Ўзингиздан қолар гап йўқ, сўнг вақтларда назмбозлик касалига йўлиққанлар – жўнгина гапларини ҳам шеърга соладиган, энг ёмони, уларни “шеър” деб эълон қиладиганлар кўпайган. Қарангки, буларнинг бахтига овоз кучайтиргичу фонограммалар замони келиб, истеъдоду диддан мосуво қўшиқчилар ҳам кўпайгандан кўпайди! Ўхшатмагунча учратмас, деганлари шу-да: булар наригилари битган маза-матрасиз шеърларни хориждан ўғирланган куйларга солиб, компьютер дастурлари ёрдамида сайқаллаб, чунон “куйлай” бошладиларки, тезда FM тўлқинларини забт этиб, қўл телефон “чип”ларини тўлдирдилар.

Дилмурод ҚУРОНОВ
ШЕЪРДА МАНТИҚ, ДИД, АХЛОҚ
ВА БОШҚАЛАР ХУСУСИДА
I ҚИСМ

Дилмурод Ҳайдаралиевич Қуронов 1960 йилда туғилган. 1987 йилда Андижон давлат тиллар педагогика институтини рус тили ва адабиёти, она тили ва адабиёти ўқитувчиси ихтисоси бўйича имтиёзли тамомлаган.  1992 йилда „Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романида характерлар психологизми» мавзусида номзодлик, 1998 йилда «„Чўлпон поэтикаси (насрий асарлари асосида)» мавзусидаги докторлик диссертацияларини ҳимоя қилган.
Андижон давлат университети ўзбек адабиёти кафедраси профессори.

Ўзингиздан қолар гап йўқ, сўнг вақтларда назмбозлик касалига йўлиққанлар – жўнгина гапларини ҳам шеърга соладиган, энг ёмони, уларни “шеър” деб эълон қиладиганлар кўпайган. Қарангки, буларнинг бахтига овоз кучайтиргичу фонограммалар замони келиб, истеъдоду диддан мосуво қўшиқчилар ҳам кўпайгандан кўпайди! Ўхшатмагунча учратмас, деганлари шу-да: булар наригилари битган маза-матрасиз шеърларни хориждан ўғирланган куйларга солиб, компьютер дастурлари ёрдамида сайқаллаб, чунон “куйлай” бошладиларки, тезда FM тўлқинларини забт этиб, қўл телефон “чип”ларини тўлдирдилар. Ана энди қулоғидан “наушник” тушмайдиган, ҳар нени ундан таралаётган оҳангга мос муқом билан қиладурган “санъат шайдоси” қизчалар шеърият нимаю қўшиқчилик санъати нелигини қандай тушунишларини фаҳмлаб олаверинг!.. Йўқ, кўпам фаҳмингизни зўриқтирмайин-да, ўзим бир мисол келтириб қўяқолай. Ўтган йили эди, водийга ижодий сафар дастури доирасида чоғи, университетимизда шеърлари кўплаб машҳур хонандалар репертуаридан жой олган Аҳад Қаюм билан учрашув уюштирилди. Ўшанда талаба қизларнинг дастхат олайин деб шоир ортидан югургилаб юрганларини кўриб, шеърият ҳақидаги тасаввурларимиз нечоғли қашшоқлашиб қолганини надомат билан ҳис қилгандим (шу гапимни ёздим-у, “ўшанда ичимда хасад ғивирлаб, ғайирлигим қўзиб қолмаганмиди экан?” деган саволни ўзимга қайта-қайта бериб кўрдим, ҳайтовур, ҳар гал очиқ юз билан “йўқ” дея олдим). Ахир, “мухлисларнинг” кўпчилиги филология факультетининг талаба қизлари – эртага ёш авлодга чин шеърият нелигини англатиш, бадиий сўз жозибасини юқтиришга тайёргарлик кўраётганлар эди-да! Яна эшитдимки, улар орасида шоирнинг чин “фанат”лари ҳам, “Муҳаммад Юсуф – авом шоири, Аҳад Қаюм – хослар шоири!” шиорини баланд тутган қўлбола мунаққидлар ҳам бор эмиш. Аввалига, қўлбола мунаққид киноя қилган чиқар, деб ўйладим, ичимда унинг фаҳми ва закийлигига ҳақ бердим (ўша дидсиз фанатлар ичида юриб уларнинг устидан боплаб кулибди, деб ўйладим-да!) ҳам. Бироқ дедиларки, йўқ, у айтганларини асло киноя эмас, айни илмий ҳақиқат санайди. Ана, холос, буёғи қанчадан тушди энди?! Эртанги танқид омма дидига мослашиш йўлига кирар экан-да?! Ваҳимага йўйманг-у, айтганларим негадир адабиётимизнинг истиқболидан ташвишли бонг бўлиб (ёқамга туфлаб қўйдим, алҳазар!) туюлаверади…

Ўйлайманки, бадиий диднинг оммавий тарзда сусайгани – ҳамиша ўқувчи омма илғорида турган талабаларнинг шунчаки вазну қофияли нутқ билан ШЕЪРни, мисрабоз билан ШОИРни фарқламай қўяётгани адабиётга алоқадорки одамни жиддий ташвишга солмоғи керак. Албатта, мазкур ҳолнинг сабаблари кўп, лекин энг аввал ўзимиз билан боғлиқ томонини мулоҳаза қилиб олишимиз даркор. Тўғриси, бемаза шеърлар урчиб кетаётгани ҳақида адабий давраларда кўпдан бери айтиб келамиз. Афсуски, фақат шугина: “айтиб келамиз” – вассалом! Ҳеч биримиз ўша шеърларнинг нимаси бемаза экани, нима учун уларни шеърга санаб бўлмаслигини кўрсатиб беришга ҳафсала қилмадик. Негаки, бунақа шеърларга осмондан қараб, уларни “танқиддан тубан”, “диққат-эътиборимизга номуносиб” деб билдик, – улар ҳақида бир нима ёзишни ўзимизга эп кўрмадик. Энди тобора амин бўлаётирманки, бу масалада эгаллаган мавқеимиз, тутган тутумимиз қилаётган ишимизга, зиммамиздаги вазифага хиёнатдан ўзга эмас экан. Зеро, жимгина томошабин бўлиб турмай вазифамизни сидқидилдан бажарганимизда эди, балки бемаза шеърлар ҳозиргидек урчиблар кетмаган бўлармиди?!

***

Шеър машқига жазм этганлар, кўпинча, энг қийини сўзларни мавзун мисраларга тизишу ўринли қофиялар топиш деб ўйлаб хато қиладилар. Негаки, бу шеър техникаси билангина боғлиқ, яъни ўрганса бўладиган жиҳат. Аслида мавзун мисралару бенуқсон қофиялар восита, холос, уларнинг вазифаси муайян туйғу ё фикрни изчил ифодалашу ўқувчининг лирик ҲОЛни кўнглида қайта яшатишига имкон яратишдир. Шу боис поэтик мантиғи ва ифода изчиллигига путур етган шеър, нечоғли хушоҳанг бўлмасин, барибир “хомаклигича қолаверади”.

Поэтик мантиқ, биринчидан, кечинма билан у юзага келаётган ҳолат мутаносиблигини, иккинчидан, лисоний ифоданинг тасвирланаётган кечинмага мослигини, учинчидан, шеърдаги мисралар (бандлар)нинг ўзаро мантиқий-мазмуний боғлиқлиги (кетма-кетлик, изоҳлаш, зидлаш, қиёслаш, ўхшатиш каби алоқалар асосидаги)ни тақозо этади. Мазкур талаблар нуқтаи назаридан биттагина шеърни бир бошдан кўриб ўтамиз:

Сизга қанча меҳрим берсам ҳам,
Тўймадингиз, тўймадингизда.
Энди фақат мен сизни дейман,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да .

Илк мисрадан лирик қаҳрамон бунга қадар (шу лирик кечинма вақтига қадар) ёрига “қанча (яъни, кўп) меҳрин берган”и, демак, анчадан бери унга муҳаббати борлиги англашилади. Иккинчи мисрадаги “тўймадингиз” сўзининг такрори ва –да юкламаси юзага келтираётган интонация “наҳот шунча меҳрга ҳам тўймасангиз” тарзида ёзғириш маъносини беради. Ҳолбуки, миллий бадиий тафаккурда “биргина нарсага – меҳрга тўйиб бўлмайди” деган фикр ўринлашган. Тўғри, ҳақиқий ижодкор бадиий тафаккурни баҳоли қудрат ривожлантириш, янгилашга интилиши, демак, ундаги айрим қарашларни инкор қилиши табиий ва зарур. Бироқ унинг бу ҳаракати бадиий-эстетик заруратдан келиб чиқиши ва асосланиши шарт. Юқоридаги ҳолатда эса бундай зарурат йўқ, “тўймадингиз” сўзи “қўймадингиз”га қофиядош бўлгани учунгина қўлланган. Натижада ошиқ ёрга берган меҳрини миннат қилаётгандек ҳолат юзага келганки, бу ошиқона кечинма табиатига ёпишмайди. Кейинги мисрадаги “энди” сўзи аввалги икки мисра мантиқини тамом барбод этади. Чунки “энди” сўзи иш-ҳаракатнинг нутқ моменти (бу ерда лирик кечинма вақти)дан бошлаб ва кейин амалга оширилишини англатади. Шунақа экан, лирик қаҳрамоннинг ёрга анчадан бери меҳр бериб келаётгани ёлғон бўлиб чиқадими?! Ёки у ҳозирга қадар бир эмас, бир нечаларга меҳр бериб келаётган эдим, демоқчими? Энг қизиғи, банд контекстида у ёри “қўймагани” (яъни, мажбурият ортида) учунгина “фақат мен сизни дейман” деяётган чиқади, яъни яна ўзини ўзи инкор қилади.

Иккинчи бандни ўқиймиз:

Муҳаббат излайсиз кўзимдан,
Қолманг дейсиз жоним ўзимдан,
Шарпадек кезасиз изимдан,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да.

Лирик қаҳрамоннинг “фақат сени дейман” дея онт ичиши билан маъшуқанинг ошиғи кўзидан “муҳаббат излаши” (контекстда бу ошиқ кўзида муҳаббатдан асар йўқ, деган маънони ҳам беради!) бир-бирини инкор қилади. Маъшуқанинг ошиқни ҳол-жонига қўймай ортидан “шарпадек кезиши” (фақат уни дейишини билса, қайси аҳмоқ қиз шарпадек маъшуқ изидан қолмайди?!), “ўзимдан қолманг” дея ўтиниши ҳам биринчи банд мазмунини инкор қилади. Эътибор беринг, иккинчи бандни ўқигач ҳам лирик кечинмани юзага келтирган ҳолатни тасаввур қилиш имкони ҳаминқадар. Энг ёмони, маромга солиб ўқиш асноси аксарият ўқувчилар бу томонига эътибор ҳам бермайди, худди радиодан таралаётган замонавий қўшиқни қўшилиб ҳиргойи қилган каби, оҳанг мазмунни босиб кетади – муқомлари оҳангга мос-ку, нима деса деявермайдими!

Кейинги банд мантиқни тамом пароканда этади десак, муболаға эмас:

Хоҳланг йиғлаб, хоҳланг куламан,
Сиз истаган ошиқ бўламан,
Севиш керак бўлса севаман,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да.

Иккинчи бандда маъшуқа ошиқ ортидан эланиб юрганди, бунисида навбат ошиқнинг ўзига келган. Мундай қараганда, дастлабки икки мисра мантиқан “энди фақат сизни дейман” онтини шарҳлаб, яъни шоир гўёки тангани чақага майдалаб беряпти, холос. Бироқ эндигина “сири билан” турган, маъшуқа бечорани изидан “шарпадек кездирган” лирик қаҳрамон нечук бу қадар кескин ўзгарди? Шеърдан бунга бирор асос, шунга туртки бўлган деталь топилмайди. Оқибат: ўзи шусиз ҳам кечинма юзага келган ҳолатни тасаввур қилиб бўлмаётганди, энди бунинг имкони тамом кесилди-қолди. Шунча онту илтижолардан сўнг бирдан “севиш керак бўлса севаман” (яъни, шу пайтгача севган эмас, шу керак бўлса, энди “марҳамат кўрсатиб” ҳам қўяверадилар) дейилиши ўқувчини шошириб қўяди: бунгача севмаган бўлса, гап ўзи нима ҳақида бораётганди?

Ўқувчи шошиб қолганига хайрон қолмаса ҳам бўлади, зеро, гап қандай туйғу-кечинма ҳақида бораётганини лирик қаҳрамоннинг ўзи ҳам билмайди чоғи:

Фарқи йўқдир, ҳазилми, чинми,
Энди танлаб бўлдим мен сизни,
Олай энди бир кўнглингизни,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да.

Хўп, ана, лирик қаҳрамонимиз қизга муносабати ҳазилми ё чинлигини билмасин, ҳаётда шундай ҳолатлар ҳам бўлишини асло инкор қилмаймиз. Бироқ “фарқи йўқ” деган қатъий ҳукмини қандай тушуниш керак? Ахир, ўзинг севгидан сўзлаб турган бўлсанг-у, яна бу гапларинг “ҳазилми ё чин”лигининг фарқи йўқ десанг? Ҳолатга, айни дамдаги руҳиятга мос эмас-ку бу. Шу гапларини эшити-иб турган ва яна унинг изидан “шарпадек кезишга” ҳозир маъшуқага ҳам хайф-э! Эҳтимол, шўрлик тил-забонсиз бир махлуқдир, ахир: “мен сизни танлаб бўлдим!” деяпти-ку, хоҳласангиз ҳам, хоҳламасангиз ҳам – шу, дегандай қатъий. Ундай десам, “қўймадинг-қўймадинг, майли бир кўнглингни олай” чорловидан кишида бунинг маъшуқаси “разовый”, шекилли (яъни, ошиқ ўзини гўё “севги дўкони”да бир саф сулув ичидан танлаб олаётгандек тутмаяптими?!) деган андиша туғилади. Дилига инган андишани “Қўймадингиз, қўймадингиз-да” сатрига уриштирган ўқувчи “бир кўнглини олмасликка қўймайдиган” маъшуқани қай кепатада тасаввур қилсайкин?!

Ўнгу терси номаълум гапларидан маъшуқаси хавотирга тушиши мумкинлигини ўзи ҳам туйқус фаҳмлаб қоладими, лирик қаҳрамонимиз уни хотиржам қилишга шошади:

Бўлди етар хавотир олманг,
Қалбингизни шубҳага солманг,
Сизга рухсат ортимдан қолманг,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да.

Адашмасам, ўзбекчада “Қалбингизни шубҳага солманг” калимаси мурожаат қилинаётган одамга “ўзингизни (ўз хатти-ҳаракатингиз билан) шубҳалантирманг” деган даъватни англатадики, айни шаклда у ҳолат мантиқига мувофиқ эмас. Бу ўринда лирик қаҳрамоннинг “гап-сўзларим, хатти-ҳаракатим дилингизга шубҳа солмасин” дейиши мантиқан тўғри бўларди. Кўрамизки, ўзбек тилининг услубий хусусиятларига эътиборсизлик орқасида яна мантиққа хилоф ҳолат юзага келаётир. Шунинг ўзигина кам кўринганми, ёрига марҳаматни тағин бир баҳя кўтариб, “ортидан қолмасликка изн” берилади. Сиз қанча чамаладингиз, билмадим-у, менинг наздимда маъшуқанинг ошиқ қошидаги мақомию қадри бир кучукчадан – қайсики, хуш қарасанг суйкалиб, “чўп” десангоқ бадар кетадиган кучукчадан ортиқ кўринмади… Шу боис бўлса керак, кейинги мисралар каминага “кир кўйлакка жун жўяк” нақлини эслатди:

Кўкдан юлдуз узиб бераман,
Ғам деворин бузиб бераман,
Ҳатто шеър ҳам ёзиб бераман,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да.

Қаранг, лирик қаҳрамонимиз энди мумтоз шеърий қасамлар ичмоқда, лекин “ортидан қолмаслик учун изнга муҳтож” ёр қошида бунақа қасамлар ичишга ҳожат бормикан?! Йўғ-э, ёр шўрликнинг ўзи бунинг кўзига кучук боладай мўлтиллаб қараб турган бўлса-ю, унга яна “юлдуз узиб берилса” – ортиқча ҳашамат, исроф бўлади-ку! Демак, ушбу банднинг мазмуни ҳам ўзидан олдинги банд мазмуни билан мантиқий номувофиқлик ҳосил қиляпти. Бундан ташқари, “ҳатто” сўзини нотўғри қўллаш оқибатида мисралараро алоқада ҳам мантиқий ғализлик юзага келган. Гап шундаки, “кўкдан юлдуз узиб бериш”нинг ўзи муболағанинг ҳадди аълоси эди, агарки ундан сўнг “ҳатто” сўзи қўлланаётган экан, бажарилажак амалнинг ундан-да муболағалироқ бўлиши тақозо этилади. Шу ерга келганда шоирнинг камтарлиги тутиб кетганми ва ё ёрини ўзининг ашаддий мухлиси деб биладими, “ҳатто”дан кейин “шеър ҳам ёзиб бераман” дея ваъда қилади. Хай, майли, буни мумтоз шеърият анъанасидаги фахрияга йўйиб қўя турайлик-чи, асакамиз кетармиди…

Шеърнинг ҳикмати масалнинг “алқиссаси” каби охирида экан, бу бандда шоир гўё бизнинг эътирозларимизни олдиндан билган каби, ўзини оқламоқчи бўлган каби:

Биласиз-ку менинг кимлигим,
Эҳтиросга дарров берилгум,
Севги деса жуда бўш кўнглим,
Қўймадингиз, қўймадингиз-да.

Қаранг-а, ўқиганларимиз “севги деса жуда кўнгли бўш”, эҳтиросга тез берилувчан (авом тилида бундайлар “тутруқсиз” дейилармиди?!) одамнинг кўнгил ҳоли экан-у, шунга фаҳмимиз етмай эътироз устига эътироз бостириб келаётган эканмиз. Эҳтимол, эътирозларимизни кимдир қабул қилмас, кимлардир шеърдаги ҳолату кечинма ғоят ҳаётий дея ўзимизга эътироз ҳам қилар. Адолат ҳаққи бунга муайян даражада ҳақ бериш керак, албатта. Бироқ ҳаёт шеъриятга тўғридан-тўғри кўчавермайди-да, ахир! Бу ўринда бир оддий ҳақиқатни такрор таъкидлаш зарур: ҳар қандай кечинма ҳам, ҳар каснинг кечинмаси ҳам ПОЭЗИЯга дахлдор бўлавермайди.

Давоми бор

Dilmurod QURONOV
SHE’RDA MANTIQ, DID, AXLOQ
VA BOSHQALAR XUSUSIDA
I QISM

 Dilmurod Haydaralievich Quronov 1960 yilda tug’ilgan. 1987 yilda Andijon davlat tillar pedagogika institutini rus tili va adabiyoti, ona tili va adabiyoti o’qituvchisi ixtisosi bo’yicha imtiyozli tamomlagan. 1992 yilda „Cho’lponning «Kecha va kunduz» romanida xarakterlar psixologizmi» mavzusida nomzodlik, 1998 yilda «„Cho’lpon poetikasi (nasriy asarlari asosida)» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan.
Andijon davlat universiteti o’zbek adabiyoti kafedrasi professori.

O’zingizdan qolar gap yo’q, so’ng vaqtlarda nazmbozlik kasaliga yo’liqqanlar – jo’ngina gaplarini ham she’rga soladigan, eng yomoni, ularni “she’r” deb e’lon qiladiganlar ko’paygan. Qarangki, bularning baxtiga ovoz kuchaytirgichu fonogrammalar zamoni kelib, iste’dodu diddan mosuvo qo’shiqchilar ham ko’paygandan ko’paydi! O’xshatmaguncha uchratmas, deganlari shu-da: bular narigilari bitgan maza-matrasiz she’rlarni xorijdan o’g’irlangan kuylarga solib, kompyuter dasturlari yordamida sayqallab, chunon “kuylay” boshladilarki, tezda FM to’lqinlarini zabt etib, qo’l telefon “chip”larini to’ldirdilar. Ana endi qulog’idan “naushnik” tushmaydigan, har neni undan taralayotgan ohangga mos muqom bilan qiladurgan “san’at shaydosi” qizchalar she’riyat nimayu qo’shiqchilik san’ati neligini qanday tushunishlarini fahmlab olavering!.. Yo’q, ko’pam fahmingizni zo’riqtirmayin-da, o’zim bir misol keltirib qo’yaqolay. O’tgan yili edi, vodiyga ijodiy safar dasturi doirasida chog’i, universitetimizda she’rlari ko’plab mashhur xonandalar repertuaridan joy olgan Ahad Qayum bilan uchrashuv uyushtirildi. O’shanda talaba qizlarning dastxat olayin deb shoir ortidan yugurgilab yurganlarini ko’rib, she’riyat haqidagi tasavvurlarimiz nechog’li qashshoqlashib qolganini nadomat bilan his qilgandim (shu gapimni yozdim-u, “o’shanda ichimda xasad g’ivirlab, g’ayirligim qo’zib qolmaganmidi ekan?” degan savolni o’zimga qayta-qayta berib ko’rdim, haytovur, har gal ochiq yuz bilan “yo’q” deya oldim). Axir, “muxlislarning” ko’pchiligi filologiya fakul`tetining talaba qizlari – ertaga yosh avlodga chin she’riyat neligini anglatish, badiiy so’z jozibasini yuqtirishga tayyorgarlik ko’rayotganlar edi-da! Yana eshitdimki, ular orasida shoirning chin “fanat”lari ham, “Muhammad Yusuf – avom shoiri, Ahad Qayum – xoslar shoiri!” shiorini baland tutgan qo’lbola munaqqidlar ham bor emish. Avvaliga, qo’lbola munaqqid kinoya qilgan chiqar, deb o’yladim, ichimda uning fahmi va zakiyligiga haq berdim (o’sha didsiz fanatlar ichida yurib ularning ustidan boplab kulibdi, deb o’yladim-da!) ham. Biroq dedilarki, yo’q, u aytganlarini aslo kinoya emas, ayni ilmiy haqiqat sanaydi. Ana, xolos, buyog’i qanchadan tushdi endi?! Ertangi tanqid omma didiga moslashish yo’liga kirar ekan-da?! Vahimaga yo’ymang-u, aytganlarim negadir adabiyotimizning istiqbolidan tashvishli bong bo’lib (yoqamga tuflab qo’ydim, alhazar!) tuyulaveradi…

O’ylaymanki, badiiy didning ommaviy tarzda susaygani – hamisha o’quvchi omma ilg’orida turgan talabalarning shunchaki vaznu qofiyali nutq bilan SHE’Rni, misraboz bilan SHOIRni farqlamay qo’yayotgani adabiyotga aloqadorki odamni jiddiy tashvishga solmog’i kerak. Albatta, mazkur holning sabablari ko’p, lekin eng avval o’zimiz bilan bog’liq tomonini mulohaza qilib olishimiz darkor. To’g’risi, bemaza she’rlar urchib ketayotgani haqida adabiy davralarda ko’pdan beri aytib kelamiz. Afsuski, faqat shugina: “aytib kelamiz” – vassalom! Hech birimiz o’sha she’rlarning nimasi bemaza ekani, nima uchun ularni she’rga sanab bo’lmasligini ko’rsatib berishga hafsala qilmadik. Negaki, bunaqa she’rlarga osmondan qarab, ularni “tanqiddan tuban”, “diqqat-e’tiborimizga nomunosib” deb bildik, – ular haqida bir nima yozishni o’zimizga ep ko’rmadik. Endi tobora amin bo’layotirmanki, bu masalada egallagan mavqeimiz, tutgan tutumimiz qilayotgan ishimizga, zimmamizdagi vazifaga xiyonatdan o’zga emas ekan. Zero, jimgina tomoshabin bo’lib turmay vazifamizni sidqidildan bajarganimizda edi, balki bemaza she’rlar hozirgidek urchiblar ketmagan bo’larmidi?!

***

She’r mashqiga jazm etganlar, ko’pincha, eng qiyini so’zlarni mavzun misralarga tizishu o’rinli qofiyalar topish deb o’ylab xato qiladilar. Negaki, bu she’r texnikasi bilangina bog’liq, ya’ni o’rgansa bo’ladigan jihat. Aslida mavzun misralaru benuqson qofiyalar vosita, xolos, ularning vazifasi muayyan tuyg’u yo fikrni izchil ifodalashu o’quvchining lirik HOLni ko’nglida qayta yashatishiga imkon yaratishdir. Shu bois poetik mantig’i va ifoda izchilligiga putur yetgan she’r, nechog’li xushohang bo’lmasin, baribir “xomakligicha qolaveradi”.

Poetik mantiq, birinchidan, kechinma bilan u yuzaga kelayotgan holat mutanosibligini, ikkinchidan, lisoniy ifodaning tasvirlanayotgan kechinmaga mosligini, uchinchidan, she’rdagi misralar (bandlar)ning o’zaro mantiqiy-mazmuniy bog’liqligi (ketma-ketlik, izohlash, zidlash, qiyoslash, o’xshatish kabi aloqalar asosidagi)ni taqozo etadi. Mazkur talablar nuqtai nazaridan bittagina she’rni bir boshdan ko’rib o’tamiz:

Sizga qancha mehrim bersam ham,
To’ymadingiz, to’ymadingizda.
Endi faqat men sizni deyman,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da .

Ilk misradan lirik qahramon bunga qadar (shu lirik kechinma vaqtiga qadar) yoriga “qancha (ya’ni, ko’p) mehrin bergan”i, demak, anchadan beri unga muhabbati borligi anglashiladi. Ikkinchi misradagi “to’ymadingiz” so’zining takrori va –da yuklamasi yuzaga keltirayotgan intonatsiya “nahot shuncha mehrga ham to’ymasangiz” tarzida yozg’irish ma’nosini beradi. Holbuki, milliy badiiy tafakkurda “birgina narsaga – mehrga to’yib bo’lmaydi” degan fikr o’rinlashgan. To’g’ri, haqiqiy ijodkor badiiy tafakkurni baholi qudrat rivojlantirish, yangilashga intilishi, demak, undagi ayrim qarashlarni inkor qilishi tabiiy va zarur. Biroq uning bu harakati badiiy-estetik zaruratdan kelib chiqishi va asoslanishi shart. Yuqoridagi holatda esa bunday zarurat yo’q, “to’ymadingiz” so’zi “qo’ymadingiz”ga qofiyadosh bo’lgani uchungina qo’llangan. Natijada oshiq yorga bergan mehrini minnat qilayotgandek holat yuzaga kelganki, bu oshiqona kechinma tabiatiga yopishmaydi. Keyingi misradagi “endi” so’zi avvalgi ikki misra mantiqini tamom barbod etadi. Chunki “endi” so’zi ish-harakatning nutq momenti (bu yerda lirik kechinma vaqti)dan boshlab va keyin amalga oshirilishini anglatadi. Shunaqa ekan, lirik qahramonning yorga anchadan beri mehr berib kelayotgani yolg’on bo’lib chiqadimi?! Yoki u hozirga qadar bir emas, bir nechalarga mehr berib kelayotgan edim, demoqchimi? Eng qizig’i, band kontekstida u yori “qo’ymagani” (ya’ni, majburiyat ortida) uchungina “faqat men sizni deyman” deyayotgan chiqadi, ya’ni yana o’zini o’zi inkor qiladi.

Ikkinchi bandni o’qiymiz:

Muhabbat izlaysiz ko’zimdan,
Qolmang deysiz jonim o’zimdan,
Sharpadek kezasiz izimdan,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da.

Lirik qahramonning “faqat seni deyman” deya ont ichishi bilan ma’shuqaning oshig’i ko’zidan “muhabbat izlashi” (kontekstda bu oshiq ko’zida muhabbatdan asar yo’q, degan ma’noni ham beradi!) bir-birini inkor qiladi. Ma’shuqaning oshiqni hol-joniga qo’ymay ortidan “sharpadek kezishi” (faqat uni deyishini bilsa, qaysi ahmoq qiz sharpadek ma’shuq izidan qolmaydi?!), “o’zimdan qolmang” deya o’tinishi ham birinchi band mazmunini inkor qiladi. E’tibor bering, ikkinchi bandni o’qigach ham lirik kechinmani yuzaga keltirgan holatni tasavvur qilish imkoni haminqadar. Eng yomoni, maromga solib o’qish asnosi aksariyat o’quvchilar bu tomoniga e’tibor ham bermaydi, xuddi radiodan taralayotgan zamonaviy qo’shiqni qo’shilib hirgoyi qilgan kabi, ohang mazmunni bosib ketadi – muqomlari ohangga mos-ku, nima desa deyavermaydimi!

Keyingi band mantiqni tamom parokanda etadi desak, mubolag’a emas:

Xohlang yig’lab, xohlang kulaman,
Siz istagan oshiq bo’laman,
Sevish kerak bo’lsa sevaman,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da.

Ikkinchi bandda ma’shuqa oshiq ortidan elanib yurgandi, bunisida navbat oshiqning o’ziga kelgan. Munday qaraganda, dastlabki ikki misra mantiqan “endi faqat sizni deyman” ontini sharhlab, ya’ni shoir go’yoki tangani chaqaga maydalab beryapti, xolos. Biroq endigina “siri bilan” turgan, ma’shuqa bechorani izidan “sharpadek kezdirgan” lirik qahramon nechuk bu qadar keskin o’zgardi? She’rdan bunga biror asos, shunga turtki bo’lgan detal` topilmaydi. Oqibat: o’zi shusiz ham kechinma yuzaga kelgan holatni tasavvur qilib bo’lmayotgandi, endi buning imkoni tamom kesildi-qoldi. Shuncha ontu iltijolardan so’ng birdan “sevish kerak bo’lsa sevaman” (ya’ni, shu paytgacha sevgan emas, shu kerak bo’lsa, endi “marhamat ko’rsatib” ham qo’yaveradilar) deyilishi o’quvchini shoshirib qo’yadi: bungacha sevmagan bo’lsa, gap o’zi nima haqida borayotgandi?

O’quvchi shoshib qolganiga xayron qolmasa ham bo’ladi, zero, gap qanday tuyg’u-kechinma haqida borayotganini lirik qahramonning o’zi ham bilmaydi chog’i:

Farqi yo’qdir, hazilmi, chinmi,
Endi tanlab bo’ldim men sizni,
Olay endi bir ko’nglingizni,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da.

Xo’p, ana, lirik qahramonimiz qizga munosabati hazilmi yo chinligini bilmasin, hayotda shunday holatlar ham bo’lishini aslo inkor qilmaymiz. Biroq “farqi yo’q” degan qat’iy hukmini qanday tushunish kerak? Axir, o’zing sevgidan so’zlab turgan bo’lsang-u, yana bu gaplaring “hazilmi yo chin”ligining farqi yo’q desang? Holatga, ayni damdagi ruhiyatga mos emas-ku bu. Shu gaplarini eshiti-ib turgan va yana uning izidan “sharpadek kezishga” hozir ma’shuqaga ham xayf-e! Ehtimol, sho’rlik til-zabonsiz bir maxluqdir, axir: “men sizni tanlab bo’ldim!” deyapti-ku, xohlasangiz ham, xohlamasangiz ham – shu, deganday qat’iy. Unday desam, “qo’ymading-qo’ymading, mayli bir ko’nglingni olay” chorlovidan kishida buning ma’shuqasi “razoviy”, shekilli (ya’ni, oshiq o’zini go’yo “sevgi do’koni”da bir saf suluv ichidan tanlab olayotgandek tutmayaptimi?!) degan andisha tug’iladi. Diliga ingan andishani “Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da” satriga urishtirgan o’quvchi “bir ko’nglini olmaslikka qo’ymaydigan” ma’shuqani qay kepatada tasavvur qilsaykin?!

O’ngu tersi noma’lum gaplaridan ma’shuqasi xavotirga tushishi mumkinligini o’zi ham tuyqus fahmlab qoladimi, lirik qahramonimiz uni xotirjam qilishga shoshadi:

Bo’ldi yetar xavotir olmang,
Qalbingizni shubhaga solmang,
Sizga ruxsat ortimdan qolmang,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da.

Adashmasam, o’zbekchada “Qalbingizni shubhaga solmang” kalimasi murojaat qilinayotgan odamga “o’zingizni (o’z xatti-harakatingiz bilan) shubhalantirmang” degan da’vatni anglatadiki, ayni shaklda u holat mantiqiga muvofiq emas. Bu o’rinda lirik qahramonning “gap-so’zlarim, xatti-harakatim dilingizga shubha solmasin” deyishi mantiqan to’g’ri bo’lardi. Ko’ramizki, o’zbek tilining uslubiy xususiyatlariga e’tiborsizlik orqasida yana mantiqqa xilof holat yuzaga kelayotir. Shuning o’zigina kam ko’ringanmi, yoriga marhamatni tag’in bir bahya ko’tarib, “ortidan qolmaslikka izn” beriladi. Siz qancha chamaladingiz, bilmadim-u, mening nazdimda ma’shuqaning oshiq qoshidagi maqomiyu qadri bir kuchukchadan – qaysiki, xush qarasang suykalib, “cho’p” desangoq badar ketadigan kuchukchadan ortiq ko’rinmadi… Shu bois bo’lsa kerak, keyingi misralar kaminaga “kir ko’ylakka jun jo’yak” naqlini eslatdi:

Ko’kdan yulduz uzib beraman,
G’am devorin buzib beraman,
Hatto she’r ham yozib beraman,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da.

Qarang, lirik qahramonimiz endi mumtoz she’riy qasamlar ichmoqda, lekin “ortidan qolmaslik uchun iznga muhtoj” yor qoshida bunaqa qasamlar ichishga hojat bormikan?! Yo’g’-e, yor sho’rlikning o’zi buning ko’ziga kuchuk boladay mo’ltillab qarab turgan bo’lsa-yu, unga yana “yulduz uzib berilsa” – ortiqcha hashamat, isrof bo’ladi-ku! Demak, ushbu bandning mazmuni ham o’zidan oldingi band mazmuni bilan mantiqiy nomuvofiqlik hosil qilyapti. Bundan tashqari, “hatto” so’zini noto’g’ri qo’llash oqibatida misralararo aloqada ham mantiqiy g’alizlik yuzaga kelgan. Gap shundaki, “ko’kdan yulduz uzib berish”ning o’zi mubolag’aning haddi a’losi edi, agarki undan so’ng “hatto” so’zi qo’llanayotgan ekan, bajarilajak amalning undan-da mubolag’aliroq bo’lishi taqozo etiladi. Shu yerga kelganda shoirning kamtarligi tutib ketganmi va yo yorini o’zining ashaddiy muxlisi deb biladimi, “hatto”dan keyin “she’r ham yozib beraman” deya va’da qiladi. Xay, mayli, buni mumtoz she’riyat an’anasidagi faxriyaga yo’yib qo’ya turaylik-chi, asakamiz ketarmidi…

She’rning hikmati masalning “alqissasi” kabi oxirida ekan, bu bandda shoir go’yo bizning e’tirozlarimizni oldindan bilgan kabi, o’zini oqlamoqchi bo’lgan kabi:

Bilasiz-ku mening kimligim,
Ehtirosga darrov berilgum,
Sevgi desa juda bo’sh ko’nglim,
Qo’ymadingiz, qo’ymadingiz-da.

Qarang-a, o’qiganlarimiz “sevgi desa juda ko’ngli bo’sh”, ehtirosga tez beriluvchan (avom tilida bundaylar “tutruqsiz” deyilarmidi?!) odamning ko’ngil holi ekan-u, shunga fahmimiz yetmay e’tiroz ustiga e’tiroz bostirib kelayotgan ekanmiz. Ehtimol, e’tirozlarimizni kimdir qabul qilmas, kimlardir she’rdagi holatu kechinma g’oyat hayotiy deya o’zimizga e’tiroz ham qilar. Adolat haqqi bunga muayyan darajada haq berish kerak, albatta. Biroq hayot she’riyatga to’g’ridan-to’g’ri ko’chavermaydi-da, axir! Bu o’rinda bir oddiy haqiqatni takror ta’kidlash zarur: har qanday kechinma ham, har kasning kechinmasi ham POEZIYaga daxldor bo’lavermaydi.

Davomi bor