Яхши биласизки, ҳар нарсада меъёр сақланиши керак, суистеъмол – ҳар ненинг кушандаси. Тўғри, шеърият ҳақида сўз борганда статистик маълумотларга таяниш ғалати кўринади. Шундай бўлса-да жазм этдиму, “Ёлғиз аёл” тўпламини варақлаб санашга тушдим: ҳаш-паш дегунча айрилиқдан бўзловчи шеърлар адади 25 дан ўтди – у ёғига сабрим чидамади.

Дилмурод ҚУРОНОВ
ШЕЪРДА МАНТИҚ, ДИД, АХЛОҚ
ВА БОШҚАЛАР ХУСУСИДА
II ҚИСМ

Муҳаббат мавзусидаги шеърларнинг энг машҳурлари айрилиқдан сўзлайдиганлари эканига эътибор қилган бўлсангиз керак. Сабабини ўйлаганда, хаёлга энг аввал аксарият эркакларнинг ҳаётида лоақал бир бор “куйгани”ю шоирда ўзининг дарддошини кўргани келса, эҳтимол. Ундай десак, бунақа шеърлар аёлларга ҳам бирдек ёқади-ку?! Нега? Менимча, асосий сабаб – шеърда акс этган йўқотиш изтиробининг гўзаллигида. Ҳа, шеърият анъанасида шундай: бир шоир йўқотиш изтиробини “ёруғ хасрат” деб айтади, чунки хасрати ҳам ёр билан лиммо-лим тўлган (А.Пушкин); бошқа бириси ёридан айро ҳолатини “бу кун ҳамроҳимдир гўзал изтироб” дея таърифлайди (А.Орипов)… Санаб ўтирмайин-да, сабабга қайтай: ҳар икки ҳолда ҳам изтироб нурли, шу боис қалбни нур чулғаб олган, энди унда кин, адоват, аламзадалигу нафрат кабиларга ўрин йўқ – гўзал изтироб қаршисида улар ўта майда. Муҳими, шеърхон ўз дилидаги изтиробни шунга менгзайди – маънан юксалади; тағин бири ўзга қалбда шундай гўзал изтироб бўлиб яшаётганини ҳис қилади, ўзини ўша гўзалликка алоқадор сезади – нурланади. Хуллас, айрилиқдан бўзловчи шеърларнинг жозиб кучи айни ҳисларни кўнгилдан кечиртиришида, шу боис улар кўнглимизга чиппа ёпишади-қолади.

Яхши биласизки, ҳар нарсада меъёр сақланиши керак, суистеъмол – ҳар ненинг кушандаси. Тўғри, шеърият ҳақида сўз борганда статистик маълумотларга таяниш ғалати кўринади. Шундай бўлса-да жазм этдиму, “Ёлғиз аёл” тўпламини варақлаб санашга тушдим: ҳаш-паш дегунча айрилиқдан бўзловчи шеърлар адади 25 дан ўтди – у ёғига сабрим чидамади. Рости, беихтиёр бунча шеърга мавзу берган айрилиқнинг ортида турган муҳаббатни тасаввур қилишга урина бошладим: ё у – мисли кўрилмаган буюк муҳаббат, ё менинг тасаввурим – ўта ожиз! Йўқ, хайрият, тасаввурим ожиз экан деб узоқ ўкинишимга тўғри келмади, жумбоқнинг ечими топила қолди – “Бугун севиб қолдим учинчи марта” номли шеърга кўзим тушди:

Биринчи севгимни зўрға унутиб,
Кўнгил қўйган эдим иккинчи марта,
Не қилай ундан ҳам бахтимни топмай,
Бугун севиб қолдим учинчи марта.

Э-ҳа, гап бу ёқда экан: бугун учинчи марта севиб қолган бўлса, айрилиқдан бўзлашлари камида иккита муҳаббат билан боғлиқ чиқади, эътирозда сал ошириб юборибман-да, эсиз! Ҳали бу таассуфим ростмана англаниб улгурмасдан охирги банддаги мана бу сатрларни ўқиб, эътирозимга умуман ўрин йўқ экан-ку, деб ўйладим:

Аҳад яшолмайди севгисиз, куйсиз,
Ёшлик – бебошлик-да, нима ҳам дейсиз,
Қизлар чиройли-да, кўриб қарайсиз…

Тўғри-да, севгисиз яшай олмаса, ёшлик – бебошлик бўлса, чиройли қизлар тугамаса – айрилиқдан бўзловчи яна қанча шеърга материал керак ўзи! Жиддий айтсам, “мисли кўрилмаган буюк” деб ўйлаганим муҳаббат парчаланиб, уқаланиб кетди. Бунақа ушоқ муҳаббат билан боғлиқ айрилиқ ҳам асл шеъриятнинг объекти бўлолмайди, сабабини “эшагига яраша тушови” нақлидан орттириб изоҳлаш мушкул. Ушоқлиги боис бундай муҳаббат қалбни тозартиришу юксалтиришга ожиз, шундан у нафрату аламзадаликка осонгина таслим бўлади:

Ўзганинг бағрида сен бахтдан кулсанг,
Мен эса юракда нафрат санайман”.

Беихтиёр савол туғилади: тақдир айирганидан сўнг шундай нафратга сазовор ёр чинданам севилганми? Лирик қаҳрамон дилидаги туйғу чинданам муҳаббат эдими? Шеър охиридаги мана бу мисраларни ўқиганда, бу шубҳалар янада кучаяди:

Азизим, аслида дардим йўқ мени,
Севги дунёсида бахтим кўп мени,
Севасанми, йўқми Аҳадга фарқсиз –
Ошиқлар ичида қадрим кўп мени.

Мазкур мисраларни ўқиганда лирик қаҳрамон ёридан кўра кўпроқ ўзини севадигандек туюлади. Қаранг, “аслида дардим йўқ” деган даъвосию “севги дунёсида бахти кўп”лигидан фахр этиши билан ёрига “кўриб қўй, сенсиз ҳам ўлиб қолмадим” деяётгандек кўринмаяптими?! Кейинги икки мисрада эса аламзадалик янада очиқроқ ифодасини топган. Ўзига муҳаббати баландлигидан лирик қаҳрамон энг аввал ёрини айбдор ҳисоблайди – шундай ошиқни қадрлай олмаган-да! Яъни у муҳаббатидан айрилганига эмас, кўпроқ ўзининг нафсонияти оғринганига куяди, алами кучидан “ўлганнинг устига тепган” қабилида ёрга иддаолар қилади. Ҳолатни шу йўсин мулоҳаза қиларкан, табиий бир иштибоҳ туғилади: лирик қаҳрамон қалбида ёрига нисбатан муҳаббат бўлганми ўзи?! Иштибоҳимиз бежиз эмаслигига “Кимдир бугун, кимдир эрта” шеърини ўқиганда яна бир карра амин бўламиз. Шеърнинг дастлабки икки бандида ёрнинг илгариги ҳолати билан бугуни қарши қўйилган: “Шаҳзодалар эшик қоққан сарой эдинг, Соҳибдиллар ичра соҳибчирой эдинг… – Саройингдан шаҳзодалар кўчиб кетди, Соҳибчирой ҳуснинг қайга учиб кетди…” Кўряпмизки, бу ўринда ҳаётнинг бешафқат қонуни акс этган: ёшлик, ҳусн, умр… – дунёда неки бор ўткинчи. Йўқ, лирик қаҳрамон буни қонуният сифатида эмас, худонинг бевафо ёрга берган жазоси ўлароқ талқин қилади:

Нолаларим Худойимга етдими ё,
Айт, севгилим, ишқ уволи тутдими ё,
Кечагина ярим кўнглим хор этгандинг,
Менга худо ўзи раҳм этдими ё.

Наҳотки ўзини ошиқ билган одам ҳамон “севгилим” деб атаётгани аёлга ёмонлик соғинса?! Йўқ десак, у худога нима деб нола қилгану энди “ўзи раҳм этдими” деган чоқдаги қониқишини қандай тушуниш керак?! Шеър якунидаги “Маликалар эшик қоққан сарой бўлдим, Соҳибдиллар ичра соҳибчирой бўлдим” мисралари қониқишнинг оғринган нафсоният билан боғлиқлигини очиқ кўрсатиб турибди. Ҳолбуки, миллий бадиий тафаккурда “ошиқлик – ўздан кечмоқ” деб, нафс эса ишқ табиатига тамоман ёт тушунча ўлароқ талқин қилинадики, бу минг йиллар давомида мумтоз шоирларимиз асарлари орқали онгу руҳимизга сингган. Тўғри, ҳар бир авлод бадиий тафаккурга ўзидан бир нима қўшиш, уни янгилашу бир баҳя бўлсин юқорироқ кўтаришга ҳаракат қилиши табиий. Бироқ юқорида кузатилганларни шу хайрли ҳаракат доирасида кўриш бориб турган хато, аксинча, уларни кун келиб бадиий тафаккур ва дидни пароканда қилувчи “секинлаштирилган мина” деб билган тўғрироқ бўлади.

Афсуски, юқорида кўрганларимиз ҳали ҳолва, баъзан оғринган нафс хуружи шу қадар кучаядики, лирик қаҳрамонимиз очиқчасига “сўкиш”га ўтиб қўяқолади:

Йиғлама!..
Шайтоннинг урғочисисан,
Ҳаммани дўзаҳга чорловчисисан,
Ёлғончиларнинг энг ёлғончисисан,
Севги дунёсига қўйгандим қадам,
Билмай бир шайтонни танлаб қўйибман.

Ана энди шоир изҳори муҳаббат учун ишлатган сўзлар қаторига “шайтоннинг урғочиси”ни қўйиб кўринг-чи! Ёр таърифида ишлатилган чиройли сўзлар, унга қаратилган хушкалому лутфлар салмоғи шунчаларки, “шайтоннинг урғочиси” умуман кўринмай, йўқ бўлиб кетгандай. Бамисоли бир пақир зилол сувга бир томчигина сиёҳ қўшилгани каби: ранги асло ўзгармагандек кўринади, лекин сувнинг софлигини йўқотгани аён ҳақиқат, энг ёмони, бу ҳол сизу бизга ойдек равшан! Хўш, энди қандоқ қилсак тўғри бўлади: осонгина кўзимизнинг алдовига ишонган бўлиб “сув – соф” деб қўя қолсакми ё… Янаям ёмони, сиёҳ қурғур бир томчигина эмас-да. Ёрни-ку қўя турайлик, ўзгага ёмонлик тилашдан қайтарилган уммат бўлсаг-у, шоиримиз: “Сўнгги сўзларимни эшит, эй маккор, Бир куни бўларсан итдан баттар хор”, – дея хитоб этса, лоақал ўша аёл қачондир қалбида муҳаббат уйғота олганининг андишасини қилмаса?! Андишадан сўз очганим нимаси, ахир, бунақа шафқатсиз “қарғиш”лар бош ҳарфлар билан таъкидлаб бериляпти-ку:

Севмасмидинг…
Бу кунингдан, эй бевафо,
ЎЛМАСМИДИНГ…

Комил ишонч билан айтаманки, мисолга олинган шеърлардаги кечинма эзгуликдан ҳам, гўзалликдан ҳам йироқ тушади. Ҳолбуки, поэзияга дахлдор кечинма ё эзгу, ё гўзал бўлмоғи шарт, агар ҳам эзгу, ҳам гўзал бўлcа-ку – нур устига аъло нур! – бу шеърни чинакам дурдона санашнинг бирламчи шарти. Ҳаётда моҳияти эзгулик ила ёвузлик, улуғворлик ила тубанлик, гўзаллик ила ҳунуклик орасида жойлашган турфа ҳолатларга дуч келамиз – уларнинг бириси кўпроқ у томон, бошқаси бу томон тортиброқ кетиши ҳам ақлга тайин. Хайриятки, шеърият мулки бедарвоза эмас, улар шеърга фақат санъаткор қалби орқалигина – эзгуликка йўғрилиб, гўзаллик нури билан жилоланиб кира олади, холос. Ҳа, тўғри, бу дарвозадан баъзан эзгу ё гўзал бўлмаган нарсалар ҳам киради, лекин улар эзгулик ва гўзаллик нури билан шу қадар ёритиладики – сазойи бўлганидан қочгани жой тополмай, хунуклиги ё ёвузлигини яширолмай қолишади. Тамсил қилмоқчи бўлсак, шоир қалби асалари уясига киришни назорат қиладиган қўриқчи арилар мисоли. Аслида, бу шоир қалбининг зотий хоссаси, фақат у муайян шароитда – шоир илҳом қанотида воқеликдан узилиб, гўзаллик ва эзгулик қонунлари устувор ИДЕАЛ оламида яшай бошлаган ижод онларидагина ҳаракатга келади. Яъни шоир ҳаётда сизу биздан ҳеч фарқ қилмаса-да, ижод онлари у кўз илғамас юксакликда бўлади ва, таъкидлаш керак, чин санъатга дохил асарлар фақат ўша жойда туриб яратилади. Демак, ҳамма гап ўша юксакликка кўтарила олишда. Йўқса, ижодга туртки берувчи нарса-ҳодисалару қалбимизда ўчмас таассурот қолдирувчи ҳолатларга тўлиқ рўйи заминда ҳаммамиз шоир бўлиб кетмасмидик?! Хуллас, ўша юксакликка кўтарилмасдан яратилган асарлар ҳақида “қиёмига етмабди”, “хомроқ экан” қабилидаги баҳолар берилади, сабаби, уларда сизу биз ҳам кўриб тургандан ортиқ ҳеч нарса йўқ: ишланмаган ҳаёт материали – эзгуликка йўғрилмаган, гўзаллик нури билан жилоланмаган хом ашё бор, холос…

***

Катта ўлчамда олинса, сўз эркинлиги бўғилган шароитга исён ўлароқ “Мен шоирман истасангиз – шу” ҳайқириғининг баралла янграгани яқингинада эди. Ўсмирлик чоғи шу ҳайқириқ юрагимизда акс садо бериб, руҳимизни қувватлантириб тургани ҳам аён ҳақиқат. Бироқ бугунимиз учун бу гап мутлақо тўғри келмайди! Нега? Ахир орада атиги бир йигит умрича фурсат ўтди, холос, наҳотки шунчалар беқарор бўлсам?! Кечагина фақат шу мавқедан қалам сурганни шоир санаган одам нега бугун ёш шоирнинг ижодда айни шу мавқени тутганини қабул қилолмаяпман? Рости, буни мушоҳада этароқ шууримга “руҳим қаридими?!” деган ваҳималар ҳам инди… Лекин барибир бир нарсага аминман: сўз эркинлигининг бўғилиши фожеа бўлса, мутлақ сўз эркинлиги кулфатнинг ўзгинасидир. Аждодларимиз сўзни ўққа қиёс этиб, унинг қалбга жароҳат етказиши мумкинлигидан бизларни огоҳ этаркан, камон ўқини – “пайкон” ё “хаданг”ни назарда тутганлар. Камситишга йўйманг-ку, бу – ўта ибтидоий тасаввур. Зеро, қанотли ракеталар замонида яшаяпмиз, эндиликда сўз руҳиятга оммавий таъсир этувчи қуролга айланган, бас, уни қўллашда ҳам муайян чекловлар бўлиши зарур. Албатта, маъмурий ё бошқа зўрлик эмас, оқибатни англашдан келиб чиқувчи чекловлар назарда тутилмоқдаки, бас, гап яна ижодкор масъулиятига бориб тақалади. Шоир “кўнглимда неки бўлса барини ва борича ифодалайман!” дейишга ҳақли эмас, чунки у шунчаки бир “қудуқ”қа ва ё бўшлиққа гапираётгани йўқ – айтганлари минглаб қалбларга кириб боради. Яъни, агар ҳақ талашилса, шоирнинг бу даъвосига ўша мингларнинг ҳар бири “кўнглимни ихоталашга ҳақлиман!” даъвосини қарши қўйиши мумкин. Демак, шоир ниманики истаса ва ўзи хоҳлаган йўсинда эмас – ўқувчиларининг миллий, ахлоқий, эътиқодий қарашлари доирасида, уларнинг шаъни, ғурури, туйғуларини оринтирмайдиган тарзда ифодалшга бурчлидир. Яъни сўз эркинлиги шу доира ичидагина яратувчи куч, унинг чегараларини ёриб чиққан онидан бошлаб – ҳалокатлидир, чунки энди у миллий ўзлик, кўнгил софлиги, эътиқод собитлиги, имон бутунлигига дахл қила бошлайди.

Айтганларим шунчаки қуруқ ваҳима бўлиб кўринмаса эди, деб қўрқаман; умид қиламанки, кейинги таҳлиллар масала анча жиддий эканига ишонтира олади. Дейлик, шунақа шеърлардан бири маъшуқага “Биламан, меники бўла олмайсиз, Биламан қалбингиз ўзга билан банд” деган мурожаат билан бошланади-да, ҳар бир банди ошиқнинг илтижоси – “Сени севаман денг бир марта фақат” шаклидаги таржеъ мисра билан якунланади. Хўп, агарки сеники бўла олмас экан ва қалби ўзга билан банд бўлса, нега энди “севаман” дейиши керак?! Шеърнинг давомида ошиқ маъшуқасини “ўн беш йил”дан бери кутаётганини англаймиз. Агар ўн беш йил илгари “севилган” бўлса, ҳозир сеники бўла олмаса ва қалби ўзга билан банд бўлса – у бировнинг хотини экан-да! Шундай экан, бировнинг хасмига кўз олайтиришни “ошиқлик” санаш мумкинми? Ахир, ўзбекнинг ахлоқида бундайлар “ориятсиз”, “хамиятсиз” деб билинади-ку, асл эрлар бундан ҳазар қилади-ку! Эҳтимол, кимлардир бу гапларимни ичи қораликка ва ё тирноқ остидан кир қидиришга ҳам йўяр. Овора бўлгани қолади, холос, чунки буни тақдир айирган севгилисига муҳаббати ҳануз сўнмаган ошиқ кечинмалари тасвирланган шеърлар сирасига зўрлаб ҳам қўшиб бўлмайди. Негаки, уларда шеъриятга ярашадиган покиза туйғулар акс этган, бунда эса шунчаки шаҳвоний майл, хоҳиш… Ҳа, лирик қаҳрамон ташвиши – шугина, яъни мабодо маъшуқаси келмаса, “Эртага дунёнинг шуҳратин йиғиб, Бир ширин бахт топмай ўлмасин Аҳад”. Эътибор беринг, лирик қаҳрамон маъшуқасидан кўра ўзини кўпроқ севади, шу боис уни айнан шу ёрига етишолмагани эмас, “етишолмаганлик факти”нинг ўзи кўпроқ ўртамоқда. Ахир, алам қилмасинми, “бутун дунё шуҳратини йиғиб” турган бўлса-ю, шугинага етишолмаса, аламнинг зўридан ёрига “Билмайсизда менга кимлар зорлигин” дея иддиолар қилади. Хай, буниси ҳам майли, лирик қаҳрамонимиз эришолмай ўтиб кетишдан шунчалар қўрқаётган “бир ширин бахт” нимайкин, а?! Ростини айтинг, бир менинг кўнглим бузуқми ё сиз ҳам шундай ўйладингизми?!..

Тўпламларни варақлай туриб, юқоридаги каби ҳолларнинг ўта кўплигидан, бот-бот “бир бўлса шеъриятга қўйилувчи ахлоқий талаблар бекор бўлиб кетган-у, камина бехабар қолганман-ов” деган андиша келаверади. Ахир, мана бунақа мисраларни ўқиганингда келаркан-да:

Қўлларимни узма бўйнингдан жоним,
Қўйворсанг, ўламан қўйнингдан жоним,
Бир тугмача жой бер кўнглингдан жоним,
Шу меҳр етади бутун умримга,
Бахтли қил тинчгина ётай қабримга.

Қизиқ-да, қўлларинг бўйнида, ўзинг қўйнида экансан, энди кўнглидан “бир тугмача жой” сўрашга озгина кеч қолинмадими?! Шунга тугмача бўлсин зарурат борми?! Тағинам билмадим-у, адашмасам, кўнглидан жой бергунчаёқ қўйнидан жой бериб қўядиган аёл севилмайди, унга эгалик қилинади. Ниҳоят, аввалроқ дуч келганимиз “бир ширин бахт” хали фаромуш бўлмагани боис беихтиёр унга “бахтли қил” сўровини мазмунан уриштирар экансан-да, киши: шуниям шеърга солиб ўтирмай SMS ёзиб қўяқолса-ку – олам гулистон, муддаоси жўнроқ ҳосил бўлармиди?! Маъшуқа ҳам анъанага кўра ўта бағритош, ҳатто “қабрга ётиш” олдидаги одамнинг даъватларига ҳам келақолмайди, шу боис бошқа бир шеърда лирик қаҳрамонимиз ноилож пўписага ўтади:

Бунчалар маккорасан, бунчалар ўжар
Қармоғимга илдираман бир куни.
Майли, сен қийнайвер, бўлавер қайсар,
Алдаб-сулдаб кўндираман бир куни.

Тўғри-да, шунча илтижолар қилди – келмади, у ҳам ердан чиққан ва ё кўчада қолган эмас-да, ахир, маъшуқасига “Айтиб қўяй билмаскансан сен мени” деяётгани ҳам шунга далил. Яъни айтмоқчики, сенинг макринг қирқ эшакка юк бўлар, бизники ундан-да ортиқ, шундай қилайки: “Сезмай ҳам қоласан розилигингни, Алдаб-сулдаб кўндираман бир куни”. Ўз-ўзидан хаёлда “бу ўзи нимага кўндирмоқчи бўляпти?” деган савол қалқиб чиқади. Начора, жавоби ҳам беихтиёр қалқиб чиқади-да: ўша онлар иболироқ шеърхон қизларимизнинг уятдан қизаринганини тасаввур қила оласизми?! Йўқ, ҳолатнинг ёқимлилигини айтмаяпман, ҳар бир шундай қизариниш ҳаё пардасини озгинагина бўлсин кўтаришини эслатиб қўймоқчиман, холос. Сирасини айтсам, камина бу сатрларда қалбга қанот берувчи муҳаббатдан асар ҳам кўрмаяпман. Ахир, бу “қоровул!” дея қичқирадиган ҳолат, не-не шоирлар асрлар давомида куйлаган муҳаббат ўрнини яқиндан бери хориж киноси таъсирида оммалашаётган, яъники “шуғулланмоқ” феъли билан қўлланатурган муҳаббат ишғол қилаётганидан далолат эмасми?!

Мумтоз шеъриятимизнинг лирик қаҳрамони ёри ағёрга “остонасида ётиш”, “кўчасида девонаваш юриш” кабиларни маън этмагани учун изтироблар чекади, магар “бир қиё боқиб қўйса” борми – иккала дунёси вайрон деяверинг шўрликнинг! “Ҳа энди, буям бир муболаға-да, аёлни муҳаббатига ишонтириш учун нималар демайди йигит киши?!” дея эътироз қиларсиз, эҳтимол. Йўқ, янглишасиз, бу шунчаки муболағали лутф эмас, асло, унинг замирида аёлини қизғонмаганни имонсиз, даюс билишдек миллий ахлоқ принципларидан бири ётади. Узоқ йиллар буни “аёлларга зулм қилиш”, “феодаллик” деб уқтирдилар, тан олиш керак, миллийлигимизни барбод этишдан манфаатдор кучлар озми-кўпми мақсадига эришдилар ҳам, зеро, улар руҳимизга киритган вирус то ҳануз суяк суриб ўтиб келяпти. Мана исботи:

Йўлларингни мендан буриб кетсанг ҳам,
Бошқага қалбингни бериб кетсанг ҳам,
Агар ўзга билан юриб кетсанг ҳам,
У ўзингни ишинг, мендан яширма,
Фақат бир илтимос, севмайман дема.

Ўзбек йигитининг ёри “ўзга билан юриб кетса ҳам” бу унинг шахсий иши деб туриши, устига-устак, буни “мендан яширма” деб сўрашини ақлингизга сиғдира оласизми? Шунчаликда ҳам яна “севмайман дема” дея ўтинишини-чи? Қийин-ов… Аммо афсус билан қайд этиш керакки, ўзга миллатлар билан тиғиз маиший алоқа, кино ва телевидение таъсирида битта-яримта шу тарз ўйловчилар ҳам чиқиб қолаётганини асло инкор қилиб бўлмайди. Хўп, бу-ку ҳаётнинг равиши экан, бироқ шеъриятга бундай ўй-фикр ва кечинмаларнинг кириб улгургани ҳаммамизни хушёр торттириши керак. Ахир, бир томони, бугунги Ғарб дунёсидаги кўпчилигимизни жиркантираётган ҳолатларнинг бошланиши шундан – даюсликнинг ахлоқ нормасига айланиб қолганидан эмасми?! Зеро, аввалига ўзи “юра бошлайди”, кейин аёлининг “юриб кетиши”га рухсат берилади, сўнг ўзаро келишган ҳолда иккиси икки томонда тенгдан “юришади” ва шу тарз оила, никоҳ каби муқаддас тушунчалар қимматини йўқотиб боради…

Дарвоқе, мабодо “яна ўша ваҳимами?” дея ёзғирмоқчи бўлсангиз, аввал мана бу сатрларни мушоҳада қилиб кўринг:

Хиёнатдан Аҳад кечавер,
Ёт қучоғда ёринг қучавер,
Ўзгаларга меҳринг сочавер,
Бевафо, бевафо, жоним бевафо.

Келтирганимиз – “Бевафо” номли шеърнинг якунловчи банди, бунгача лирик қаҳрамон ўзига нима важ биландир “бевафолик” қилган севгилисини ёзғиради, борки аламларини тўкиб солади, унга “Умринг ёлғон хазон бўладир, Гулдек юзинг эрта сўладир, Бахтинг сўниб, қадринг синадир” дея шоирона “қарғишлар” юборади – шунчаликда ҳам кўнгли таскин топмайди. Унинг ҳолати мисоли бургага аччиқ қилиб кўрпага ўт қўяётган каби: ўша бевафо ёрига ўчакишиб одамни одам этгувчи ахлоқ меъёрларига тупуради гўё. Ахир, одам дегани муҳаббатсиз, никоҳсиз “ёт қучоғда ёрин қучаверса”, ҳеч бир чекловсиз “ўзгаларга меҳрини сочаверса” – ҳайвондан фарқи қоладими?! Энг ёмони, бу даъватнинг очиқчасига, баралла айтилаётгани. Энди тасаввур қилингки, шу шеър бирон бир эстрада “юлдузча”сининг “дид”ига ўтиришиб қолди-да, қўлбола бастакорига тезда куй боғлатиб, сакраб-сакраб куйлаган қўшиғи FM тўлқинларидан тушмай қолди. Хўш, нима бўлади? Юқорида айтганим ташқаридан келтирилган вирус эди, буниси ўшанинг вужудимизга мослашган – мутацияга учраган кўриниши. Мутант вируснинг эса, яхши биласиз, дафъи қийинроқ, антидот олмоқ учун вужуднинг бир касалланиб ўтиши тақозо этилади.

Яқингинада дўстона бир суҳбат асноси гап шеъриятимиздаги юқоридагича ҳолларга келиб тақалганида, кимдир биров “ахир, мумтоз шеъриятимизда ҳам…” дея эътироз қилди. Тўғри, мумтоз шеъриятимизда ҳам, масалан, “лабинг шаҳду шакар”. “лабинг болидин тотсам” ёки ўша машҳур “ман андин бир сўрорим бор” (Бобур) каби калималар бор. Фақат уларда муддао закиёна сўз ўйини билан ифода этилган ёки унга ишора қилиш билангина чекланилган. Замонавий ифода эса мана бундай:

Дийдорига қараб тўйсам,
Лабларига лабим қўйсам,
Нафаслари ширин-ширин,
Бирам ёқар, бирам ёқар.

Диққат билан қиёслаб кўринг: салафлар ишора ё сўз ўйини билан етказган маъно бу мисраларда ҳижжалаб ифода этиляпти. Сираси, маълум лаҳзалар давомида кечувчи жараён ва ундан олинган ҳузурнинг муфассал қаламга олингани ушбу банднинг эротик характер касб этишига олиб келади. Тўғри, ушбу даъвом кимгадир кулгили туюлар ва келтирилган парчада эротикадан асар ҳам йўқ дея аксилдаъво ҳам қилар ва бу табиий ҳам. Негаки, турли маданиятлар учун бунинг меъёри фарқли бўлгани билан, маданиятлар қоришуви кузатилаётган глобаллашув шароитида бир маданий муҳит доирасида ҳам меъёрлар турличалиги кузатилиши мумкин. Аслида хатар ҳам айни шунда, зеро, меъёр турличалиги моҳиятан миллий менталитетимиз дарз кетаётганидан даракдир. Биргина шеърий банд таҳлилидан шундай хулоса чиқараётганим йўқ, мана бундай сатрлар ҳам шунга далолат қилади:

Қизғалдоққа айлансайдим, қизғалдоққа,
Ёқармидим балки сендек қизалоққа.

Қаранг, қанчалар хушоҳанг мисралар – ҳеч бир нуқсонсиз жаранглайди, бироқ мазмун томони, айниқса, юқоридагича мулоҳазалар контекстида олинса, кишини шошириб қўяди. Ахир, “қизалоқ” сўзи ҳали вояга етмаган қизларга нисбатан ишлатиларди-ку?! Камига “Мендан ўзгани севма” шеъридаги “Ҳаммасига ишқ керак, Аҳадга ошиқ керак” мисраларини ўқиб, рости, бир муддат хайрон қотиб қолсангиз, ажаб эмас. Хойнахой, матнда “ошиқ” эмас, “маъшуқа” сўзи ўринлироқ бўлса керак, яна билмадим. Қизиқ, бу шунчаки эътиборсизликданми ё яна ҳар турли эркинликларни қонунийлаштираётган Ғарб таъсиримикан? Ишқилиб, биринчиси бўлсин, йўқса, бонг ураётганларим бекор…

Давоми бор

Dilmurod QURONOV
SHE’RDA MANTIQ, DID, AXLOQ
VA BOSHQALAR XUSUSIDA
II QISM

Muhabbat mavzusidagi she’rlarning eng mashhurlari ayriliqdan so’zlaydiganlari ekaniga e’tibor qilgan bo’lsangiz kerak. Sababini o’ylaganda, xayolga eng avval aksariyat erkaklarning hayotida loaqal bir bor “kuygani”yu shoirda o’zining darddoshini ko’rgani kelsa, ehtimol. Unday desak, bunaqa she’rlar ayollarga ham birdek yoqadi-ku?! Nega? Menimcha, asosiy sabab – she’rda aks etgan yo’qotish iztirobining go’zalligida. Ha, she’riyat an’anasida shunday: bir shoir yo’qotish iztirobini “yorug’ xasrat” deb aytadi, chunki xasrati ham yor bilan limmo-lim to’lgan (A.Pushkin); boshqa birisi yoridan ayro holatini “bu kun hamrohimdir go’zal iztirob” deya ta’riflaydi (A.Oripov)… Sanab o’tirmayin-da, sababga qaytay: har ikki holda ham iztirob nurli, shu bois qalbni nur chulg’ab olgan, endi unda kin, adovat, alamzadaligu nafrat kabilarga o’rin yo’q – go’zal iztirob qarshisida ular o’ta mayda. Muhimi, she’rxon o’z dilidagi iztirobni shunga mengzaydi – ma’nan yuksaladi; tag’in biri o’zga qalbda shunday go’zal iztirob bo’lib yashayotganini his qiladi, o’zini o’sha go’zallikka aloqador sezadi – nurlanadi. Xullas, ayriliqdan bo’zlovchi she’rlarning jozib kuchi ayni hislarni ko’ngildan kechirtirishida, shu bois ular ko’nglimizga chippa yopishadi-qoladi.

Yaxshi bilasizki, har narsada me’yor saqlanishi kerak, suiste’mol – har nening kushandasi. To’g’ri, she’riyat haqida so’z borganda statistik ma’lumotlarga tayanish g’alati ko’rinadi. Shunday bo’lsa-da jazm etdimu, “Yolg’iz ayol” to’plamini varaqlab sanashga tushdim: hash-pash deguncha ayriliqdan bo’zlovchi she’rlar adadi 25 dan o’tdi – u yog’iga sabrim chidamadi. Rosti, beixtiyor buncha she’rga mavzu bergan ayriliqning ortida turgan muhabbatni tasavvur qilishga urina boshladim: yo u – misli ko’rilmagan buyuk muhabbat, yo mening tasavvurim – o’ta ojiz! Yo’q, xayriyat, tasavvurim ojiz ekan deb uzoq o’kinishimga to’g’ri kelmadi, jumboqning yechimi topila qoldi – “Bugun sevib qoldim uchinchi marta” nomli she’rga ko’zim tushdi:

Birinchi sevgimni zo’rg’a unutib,
Ko’ngil qo’ygan edim ikkinchi marta,
Ne qilay undan ham baxtimni topmay,
Bugun sevib qoldim uchinchi marta.

E-ha, gap bu yoqda ekan: bugun uchinchi marta sevib qolgan bo’lsa, ayriliqdan bo’zlashlari kamida ikkita muhabbat bilan bog’liq chiqadi, e’tirozda sal oshirib yuboribman-da, esiz! Hali bu taassufim rostmana anglanib ulgurmasdan oxirgi banddagi mana bu satrlarni o’qib, e’tirozimga umuman o’rin yo’q ekan-ku, deb o’yladim:

Ahad yasholmaydi sevgisiz, kuysiz,
Yoshlik – beboshlik-da, nima ham deysiz,
Qizlar chiroyli-da, ko’rib qaraysiz…

To’g’ri-da, sevgisiz yashay olmasa, yoshlik – beboshlik bo’lsa, chiroyli qizlar tugamasa – ayriliqdan bo’zlovchi yana qancha she’rga material kerak o’zi! Jiddiy aytsam, “misli ko’rilmagan buyuk” deb o’ylaganim muhabbat parchalanib, uqalanib ketdi. Bunaqa ushoq muhabbat bilan bog’liq ayriliq ham asl she’riyatning ob’ekti bo’lolmaydi, sababini “eshagiga yarasha tushovi” naqlidan orttirib izohlash mushkul. Ushoqligi bois bunday muhabbat qalbni tozartirishu yuksaltirishga ojiz, shundan u nafratu alamzadalikka osongina taslim bo’ladi:

O’zganing bag’rida sen baxtdan kulsang,
Men esa yurakda nafrat sanayman”.

Beixtiyor savol tug’iladi: taqdir ayirganidan so’ng shunday nafratga sazovor yor chindanam sevilganmi? Lirik qahramon dilidagi tuyg’u chindanam muhabbat edimi? She’r oxiridagi mana bu misralarni o’qiganda, bu shubhalar yanada kuchayadi:

Azizim, aslida dardim yo’q meni,
Sevgi dunyosida baxtim ko’p meni,
Sevasanmi, yo’qmi Ahadga farqsiz –
Oshiqlar ichida qadrim ko’p meni.

Mazkur misralarni o’qiganda lirik qahramon yoridan ko’ra ko’proq o’zini sevadigandek tuyuladi. Qarang, “aslida dardim yo’q” degan da’vosiyu “sevgi dunyosida baxti ko’p”ligidan faxr etishi bilan yoriga “ko’rib qo’y, sensiz ham o’lib qolmadim” deyayotgandek ko’rinmayaptimi?! Keyingi ikki misrada esa alamzadalik yanada ochiqroq ifodasini topgan. O’ziga muhabbati balandligidan lirik qahramon eng avval yorini aybdor hisoblaydi – shunday oshiqni qadrlay olmagan-da! Ya’ni u muhabbatidan ayrilganiga emas, ko’proq o’zining nafsoniyati og’ringaniga kuyadi, alami kuchidan “o’lganning ustiga tepgan” qabilida yorga iddaolar qiladi. Holatni shu yo’sin mulohaza qilarkan, tabiiy bir ishtiboh tug’iladi: lirik qahramon qalbida yoriga nisbatan muhabbat bo’lganmi o’zi?! Ishtibohimiz bejiz emasligiga “Kimdir bugun, kimdir erta” she’rini o’qiganda yana bir karra amin bo’lamiz. She’rning dastlabki ikki bandida yorning ilgarigi holati bilan buguni qarshi qo’yilgan: “Shahzodalar eshik qoqqan saroy eding, Sohibdillar ichra sohibchiroy eding… – Saroyingdan shahzodalar ko’chib ketdi, Sohibchiroy husning qayga uchib ketdi…” Ko’ryapmizki, bu o’rinda hayotning beshafqat qonuni aks etgan: yoshlik, husn, umr… – dunyoda neki bor o’tkinchi. Yo’q, lirik qahramon buni qonuniyat sifatida emas, xudoning bevafo yorga bergan jazosi o’laroq talqin qiladi:

Nolalarim Xudoyimga yetdimi yo,
Ayt, sevgilim, ishq uvoli tutdimi yo,
Kechagina yarim ko’nglim xor etganding,
Menga xudo o’zi rahm etdimi yo.

Nahotki o’zini oshiq bilgan odam hamon “sevgilim” deb atayotgani ayolga yomonlik sog’insa?! Yo’q desak, u xudoga nima deb nola qilganu endi “o’zi rahm etdimi” degan choqdagi qoniqishini qanday tushunish kerak?! She’r yakunidagi “Malikalar eshik qoqqan saroy bo’ldim, Sohibdillar ichra sohibchiroy bo’ldim” misralari qoniqishning og’ringan nafsoniyat bilan bog’liqligini ochiq ko’rsatib turibdi. Holbuki, milliy badiiy tafakkurda “oshiqlik – o’zdan kechmoq” deb, nafs esa ishq tabiatiga tamoman yot tushuncha o’laroq talqin qilinadiki, bu ming yillar davomida mumtoz shoirlarimiz asarlari orqali ongu ruhimizga singgan. To’g’ri, har bir avlod badiiy tafakkurga o’zidan bir nima qo’shish, uni yangilashu bir bahya bo’lsin yuqoriroq ko’tarishga harakat qilishi tabiiy. Biroq yuqorida kuzatilganlarni shu xayrli harakat doirasida ko’rish borib turgan xato, aksincha, ularni kun kelib badiiy tafakkur va didni parokanda qiluvchi “sekinlashtirilgan mina” deb bilgan to’g’riroq bo’ladi.

Afsuski, yuqorida ko’rganlarimiz hali holva, ba’zan og’ringan nafs xuruji shu qadar kuchayadiki, lirik qahramonimiz ochiqchasiga “so’kish”ga o’tib qo’yaqoladi:

Yig’lama!..
Shaytonning urg’ochisisan,
Hammani do’zahga chorlovchisisan,
Yolg’onchilarning eng yolg’onchisisan,
Sevgi dunyosiga qo’ygandim qadam,
Bilmay bir shaytonni tanlab qo’yibman.

Ana endi shoir izhori muhabbat uchun ishlatgan so’zlar qatoriga “shaytonning urg’ochisi”ni qo’yib ko’ring-chi! Yor ta’rifida ishlatilgan chiroyli so’zlar, unga qaratilgan xushkalomu lutflar salmog’i shunchalarki, “shaytonning urg’ochisi” umuman ko’rinmay, yo’q bo’lib ketganday. Bamisoli bir paqir zilol suvga bir tomchigina siyoh qo’shilgani kabi: rangi aslo o’zgarmagandek ko’rinadi, lekin suvning sofligini yo’qotgani ayon haqiqat, eng yomoni, bu hol sizu bizga oydek ravshan! Xo’sh, endi qandoq qilsak to’g’ri bo’ladi: osongina ko’zimizning aldoviga ishongan bo’lib “suv – sof” deb qo’ya qolsakmi yo… Yanayam yomoni, siyoh qurg’ur bir tomchigina emas-da. Yorni-ku qo’ya turaylik, o’zgaga yomonlik tilashdan qaytarilgan ummat bo’lsag-u, shoirimiz: “So’nggi so’zlarimni eshit, ey makkor, Bir kuni bo’larsan itdan battar xor”, – deya xitob etsa, loaqal o’sha ayol qachondir qalbida muhabbat uyg’ota olganining andishasini qilmasa?! Andishadan so’z ochganim nimasi, axir, bunaqa shafqatsiz “qarg’ish”lar bosh harflar bilan ta’kidlab berilyapti-ku:

Sevmasmiding…
Bu kuningdan, ey bevafo,
O’LMASMIDING…

Komil ishonch bilan aytamanki, misolga olingan she’rlardagi kechinma ezgulikdan ham, go’zallikdan ham yiroq tushadi. Holbuki, poeziyaga daxldor kechinma yo ezgu, yo go’zal bo’lmog’i shart, agar ham ezgu, ham go’zal bo’lca-ku – nur ustiga a’lo nur! – bu she’rni chinakam durdona sanashning birlamchi sharti. Hayotda mohiyati ezgulik ila yovuzlik, ulug’vorlik ila tubanlik, go’zallik ila hunuklik orasida joylashgan turfa holatlarga duch kelamiz – ularning birisi ko’proq u tomon, boshqasi bu tomon tortibroq ketishi ham aqlga tayin. Xayriyatki, she’riyat mulki bedarvoza emas, ular she’rga faqat san’atkor qalbi orqaligina – ezgulikka yo’g’rilib, go’zallik nuri bilan jilolanib kira oladi, xolos. Ha, to’g’ri, bu darvozadan ba’zan ezgu yo go’zal bo’lmagan narsalar ham kiradi, lekin ular ezgulik va go’zallik nuri bilan shu qadar yoritiladiki – sazoyi bo’lganidan qochgani joy topolmay, xunukligi yo yovuzligini yashirolmay qolishadi. Tamsil qilmoqchi bo’lsak, shoir qalbi asalari uyasiga kirishni nazorat qiladigan qo’riqchi arilar misoli. Aslida, bu shoir qalbining zotiy xossasi, faqat u muayyan sharoitda – shoir ilhom qanotida voqelikdan uzilib, go’zallik va ezgulik qonunlari ustuvor IDEAL olamida yashay boshlagan ijod onlaridagina harakatga keladi. Ya’ni shoir hayotda sizu bizdan hech farq qilmasa-da, ijod onlari u ko’z ilg’amas yuksaklikda bo’ladi va, ta’kidlash kerak, chin san’atga doxil asarlar faqat o’sha joyda turib yaratiladi. Demak, hamma gap o’sha yuksaklikka ko’tarila olishda. Yo’qsa, ijodga turtki beruvchi narsa-hodisalaru qalbimizda o’chmas taassurot qoldiruvchi holatlarga to’liq ro’yi zaminda hammamiz shoir bo’lib ketmasmidik?! Xullas, o’sha yuksaklikka ko’tarilmasdan yaratilgan asarlar haqida “qiyomiga yetmabdi”, “xomroq ekan” qabilidagi baholar beriladi, sababi, ularda sizu biz ham ko’rib turgandan ortiq hech narsa yo’q: ishlanmagan hayot materiali – ezgulikka yo’g’rilmagan, go’zallik nuri bilan jilolanmagan xom ashyo bor, xolos…

***

Katta o’lchamda olinsa, so’z erkinligi bo’g’ilgan sharoitga isyon o’laroq “Men shoirman istasangiz – shu” hayqirig’ining baralla yangragani yaqinginada edi. O’smirlik chog’i shu hayqiriq yuragimizda aks sado berib, ruhimizni quvvatlantirib turgani ham ayon haqiqat. Biroq bugunimiz uchun bu gap mutlaqo to’g’ri kelmaydi! Nega? Axir orada atigi bir yigit umricha fursat o’tdi, xolos, nahotki shunchalar beqaror bo’lsam?! Kechagina faqat shu mavqedan qalam surganni shoir sanagan odam nega bugun yosh shoirning ijodda ayni shu mavqeni tutganini qabul qilolmayapman? Rosti, buni mushohada etaroq shuurimga “ruhim qaridimi?!” degan vahimalar ham indi… Lekin baribir bir narsaga aminman: so’z erkinligining bo’g’ilishi fojea bo’lsa, mutlaq so’z erkinligi kulfatning o’zginasidir. Ajdodlarimiz so’zni o’qqa qiyos etib, uning qalbga jarohat yetkazishi mumkinligidan bizlarni ogoh etarkan, kamon o’qini – “paykon” yo “xadang”ni nazarda tutganlar. Kamsitishga yo’ymang-ku, bu – o’ta ibtidoiy tasavvur. Zero, qanotli raketalar zamonida yashayapmiz, endilikda so’z ruhiyatga ommaviy ta’sir etuvchi qurolga aylangan, bas, uni qo’llashda ham muayyan cheklovlar bo’lishi zarur. Albatta, ma’muriy yo boshqa zo’rlik emas, oqibatni anglashdan kelib chiquvchi cheklovlar nazarda tutilmoqdaki, bas, gap yana ijodkor mas’uliyatiga borib taqaladi. Shoir “ko’nglimda neki bo’lsa barini va boricha ifodalayman!” deyishga haqli emas, chunki u shunchaki bir “quduq”qa va yo bo’shliqqa gapirayotgani yo’q – aytganlari minglab qalblarga kirib boradi. Ya’ni, agar haq talashilsa, shoirning bu da’vosiga o’sha minglarning har biri “ko’nglimni ixotalashga haqliman!” da’vosini qarshi qo’yishi mumkin. Demak, shoir nimaniki istasa va o’zi xohlagan yo’sinda emas – o’quvchilarining milliy, axloqiy, e’tiqodiy qarashlari doirasida, ularning sha’ni, g’ururi, tuyg’ularini orintirmaydigan tarzda ifodalshga burchlidir. Ya’ni so’z erkinligi shu doira ichidagina yaratuvchi kuch, uning chegaralarini yorib chiqqan onidan boshlab – halokatlidir, chunki endi u milliy o’zlik, ko’ngil sofligi, e’tiqod sobitligi, imon butunligiga daxl qila boshlaydi.

Aytganlarim shunchaki quruq vahima bo’lib ko’rinmasa edi, deb qo’rqaman; umid qilamanki, keyingi tahlillar masala ancha jiddiy ekaniga ishontira oladi. Deylik, shunaqa she’rlardan biri ma’shuqaga “Bilaman, meniki bo’la olmaysiz, Bilaman qalbingiz o’zga bilan band” degan murojaat bilan boshlanadi-da, har bir bandi oshiqning iltijosi – “Seni sevaman deng bir marta faqat” shaklidagi tarje’ misra bilan yakunlanadi. Xo’p, agarki seniki bo’la olmas ekan va qalbi o’zga bilan band bo’lsa, nega endi “sevaman” deyishi kerak?! She’rning davomida oshiq ma’shuqasini “o’n besh yil”dan beri kutayotganini anglaymiz. Agar o’n besh yil ilgari “sevilgan” bo’lsa, hozir seniki bo’la olmasa va qalbi o’zga bilan band bo’lsa – u birovning xotini ekan-da! Shunday ekan, birovning xasmiga ko’z olaytirishni “oshiqlik” sanash mumkinmi? Axir, o’zbekning axloqida bundaylar “oriyatsiz”, “xamiyatsiz” deb bilinadi-ku, asl erlar bundan hazar qiladi-ku! Ehtimol, kimlardir bu gaplarimni ichi qoralikka va yo tirnoq ostidan kir qidirishga ham yo’yar. Ovora bo’lgani qoladi, xolos, chunki buni taqdir ayirgan sevgilisiga muhabbati hanuz so’nmagan oshiq kechinmalari tasvirlangan she’rlar sirasiga zo’rlab ham qo’shib bo’lmaydi. Negaki, ularda she’riyatga yarashadigan pokiza tuyg’ular aks etgan, bunda esa shunchaki shahvoniy mayl, xohish… Ha, lirik qahramon tashvishi – shugina, ya’ni mabodo ma’shuqasi kelmasa, “Ertaga dunyoning shuhratin yig’ib, Bir shirin baxt topmay o’lmasin Ahad”. E’tibor bering, lirik qahramon ma’shuqasidan ko’ra o’zini ko’proq sevadi, shu bois uni aynan shu yoriga yetisholmagani emas, “etisholmaganlik fakti”ning o’zi ko’proq o’rtamoqda. Axir, alam qilmasinmi, “butun dunyo shuhratini yig’ib” turgan bo’lsa-yu, shuginaga yetisholmasa, alamning zo’ridan yoriga “Bilmaysizda menga kimlar zorligin” deya iddiolar qiladi. Xay, bunisi ham mayli, lirik qahramonimiz erisholmay o’tib ketishdan shunchalar qo’rqayotgan “bir shirin baxt” nimaykin, a?! Rostini ayting, bir mening ko’nglim buzuqmi yo siz ham shunday o’yladingizmi?!..

To’plamlarni varaqlay turib, yuqoridagi kabi hollarning o’ta ko’pligidan, bot-bot “bir bo’lsa she’riyatga qo’yiluvchi axloqiy talablar bekor bo’lib ketgan-u, kamina bexabar qolganman-ov” degan andisha kelaveradi. Axir, mana bunaqa misralarni o’qiganingda kelarkan-da:

Qo’llarimni uzma bo’yningdan jonim,
Qo’yvorsang, o’laman qo’yningdan jonim,
Bir tugmacha joy ber ko’nglingdan jonim,
Shu mehr yetadi butun umrimga,
Baxtli qil tinchgina yotay qabrimga.

Qiziq-da, qo’llaring bo’ynida, o’zing qo’ynida ekansan, endi ko’nglidan “bir tugmacha joy” so’rashga ozgina kech qolinmadimi?! Shunga tugmacha bo’lsin zarurat bormi?! Tag’inam bilmadim-u, adashmasam, ko’nglidan joy bergunchayoq qo’ynidan joy berib qo’yadigan ayol sevilmaydi, unga egalik qilinadi. Nihoyat, avvalroq duch kelganimiz “bir shirin baxt” xali faromush bo’lmagani bois beixtiyor unga “baxtli qil” so’rovini mazmunan urishtirar ekansan-da, kishi: shuniyam she’rga solib o’tirmay SMS yozib qo’yaqolsa-ku – olam guliston, muddaosi jo’nroq hosil bo’larmidi?! Ma’shuqa ham an’anaga ko’ra o’ta bag’ritosh, hatto “qabrga yotish” oldidagi odamning da’vatlariga ham kelaqolmaydi, shu bois boshqa bir she’rda lirik qahramonimiz noiloj po’pisaga o’tadi:

Bunchalar makkorasan, bunchalar o’jar
Qarmog’imga ildiraman bir kuni.
Mayli, sen qiynayver, bo’laver qaysar,
Aldab-suldab ko’ndiraman bir kuni.

To’g’ri-da, shuncha iltijolar qildi – kelmadi, u ham yerdan chiqqan va yo ko’chada qolgan emas-da, axir, ma’shuqasiga “Aytib qo’yay bilmaskansan sen meni” deyayotgani ham shunga dalil. Ya’ni aytmoqchiki, sening makring qirq eshakka yuk bo’lar, bizniki undan-da ortiq, shunday qilayki: “Sezmay ham qolasan roziligingni, Aldab-suldab ko’ndiraman bir kuni”. O’z-o’zidan xayolda “bu o’zi nimaga ko’ndirmoqchi bo’lyapti?” degan savol qalqib chiqadi. Nachora, javobi ham beixtiyor qalqib chiqadi-da: o’sha onlar iboliroq she’rxon qizlarimizning uyatdan qizaringanini tasavvur qila olasizmi?! Yo’q, holatning yoqimliligini aytmayapman, har bir shunday qizarinish hayo pardasini ozginagina bo’lsin ko’tarishini eslatib qo’ymoqchiman, xolos. Sirasini aytsam, kamina bu satrlarda qalbga qanot beruvchi muhabbatdan asar ham ko’rmayapman. Axir, bu “qorovul!” deya qichqiradigan holat, ne-ne shoirlar asrlar davomida kuylagan muhabbat o’rnini yaqindan beri xorij kinosi ta’sirida ommalashayotgan, ya’niki “shug’ullanmoq” fe’li bilan qo’llanaturgan muhabbat ishg’ol qilayotganidan dalolat emasmi?!

Mumtoz she’riyatimizning lirik qahramoni yori ag’yorga “ostonasida yotish”, “ko’chasida devonavash yurish” kabilarni ma’n etmagani uchun iztiroblar chekadi, magar “bir qiyo boqib qo’ysa” bormi – ikkala dunyosi vayron deyavering sho’rlikning! “Ha endi, buyam bir mubolag’a-da, ayolni muhabbatiga ishontirish uchun nimalar demaydi yigit kishi?!” deya e’tiroz qilarsiz, ehtimol. Yo’q, yanglishasiz, bu shunchaki mubolag’ali lutf emas, aslo, uning zamirida ayolini qizg’onmaganni imonsiz, dayus bilishdek milliy axloq printsiplaridan biri yotadi. Uzoq yillar buni “ayollarga zulm qilish”, “feodallik” deb uqtirdilar, tan olish kerak, milliyligimizni barbod etishdan manfaatdor kuchlar ozmi-ko’pmi maqsadiga erishdilar ham, zero, ular ruhimizga kiritgan virus to hanuz suyak surib o’tib kelyapti. Mana isboti:

Yo’llaringni mendan burib ketsang ham,
Boshqaga qalbingni berib ketsang ham,
Agar o’zga bilan yurib ketsang ham,
U o’zingni ishing, mendan yashirma,
Faqat bir iltimos, sevmayman dema.

O’zbek yigitining yori “o’zga bilan yurib ketsa ham” bu uning shaxsiy ishi deb turishi, ustiga-ustak, buni “mendan yashirma” deb so’rashini aqlingizga sig’dira olasizmi? Shunchalikda ham yana “sevmayman dema” deya o’tinishini-chi? Qiyin-ov… Ammo afsus bilan qayd etish kerakki, o’zga millatlar bilan tig’iz maishiy aloqa, kino va televidenie ta’sirida bitta-yarimta shu tarz o’ylovchilar ham chiqib qolayotganini aslo inkor qilib bo’lmaydi. Xo’p, bu-ku hayotning ravishi ekan, biroq she’riyatga bunday o’y-fikr va kechinmalarning kirib ulgurgani hammamizni xushyor torttirishi kerak. Axir, bir tomoni, bugungi G’arb dunyosidagi ko’pchiligimizni jirkantirayotgan holatlarning boshlanishi shundan – dayuslikning axloq normasiga aylanib qolganidan emasmi?! Zero, avvaliga o’zi “yura boshlaydi”, keyin ayolining “yurib ketishi”ga ruxsat beriladi, so’ng o’zaro kelishgan holda ikkisi ikki tomonda tengdan “yurishadi” va shu tarz oila, nikoh kabi muqaddas tushunchalar qimmatini yo’qotib boradi…

Darvoqe, mabodo “yana o’sha vahimami?” deya yozg’irmoqchi bo’lsangiz, avval mana bu satrlarni mushohada qilib ko’ring:

Xiyonatdan Ahad kechaver,
Yot quchog’da yoring quchaver,
O’zgalarga mehring sochaver,
Bevafo, bevafo, jonim bevafo.

Keltirganimiz – “Bevafo” nomli she’rning yakunlovchi bandi, bungacha lirik qahramon o’ziga nima vaj bilandir “bevafolik” qilgan sevgilisini yozg’iradi, borki alamlarini to’kib soladi, unga “Umring yolg’on xazon bo’ladir, Guldek yuzing erta so’ladir, Baxting so’nib, qadring sinadir” deya shoirona “qarg’ishlar” yuboradi – shunchalikda ham ko’ngli taskin topmaydi. Uning holati misoli burgaga achchiq qilib ko’rpaga o’t qo’yayotgan kabi: o’sha bevafo yoriga o’chakishib odamni odam etguvchi axloq me’yorlariga tupuradi go’yo. Axir, odam degani muhabbatsiz, nikohsiz “yot quchog’da yorin quchaversa”, hech bir cheklovsiz “o’zgalarga mehrini sochaversa” – hayvondan farqi qoladimi?! Eng yomoni, bu da’vatning ochiqchasiga, baralla aytilayotgani. Endi tasavvur qilingki, shu she’r biron bir estrada “yulduzcha”sining “did”iga o’tirishib qoldi-da, qo’lbola bastakoriga tezda kuy bog’latib, sakrab-sakrab kuylagan qo’shig’i FM to’lqinlaridan tushmay qoldi. Xo’sh, nima bo’ladi? Yuqorida aytganim tashqaridan keltirilgan virus edi, bunisi o’shaning vujudimizga moslashgan – mutatsiyaga uchragan ko’rinishi. Mutant virusning esa, yaxshi bilasiz, daf’i qiyinroq, antidot olmoq uchun vujudning bir kasallanib o’tishi taqozo etiladi.

Yaqinginada do’stona bir suhbat asnosi gap she’riyatimizdagi yuqoridagicha hollarga kelib taqalganida, kimdir birov “axir, mumtoz she’riyatimizda ham…” deya e’tiroz qildi. To’g’ri, mumtoz she’riyatimizda ham, masalan, “labing shahdu shakar”. “labing bolidin totsam” yoki o’sha mashhur “man andin bir so’rorim bor” (Bobur) kabi kalimalar bor. Faqat ularda muddao zakiyona so’z o’yini bilan ifoda etilgan yoki unga ishora qilish bilangina cheklanilgan. Zamonaviy ifoda esa mana bunday:

Diydoriga qarab to’ysam,
Lablariga labim qo’ysam,
Nafaslari shirin-shirin,
Biram yoqar, biram yoqar.

Diqqat bilan qiyoslab ko’ring: salaflar ishora yo so’z o’yini bilan yetkazgan ma’no bu misralarda hijjalab ifoda etilyapti. Sirasi, ma’lum lahzalar davomida kechuvchi jarayon va undan olingan huzurning mufassal qalamga olingani ushbu bandning erotik xarakter kasb etishiga olib keladi. To’g’ri, ushbu da’vom kimgadir kulgili tuyular va keltirilgan parchada erotikadan asar ham yo’q deya aksilda’vo ham qilar va bu tabiiy ham. Negaki, turli madaniyatlar uchun buning me’yori farqli bo’lgani bilan, madaniyatlar qorishuvi kuzatilayotgan globallashuv sharoitida bir madaniy muhit doirasida ham me’yorlar turlichaligi kuzatilishi mumkin. Aslida xatar ham ayni shunda, zero, me’yor turlichaligi mohiyatan milliy mentalitetimiz darz ketayotganidan darakdir. Birgina she’riy band tahlilidan shunday xulosa chiqarayotganim yo’q, mana bunday satrlar ham shunga dalolat qiladi:

Qizg’aldoqqa aylansaydim, qizg’aldoqqa,
Yoqarmidim balki sendek qizaloqqa.

Qarang, qanchalar xushohang misralar – hech bir nuqsonsiz jaranglaydi, biroq mazmun tomoni, ayniqsa, yuqoridagicha mulohazalar kontekstida olinsa, kishini shoshirib qo’yadi. Axir, “qizaloq” so’zi hali voyaga yetmagan qizlarga nisbatan ishlatilardi-ku?! Kamiga “Mendan o’zgani sevma” she’ridagi “Hammasiga ishq kerak, Ahadga oshiq kerak” misralarini o’qib, rosti, bir muddat xayron qotib qolsangiz, ajab emas. Xoynaxoy, matnda “oshiq” emas, “ma’shuqa” so’zi o’rinliroq bo’lsa kerak, yana bilmadim. Qiziq, bu shunchaki e’tiborsizlikdanmi yo yana har turli erkinliklarni qonuniylashtirayotgan G’arb ta’sirimikan? Ishqilib, birinchisi bo’lsin, yo’qsa, bong urayotganlarim bekor…

Davomi bor