emas. Bu, bizningcha, «shodlik va baxt kuychisi» sifatida tanilgan Hamid Olimjonning, tarix bilan to’qinganida u orqali zamonasini va zamonadagi o’zini «chetdan» mushohada qilayotgan shoirning «Muqanna»ni yaratish jarayonidagi holati. Aytmoqchimizki, «Muqanna»ga qadar kechgan hayoti, o’zi shohidi yoki ishtirokchisi bo’lgan voqealarni tarix ko’zgusiga solib ko’rayotgan, uning tosh-tarozusida tortib ko’rayotgan ijodkor holati, ruhiyati Guloyinda ifoda topgandek ko’rinadi. Shu ehtimolni nazarga olaylik-da, asarning keyingi satrlarini o’zgacharoq, ya’ni, shunga muvofiq tarzda talqin qilib ko’raylik. Guloyin yuqoridagi fikrini davom ettirib aytadi:

Mana bahor, butun atrof lola, gul,
Hamma odam terganda ham yotar mo’l.
Gul ochilgan qoyalarning boshida,
Lolalar bor buloqlarning toshida.
Ammo hech kim shodu hurram emas-ku?

(Lolani ko’rsatib)
Baxtiyorlik alomati emas bu,
Bahor o’zi yaxshi narsa shubhasiz…
Otash:
Iching to’la ma’no sening dono qiz.

Keltirilgan parchada ham diqqatga molik ikkita nuqta mavjud: biri muallif remarkasi bo’lsa, ikkinchisi Otashning replikasi. Bizningcha, bu o’rinda har ikkisi ham muallif ko’zlagan tublik ma’noga ishora sifatida muhim. Endi shu ishoralarga tayanib, parchani qayta boshdan ko’rib chiqaylik. Fikrimizcha, parchada tublik ma’noni tutib turgan quyidagi tayanch nuqtalar mavjud:

Mana bahor…
… hech kim shodu hurram emas…
Bahor o’zi yaxshi narsa shubhasiz…

Parchani 20-30-yillar adabiyoti kontekstida olib qaraylik. Xususan, Cho’lponning «Bahorni sog’indim» she’rida «ijtimoiy bahor» sog’inchi ifodalangan ediki, undan keyingi avlod vakili bo’lmish Hamid Olimjon «ijtimoiy bahor»ni o’zgacha tushungani shubhasiz. Endi ayni shu odam teranroq mushohada qiladi-da: «Mana bahor…(biz o’zimiz orzulagan narsaga erishdik -D.Q.) ammo hech kim shodu hurram emas», nega shunday, deya o’yga toladi. Yo’q, hali u tuzumni, sotsialistik g’oyani inkor etayotganicha yo’q: «Bahor o’zi yaxshi narsa, shubhasiz…» deya ishonadi, faqat uning mavjud amaliyotidan qoniqmaydi. Nega? Buni tushunishga muallif remarkasi yordam beradi:

(Lolani ko’rsatib)

Baxtiyorlik alomati emas bu
Bahor o’zi yaxshi narsa, shubhasiz…

Ko’ramizki, parchadagi satrlar o’zaro zidlik hosil qiladi: «bahor o’zi yaxshi narsa», lekin «lola baxtiyorlik alomati emas». Parcha so’ngidagi ko’pnuqta ham, Otashning qiziga qarata «iching to’la ma’no sening» degani ham satrlar orasidan o’qish lozimligiga ishora qiladi. O’qishga urinib ko’ramiz: bu o’rinda «lola» — ramz, jamiyatni, jamiyat a’zolari ongini chulg’agan qizillik ramzi. Birgina lolaning o’zi bahor bo’lmaganidek, «qizillik»ning o’zi Hamid Olimjon orzulagan narsa emas. Ya’ni, Guloyinning ayni paytdagi holatida sotsialistik inqilob g’oyasiga yurakdan ishongan, endilikda uning natijalaridan qoniqmay turgan muallif ruhiyati suratlanadi.

E’tiborli jihati shuki, Guloyin ruhiyatini chulg’agan mavjud holatdan qoniqmaslik tuyg’usi uning yurt o’tmishi haqidagi o’ylovlari hosilasidir:

Yurtimizda hatto yaqin zamonda
Ko’p bayramlar bo’lar ekan bahorda.
Juda hurram o’tar ekan u damlar.
O’ynar ekan, kular ekan odamlar.
Qani o’sha bayramlardan bir nishon?

Ko’rib turganimizdek, Guloyinning o’tmish haqidagi o’ylari uni beixtiyor zamonasiga qaytaradi, — qiyoslashga, fikrlashga undaydi; ikkinchi tomondan, qizning gaplarida barq urib turgan o’tmish sog’inchi zamonasidan qoniqmaslik natijasidirki, bu tuyg’u o’tmishning qiz tasavvurida ayni shu tarzda (idillicheski) «jonlanishi»ni ta’minlaydi. Sirasi, bu umuman inson ruhiyati, tafakkur tarziga xos hodisadir. Zero, inson o’tmish haqida «shunchaki», abstrakt fikrlay olmaydi: u o’tmishni zamona orqali ko’radi, zamonani o’tmish orqali baholaydi.

O’tmish sog’inchi insonni faollikka, birinchi galda, ruhiy faollikka undaydi. Guloyin ayni damda ruhiy faollikda yashayotgan shaxs, shu bois ham u: «Dalalarda lola terib yurarkan, Ko’p ajoyib fikrlarga tushdim man»,- deya e’tirof etadi. Uning aqliy-ruhiy faolligi muayyan xulosalarga olib kelganki, onasiga:

O’zing aytgan ertaklarni esladim.
(Pauza)
Ertak boshqa, hayot boshqa… qoldim jim, — deydi.

Bizningcha, keltirilgan parcha Guloyin bilan «Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda, Ko’p ertak eshitgandim, So’ylab berardi buvim» degan mashhur satrlar muallifi Hamid Olimjon orasidagi ruhiy yaqinlikni ochiqroq namoyon etadi. O’smir yoshidayoq kurash maydoniga kirgan Hamid Olimjon «romantik» edi, zero, u buvisi aytgan ertaklar olamidan «bol`shevistik ertaklar» olamiga ko’chib ulgurgandi, xolos. Endi, — ma’lum vaqt hayot qozonida qaynab, zamonasini va o’zini chetdan mushohada qilish imkoniga ega bo’lgach, — amin bo’layotirki, «ertak boshqa, hayot boshqa» ekan. Bu atrofida sodir bo’layotgan ijtimoiy hodisalar bol`sheviklarning va’dayu da’volariga muvofiq kelmayotganini, til boshqayu dil boshqaligini ko’rgan, anglagan odam xulosasi, hukmidir. Modomiki «Muqanna»ni yozish jarayonida muallif shunday ruhiy holatda ekan, asar personajlarining o’z zamonasi haqidagi fikrlarini ayni choqda Hamid Olimjonning o’z davri haqidagi fikrlari deb tushunishga haqlidekmiz. Zero, personajlarning tarixiy nuqtai nazardan asarda tasvirlangan davrga taalluqli gaplari metaforik tarzda asar yozilgan davrga taalluqli bo’la oladi, bunga adabiyot tarixidan ko’plab misollar keltirish mumkin. O’zimizni shunga ishontirgan holda asarni o’qishda davom qilamiz:

Guloyin:
…Hozir agar sen bo’lmasang musulmon
Dushman bermas yemoq uchun parcha non.
(Gullarni ko’rsatib)
Bu ko’rganing lola emas, yolg’iz qul.

Otash:
Biz qul edik, hozir butun o’lka qul
Hozir gap shul: kim musulmon, kim kofir.

O’ylaymizki, asar personajlarining yurtdagi mavjud ahvol haqidagi fikrlari muallif mansub voqelikka nechog’li mosligini ilg’ab olish qiyin emas. Avvalo, arab fotihlari singari bolsheviklar ham yurtga yangi mafkura olib keldilar, barchani unga topintirishga intildilar va ichki siyosatda «yo biz bilan, yo bizga dushman» aqidasiga tayandilar. Shu siyosatning natijasi o’laroq qoq bo’lingan yurtning bol`sheviklar tomonida turgan, shu siyosat tegirmoniga suv bo’lib quyilgan «O’lim yovga» singari she’riy aybnomalar yozgan H.Olimjon endi o’sha siyosatni ham, undagi o’z ishtirokini ham o’zgacha tushunadi, o’zgacha baholaydi. Xo’sh, qanday tushunadiyu qanday baholaydi? Bizningcha, muallifning tubdan o’zgargan qarashlari Otashning «Biz qul edik, endi butun o’lka qul» degan gapida o’z ifodasini topadi. Ma’lumki, bol`sheviklar «eziluvchilarni ozod qilish» da’vosi bilan maydonga chiqdi, ezilganlarni go’yo ozod qildi-yu, butun o’lkani «qizil imperiya» mustamlakasi — quliga aylantirdi.

Hayotiy tajribasi ortgan, bu tajribasini o’tmish tajribasi bilan boyitgan H.Olimjon o’zi uchun muhim bir haqiqatni kashf etdi: ozod bo’lmagan yurtda shaxs ozod bo’lolmaydi, shaxs ozod bo’lmagan yurt ozod bo’lolmaydi. Shu ma’noda Guloyinning: «(Gullarni ko’rsatib) Bu ko’rganing lola emas, yolg’iz qul» deyishi ham bejiz emas. Yuqoridagi parchaga diqqat qilinsa, Guloyinning oxirgi gapi oldingilariga unchalik bog’liq emasdek ko’rinadi. Boz ustiga, sirtdan qaraganda gapning ichki mantiqiy-mazmuniy bog’lanishi ham durust emas: «lola — qul». Shunday esa-da, muallif uni remarka yordamida alohida ajratadi, ta’kidlaydi go’yo. Shuni e’tiborga olsak, «lola»ning bu o’rinda ham ramziy ma’noda qo’llangani va shu ma’no muallif uchun muhimroq ekanligi haqiqatga yaqinroq. Bizningcha, ramzni dramatik holatning umumiy ruhida tushunsak, hatto sho’ro tomonida turganlar («lolalar» — «qizillar») ham mohiyatan quldir, degan ma’no anglashiladi. Guloyinning davri haqidagi iztirob to’la mulohazalarini yakunlovchi tubandagi so’zlari ham shu fikrni kuchlab tushadi:

Erkak-ayol o’z yurtida musofir.
Mana senga kerak bo’lsa gulbahor,
Bahor emas, ustimizga yog’ar qor.

Guloyin tilidan yurtida musofir maqomida yashayotgan, yurtiga egalik huquqidan tamomila mahrum odamlarni qul deb atarkan, muallif o’zini, zamondoshlarini ham nazarda tutadi. Tan olish kerakki, zamonasi va zamonasidagi o’zini idrok qilishga intilayotgan H.Olimjon bahoda oxirigacha xolis bo’lishga, o’yidagilarni to’la iqror qilishga o’zida jur’at topadi. Shu bois ham sho’roning eng otashin she’riy targ’ibotchilaridan bo’lmish H.Olimjon o’zi yonib kuylagan «bahor» aslida bahor emasligini tan oladi, modomiki «ustimizga qor yog’ar»kan — qish davom etayotir, deya ogohlantirmoqchiday bo’ladi. Bulardan ko’rinadiki, u sho’ro siyosatining munofiqona tabiatini ham, «eziluvchilarni ozod qilish» g’oyasidagi mantiqiy zaiflikni ham chuqur anglab yetadi, buni o’quvchisiga yetkazishga intiladi.

Guloyin — avvalgi e’tiqodidan ko’ngli tamomila sovigan, izlanishdagi shaxs va shu jihati bilan muallif ruhiyatiga yaqin. Qiz e’tirof etadiki: «Otash desang ko’nglim tushar bir g’ashga». O’zi topingan e’tiqodni taftish etib qoniqmagan qizning bu iqrorida muallif ruhiyati o’zining yorqi ifodasini topadi. Tabiiyki, kishining e’tiqodidan kechishi muayyan ruhiy iztiroblar bilan esh bo’ladi, zero, e’tiqod shippak emaski, eskisini tashlab yangisini kiyib ketaversang. E’tiqodida aldangan shaxs qarshisida «nega men bu e’tiqodni qabul qildimu endi undan kechayotirman? nega unga shunchalar ishongandim? shuncha vaqt unga topinib keldim?» qabilidagi o’rtovchi savollar ko’ndalang bo’lishi tayin. Shu singari savollar H.Olimjonni ham o’rtagan bo’lishi, ularga javob izlashi tabiiy edi. Muallifning ayni shu izlanishlari natijasi, bizningcha, tubandagi parchada aks etadi:
Otash:
Biz hali ham topinamiz otashga.
Sen-chi, qizim?

Guloyin:
Nima qila olar edim men o’zim?
Qancha baland uchsa hamki chumchuq qush
Uyasida o’rganganni o’qirmish.
Yosh chog’imdan o’tga tomon sen tortding,
Sen otashga topinmoqni o’rgatding.
Nima qilay. Men nimani bilardim?
Yosh bolani yo’lga boshlar avval kim?
Ota-ona. Shundaymasmi? O’zing ayt!

Otash:
Yoshlik o’zi bo’lar ekan qiziq payt,
Bola yolg’iz o’rganishni bilarkan.

Ha, H.Olimjon — ulkan iste’dod sohibi, parvozi nechog’li baland bo’lmasin, «uyasida ko’rganini o’qidi». Sirasi, bolalik chog’laridan sho’ro ta’sirida, sho’ro muhiti va g’oyaviy kurashlar maydonida shakllangan shoirda o’zgacha e’tiqod bo’lishi ham mahol edi. Endi, — ortiga o’girilib, kechagi kunlarini obdon mulohaza qilgach,— muallif Otashning «bola yolg’iz o’rganishni bilarkan» degan gaplari orqali o’zining e’tiqodi anglanmagan, ko’r-ko’rona, oddiygina taqliddan iborat bo’lganini e’tirof etadi. Guloyinning «Shuncha yillar otashgohga topindim, va bilmadim ilohim kim, tangrim kim?» degan gapida esa bu e’tirof yanada qat’iyroq, ochiqroq ifoda etiladi. Guloyin, muallif singari, ayrilishda turgan, ongli ravishda o’z yo’lini tanlash ehtiyojini tuygan odam. Mavjud yo’llardan bittasigina qizning ko’ngliga yaqin, erkka tashna qalb shungagina moyil:

Ixtiyorni bersang agar menga san,
Ozodlikka topinardim yolg’iz man.

Guloyinning bu xitobida erksizlikdan zada bo’lgan, yurti va o’zining qulligini tamom anglagan muallifning qalb isyoni zuhur qiladi. Xolislik haqqi tan olish kerakki, yigit yoshidayoq (asar 1942-43 yillarda yozilgan) o’z ruhiyatida, dunyoqarashida bu qadar keskin burilish yasash uchun teran aql-idrokning o’zi kamlik qiladi — ulkan jasorat ham kerak. H.Olimjon o’zida shunday jasorat topa bildi: o’zini aldab ovutish va xotirjam yashash yo’lini emas, o’zini beshafqat taftish etish orqali haqiqatga yaqinlashish yo’lini tanladi. Bu esa uning chinakam iste’dod, — qoliplarga sig’maydigan iste’dod egasi ekanligidan, tom ma’nodagi SAN’ATKOR va SHAXS ekanligidan dalolatdir. Goho o’ylab qolasan kishi: agar shu satrlar muallifi bir yil keyin foje o’lim topmaganida qatag’onning keyingi to’lqinidan omon qolarmidi?! Darvoqe, o’tmish haqida shart maylida fikrlash noravo… — uni bor holicha qabul qilgan to’g’riroq.

«Muqanna»ning badiiy voqeligi, unda gavdalanuvchi hayotiy holatlar ko’pincha asar yaratilgan davr voqeligini yodga soladi. Bu bejiz emas, albatta. Yuqorida aytdiki, tarixiy mavzuga qo’l urgan ijodkor zamonasini o’tmish orqali idrok etadi. Biroq — bu tanganing bir tomoni, xolos; ikkinchi tomoni shuki, ijodkor o’tmishni zamonasi orqali idrok etadi, o’tmish zamona prizmasi orqali gavdalanadi. Modomiki badiiy obrazning materiali reallik va ijodkor shaxsiyati ekan, bundan o’zgacha bo’lishi ham mumkin emas. Bundan o’zgacha yo’l, aytaylik, — tayyor g’oyaviy qoliplar asosidagi talqin ijod emas. Demak, chinakam ijodiy-ruhiy jarayon mahsuli bo’lmish tarixiy mavzudagi asarda obrazning metaforiklik xususiyati yuksak darajada namoyon bo’lishi qonuniyat maqomidadir. Zero, bu narsa avvalboshdan, ya’ni, ijodiy niyatdayoq ta’min etilgan bo’ladi. Tabiiyki, zamona prizmasi orqali gavdalangan o’tmish asarni o’qish(tomosha qilish) jarayonida o’quvchi(tomoshabin)ni yana zamonasiga qaytaradi: o’quvchi (tomoshabin) ongida «o’tmish —hozir» paralleli muntazam mavjud bo’ladi. Demak, tarixiy asar voqeligining asar yozilgan davr voqeligini yodga solib turishi ham qonuniyat maqomidagi hodisa ekan.Shu jihatdan qarasak, Otash arab fotihlarining yurtga kirib kelishi haqida aytgan gaplar:

Bu yerlarga ular yangi kelganda,
Zo’r qarshilik ko’rgan ekan Paykandda.
Bosqinchiga qarshi chiqib butun xalq,
Barchasini qilgan ekan qonga g’arq.
Mingan oti tizza bo’yi qon kechib,
So’ng Qutoyba kelgan ekan qon ichib.
Saroylarni olovlarga u tutgan,
Qilich tutgan har bir jonni quritgan… —

o’sha davr o’quvchisi(tomoshabini) tasavvurida o’ziga yaqin o’tmishni, Rossiyaning Turkistonni zabt etish tarixini jonlantirishi tabiiy ko’rinadi. Zero, qadim o’tmishdagiga monand, muallif va o’quvchiga yaqin o’tmishda ham yurtimiz ikkita qonli bosqin ko’rgan: chor va sho’ro bosqinini. Boz ustiga, bularning birinchisini davr o’quvchilarining yoshi ulug’lari bolalik xotiralarida saqlagan, yoshroqlari esa ulardan eshitib bilgan; sho’ro bosqini, xususan, Kuybishev va Frunzening qonli xatti-harakatlari yetkazgan jarohatlardan esa hali qon silqib turgan payt edi unda.
Bolalik xotiralarida Jizzax qo’zg’oloni va uning dahshatli oqibatlari muhrlangan H.Olimjon yigit yoshida «quloqlashtirish» siyosati, mudhish 30-yillar qatag’onini ko’rganida bu hodisalar orasida mantiqiy aloqa borligini his etadi. Tarixni mushohada qilib, uning tajribalarini o’zlashtirgach esa qo’rquv va qo’rqitishga tayangan sho’ro siyosati mohiyat e’tibori bilan mustamlakachilik siyosati ekanligiga imon keltiradi. Shu bois ham, bizningcha, «Muqanna»da personajlar arab fotihlari yuritayotgan siyosatni muhokama etuvchi sahnalar yaratilgan. Bu, bir tomondan, muallif o’z zamonasi haqida yuritayotgan mushohadalarning metaforik ifodasi bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’quvchining zamonasi haqida o’xshashlik asosida fikrlashiga turtkidir. Masalan, xalifalikdan kelgan Paykandni yer bilan yakson qilish haqidagi farmonning maqsad-mohiyatini qizi Guloyinga tushuntirarkan, Otash aytadi:

Sen bilmaysan, bunda katta hikmat bor.
Xalq yangidan qo’zg’almoqda. Dushmanlar
Ko’rsatmoqchi shuning uchun bir hunar:
Odamlarning yuragini olmoqchi,
Bo’g’izlarga yana changal solmoqchi…

Tabiiyki, yurtimizdagi istiqlolchilik harakati, Turkiston muxtoriyatining qonga botirilgani, istiqlol kurashchilarining badnom etilganiyu 30-yillar adog’iga yetmasdanoq bitta-bitta «terib tashlangani»dan xabardor davr kitobxoni Otashning gaplarini faqat arab fotixlarigagina tegishli deb bilmaydi. Boz ustiga, sho’ro «cho’pchak»lariga inonib yashayotgan yosh bo’g’in vakillarining ham ko’z oldilarida gavdalangan o’tmish ta’sirida Guloyin misoli «ertak boshqa — hayot boshqa» qabilidagi xulosaga kelib qolishlari ham ehtimoldan yiroq emas. Yoki, sho’ro o’zining mudhish siyosati bilan «odamlarning yuragini olib» bo’lgan, «bo’g’izlariga changal solib» turgan bir paytda:

Yer yuzidan bir shaharni yo’qotmoq
Bilan ular xalqning ko’zin qo’rqitmoq
Fikridalar. Mudhish bir ish. Ham isyon
Qo’zg’almasmish shunday qilsa begumon…—

degan satrlar qo’rquv saltanati fuqarolariga arab fotihlari yuritgan siyosat bilan sho’ro siyosati mohiyatan bir narsa ekanligini anglatmasligi mumkinmi?!

Bizningcha, yo’q. Zero, asarni o’qish(tomosha qilish) davomida xoh ongli va xoh anglanmagan tarzda shu xil fikr tug’ilishi haqiqatga yaqinroq. Albatta, anglanmagan tarzda deganimiz sho’ro ta’sirida shakllangan, uni bashariyat tarixidagi eng adolatli tuzum deya inonib yashayotgan avlodga mansub o’quvchi(tomoshabin)ga taalluqli. Ertami-kech uning-da hayotiy tajribasi ortib, voqelikni o’zgacha mushohada qila boshlar — bunda «Muqanna»ning hissasi, shubhasiz, bo’ladi. Shu o’rinda Cho’lpon «Kecha va kunduz»ga epigraf qilib olgan M.Gor`kiy so’zlarini eslatgim keladi: «Ma’rifat chog’ishtirib ko’rish bilan hosil bo’ladi, bizning yoshlar esa o’z ko’rganlarini hech nima bilan chog’ishtirolmaydilar, ular kechmishni bilmaydilar va shuning uchun hozirgi zamonning nimaligini yetarli darajada ochiq anglayolmaydilar». O’ylashimizcha, «Muqanna»ga qo’l urgan H.Olimjonning ijodiy niyati romanga qo’l urgan Cho’lpon ijodiy niyatiga monand edi. Ya’ni, o’zi kechmishni bilish orqali zamonasi mohiyatini «yetarli darajada ochiq anglagan» H.Olimjon o’tmishni gavdalantirish vositasida o’quvchiga (xususan, yoshlarga) «chog’ishtirish orqali ma’rifat hosil qilish», «hozirgi zamonning nimaligini» anglash imkonini yaratadi.

«Muqanna»ning ikkinchi ko’rinishi bugungi o’quvchiga birmuncha erish tuyulsa, undan daxriylik nafasini sezib o’ng’aysizlansa, ehtimol. Biroq biz masalaning bu jihatini bir yon qo’yib, undagi sahnalarga badiiy obraz — muallifning voqelikni anglash va anglatish vositasi sifatidagina qaramoqchimiz. Mahalliy zodagon Fero’z tomonidan qurdirilgan masjidning ochilish marosimida arab ruhoniysi Jaloyir Otashning oilasini, xususan, Guloyinni islomga da’vat qiladi. Guloyin o’zidan nimaga e’tiqod qilish talab etilayotganini bilgisi, anglagisi keladi. Bunga javoban Jaloyir «Qur’on so’zin turkcha aytish mumkinmas» deya e’tiroz qilganida, Guloyin aytadiki:

Esa bizni qiynamoqni qilg’il bas.
Tushunmagan yo’lga bizni boshlaysan,
Jabrlaysan, bag’rimizni yoshlaysan.
Qiynash nega odamlarning vijdonin?
Daryo-daryo to’kish nechun el qonin?..

Bu — o’z ruhiyatiga yot, o’zi ko’p-da tushunmagan sho’ro mafkurasini zug’um ostida qabul qilayotgan, bu yo’lda necha minglab qurbonlar bergan xalq vakili, faqat bir tarzda o’ylashga majburligidan «vijdoni qiynalayotgan» muallif xitobidir aslida… Noiloj qolgan Jaloyir Qur’on so’zlarini turkcha aytib tushuntirgach, Guloyinda bir qadar ikkilanish ko’riladi: «Qayga boray, rahbar qilay men kimni?» Qiz «Nima qilay?» deya ota-onasiga murojaat qilganida Otashning bergan javobi diqqatga molik:

Imon keltir, o’z vijdoning bo’lsin sof,
Xursand bo’lsin shu Jaloyir noinsof.
Imon keltir, ehtiyt bo’l, sen shoshma,
O’zing sevgan hurriyatdan adashma.

Ko’ramizki, Otash hamon o’z e’tiqodida sobit, faqat Jaloyirdan qutulish uchungina qizini imon keltirishga undarkan, o’zi sevgan hurriyatdan adashmasligini so’raydi. Biroq tashviqotning gipnotik ta’siridagi Guloyinda ikkilanish shu darajadaki, u endi imon keltirish arafasida… Albatta, Jaloyirning ko’proq Guloyinni tashviq etishi bejiz emas: har qanday mafkura, avvalo, yoshlar ongiyu qalbini egallashga intiladi, bu — uning uchun yashab qolish, yashovchan bo’lish shartidir. Ayni paytda, shu nuqtada Jaloyir mustamlakachilik siyosatining asosi bo’lmish «bo’lib tashla-da hukmronlik qil» aqidasicha ish tutayotgani, avlodlarni mafkuraviy asosda bir-biridan ajratayotgani ham ravshan. Tabiiyki, H.Olimjon bu sahnani yaratishda ham o’zining hayotiy tajribasiga tayangan, o’z davri voqeligidan andoza olgan. Zero, millatni «ezuvchi va eziluvchi»larga ajratish hisobiga hokimiyatni qo’lga olgan sho’ro bu davrga kelib jamiyatni «bizniki — bizniki emas» tarzidagi toifalarga ajratdi, go’yo xalqning istiqboldagi saodati deya «yot unsur»larni qirg’inbarot qildi — haqiqatda esa o’z mavqeini mustahkamlashga intildi va bunga erishdi. Ish shu darajaga yetdiki, ota bilan bola, aka bilan uka, er bilan xotin boshqa-boshqa jabhalarda turib qoldi. Otalaridan tonganini mitinglarda baralla e’lon qilgan farzandlarni, bir-birini dushman tutgan jigarlarni, g’oyaviy asosdagina barbod bo’lgan guldek oilalarni ko’rgan H.Olimjon bu ayanch hodisaning ildiziga nazar soladi, unda mustamlakachilik siyosatining mash’um maqsadlari yotganiga amin bo’ladi…

Sho’ro mafkurasining omma ongiga singishi — anglanganlikdan emas, ko’proq uni tashuvchilarning mutaassiblarcha e’tiqodi, shu e’tiqodini o’zgalarga yuqtira olganlarida bo’lsa, ehtimol. Sirasi, sho’ro adabiyoti o’zi durust anglab yetmagan e’tiqodni beadad ishonchi bilangina tashviq etolgan «fanat»larning ko’plab timsollarini yaratgan: Furmanovning Chapaevi, Sholoxovning Davidovi va ularning o’zbek, qirg’iz, qozoq… egizlari. Jaloyir timsolida ham shu nav tashviqotchini ko’ramiz. Guloyindagi ikkilanishni sezgan Jaloyir tashviqni yanada kuchaytiradi: alloh olamni olti kunda yaratganini yonib bayon qiladi, arablar unga jo’r bo’lib quvvatlab turishadi. Tabiiyki, Jaloyirdagi beadad ishonch o’z ishini qiladi, Guloyin ruhan sinish darajasiga yetadi: «Nima qildim, endi boshim ham qotdi?» Va ayni shu damda sahnaga Muqanna chiqadi, uning:

Tushunmadim, menga anglat ulug’ zot,
U qaysi kun qullikni qildi ijod?—

degan savol bilan yakunlanuvchi o’tli xitobi yangraydi. Jaloyir — jo’ngina mutaassib, uning nazdida faqat bitta haq va to’kis g’oya mavjud. Bunday odam mafkuraviy bahs yuritishga qodir emas, shu bois ham u Muqanna bilan bahslashmaydi, ovozini o’chirishga harakat qiladi, xolos. Bizningcha, mazkur epizod ortiga ham zamona soya tashlab turganini sezib olish qiyin emas. Zero, Muqanna singari H, Olimjon ham «hurriyat», «erk», «tenglik», «birodarlik» kabi shiorlarni bayroq qilib ko’targan sho’roning amaldagi siyosati mohiyatini anglagach, «U qaysi kun qullikni qildi ijod?» deya qalbida isyon ko’tarishi, o’quvchisini-da uyg’otishga intilishi tabiiy. Muqannaning Jaloyirga aytgan mustamlaka siyosatiga aybnoma sifatida yangrovchi quyidagi so’zlari ham, bizningcha, bu fikrimizni, quvvatlaydi:

Yuz yillarkim so’zlaysan loillohdan.
Juda oddiy bir narsaga hayronman:
Nima uchun yurt chiqmaydi olovdan?
Nima uchun el qutulmas talovdan?
Nima uchun elni bosgan hasharot?
Din, hiroj deb o’z-o’ziga qo’ydi ot?
Nega qildi elni buncha gadoy, xor?
Nega bo’ldi hamma senga otboqar?
Qiz onadan, xotin erdan ajraldi,
Kosib uydan, dehqon yerdan ajraldi?
Nima uchun?

Ko’ramizki, Muqanna arab fotihlari yuritayotgan siyosat bilan islom aqidalari mos emasligini, Alloh nomi bilan qilinayotgan ishlar aksar uning buyurganlariga zidligini ta’kidlaydi. Umid qilamizki, zukko o’quvchi «nima uchun» bilan boshlanuvchi har bir satr ortida akslanuvchi muallif zamonasi, unga yaqin o’tmishni sharhsiz ham fahmlab oladi. Boz ustiga, ushbu satrlarni o’qiganda u beixtiyor Cho’lponning mashhur «Buzilgan o’lkaga» she’rini eslaydi, uning dardiyu ohangini his qiladi. Tabiiy bir savol tug’iladi: xo’sh, nima uchun H.Olimjon — yaqindagina «adabiyotimizdagi millatchilik ko’rinishlari»ga qarshi kurashgan, «Buzilgan o’lkaga»ga qarshi o’laroq «Tuzalgan o’lkaga»ni yozgan avlod vakili — «Muqanna»da Cho’lpon ohanglarini tikladi? Tasodifmi, milliy-adabiy an’analarning g’ayrishuuriy ta’sirimi? Bizningcha, bugina emas. Modomiki, H.Olimjon «Muqanna»ni yaratish onlarida Cho’lponga ruhan yaqinligini yashirmay ifoda etibdi, demak, bundan aniq bir maqsadni ko’zlagan — o’quvchisini-da shu ruhga oshno etishni niyat qilgan…

Xalqining, shu xalq vakili sifatida o’zining qulligini anglagan inson vujudida milliy g’urur junbushga kelishi, qalbida alamli iztirob qo’zg’ashi tabiiy. Bunaqa paytda kishi mustamlakachilarning, mustamlakachi xalq vakillarining o’z xalqiga, o’ziga qanday munosabatda ekanini mushohada etishga moyil bo’ladi va, aytish kerakki, iztiroblari yanada kuchayadi. Cho’lpon, Fitrat, A.Qodiriy… lar asarlarida kuzatilgan bu nav kayfiyat «Muqanna» ustida ishlayotgan palla H.Olimjonga ham yot emas edi. Muqanna tilidan aytilgan tubandagi so’zlar, bizningcha, fikrimizni dalillay oladi:

Dushmanlaring, ojiz bo’lsang sen agar,
Mehmon bo’lib kelib sening uyingga,
Ko’kragingga tepib kirar to’yingga.
Haqoratga ko’mar seni u toza…

Ravshanki, bu so’zlar yurtga endi bosib kelishi mumkin bo’lganlar(deylik, nemis fashistlari) haqida bo’lolmaydi, ular ko’proq yurtga rostmana egalik qilib turganlar haqidar. Bu — millatining o’zligiga tajovuz boshlangani, milliy qadriyatlarining toptalayotganiga amin bo’lgan muallifning qalb isyoni, «yo’lini qilib» urgan bongidir. Arab sarkardasi Battolning Guloyinga qarata aytgan «Sen asirsan, qaydan senga baxt bo’lsin, Shodlikka ham kerak axir — uy, vatan» degan haqoratli ta’nasi (o’zingda mavjud kamchilikni yuzga solib qilingan haqoratdan og’irroq haqorat bo’lishi mumkinmi?!) ham, avvalo, o’z yurtida sig’indi, vatanida bevatan bo’lgan muallifning o’ziga, yurtdoshlariga qaratilgan. Qurol kuchi bilan o’zga bir xalqni bo’ysundirgan Battol «Qilich bilan kirdim men bu tuproqqa, Yana qilich chiqaradi qirg’oqqa» deya ishonadi, bu ishonch uni havolantirgan, o’zidan ketkazgan. Shuning natijasi o’laroq, Battol o’zini bu o’lkada istagan narsasini qilishga haqli deb biladi. Yolg’iz kuchga ishongan, ungagina topingan bu odam, tabiiyki, yurtning asl egalariga bepisand munosabatda bo’ladi:

Shuni bilki, xalq misoli bir poda,
Xohi otda, xohi bo’lsang piyoda
Hayday olish kelsa agar qo’lingdan
Poda yurar sen boshlagan yo’lingdan…

Albatta, bu haqoratomuz gaplar o’qilganda va yo sahnadan yangraganda o’quvchining, tomoshabinning milliy g’ururiga tegishi, «nahotki poda bo’lsak?» tarzidagi o’yga toldirishi tabiiy. Muallifni ham shu o’y qiynaganki, buning ziddi sifatida «tiz cho’kib yashagandan tik turib o’lmoq»ni afzal bilgan qahramonlarni, shu xulosa bo’rtib turadigan sahnalarni yaratadi. Xususan, Guloyin o’lar chog’i «Bir necha kun havas bilan yashadim, Hatto erkin nafas bilan yashadim» derkan, faqat shu erkinlikdagi «bir necha kun»nigina yashash deb biladi. Zero, uning uchun qullikda kechgan umr — hayot emas. So’zning, san’atning sohir kuchi ta’sirida hayot bilan vidolashayotgan qizning: «Armonim shu: ko’rolmadim elni shod, Ko’rolmadim vatanni yovdan ozod» degan armoni o’quvchiga, tomoshabinga meros bo’lib qoladi…

Yuqorida aytganimizdek, «Muqanna»da bevosita o’zi yaratilgan payt — urush davrining ijtimoiy-siyosiy holatiga qaratilgan aktual mazmun yuzadayoq qalqib turadi. Bu haqda ko’p fikr bildirilgani, ikkinchi tomoni, maqsadimizga kirmagani bois bunga to’xtalmadik. Aksincha, biz uni fikran olib tashlab, asarning chuqurroq qatlamlariga nazar solishga, shu orqali muallifining ijod onlaridagi ruhiyatini tasavvur qilishga, o’y-fikrlarini uqish, his-tuyg’ularini ko’ngildan kechirib ko’rishga intildik. Ma’lumki, konkret ijodkor tomonidan yaratilgan asarlarning bari bir tekis yaxshi, bari ham san’at hodisasi bo’lolmaydi. Faqat yaratilishiga shaxsiy yoki rostmana shaxsiylangan ijtimoiy dardning hosilasi bo’lmish ma’naviy-ruhiy ehtiyoj turtki bo’lgan, chinakam ijodiy-ruhiy faoliyat mahsuli o’laroq dunyoga kelgan asarlargina san’at hodisasi sanalishi mumkin. Bunday asarlarning har biri — ijodkorning idealga(Haqqa, haqiqatga) yaqinlashuvidagi tugal bir bosqich. Demakki, «Muqanna»ni yozgan Hamid Olimjon «Muqanna»gacha bo’lgan Hamid Olimjon emas. Zero, o’tmish orqali zamonasi va zamonasidagi o’zini anglagan Hamid Olimjon qarashlarini yangidan tizim sifatida butunlab olgan, endi shunga mos maqom tutishi mumkin bo’lgan shaxsdir. Ya’ni, endi u «baxt va shodlik kuychisi» bo’lolmaydi, aksincha, uzoq va o’ziga yaqin o’tmishdan kelayotgan erk kuyiga qo’shilib hirgoyi qilishi tabiiyroq. «Muqanna» bilan Hamid Olimjon millatning asl farzandlari kuylagan erk kuyiga jo’r bo’la oldiki, to’la asos bilan «Men elimning yuragida yashayman, Erk deganning tilagida yashayman» deyishga haqli edi.