5 январ – Ўзбек маданиятининг ёрқин сиймоси Юнус Ражабий таваллуд топган кун.

    Юнус Ражабий деганда ўзининг самарали  ижоди, қолдирган улкан мусиқий мероси билан  ўзбек миллий мусиқасига бебахо ҳисса қўшган буюк санъаткор кўз ўнгимизда гавдаланади. Мусиқий маданиятимизда унинг алоҳида ўрни бўлиб, ўз ижодий ва илмий ишлари натижасида академик даражасига кўтарилган. Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов унинг  ижодий фаолиятида муҳим роль ўйнади.  Юнус Ражабий 1927 йилда ташкил қилинган биринчи ўзбек радиоси миллий чолғу ансамблининг асосчиси ва мусиқа раҳбари бўлди.

Юнус Ражабий [1897.5(17).1—Тошкент — 1976.23.4]— бастакор, хонанда ва созанда (най, дутор), ўзбек мусиқа меросини тўпловчиси. Ўзбекистон халқ артисти (1953), Ўзбекистон ФА акад. (1966). Мадрасада, кейинчалик Туркистон халқ консерваториясида (1919— 23), Тошкент Олий мусиқа мактабининг тайёрлов курси (1934) ҳамда Москвада ташкил этилган бастакорлар курси (1940—41)да таълим олган. Дутор чалишни Мирза Қосимдан, кейинчалик ўзбек мумтоз мусиқа меросини Ш. Шоумаров, Ҳожи Абдулазиз, Тўйчи ҳофиз, Домла Ҳалимлардан ўрганган. Самарқанд педагогика билим юртида мусиқа ўқитувчиси (1923—25). Самарқанд театрининг мусиқа раҳбари (1925—27), Ўзбекистон радиокомитети қошидаги халқ чолғу асбоблари ансамбли (кейинчалик халқ чолғулари оркестри) ташкилотчиси ва бадиий раҳбари (1927—42, 1945—59), Янгийўл театри мусиқа раҳбари (1942—45), Ўзбекистон телерадиосининг «Мақом» ансамбли ташкилотчиси ва бадиий раҳбари (1959—76). Ёшлигиданоқ ширали ва таъсирчан овозга эга бўлган истеъдодли хонанда ва моҳир созанда сифатида танилган. Унинг репертуаридан мақом парчалари, «Гиря», «Ушшоқ», «Кўча боғи», «Эшвой», «Курд», «Қаландарий»,«Гулёр—Шаҳноз», «Баёт», «Дугоҳи Ҳусайний», «Чоргоҳ», «Мискин», «Насруллойи» каби ашула ва куй туркумлари ўрин олган. У бир қанча қад. ўзбек халқ куй ва ашулаларини қайта ишлаб тиклаган: «Субҳидам», «Ёлғиз» «Сайқал»,«Фиғон», «Ораз», «Беги Султан» ва б. Ижрочилик фаолиятини бастакорлик б-н биргаликда олиб борган Юнус Ражабий ўзбек мусиқали драмасининг шаклланишига муҳим ҳисса қўшган. Дастлаб «Фарҳод ва Ширин» (Хуршид, 1922—25, Ш. Шоу- маров б-н ҳамкорликда), «Лайли ва Мажнун» (Хуршид, 1926), «Рустам» (У. Исмоилов, 1933), «Аваз» (А. Ҳидоятов, 1935),«Холисхон» (Ҳамза, 1940) каби спектак- лларга халқ ашулалари асосида куйлар басталаган. Кейинчалик Б. Надеждин б-н ҳамкорлиқца «Қасос» (А. Умарий, Уйғун,1941), Н. Миронов б-н «Қўчқор Турдиев» (С. Абдулла, Чустий, 1942), Г. Мушель б-н «Муқанна» (Ҳ. Олимжон, 1943), О. Ҳалимов б-н «Нодира» (С. Косимов, Я. Маматхонов, 194243), Б. Зейдман б-н
«Ўғил уйлантириш» (Ҳ. Fyлом, 1964), Сайфи Жалил б-н «Навоий Астрободда» (И. Махсумов, 1968) сингари мусиқали драмаларни яратган. У «Зайнаб ва Омон» операси (1958; Б. Зейдман, Д. Зокиров ва Т. Содиқоовлар б-н) нинг ёзилишида иштирок этган.
Юнус Ражабий, шунингдек, «Фабрика ялласи»,«Бизнинг даврон», «Мирзачўлда тўй»,«Ўзбекистон», «Янграсин Гулёр», «Дугоналарга», «Кадаҳ», «Кошки», «Гул сочар», «Жудо», «Раъноланмасун», «Чапандоз», «Куйгай» каби қўшиқ ва ашулалар,«Ўйин Баёти», «Ўйин Дугоҳи», «Пахта»сингари раке куйлари яратган.
Юнус Ражабийнинг, айниқса, ўзбек мусиқа меросини тўплашдаги хизматлари катта. У 1935 й.дан халқ, куй ва ашулаларини нотага ёза бошлаган. Натижада Е. Романовская ва Ил. Акбаров тузган «Ўзбек халқ қўшиқлари» (1939) тўпламидан Юнус Ражабий нотага олган 29 та халқ мусиқа намунаси ўрин олган. 1955—59 й.ларда Юнус Ражабий 5 жилдли «Ўзбек халқ мусиқаси» (И. А. Акбаров тахририда) тўпламини нашр эттирди. Унга мингга яқин турли жанрдаги ўзбек (бир канча тожик, уйғур) куй ва ашулалари, Бухоро Шашмақоми, Фарғона — Тошкент мақом йўллари, катта ашулалар, 20-а. бастакорлари (Ҳамза, К.Жабборов, Н. Ҳасанов, С. Калонов,
Ф. Содиқов, Т. Жалилов, М. Мирзаев ва б.)нинг асарлари киритилган. «Мақом» ансамбли б-н ишлаши жараёнида Юнус Ражабий Шашмақомнинг 6 жилдли янги нашрини (1966—74, Ф. Кароматов таҳририда) ҳамда граммпластинка ёзувлар мукаммал тўпламини (Тошкент граммёзувлар студиясида, 1970-й.лар) тайёрлади.Т. Содиқов, Д. Зокиров, Д. Соатқулов, Ф. Содиқов, Н. Ҳасанов, К. Жабборов, С. Калонов, К. Мўминов, О. Имомхўжаев, Б. Давидова, К. Исмоилова, О. Алимаҳсумов, Т. Алиматов ва б. санъаткорлар Юнус Ражабийнинг шогирдларидир.
Юнус Ражабий Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1971), «Буюк хизматлари учун» ордени (2000) б-н мукофотланган. Ўзбекистон телерадиокомпанияси қошидаги «Мақом» ансамбли, Жиззах мусиқали драма ва комедия театри, Тошкент мусиқа педагогика билим юрти, Тошкентдаги кўчалардан бири, метро бекати Юнус Ражабий номи б-н юритилади. Унинг ҳаёти ва ижодига бағишланган «Юнус Ражабий» («Ўзкинохроника» студияси, 1967; «Ўзбектелефильм» студияси, 1990), «Умр дафтари» (Ўзбекистон телевидениеси, 2001) фильмлари суратга олинган. Юнус Ражабий 1957—76 й.лар яшаб ижод этган уй (Тошкент, Юнус Ражабий кўчаси, 20)да 1997 й.да Ражабий уй-музейи очилган. 2001 й. Юнус Ражабий маданият маркази ташкил этилган.

5 YANVAR – OʻZBEK MADANIYATINING YORQIN SIYMOSI YUNUS RAJABIY TAVALLUD TOPGAN KUN

Yunus Rajabiy deganda oʻzining samarali ijodi, qoldirgan ulkan musiqiy merosi bilan oʻzbek milliy musiqasiga bebaxo hissa qoʻshgan buyuk sanʼatkor koʻz oʻngimizda gavdalanadi. Musiqiy madaniyatimizda uning alohida oʻrni boʻlib, oʻz ijodiy va ilmiy ishlari natijasida akademik darajasiga koʻtarilgan. Hoji Abdulaziz Abdurasulov uning  ijodiy faoliyatida muhim rol oʻynadi. Yunus Rajabiy 1927 yilda tashkil qilingan birinchi oʻzbek radiosi milliy cholgʻu ansamblining asoschisi va musiqa rahbari boʻldi.

Yunus Rajabiy [1897.5(17).1—Toshkent — 1976.23.4]— bastakor, xonanda va sozanda (nay, dutor), oʻzbek musiqa merosini toʻplovchisi. Oʻzbekiston xalq artisti (1953), Oʻzbekiston FA akad. (1966). Madrasada, keyinchalik Turkiston xalq konservatoriyasida (1919— 23), Toshkent Oliy musiqa maktabining tayyorlov kursi (1934) hamda Moskvada tashkil etilgan bastakorlar kursi (1940—41)da taʼlim olgan. Dutor chalishni Mirza Qosimdan, keyinchalik oʻzbek mumtoz musiqa merosini Sh. Shoumarov, Hoji Abdulaziz, Toʻychi hofiz, Domla Halimlardan oʻrgangan. Samarqand pedagogika bilim yurtida musiqa oʻqituvchisi (1923—25). Samarqand teatrining musiqa rahbari (1925—27), Oʻzbekiston radiokomiteti qoshidagi xalq cholgʻu asboblari ansambli (keyinchalik xalq cholgʻulari orkestri) tashkilotchisi va badiiy rahbari (1927—42, 1945—59), Yangiyoʻl teatri musiqa rahbari (1942—45), Oʻzbekiston teleradiosining “Maqom” ansambli tashkilotchisi va badiiy rahbari (1959—76). Yoshligidanoq shirali va taʼsirchan ovozga ega boʻlgan isteʼdodli xonanda va mohir sozanda sifatida tanilgan. Uning repertuaridan maqom parchalari, “Girya”, “Ushshoq”, “Koʻcha bogʻi”, “Eshvoy”, “Kurd”, “Qalandariy”,“Gulyor—Shahnoz”, “Bayot”, “Dugohi Husayniy”, “Chorgoh”, “Miskin”, “Nasrulloyi” kabi ashula va kuy turkumlari oʻrin olgan. U bir qancha qad. oʻzbek xalq kuy va ashulalarini qayta ishlab tiklagan: “Subhidam”, “Yolgʻiz” “Sayqal”,“Figʻon”, “Oraz”, “Begi Sultan” va b. Ijrochilik faoliyatini bastakorlik b-n birgalikda olib borgan Yunus Rajabiy oʻzbek musiqali dramasining shakllanishiga muhim hissa qoʻshgan. Dastlab “Farhod va Shirin” (Xurshid, 1922—25, Sh. Shou- marov b-n hamkorlikda), “Layli va Majnun” (Xurshid, 1926), “Rustam” (U. Ismoilov, 1933), “Avaz” (A. Hidoyatov, 1935),“Xolisxon” (Hamza, 1940) kabi spektak- llarga xalq ashulalari asosida kuylar bastalagan. Keyinchalik B. Nadejdin b-n hamkorliqsa “Qasos” (A. Umariy, Uygʻun,1941), N. Mironov b-n “Qoʻchqor Turdiyev” (S. Abdulla, Chustiy, 1942), G. Mushel b-n “Muqanna” (H. Olimjon, 1943), O. Halimov b-n “Nodira” (S. Kosimov, Ya. Mamatxonov, 194243), B. Zeydman b-n
“Oʻgʻil uylantirish” (H. Fylom, 1964), Sayfi Jalil b-n “Navoiy Astrobodda” (I. Maxsumov, 1968) singari musiqali dramalarni yaratgan. U “Zaynab va Omon” operasi (1958; B. Zeydman, D. Zokirov va T. Sodiqoovlar b-n) ning yozilishida ishtirok etgan.
Yunus Rajabiy, shuningdek, “Fabrika yallasi”,“Bizning davron”, “Mirzachoʻlda toʻy”,“Oʻzbekiston”, “Yangrasin Gulyor”, “Dugonalarga”, “Kadah”, “Koshki”, “Gul sochar”, “Judo”, “Raʼnolanmasun”, “Chapandoz”, “Kuygay” kabi qoʻshiq va ashulalar,“Oʻyin Bayoti”, “Oʻyin Dugohi”, “Paxta”singari rake kuylari yaratgan.
Yunus Rajabiyning, ayniqsa, oʻzbek musiqa merosini toʻplashdagi xizmatlari katta. U 1935 y.dan xalq, kuy va ashulalarini notaga yoza boshlagan. Natijada Ye. Romanovskaya va Il. Akbarov tuzgan “Oʻzbek xalq qoʻshiqlari” (1939) toʻplamidan Yunus Rajabiy notaga olgan 29 ta xalq musiqa namunasi oʻrin olgan. 1955—59 y.larda Yunus Rajabiy 5 jildli “Oʻzbek xalq musiqasi” (I. A. Akbarov taxririda) toʻplamini nashr ettirdi. Unga mingga yaqin turli janrdagi oʻzbek (bir kancha tojik, uygʻur) kuy va ashulalari, Buxoro Shashmaqomi, Fargʻona — Toshkent maqom yoʻllari, katta ashulalar, 20-a. bastakorlari (Hamza, K.Jabborov, N. Hasanov, S. Kalonov,
F. Sodiqov, T. Jalilov, M. Mirzayev va b.)ning asarlari kiritilgan. “Maqom” ansambli b-n ishlashi jarayonida Yunus Rajabiy Shashmaqomning 6 jildli yangi nashrini (1966—74, F. Karomatov tahririda) hamda grammplastinka yozuvlar mukammal toʻplamini (Toshkent grammyozuvlar studiyasida, 1970-y.lar) tayyorladi.T. Sodiqov, D. Zokirov, D. Soatqulov, F. Sodiqov, N. Hasanov, K. Jabborov, S. Kalonov, K. Moʻminov, O. Imomxoʻjayev, B. Davidova, K. Ismoilova, O. Alimahsumov, T. Alimatov va b. sanʼatkorlar Yunus Rajabiyning shogirdlaridir.
Yunus Rajabiy Hamza nomidagi Oʻzbekiston Davlat mukofoti laureati (1971), “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni (2000) b-n mukofotlangan. Oʻzbekiston teleradiokompaniyasi qoshidagi “Maqom” ansambli, Jizzax musiqali drama va komediya teatri, Toshkent musiqa pedagogika bilim yurti, Toshkentdagi koʻchalardan biri, metro bekati Yunus Rajabiy nomi b-n yuritiladi. Uning hayoti va ijodiga bagʻishlangan “Yunus Rajabiy” (“Oʻzkinoxronika” studiyasi, 1967; “Oʻzbektelefilm” studiyasi, 1990), “Umr daftari” (Oʻzbekiston televideniyesi, 2001) filmlari suratga olingan. Yunus Rajabiy 1957—76 y.lar yashab ijod etgan uy (Toshkent, Yunus Rajabiy koʻchasi, 20)da 1997 y.da Rajabiy uy-muzeyi ochilgan. 2001 y. Yunus Rajabiy madaniyat markazi tashkil etilgan.