Алишер Навоий ҳаёти, шахсий фазилатлари, фаолияти, кўпқиррали меросини билиш ва англашга интилиш мозийдан ҳозирги кунга қадар давом этиб келмоқда. Чунки улуғ ўзбек шоири, носири, мутафаккири, давлат арбоби, маърифатпарвари, ижод аҳлининг мураббийси, фуқаро ғамхўри, мамлакат яхлитлиги, тинчлиги ва осойишталигининг толмас курашчиси Низомиддин Амир Алишер Навоий ўзининг кўпқиррали фаъолияти билан мамлакат ва халқ тақдири, илм-маърифат, шеърият ва маънавият тарихида алоҳида мавқега эга бўлган беназир сиймодир.

Ботирхон ВАЛИХЎЖАЕВ
НИЗОМИДДИН МИР АЛИШЕР НАВОИЙ
(Даври, замондошлари, ҳаёти, фаолияти, мероси)

АЛИШЕР НАВОИЙ

НАВОИЙШУНОСЛИК ТАРИХИГА БИР НАЗАР

Билмак Навоийни бу зўр маърифат нишони,
Билмак Навоийни бу ўз нафъи йўқ зиёни.
Билмак Навоийни бу юксакка элтар они.
Билмак Навоийни бу оинаи жаҳоний.
Ўзбекистон халқ шоири Собир Абдулло

Дарҳақиқат, Алишер Навоий ҳаёти, шахсий фазилатлари, фаолияти, кўпқиррали меросини билиш ва англашга интилиш мозийдан ҳозирги кунга қадар давом этиб келмоқда. Чунки улуғ ўзбек шоири, носири, мутафаккири, давлат арбоби, маърифатпарвари, ижод аҳлининг мураббийси, фуқаро ғамхўри, мамлакат яхлитлиги, тинчлиги ва осойишталигининг толмас курашчиси Низомиддин Амир Алишер Навоий ўзининг кўпқиррали фаъолияти билан мамлакат ва халқ тақдири, илм-маърифат, шеърият ва маънавият тарихида алоҳида мавқега эга бўлган беназир сиймодир.

Алишер Навоий ўзининг фаолияти ва олижаноб инсоний фазилатлари билан ҳаётлиги вақтидаёқ жуда катта обру ва ҳурматга сазовор бўлган. Шунинг учун унинг ҳаёти, фаолияти, илмий ва адабий меросини ўрганиш, шахсий фазилатларини ёритиш, унга баҳо бериш, уни ибрат-намуна сифатида эътироф этиб кенг тарғиб этиш ўша вақтдан, яъни XV асрнинг иккинчи ярмидан бошланган.

Алишер Навоий ҳақида ҳозирча биринчи маълумот 875-ҳижрий-1470-мелодий йилда ёзилган «Матлаъ ус-саъдайн ва мажмаъ ул баҳрайн» (икки саодат бағишлагувчининг бошланиши ва икки денгизнинг бирлашуви) номли тарихий асарда учрайди. Асарнинг муаллифи Абдураззоқ Самарқандий бўлиб, мазкур китобнинг иккинчи жилдида 1470-йилнинг сафар – август ойигача содир бўлган воқеалар баёни жараёнида Алишер Навоийни «Амир Алишер» тарзида тилга олади, унинг ҳаёти ва ижтимоий фаолияти ҳақида мўъжазгина маълумот беради. Бу манбада Алишер Навоийнинг Султон Ҳусайн Бойқаро таклифи билан Самарқанддан Ҳиротга келиб, «Ҳилолия» қасидасини буюк ҳайит куни Султон Ҳусайн Бойқарога тақдим этгани уқтирилган. Шунинг билан бирга Алишер Навоий Самарқанддалиги вақтида Хожа Фазлуллоҳ Абулайсий ҳамда Хожа Убайдуллоҳ-Хожа Аҳрори Вали сўҳбатларидан баҳраманд бўлганлиги ҳам биринчи марта тилга олинади.

1470- йилдан сўнг ёзилган тарихий («Равзат ус-сафо»), илмий («Нафаҳот ул-унс», «Тазкират уш – шуаро») ва бадиий («Ҳафт авранг», «Баҳористон») асарларда ҳам Алишер Навоийнинг номи зикр қилинди, унинг ҳақида турли хилдаги маълумотлар келтирилди. Ҳатто унга бағишланган махсус ҳолот-маноқиб («Макорим ул –ахлоқ») асари ҳам яратилиб, унда Алишер Навоий ҳаёти, шахсияти, фаолияти, мероси, ижодий алоқалари, турли ёзишмалари, айрим асарларининг яратилиш сабаб ва тарихи ҳақида нодир ҳикоят ва ҳужжатлар тўпланди. Алишер Навоий яратган асарларни ўз даврининг машҳур хаттотлари бўлмиш Султон Али Машҳадий, Султон Муҳаммад Хандон, Абдулжамил кабилар гўзал тарзда кўчириш билан уларнинг авлодларга етиб келишига боис бўлдилар.

XVI-XIX асрлар орасида Шарқнинг исломий минтақаларида яратилган турли хил асарларда, жумладан З.М. Бобурнинг «Бобурнома», Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақоеъ», Муҳаммад Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий», Абулмўминхоннинг «Том ул-таворих» (ХVI аср), Абдуллоҳ Кобулийнинг «Тазкират ут-таворих», Сайид Шариф Роқим Самарқандийнинг «Тарихи касира» (XVII аср), Волаи Доғистонийнинг «Риёз уш-шуаро» (XVIII аср)1 ва бошқаларда Алишер Навоий ҳаёти, мероси, фаолиятидан баҳс юритилди. Худди шу даврларда унинг меросини чуқур ўрганиш мақсадида асарларидаги сўзларнинг шарҳига бағишланган луғатлар яратилди: «Бадоеъ ул-луғот», «Луғати Навоий», Мирзо Маҳдихоннинг «Мабон ул-луғот»и, Муҳаммад Хоксорнинг «Мунтахаб ул-луғот»и ва бошқалар. Шунинг билан бирга «Хамса»нинг насрий баёнлари, жумладан, Умар Боқийнинг «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун»и (XVIII аср охири XIX аср боши), Мир Маҳмуд ибни Шоҳ Юнус ва Ҳайбатуллоҳ хўжа Хислатнинг «Насри «Хамса»и беназир»и (1908 йил); Мулло Сиддиқ Ёркандийнинг «Хамса»нинг уйғурча насрий баёни (XIX аср) ва бошқалар.

Буларнинг ҳаммаси бу даврда, яъни XVI-XIX асрлар давомида Алишер Навоий меросига бўлган қизиқишнинг ниҳоятда кучли эканидан далолат бериб қолмай, балки унинг маънавий ҳаётдаги мавқеидан ҳам гувоҳлик беради. Шунинг учун бу даврда Алишер Навоий асарларини қўлёзма тарзда кўчириб, тарғиб этиш қанчалик машҳур бўлса, XIX асрнинг иккинчи ярмидан сўнг уларни тошбосма тарзида нашр этиш ҳам бошланди. Масалан, Алишер Навоий «Хамса»си биринчи марта 1880 йилда Хивада босилиб чиққан бўлса, кейинчалик «Хамса», девон ва бошқа асарлари ҳам Тошкент, Бухоро, Самарқанд тошбосмаларида қарийб ҳар йили нашр этилди.

XVI-XIX асрларда Ғарбда ҳам Алишер Навоий меросига бўлган қизиқиш, асарларини нашр этиш, таржима қилиш кўзга ташланади. Жумладан, 1697 йилда француз шарқшуноси Дербело «Шарқ кутубхонаси» қомусини нашр эттирди. Унда Алишер Навоийга доир мўъжаз маълумот ҳам бор. Бундай иш хусусан XIX асрда анча жонланди. Бу жиҳатдан француз шарқшуноси М.Беленнинг мақолалари ҳамда «Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Маҳбуб-ул-қулуб»дан парчаларнинг чоп этиши (1861,1866 йиллар), Катрмернинг эса «Тарихи мулуки Ажам», «Муҳокамат ул-луғатайн» асарларининг аслиятда нашр этиши (1841), рус шарқшуноси М.Никитскийнинг «Амир Низомиддин Алишер ва унинг давлат ҳамда адабиёт соҳасидаги аҳамияти» мавзусида ёзилган магистрлик диссертациянинг китоб ҳолида нашр этилиши (1856 йил), Паве де Куртейл, Н.Илминский, И.Березин ва бошқаларнинг турли хилдаги ишларини эслатиш кифоя. Тўғри, Ғарб шарқшунослари асарларининг ҳаммаси ҳам бир хил савияда ёзилган, уларнинг ҳаммасида ҳам Алишер Навоий меросига юксак баҳо берилган деб бўлмайди. Чунки бу соҳадаги иш энди бошланаётган бўлиб, ҳали унинг ҳамма асарлари ҳам тўлиқ ва чуқур илмий тарзда ўрганилганича йўқ эди. Шундай бўлса-да, бу уринишларнинг натижаси сифатида М.Беленнинг «Алишербек ўз замонасининг машҳур ва энг сермаҳсул ижодкорларидан бири бўлган» тарзида мулоҳаза юритиши Ғарб шарқшуносларининг дастлабки ижобий хулосалари бўлганидан далолат беради.

XX асрдаги навоийшунослик ўз кўламининг кенглиги ва босиб ўтган йўлининг ўзига хослиги билан белгиланади. Бу ўзига хослик шундан иборатки, XX асрнинг 20-80 йилларида Ўзбекистонда ҳамда МДҲ мамлакатларида Алишер Навоий ҳаёти ва меросини ўрганишда шўролар сиёсати ўз таъсирини ўтказди. Шундай бўлса-да, Алишер Навоий ҳаёти, фаолияти ва меросини ўрганиш, унинг 500 йиллик (1948), 525 йиллик (1968), 550 йиллик (1991) юбилейларини ўтказиш ; асарларини (1948 йилда 3 томлик, 1968 йилда 15 томлик), уларнинг илмий-танқидий матнларини («Мажолис ун- нафоис», «Лисон ут-тайр», «Ҳайрат ул-аброр», «Фарҳод ва Ширин», «Мезон ул-авзон») нашр этиш, докторлик (А.Саъдий, А,Ҳайитметов, Ҳ.Сулаймон, А.Абдуғафуров, С.Эркинов, Н.Маллаев, М.Ҳакимов ва бошқалар), номзодлик диссертацияларини ҳимоя қилиш, турли мавзуларда монография ва илмий мақолалар тўпламларини нашр этиш давом этди. Бу даврда А.Фитрат, С.Айний, О.Шарафиддинов, В.Маҳмудий, Ойбек, Воҳид Зоҳидов, Иззат Султон, Воҳид Абдуллаев, Мақсуд Шайхзода, Азиз Қаюмов, Ҳамид Сулаймон, Абдуқодир Ҳайитметов, Абдурашид Абдуғафуров, Содир Эркинов, Саида Нарзуллаева, Суйима Ғаниева, Ёқубжон Исҳоқов (Ўзбекистон), Е.Э.Бертельс, С.Н.Иванов (Россия), Ҳ.Арасли, Ж.Нағиева (Озарбойжон), А.Мирзоев, Р.Ҳодизода (Тожикистон), Б.Карриев (Туркманистон) каби етук навоийшунослар фаолият кўрсатдилар. Шунинг билан бир қаторда Туркия (Огоҳ Сирри Левенд), Эрон (Али Асғар Ҳикмат, Рукниддин Ҳумоюн Фаррух), Афғонистон (Муҳаммад Яъқуб Жузжоний) ва бошқа мамлакатларда ҳам навоийшунослар фаолият кўрсатиб, асарларини нашр эттирдилар, турли хилдаги рисолалар, мақолалар тўпламларини яратдилар. Бу даврда мамлакатимизда Алишер Навоий хотирасини абадийлаштириш соҳасида айрим ишлар амалга оширилди. Унинг номи билан театр (Тошкент), университет, майдон (Самарқанд), кутубхона (Тошкент), кўча, хўжаликлар аталди. Унинг ҳақида роман (Ойбек «Навоий»), драма (Уйғун, Иззат Султон «Алишер Навоий»), қиссалар (Миркарим Осим) яратилди.

1991 йилда Ўзбекистон Республикаси мустақилликни қўлга киритгач, навоийшуносликда ҳам янги давр бошланди. Чунки бу даврда миллий истиқлол ғояси талаблари асосида халқ ва мамлакат тарихи, қадриятлари, бой илмий-адабий меросига холисона ва илмий асосда баҳо бериш, уни илк ва ишончли манбаъларга таянилган ҳолда ўрганишга кенг йўл очилди. Бу эса Алишер Навоий ҳаёти, фаолияти ва меросини чуқур ўрганиш ва ёритишга янги уфқларни очиб берди. Шунинг натижасида Алишер Навоийнинг йигирма томлик мукаммал асарлар тўпламининг нашри амалга оширилмоқда, илгари нашр қилинмаган «Муножот», «Сирож ул муслимин», «Бадоеъ ул-бидоя», «Наводир ун-ниҳоя» асарлари босилиб чиқди. Шу йилларда Алишер Навоий меросининг кам ўрганилган қирралари (масалан, тасаввуф муаммолари) кенг текширилиб, бу соҳада анчагина илмий ва илмий-оммабоп асарлар яратилдики, бунда адабиётшунослардан Н.Комилов, И.Ҳаққулов, Р.Воҳидов, С.Олимов, Н.Жумаев, С.Ғаниева, М.Муҳиддинов, Ш.Сирожиддинов, Д.Салоҳий ва бошқаларнинг муносиб ҳиссалари бор.Мустақиллик даврида Тошкент ва Навоий шаҳарларида Алишер Навоийга бағишланган муҳташам ёдгорликлар майдонга келди. Ҳозирги кунда – Алишер Навоий ҳаёти ва хусусан, кўпқиррали меросини ўрганишда шоир ва носирнинг бадиий маҳорати, бадиияти оламининг кўлам ва моҳиятини кашф этиш, уларни кенг китобхонларга тушинарли тарзда шарҳ ва талқин қилиш ҳамда истиқлол маънавиятини шакллантиришдаги аҳамиятини белгилаш асосий йўналиш бўлиб қолмоқда.

АЛИШЕР НАВОИЙ ҲАЁТИ ВА ФАОЛИЯТИ.

Алишер Навоийнинг ҳаёт йўли, фаолияти ва мероси академик Иззат Султоннинг «Навоийнинг қалб дафтари» (Тошкент, БАН, 1969) номли китобида шоирнинг ўз асарларидаги маълумотлар ҳамда замондошлари қолдирган илк ва ишончли манбалар асосида анча кенг ёритилган. Шундан келиб чиқиб, бунда Алишер Навоийнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида қисқача маълумот бериш маъқул кўринди.

Алишер Навоий ҳижрий 844 йил (товуқ йили) рамазон ойининг 17 куни, яъни мелодий 1441 йилнинг 9 феврал куни Темурийзода Шоҳрух мирзо бошқараётган Хуросон мулкининг пойтахти Ҳирот шаҳрида дунёга келди. Унинг отаси Ғиёсиддин кичкина, Ғиёсиддин баҳодур, Ғиёсиддин бахши тарзида тилга олинади. У темурийзодалар, хусусан Шоҳрух мирзо, Абулқосим Бобур мирзоларнинг амалдорларидан бўлиб, Сабзавор шаҳрининг ҳокими ҳам бўлган. Алишер Навоийнинг онаси (номи номаълум) ҳам ана шу муҳитнинг вакили бўлиб, темурийзодалар хонадонининг эътиборли кишиларидандир. Шунинг учун Алишер Навоий шундай ёзади:

Отам бу остоннинг хокбези ,
Онам ҳам бу саробўстон канизи.
(МАТ,1-том,17-бет)

Алишер ота-онасининг таржимайи ҳоллари ҳозирча тўлиқ ёритилган эмас.

Алишер туғилган оила ўз замонасининг таниқли ҳамда маърифатпарвар хонадонларидан эди. Унинг тоғалари Мир Саид Кобулий ва Муҳаммад Али Ғарибийлар икки тилда шеър битувчи шоирлар сифатида маълум бўлганлар. Алишернинг оға-инилари-Низомиддин Шайх Баҳлул ва Дарвеш Али кўкалдошлар эса давлат арбоблари –Шайх Баҳлул-Хоразм ҳокими, Дарвеш Али-Балх ҳокими сифатида фаолият кўрсатганлар. Алишернинг опа-сингиллари, амакилари ҳақида ҳозирча маълумотлар учраганича йўқ. Бу хонадонда ўз даврининг олим ва шоирлари йиғилиб, мушоира ва илмий суҳбатлар қилганлар. Бу муҳит эса ҳали бола бўлган Алишернинг шеъриятга мойиллигини белгилаган эди. Шунинг учун Алишер Навоий 3-4 ёшлигидаёқ шеърларни ёдлаб олиб, уйига келганлар таклифи билан ўқир эди. Бу ҳақда Алишер Навоийнинг ўзлари «Мажолис ун-нафоис»нинг биринчи мажлисида зикр этилган Амир Қосим Анвор ҳақида сўз юритаётганда унинг бир байтини келтириб, шундай ёзадилар:

Риндему ошиқему жаҳонсўзу жома чок,
Бо давлати ғами ту зи фикри жаҳон чи бок…

Бу фақир ( яъни Алишер Навоий) аввал назмеким, ўрганибмен бу… матлаъдур. Ҳамоно уч ёш била тўрт ёшнинг орасида эрдим, азизлар ўқимоқ таклифи қилиб, баъзи ҳайрат изҳор қилурлар эрди.» (МАТ, 13- том, 11- бет).

Алишер тўрт ёшга етгач, уни муаллими донишманд бўлган мактабга ўқишга юборадилар. Бу мактабда у Ҳусайн Бойқаро билан бирга ўқирди. Шунинг учун З.М.Бобур шундай ёзади: «Алишер ва Ҳусайн Бойқаро кичикликда ҳаммактаб экондурлар» (Бобурнома, 233 бет ).

Алишернинг мактабда «оз вақт ичида дарсларни ўзлаштиришда ўз шерикларидан илгарилаб» кетганлигини Хондамир «Макорим ул-ахлоқ»да алоҳида ўқтиради. Шунинг билан бирга Алишернинг хотираси ниҳоятда кучли бўлганидан у ана шу вақтларда Фаридиддин Атторнинг 4600 байтдан иборат фалсафий-ирфоний достони бўлмиш «Мантиқ ут-тайри»ни ҳам бошдан охиригача ёдлаб олган эди. Алишернинг унга мафтун бўлиб қолиб, бошқа ҳеч нарсага қарамай қўйгани туфайли оилада ҳам, мактабда ҳам бу китоб ҳақида сўз юритиш манъ қилинган эди. Шунинг учун Алишер уни яширин тарзда (ичида) доимо такрорлаб ўқирди. Бу ҳақда Алишер Навоий «Лисон ут-тайр» достонида шундай ёзади:

Ёдима бундоғ келур бу можаро,
Ким туфулият чоғи мактаб аро…

Манга ул ҳолатда табъи булҳавас,
«Мантиқ ут-тайр» айлаб эрди мултамас…

Ўйлаким, элдин узулди улфатим,
Ул китоб эрди аниси хилватим…

Онглағоч атфол,айлаб шўру шайн,
Истимоъ этти бу сўзни волидайн…

Манъи кулли қилдилар ул ҳолдин,
«Мантиқ ут-тайр» узра қилу қолдин…

Лек чун ёдимда эрди ул калом,
Ёшурун такрор этар эрдим мудом…
(МАТ,12 -том,293-295- бетлар).

Алишернинг мактабда ўқиши Шохрух Мирзонинг вафоти (1447 йил 12 март) билан бошланган нотинчлик туфайли маълум муддатда узилиб қолди. Чунки кўпчилик каби Алишернинг оиласи ҳам Ҳиротни тарк этиб, Ироқ томонга йўл олишга мажбур бўлган эди. Бу сафар вақтида ёш Алишер Тафт шаҳрида Шарафиддин Али Яздий билан учрашади. Ҳиротда Абулқосим Бобур ҳокимияти ўрнатилгач, хорижга кетганлар, жумладан Алишер оиласи билан Ҳиротга қайтадилар. Отаси темурийзода Абулқосим Бобур мирзо хизматида бўлади. Алишер эса ўқишини мактабда давом эттиради.

Алишер мактабда фақат расмий дастурдаги фанларни ўрганиб қолмай, шеърият, мусиқа, тарихни ҳам ўз даврининг етук билимдонларидан чуқур ўрганади. Алишер Навоий кейинчалик «Мажолис ун-нафоис»да бу соҳадаги устозларининг номларини эҳтиром билан тилга олади.Жумладан: «Дарвеш Мансур (ваф. 887ҳ.-1482 м.) … арўз ва саноеъда Мавлоно Яҳё Себак шогирди эрди. Икки арўз тасниф қилди… Фақир (яъни Алишер Навоий) арўзни Дарвеш қошида ўқибмен».(МАТ, 13-том, 41 –бет).

«Хожа Юсуф Бурҳон- (ваф.863ҳ.-1458м.).. Мусиқий илмини ҳам яхши билур эрди ва фақир (Алишер Навоий) мусиқий фанида анинг шогирдиман»(МАТ,13-том, 51-бет).Худди шу вақтларда у замонасининг машҳур шоирлари билан шахсан ёки сиртдан танишади. Масалан, Мир Шоҳий (1385-1453) билан ёзишмага кирганлиги ҳақида шундай ёзади: «Фақир (Алишер Навоий)агарчи ани (Мир Шоҳийни) кўрмадим, аммо анинг била фақирни орасида эълом (хабардор бўлмиш) ва ирсол (мактуб юбориш) воқеъ бўлди» (МАТ,13- том,29- бет). Бу эса бежиз эмасди.Чунки шеърият қонун-қоидалари билан яхши танишган Алишернинг шоирлик қобилияти ҳам тўлароқ намоён бўлавериб, ёзган шеърлари оғизга тушган эди. Шунданда, 12-13 яшар Алишер шеърларининг Мир Шоҳийлар назарига тушгани ҳам, ёзишмаларнинг майдонга келиши ҳам сабабсиз эмасди.

Бу орада Алишернинг отаси Сабзавор ҳокими Ғиёсиддин Баҳодур вафот этади(тахминан 1454 йилда). Алишер Абулқосим Бобур Мирзо тарбиясида қолади. Бу эса Алишернинг ўқишни давом эттириши, янги-янги шоир ва алломалар билан танишуви, улар иштирокидаги суҳбат ва мушоиралардан баҳраманд бўлишига имкон яратди. Абулқосим Бобур Мирзонинг ўзи ҳам маърифатли, ҳиммати баланд ва шоиртабъ бўлгани туфайли иқтидорли Алишерга ҳар жиҳатдан оталарча ғамхўрлик қиларди.

Аммо кўп ўтмай, яъни 1457 йилда Абулқосим Бобур мирзо вафот этгач, Мирхонднинг ёзишича, «Алишер Навоий Машҳадда туриб қолиб, камолот ва фозилликни эгаллаш ва илм масалалари бобида мукаммалликка эришув билан машғул» бўлган эди. Шунинг билан бирга олимлар ва шоирлар билан мулоқотда бўлар, улардан баҳраманд бўлиб, уларга ғамхўрликлар ҳам кўрсатарди. Жумладан, Алишер Навоийнинг ўзи шундай ёзади: «Хожа Ҳасан Хизршоҳ-…шеърни яхши айтур эрди… «Лайли ва Мажнун» муқобаласида «Зайд ва Зайнаб» маснавий айтибдур… Бобур мирзо Машҳадда фавт бўлғон йил ул шаҳарда ғариб ва хаста йиқилиб эрди (қаровчиси бўлмаган касал бўлиб қолган эди). Фақир (Алишер Навоий) ғамхўрлик қилиб, сиҳат топти» (МАТ,13-том,46-47 бетлар).

Алишер Навоий Абусаид Мирзо замонида Машҳаддан Ҳиротга бориб, Мирхонднинг ёзишига кўра, «бир неча кунини у иқбол уйи остонаси (яъни Абусаид Мирзо саройи) мулозаматида (хизматида) ўткарди». Мавлоно Лутфий, Абдураҳмон Жомий, Сайид Ҳасан Ардашер, Паҳлавон Муҳаммадларнинг суҳбатларида бўлиш, маслаҳатларини олиш шарафига муяссар бўлди. Шеърлари эса тобора шуҳрат қозонаверади.

Алишер Навоийнинг Абусаид замонида Ҳиротда бўлиши кўпга чўзилмади. 1465 йил охирларида Абусаид мирзо Алишерга Ҳиротдан ихрож (кетиши) бўлишни буюрди. Алишер Навоий бу ҳукмни тезда бажариши шарт бўлганидан у Самарқандга кетишни ихтиёр қилди ва дўстлари, устозларининг ҳаммалари билан ҳам хайрлаша олмай, бу шаҳарга Балх, Тирмиз, Қарши, Шаҳрисабз орқали етиб келди.Алишер Навоий Самарқандга келиши сабаби ҳақида шундай ёзади: «Фақир таҳсил учун Самарқандға борғонда ул (яъни мавлоно Юсуф Бадиий ) Андижондин келди». (МАТ, 13 –том, 60- бет)

Алишер Навоий бунда Самарқанд ҳукмдори Аҳмад Ҳожибек Вафоий ғамхўрлигида яшади, машҳур аллома Фазлуллоҳ Абулайсий Самарқандий наздида икки йил арабият, шеърият ва фиқҳдан таълим олди; нақшбандия тариқатининг пешвоси Хожа Убайдуллоҳ- Хожа Аҳрори Вали (1404-1490) сўҳбатларидан баҳраманд бўлди; адабий муҳитнинг мавлоно Риёзий, Шайхим Суҳайлий, Мирзобек каби вакиллари билан яқин ижодий муносабатда бўлди, мушоираларда фаъол қатнашиб, катта обруга сазовор бўлди. Самаркандда эканлиги вақтида шеърлар ёзди, арабча сўзлар луғати бўлмиш «Сабъат ул-абҳур»ни тузди, отахони Сайид Ҳасан Ардашерга маснавийни битди, охирларида эса «Ҳилолия» қасидасини яратди.

Алишер Навоий умрининг Самарқандда ўтган тўрт йили бошқа воқеаларга ҳам бойдир. Худди шу вақтда у Соҳибқирон Амир Темур ва Улуғбек мирзолар томонидан бино қилинган улкан иншаотларни- Амир Темур жомеъ масжиди, Кўксарой, Бибихоним мадрасаси,Улуғбек мирзонинг Регистонда қурган мадрасаи олия, хонақоҳ, Масжиди муқаттаъ, корвонсарой, ҳаммомлари ҳамда машҳур расадхонасини, Гўри Амир мақбараларини асл ҳолатда кўрди, Самарқанддаги машҳур боғларда бўлди, Конигил, Кўҳак(Чўпонота)ларда сайр қилди.Улуғбек мирзонинг Самарқанддаги юлдузшунослик мактабининг жаҳоншумул ютуғи бўлмиш «Зижи жадиди Кўрагоний», Али Қушчи, Ғиёсиддин Жамшед ва бошқаларнинг асарлари билан яқиндан танишди, Натижада Самарқанддан олган таассуротлари унинг ижодида муҳим ўрин эгаллади. Шунинг учун Алишер Навоийнинг кейинчалик ёзган қатор асарларида, жумладан «Хамса», «Мажолис ун-нафоис» да Самарқанд ва самарқандликлар ҳақида кўп самимий сўзлар битилган. Масалан, «Садди Искандарий» да:

Ҳамул пуштаеким,1Кўҳак2топти исм,
Не пушта, жаҳон ганжи узра тилисм.

Ушоқ тош анга лаълу инжу киби,
Яшил сабзаси чархи мийну киби…

Ани ёнида шаҳр қилди бино,
Ки ўлтирмасин анга гарди фано.

Сикандар атоди Самарқанд ани,
Самарқанди фирдавсмонанд ани.
(МАТ,11-том,239 -бет).

Яна: «Фарҳод ва Ширин» да:

Темурхон наслидин султон Улуғбек,
Ки олам кўрмади султон анингдек.

Анинг абнойи жинси бўлди барбод,
Ки давр аҳли биридин айламас ёд.

Валек ул илм сори топти чун даст,
Кўзи олинда бўлди осмон паст.

Расадким, боғламиш зеби жаҳондур,
Жаҳон ичра яна бир осмондур.

Билиб бу навъ илми осмоний
Ки андин ёзди «Зижи Курагоний».

Қиёматға дегинча аҳли айём,
Ёзарлар онинг аҳкомидин аҳком.
(МАТ,8-том,463-бет)

Шунинг билан бирга «Мажолис ун нафоис»да Фазлуллоҳ Абулайсий Самарқандий, Мирзобек, мавлоно Риёзий, Муҳаммад Олим Самарқандий, Хожа Хурд Самарқандий, Хожа Хованд ибн Хожа Фазлуллоҳ Абулайсий Самарқандий ва бошқалар ҳақида самимият билан келтирган маълумотлари айтилганларга далил бўла олади.

1469 йилда Абусаид мирзо вафотидан сўнг Хуросон тахти Султон Ҳусайн Бойқарога насиб этди. Султон Ҳусайн Бойқаро дўсти Алишер Навоийни Самарқанддан чақириб олди. Алишер Навоий Ҳиротга келиб, Султон Ҳусайн Бойқаронинг рамазон ҳайити кунида ўтказилган тахтга расман ўлтириш маросимига қатнашиб, «Ҳилолия» қасидасини унга тақдим этди. Султон Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийнинг подшоҳлик муҳрдори лавозимига (1470 йилда) таъйин этди ва амирлик унвонини ҳам берди. Шундан Алишер Навоийнинг давлат арбоби сифатидаги фаолияти бошланди. Кейинчалик муҳрдорликни дўсти Шайхимбек Суҳайлийга топшириб( 1472), амирлик фаолиятини бажаришга киришиб кетди. Амирлик фаолияти кўпқиррали бўлиб, мамлакат осойишталиги, ободонлиги, илмий-адабий муҳитни ташкил этишга қатнашиш, хайр-эҳсон ишларини амалга ошириш каби соҳаларни ҳам қамраб оларди.

Энг муҳими шундаки, бу ишларни амалга оширишда мамлакат подшоҳи ҳам, фуқароси ҳам шоир Навоийга ишонганларидек, Низомиддин Амир Алишер Навоийга ҳам астойдил ишонардилар. Бу эса Алишер Навоийга яна кўпроқ масъулият юклар эди. Шунинг билан бирга саройдаги амиру амалдорларнинг узаро нифоқлари, қинғир ишлари Алишер Навоийни руҳан қийнарди. Бунинг устига ташкилий ишлар кўп вақтни олганидан ижодиётга берилиб кетолмасди.

Шу жиҳатдан Алишер Навоий 1476 йилда мансабдорликдан расман истеъфо берди. «Хамсат ул мутаҳаййирин»да ўқиймиз: «Ушбу тарихда (1476 йилда ) эрдиким, фақир (Алишер Навоий ) сипоҳийлиқдин мутанаффир бўлуб, маносибни тарк қилиб, мулозиматни ўксутуб эрдим». (МАТ,15- том, 20-21 бетлар).

Шундан сўнг Алишер Навоий подшоҳ ҳазратларининг энг яқин кишиси (муқарраби ҳазрати султон) сифатида ҳам ижод ва ҳам ижтимоий–ободончилик ишлари билан шуғулланади. Алишер Навоийга тегишли бўлган мол-мулк кўпгина бўлиб, Фахрий Ҳиротий «Латоифнома»сининг тўққизинчи мажлисида уқтирганидек, улардан тушадиган бир кунлик даромад 75 минг динорни ташкил қилса, харожоти эса 5 минг динорга тўғри келар экан. Мирзо Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий»да келтиришича, «Алишернинг бир кунлик даромади 18 минг шоҳрухий динор эди ва бу даромаднинг ҳаммасини хайрли ишларга сарф этарди».

Бобур Мирзонинг «Бобурнома»да куйидагича ёзгани ҳам диққатга сазовордир: «Алишербек… Мирзо (Султон Ҳусайн Бойқаро)дин нима олмас, балки йилда Мирзоға куллий (катта) маблағлар пешкаш қилур эди». Шунинг билан бирга Алишер Навоий ана шу даромадлар ҳисобида 360дан кўпроқ турли хилдаги иншаотларни-мадраса (Ихлосия), масжид (Қудсия), хонақоҳ ( Халосия), шифохона (Шифоия), работ (Работи ишқ), 70-80 кмлик (ўн тош) канал (Гуласб), кўприк, мақбараларни (Аттор, Қосим Анвор) қурдирди, уларга вақфлар ажратди, хайр-эҳсонларни доимий тарзда амалга оширди; адабиёт, санъат ва илм соҳаси мутахассислари, талаба ва мударрисларни моддий жиҳатдан рағбатлантирди. Бундай ишлар ҳақида Алишер Навоийнинг «Вақфия», Хондамирнинг «Макорим ул-ахлоқ», Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақоеъ» асарларида анча кенг маълумотлар бор.

Алишер Навоий ўзи турадиган «Унсия»да бой кутубхона ташкил қилиб, унинг биринчи китобдори (мудири) этиб, Мавлоно Муҳаммад Наққошни таъйинлади. Муҳаммад Наққош ўз замонининг билимдонларидангина бўлиб қолмай, балки наққошлик, рассомлик, соатсозлик ва чиний сандуқлар ясашда ҳам моҳир ҳунарманд эди. Унинг томонидан ясалган ажойиб сандуқ-соат Алишер Навоий кутубхонасида сақланган.

Мавлоно Муҳаммад Наққош кутубхонани тартибли тарзда сақлаш билан ҳурматга сазовор бўлган. Унинг ёнида Алишер Навоийнинг шахсий котиблари мавлоно Абдулжамил, мавлоно шайх Абдуллоҳлар ҳам фаолият кўрсатганлар. Мирхонд «Равзат ус-сафо»ни ёзаётганда ана шу кутубхонадаги нодир қўлёзмалардан фойдаланган. Алишер Навоий бино қилган «Ихлосия» мадрасаси, «Шифоия» дор уш-шифосида ишлаган мударрислар, бу ерда таълим олган толиби илмлар ҳам ана шу кутубхонанинг нодир асарларидан фойдаланганлар. Кутубхонада сақланган нодир асарлар рўйхати сақланмаган бўлса-да, аммо Алишер Навоийнинг турли асарларида, Мирхонднинг «Равзат ус-сафо»сида, Хондамир асарларида маълумотлар мавжуд.

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ ТУРКИЙ ШЕЪРИЯТИ

Алишер Навоийнинг туркий-ўзбек тилида ёзган шеърлари қуйидаги манбаъларда тўпланган.

1.Алишер Навоий шеъриятининг номаълум мухлислари томонидан тузилган «Илк девон».

Таъкидланганидек, мазкур девон Алишер Навоийнинг мухлислари томонидан 870 ҳижрий- 1465-1466 мелодий йилда тузилиб, Султон Али Машҳадийнинг гўзал настаълиқ хати билан кўчирилган ва номаълум мусаввир эса девоннинг зарварағи (биринчи-иккинчи бетлари) ва қолган варақларининг ҳаммасини гўзал нақшлар билан безаган. Девонга ном қўйилмаганидан унинг факсимил (фото) нусхасини биринчи марта нашрга (Тошкент, «Фан», 1968) тайёрлаган Ҳамид Сулаймон уни «Илк девон» тарзида номлаган эдилар.
Алишер Навоий ҳам ўзлари тузган биринчи девон- «Бадоеъ ул-бидоя» дебочасида унинг номини келтирмасдан фақат шундай ёзганлар: «Халойиқ орасида минг байт-икки минг байт ортуқроқ-ўксукроқким, ўзлари жамъ қилиб эрдилар, бағоят машҳур бўлиб эрди» (МАТ, 1-том, 24-бет).

« Илк девон»да тўртта навъдаги шеърлар бор: ғазал (391-та), мустазод (1-та), мухаммас (1-та) ва рубоий (41-та). Уларнинг жамъи 434та бўлиб, байтлар сони 2935,5, яъни 5871 мисрани ташкил этади. Девон қуйидаги матлаъли ғазал билан бошланади:

Илоҳо, подшоҳо, кирдикоро,
Санга очуғ ниҳону ошкоро.

Девон қуйидаги рубоий билан тугайди:

Охир дами умр иста шитоб, эй соқий,
Тутғил манга онча майи ноб, эй соқий-
Ким ҳашрда маст ўлаю хароб, эй соқий
То англамай, этсалар азоб, эй соқий.

Демак, «Илк девон» Алишер Навоийнинг 24 яшарлигигача ёзилган асарларини қамраб олган кўринади. Шуниси борки, ҳозир «Илк девон» деб талқин ва тақдим этилган нусха ҳақиқатан ҳам Алишер Навоий мухлислари томонидан тузилган девон нусхаси-ми, деган савол ҳали ўзил-кесил ҳал қилинган деб бўлмайди. Тадқиқотлар бу саволга аниқ жавоб топиши мумкин.

2.Алишер Навоийнинг ўзлари тузган девонлар.

—«Бадоеъ ул-бидоя» (ажойиб янгиликларнинг бошланиши) деб аталган биринчи девон 1479-1480 йилларда тузилган. Бу девонни тузишга Султон Ҳусайн Бойқаро жуда ҳам хайрхоҳ бўлган ва , Алишер Навоийнинг девонга ёзган дебочасида уқтирилганидек, уни тезлаштиришга буйруқ ҳам берган экан:

«Тиларбиз бу паришон бўлса мажмўъ,
Равон бўлким, эмастур узр масмўъ…

Чу билдинг ҳукм, бор, иштин ружўъ эт,
Равон мақсуд сори- ўқ шурўъ эт.

Мураттаб қилмағунча, тинма бир дам,
Сўз ўлди мухтасар, в-Аллоҳу аълам».
(МАТ, 1-том, 19-бет).

Шундай қилиб, Алишер Навоий ўз шеъриятининг биринчи девонини тартиб беришга киришади. Бу девон ўзининг тузилиши ва бошқа хусусиятлари билан мавжуд туркий ва форсий девонлардан фарқ қилиб туради. Бу фарқлар қуйидагича:

-девонга махсус дебоча ёзилади;
-девонга 32 ҳарф билан тугалланган ғазаллар киритилган;
-ҳар бир ҳарф билан тугалланган ғазалларни («алиф», «бе», «те»,..)
жойлаштиришда аввалида ҳамд , сўнг наът ва ундан сўнг эса бошқа мавзудагилари жойлаштирилади;
-ғазалларнинг якпора бўлишига эътибор берилади;
-ошиқона ғазаллар таркибига мавъиза, панд ва ҳикматлар киритилади.

«Бадоеъ ул-бидоя»да 11 навъдаги 1041-та шеърлар- ғазал, рубоий, мухаммас, мустазод, мусаддас,таржеъбанд, қитъа, луғз, муаммо, туюқ, фардлар киритилган. Бунда «Илк девон»дагилар ҳам борлигини унутмаслик керак. «Бадоеъ ул-бидоя» девони қуйидаги матлаъли ғазал билан бошланади:

Ашрақат мин акси шамс ил-каъс анвор ул-ҳудо,
Ёр аксин майда кўр деб жомдин чиқди садо.

Девон қуйидаги фард билан якунланган:

Сел йўлида фано даштида мужгоним эмас,
Кўз алочуқларининг дуд егон ўқларидурур.
(МАТ, 1-том, 692-бет)

«Бадоеъ ул-бидоя » даги шеърлар кейинчалик «Хазойин ул-маони»га киритилганлар.

-«Наводир ун-ниҳоя» (ниҳоят кўп нодирликлар) девони 1486-1487 йилда тузилиб, унинг 1487 йилда Абулжамил котиб, Султон Али Машҳадий томонидан кўчирилган нисбатан тўлиқ нусхалари ҳамда яна бир нотўлиқ нусхаси маълум. Нотўлиқ нусха Теҳроннинг Гулистон қасри кутубхонасида сақланади. Унинг бошқа нусхалардан фарқи шундаки, унда Алишер Навоийнинг ўз дастхати ва мўҳрининг акси бор. Бу дастхат ( avtograf) қуйидагича:

«Зиё ул-ҳақ в-ад-дунёву в-ад-дин,
Бериб иккинчи девонимға тазъйин.

Савод узра савод ар қилди мастур
Вале маънидадур нур ала нур.

Катабаҳу ал-абд ал- фақир Алишер ал- машҳур б-ин- Навоий (ёзувчи Навоий тарзида машҳур банда ва фақир Алишер ). Алишер Навоий муҳрида эса қуйидаги сўзлар битилган: «Кун оша ф-ид- дунё к-ал-ғариб ал- фақир Алишер» (дунёда ғариб ва фақир Алишердек яша).

«Наводир ун-ниҳоя»нинг нисбатан тўлиқ нусхалари таркибида асосан 862 та ғазал мавжуд. Алишер Навоий бу девонга ҳам дебоча ёзганини ўқтирган бўлсада, аммо «Наводир ун-ниҳоя»нинг бизгача маълум бўлган нусхаларида дебоча йўқ . Бас шундай экан бу соҳадаги изланишлар бирор –бир натижа берар деган умиддамиз.
«Наводир ун-ниҳоя» қуйидаги матлаъли ғазал билан бошланади:

Зиҳи зуҳури жамолинг қуёш киби пайдо,
Юзунг қуёшиға зарроти кавн ўлуб шайдо.
(МАТ,2- том, 9- бет)

Девон қуйидаги байт билан ниҳоясига етган:

Эй Навоий,они тарк айлаки, кўптур ғами ишқ,
Менки чектим ғамини, тарки не имкон эмди.
(МАТ, 2-том, 596-бет)

«Наводир ун- ниҳоя» девонидаги ғазаллар кейинчалик «Хазойин ул-маони» таркибига киритилган.
-«Хазойин ул-маони» (Маънолар хазиналари) девонлар туркуми 1491-1498 орасида Султон Ҳусайн Бойқаронинг «фармони вожиб ул-изъони» (итоат қилишга мажбур фармони) билан тузилган. «Хазойин ул-маони»ига тузилган йилларгача ёзилган шеърий асарлар , бундан олдин тузилган девонлардаги турли навъдаги шеърлар киритилган. «Хазойин ул-маони» шоир умрининг тўрт фасли асосида тўртта қуйидаги девонлардан иборат:

-«Ғаройиб ус-сиғар» (Ёшликнинг ажойиботлари) 7-8 яшарликдан 20 яшарлигигача ёзилган шеърларни қамраб олади.
-«Наводир уш-шабоб» (йигитликнинг нодирликлари)-20-35 ёшлар орасида битилган шеърлардан иборат.
-«Бадоеъ ул-васат» (ўрта ёшнинг ажойиб янгиликлари)- 35-45 ёшлар орасида ёзилган шеърлар.
-«Фавойид ул-кибар» (кексаликнинг фойдалари) 45-60 ёшга яқин вақтда ёзилган шеърларни ўз ичига олади.

«Хазойин ул-маони» дебоча, ғазал (2600), рубоий (133), мухаммас (10), мустазод (4), мусаддас (5), таржеъбанд (4), қитъа (210), луғз-чистон (10), муаммо(52), туюқ (13), фард (86), маснавий(1), қасида (1), мусамман (1), таркиббанд (1), соқинома (1), жамъи ўн олти навъ шеърдан иборат бўлиб, ундаги байтларнинг умумий сони 22450, 5(= 45000 мисраъ) дир.
«Хазойин ул-маони» девонлар туркуми «Бадоеъ ул-бидоя» девони каби қуйидаги матлаъли ғазал билан бошланади:

Ашрақат мин акси шамс ил-каъс анвор ул-ҳудо,
Ёр аксин майда кўр деб жомдин чиқди садо.
(МАТ,3-том, 25-бет.)

«Хазойин ул-маони» қуйидаги фард билан тугайди:

Сайл йўлида фано даштида мужгоним эмас,
Кўз олочуқларининг дуд еган ўғларидур.
(МАТ, 6-том,539 –бет).

Шуни эслатиш жойизки, «Хазойин ул-маони» 1498 йилда ниҳоясига етган бўлиб, Алишер Навоийнинг 1498-1500 йиллар орасида ёзган ғазал ва бошқа навъдаги шеърлари унга кирмай қолган. «Хазойин ул-маони»нинг илмий-танқидий матнини тузиш соҳасида катта илмий тадқиқот олиб борган Ҳамид Сулаймон ана шундай ғазал ва бошқа навъдаги шеърларни аниқлаб, уни ўзлари нашр эттирган 4 томлик «Хазойин ул-маони»нинг (Т; «Фан», 1959-1960) тўртинчи томи охирида «Навоий томонидан «Хазойин ул-маони»га киритилмаган шеърлар» сарлавҳаси остида 24 та ғазал, иккита рубоий , 8 та қитъа, 4 та фардни эълон қилган эдилар (қаралсин: Алишер Навоий. Хазойин ул-маони. 1У том, Т., «Фан», 1960, 773-794 бетлар).Бир –икки мисолни келтириш маъқул кўринади:

Ғазалнинг матлаъ ва тахаллусли байтлари:

1.Ё раб, улус ниҳони эмастур ниҳон санго,
Не дейин ниҳон ғамим не эрур чун аён санго…
Ҳақ сиридин Навоий агар истасанг нишон,
Жаҳд айлагилки, қолмасун аввал нишон санго.
(1Утом,773-бет).

2.Ул қуёшким салтанат авжи уза тобон эрур,
Барча шаҳлар жисм эрур, ул барчасиға жон эрур…
Эй Навоийдек танаъум бирла бўлса не ажаб,
Чун бориға ифтихор ул хусрави даврон эрур.
( 1У том,778- бет ).

Рубоий:
Гул борди эса чаман муаттар бўлсун,
Шамъ учти эса қамар мунаввар бўлсун.
Шаҳзодаға гар равза муяссар бўлди,
Султонға жаҳон мулки муяссар бўлсун.
(1У том, 791- бет ).

Изоҳ: бу рубоий «Муножот»да бор.

Фард: Не ажаб гар килмасам гул рангу бўйин орзу
Ким эрур андин димоғим ичра ўт, кўзумда сув.
(!У том, 794-бет).

Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг ўзбек тилидаги шеърияти тўртта девонга тўпланган бўлиб, улардан бирини («Илк девон») мухлислари тузган бўлсалар, қолган учтасини Алишер Навоийнинг ўзлари тузганлар. Булардан биринчи(«Бадоеъ ул-бидоя») ва иккинчиси («Наводир ун -ниҳоя») бир жилдлик тарзида тартиб берилган бўлса, учинчиси («Хазойин ул-маони») девонлар туркумидан, яъни тўрт девондан иборат яхлит қомусий асардир.Алишер Навоийнинг ўзлари тузган девонларининг ҳар бири ўзига хос хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қилади. Бу ҳол девон тартиб бериш ишига Алишер Навоийнинг жиддий муносабатда бўлганларидан, бу ишнинг катта масъулиятини теран англаганларидан далолат беради. Ана шунинг туфайли туркий шеърият тарихида бу девонлар нодир ва такрорланмас бадиий ҳодиса бўлиб қолди.

3. Алишер Навоийнинг насрий асарларидаги шеърий парчалар.

Алишер Навоийнинг «Маҳбуб ул- қулуб», «Муншаот», «Вақфия», «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам» каби насрий асарларида шеърнинг турли навъларидан (маснавий, рубоий, қитъа, фард) фойдаланилган. Ҳар бир насрий асарда баҳс юритилаётган мавзуга муносиб ва мувофиқ равишда ана шундай шеърлар келтирилган. Алишер Навоийнинг ўзбек тилидаги шеърияти ўрганилаётган вақтда бу манбаълардагилар ҳам назарда тутилмоғи маъқул.

Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг мероси кўп қиррали ва мазмунан ранг-баранг адабий-илмий хазина бўлганидек, унинг туркий –ўзбек тилида ёзган шеърияти ҳам турли навъларда , ҳар хил мавзуларга бағишланиб яратилганлигини алоҳида уқтириш лозим.

 

АЛИШЕР НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИНИНГ МАВЗУ ДОИРАСИ, ТИМСОЛЛАРИ ВА БАДИИЯТИ

Алишер Навоийнинг ўзбек тилида ёзган шеърларининг мукаммал қомуси «Хазойин ул-маони»дир.

Қайд қилинганидек, «Хазойин ул-маони»да Алишер Навоий томонидан ёзилган ўн олти навъдаги шеърлар бўлсада, уларнинг асосини ғазал ташкил этади. «Хазойин ул-маони»даги ғазаллар 2600та бўлиб, улар тўрт девоннинг («Ғаройиб ус –сиғар», «Наводир уш-шабоб», «Бадоеъ ул-васат», «Фавоид ул кибар») ҳар бирида 650 тадан жойлаштирилган. Алишер Навоий фақат ғазал навъидагина эмас, балки шеъриятнинг бошқа навъларида ҳам кўп ва хўб ёзди. Шунинг учун Хондамир «Макорим ул-ахлоқ»да Алишер Навоий рубоийларини энг гўзал ва жозибали; муаммо ва тарих навъларида «ҳам кўп гўзал ибора ва ёқимли сўзлар ул ҳазратнинг (яъни Алишер Навоийнинг) хотирига келган»,- деб уқтирган эди. (Макорим ул-ахлоқ. Т., БАН, 1967, 50,53-бетлар).

Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам «ҳеч ким (Алишер Навоийдек) онча кўп ва хўб (шеър) айтқон эмас», — дейиш билан бирга «яхши рубоиёти ҳам бор», — деб қўшиб қўйган (Бобурнома, Т., «Фан», 1960, 233-бет). Демак, Алишер Навоий ўзбек шеъриятининг барча навъларида «кўп ва хўб» асарлар яратган буюк сиймодир.
Шундай бўлса-да, Алишер Навоий ўзбек шеърияти тарихида ғазал навъини ҳам мазмун, ҳам шакл ва ҳам бадиийлик жиҳатидан юқори чўққига кўтаргани сабабли уни «Ғазал мулкининг султони» деб эъзозлайдилар. Шундан-да, инглис шарқшуноси А.Гибб «Навоий туркийгўй шоирлар учун ибрат ва намунадир»,- деб ёзганда бу ҳақиқатни эътироф этган эди.

Алишер Навоий ғазалларининг мавзу доираси кенг. Уларда ишқ (мажозий ва ҳақиқий), ижтимоий, фалсафий, ахлоқий мавзулар шунчалик маҳорат билан ёртилганки, натижада ҳар бир ғазал бадиий тафаккурнинг ўзига хос мужассамига айланган. Алишер Навоий ўзининг ғазаллари билан ўзбек шеъриятидаги ғазал ёзиш анъанасини ривожлантирди ва навоиёна услубда ёзилган ғазалларни яратди. Навоиёна услубда ёзилган ғазаллар бир мавзуни кенг ва чуқур ёритиш, руҳий кечинмаларнинг самимий ва ҳаққонийлиги, панд-насиҳат ёки мавъизанинг мавжудлиги ҳамда бадиий тасвир воситаларидан ниҳоятда маҳорат билан фойдаланганлик билан ажралиб туради. Алишер Навоий ўзлари «навоиёна» услубнинг моҳиятини қуйидаги қитъада баён этганлар:

Ғазалда уч киши тавридур ул навъ-
Ким андин яхши йўқ назм эҳтимоли:
Бири мўъжиз баёнлиғ соҳири Ҳинд,
Ки ишқ аҳлини ўртар сўзу ҳоли;

Бири Исонафаслик ринди Шероз,
Фано дайрида масту лоуболи;
Бири қудсий асарлик орифи Жом,
Ки жоми Жамдур синган сафоли.

Навоий назмига боқсанг, эмастур –
Бу учнинг ҳолидин ҳар байти холи.
Ҳамоно кўзгудурким, акс солмиш
Анга уч шўх маҳвашнинг жамоли.
(МАТ,6-том, 516-бет).

Демак, Алишер Навоий ўз ғазалларида «ишқ сўзи» (ишқдаги куйиш, ёнишлар, руҳий ҳолат), «риндоналик» ва «орифоналик» нинг қоришганига алоҳида эътиборни қаратади. Бу билан ғазалнавислик анаънасидаги услублардан ижодий илҳомланиш натижасида майдонга келган янги услубга- навоиёна услубга ишора қилмоқда. Шунинг билан бирга навоиёна услубда туркийгўй халқлар оғзаки ижодидаги «туркий» ва «қўшуқ» навълари хусусиятларидан илҳомланиш йўналиши ҳам кўзга ташланади. Бас шундай экан, Алишер Навоий ғазаллари ҳам форсий, ҳам туркий ғазал ва «туркию қўшуқ»лар хусусиятларининг қоришуви натижасида яратилган ажойиб асарлардир.

Алишер Навоийнинг ана шундай ажойиб ғазалларида турли мавзулар билан бирга ишқ мавзуси алоҳида мавқега эга.
Алишер Навоий шеърияти, жумладан ғазалларида ишқ кенг қиррали мавзу сифатида қаламга олинган, жумладан инсоннинг инсонга, табиатга нисбатан бўлган ишқ-муҳаббати ва, шунинг билан бирга, Аллоҳ таолога нисбатан бўлган ишқи масалалари ёритилган. Ҳар иккала ишқ мукаммал мужассам бўлган шахснинг комилликка-комил инсон даражасига эришуви шоирнинг бош мақсади бўлиб ҳисобланади.

Алишер Навоий:

Офаринишдин қилиб инсон ғараз,
Они айлаб халқ ичинда беаваз, —

деб Ҳазрати Инсоннинг буюк мақомидан сўз юритади ва унинг учунгина хос бўлган фазилатни-ишқдаги ёниш-куйиш (сўз), самимийлик ва чуқур ҳиссиётларни ҳар томонлама ёритади. Шундан келиб чиққан шоир шундай дейди:

Эй Навоий, ул пари ўлтурса ҳам оздур сени,
Кимки инсондур анинг маҳбуби ҳам инсон керак.

Алишер Навоий ғазалларида ана шу маҳбуб-севимли кишининг сиймоси-портрети ҳам маълум даражада чизилган. Бу ҳол хусусан унинг қуйидаги ғазалида бўртиб кўзга ташланиб туради:

Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин,
Кўнглума ҳар бирининг дарду балосинму дейин?

Кўзи қаҳринму дейин, кирпики заҳринму дейин,
Бу кудурат аро рухсори сафосинму дейин?

Ишқи дардинму дейин, ҳажри набардинму дейин.
Бу қатиқ дардлар аро васли давосинму дейин?

Зулфи доминму дейин, лаъли каломинму дейин,
Бирининг қайди яна бирнинг адосинму дейин?

Турфа холинму дейин, қадди ниҳолинму дейин,
Мовий кўнглак уза гулранг қабосинму дейин?

Чарх ранжинму дейин, даҳр шиканжинму дейин,
Жонима ҳар бирининг жавру жафосинму дейин?

Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфини эт,
Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин?
(МАТ, 4-том, 350-бет).

Мазкур ғазалнинг биринчи байтида севимлининг «қоши, кўзи», иккинчи байтида «кирпиги, рухсори», тўртинчи байтида «зулфи (сочи), лаъли (лаби)», бешинчи байтда «холи, қади, кўнглаги, қабоси» бир-бир тасвирланган. Мақтаъда эса яна «қошу кўз» ҳақида сўз юритилади. Демак, бунда, бир томондан, севимлининг юзи ва боши билан боғли «кўз, кирпик, хол, рухсор (йуз),лаб, соч» тасвири берилган бўлса, иккинчи томондан, севимлининг қади-қомати билан боғли бўлган «кўнглак, қабо» каби кийимлар тасвири келтирилган. Севимли сиймо-портретининг бундай тарзда чизилишидан маълумки, у аёллардан бўлиб, Алишер Навоий тасаввуридаги маҳбуба-инсон гўзалидир. Демак, Алишер Навоий ғазалларидаги инсон, бир томондан, гўзал маҳбуба бўлса, иккинчи томондан, дўст, ёр, эркак жинсидаги яқин киши ҳам бўлиб келади. Бу фикрнинг исботи учун улуғ шоирнинг машҳур «Қаро кўзум» ғазалини эслатиш мумкин:

Қаро кўзум, келу мардумлиғ эмди фан қилғил
Кўзум қорасида мардум каби ватан қилғил.

Мазкур ғазал кўпгина адабиётшунослар, жумладан Натан Маллаев, Исматулло Абдуллаев, Нусратулло Жумаев ва бошқалар томонидан таҳлил қилинган ва бу ҳақда турли хил баҳслар юритилган. Мен бу ўринда ана шу баҳсга қатнашиб, ўзининг анча асосли фикрларини баён этган арабшунос, адабиётшунос ва тасаввуфшунос олим академик Алибек Рустамовнинг айрим фикрларини айнан келтириб, туғилиши мумкин бўлган ҳар хил саволларга ҳам ундан жавоб топса бўлади, деб ўйлайман:  «Навоийнинг бу ғазалдаги манзури (яъни маҳбуби) инсонми ёки Худоми, деган масалани ҳал қилайлик. «Қора кўз»ни Худо деб тушиниш, биринчидан, илмий маълумотнинг етишмаслиги натижасида вужудга келган таассуб, иккинчидан, фазлфурушликка бўлган интилиш натижасидир. Навоий шаклсиз Олий вужудга (Аллоҳга) «қора кўзум» деб мурожаат қилмайди, ундан инсон қиёфасига киришни талаб қилмайди ва унинг «юзидаги тер»ни кўриб ўлмайди…

Навоийнинг бу ғазалига манзури (маҳбуби) йигитми, қизми деган саволга йигит деб жавоб беришимиз керак бўлади… Унинг йигитлигини тан олмасликка ҳаракат қилиш Навоийнинг ишқи маънавий ишқ эканлигини ҳисобга олмаслик натижасидир. Маънавий ишқда жинс ва ёшнинг аҳамияти бўлмайди». (Алибек Рустамов. Навоийнинг «Қора кўзи» ким? Мулоқот, 1991, №9, 35-бет).

Бундан маълум бўладики, Навоий ғазалиётида ҳам инсоний (аёл-эркак ўртасидаги), ҳам маънавий (жинси фарқ қилмайди) ҳамда ҳақиқий (Аллоҳ таолага нисбатан) ишқ ўз ифодасини топган бўлиб, ана шу асосда унинг тимсоллари ҳам белгиланади: ошиқ-маъшуқа, дўст-ёр, Аллоҳ-солик ва бошқалар.

Биз гапни инсонлар (аёл-эркак) ўртасидаги ишқий мавзудан бошлаган эдик. Бас шундай экан, Алишер Навоий бу ишқни қандай тушинади ва тушинтиради, деган саволга мухтасар жавоб беришга уриниб кўрайлик.

Алишер Навоий инсонлар (ошиқ – маъшуқа) ўртасидаги ишқни «журм»-гуноҳ, деб эмас- аксинча уни энг олижаноб инсоний фазилат ва ҳодиса деб билади:

Менинг ё дўстнинг журми дема ишқимниким, эрмас
Менинг ҳам ихтиёримда, анинг ҳам ихтиёринда.

Бундай ишқ шундай бир руҳий ҳодисаки, у бир шахснинг ихтиёрида эмас, балки икки томон – маҳбуб ва маҳбубанинг «илоҳий қудрат» тортуви билан бир-бирларига интилишлари, қалб торларининг бир-биринга боғланишидирки, уни манъ этиш сира мумкин эмас. Шу жиҳатдан Алишер Навоий ёзади:

Носеҳо, ошиқлигимни манъ қилдинг, билмадинг-
Ким, насиҳат бирла дафъ ўлмас, қазо бўлган бало.

Бундай ишқ қанчалик манъ этилса ёки ундан қутилиш ҳақида гап-сўз бўлса, у шунчалик кучайиб бораверади:

Кўргали ҳуснунгни зору мубтало бўлдум санга,
Не балолиғ кун эдиким, ошно бўлдум санга.

Ҳар неча дедимки, кун-кундин узай сендин кўнгул
Ваҳки, кун – кундин батарроқ мубтало бўлдум санга,

Мен қачон дедим: «Вафо қилғил манга»,- зулм айладинг,
Сен қачон дединг: «Фидо бўлғил манго», — бўлдум санга.

Қай парипайкарға, дерсен, телба бўлдинг бу сифат,
Эй парипайкар, не қилсанг, қил манго, бўлдум санга.

Эй кўнгул, тарки насиҳат айладинг, овора бўл,
Юз бало етмаски, мен ҳам бир бало бўлдум санга.

Жоми Жом бирла Хизр суйи насибимдур мудом,
Соқиё, то тарки жоҳ айлаб, гадо бўлдум санга.

Ғусса чангидин навое топмадим ушшоқ аро
То Навоийдек асиру бенаво бўлдум санга.
(МАТ, 3-том, 37-бет).

«Шашмақом» куйида ижро этиладиган бу машҳур ғазалда ошиқнинг маъшуқага – инсон гўзалига нисбатан бўлган муҳаббати, унинг ошиқ вужудига сингиб кетиб, ундан-муҳаббатдан ҳам, маъшуқадан ҳам қутулишни истамаганлиги кайфияти чуқур руҳий ҳолат тарзида тасвирланган. Бундай муҳаббат эгаси эса «Навоийдек асиру бенаво» (бечора) бўлмоғи керак. Ғазалнинг қалбларни тўлқинлантириши ва ўқувчини ўзига мафтун этиб, гўё ўзининг ҳолати (ишқий кечинмалари) тасвирлангандай қабул қилинишининг сабабларидан бири шундан иборат бўлса керакки, унда Алишер Навоий саргузаштлари-ҳасби ҳоли ҳам маълум даражада қоришиб кетган кўринади. Дарҳақиқат, Алишер Навоий ўзининг ҳаёти давомида амалга ошмаган «биринчи муҳаббати»га содиқ қолиб яшади. Шунинг учун унинг тасвирларига бемалол ишонса бўлади.

Жумладан:

Кўнглум ўртансун агар ғайрингға парво айласа,
Ҳар кўнгул ҳамким, сенинг ишқингни пайдо айласа…

Ўзгалар ҳуснин тамошо айласам навмид ўлай,
Ўзга бир кўз ҳамки ҳуснунгни тамошо айласа…

Даҳр шўхига Навоий сайд бўлма неча ким,
Кун узори узра тун зулфин мутарро айласа.

Шоир бунда бир севгили севгилисига содиқ қолиш ҳақида сўз юритади-да, шунинг билан бирга, ошиқни «йўлдан оздирувчи» гўзалларнинг – шўхларнинг нозу карашмаларига алданмасликка даъват этади:

Эй Навоий, тиласанг ёр ила топмоқ пайванд,
Ғайрдин саъй қилиб, риштаи пайвандни уз.

Бу эса ҳаётий ҳақиқат ва ҳам ўринли огоҳлантиришдир. Агарки, ошиқ алданиб қолиб, севган севгилисига «хиёнат» ёки вафосизлик қилса, у қаттиқ жазоларга лойиқдир:

Халқ, тарки ишқ айларга мени дилхастани,
Ўлтуруб олам элига мужиби панд айлангиз.

Ёки: Қилсалар ошиқ гуноҳ, қилмоқ сазо ҳижрон эмас,
Қатл тири сурки, қилмоқ ғорати жондур сазо, —

дейди Алишер Навоий тасаввуридаги ҳақиқий ва самимий ошиқ. Шуниси диққатга сазоворки, Алишер Навоий ишқ-муҳаббатни инсоннинг энг олижаноб ахлоқий фазилатлари билан боғлилигини ҳам назарда тутиб, самимий ва ҳақиқий ошиққа қаратиб, шундай дейди:

Сен ўз хулқингни тузгил, бўлма эл ахлоқидин хурсанд.

Демак, ишқ – булҳаваслик, масъулиятсизлик ва ахлоқсизликни эмас, балки самимийлик, фидоийлик ва ўзни идора қила билишликни талаб қилади.

Гар жафо қил, гар вафоким, дилситоним сен менинг,
Гар мени ўлтур в-агар тиргузки, жоним сен менинг.

Ана шундай фазилатларга эга бўлган маънавияти юқори даражадаги инсонгина ошиқ бўла олади. Бундай ишқ ва ошиқ чегара билмайди, балки унинг асосий мезони самимийлик ва инсонийликдир. Шунинг учун Алишер Навоий ёзади:

Кўнглингни олса малоҳат била, тафовути йўқ,
Хитойи ўлсун ё армони ва ё ҳинду.

Яна:

Санамлар ҳуснидин мақсуд ёр ўлмиш Навоийға,
Агар барлос, агар тархон, агар орлот, агар сулдуз.

Бу ниҳоят инсонпарварлик ва олижаноблик билан айтилган фикрлардир, чунки ҳаётий ҳақиқат ҳам шу. Тўғри, Алишер Навоий ғазалларида ана шу ишқ тасвирида висол шодлиги, ҳижрон азоби, рақибнинг разил қилмишлари ҳам қаламга олинади, яъни ишқ соҳибининг бу йўлдаги куйиш-ёнишлари, қийналишлари, руҳий кечинмалари самимий тарзда тасвирланади. Шундан-да, ошиқнинг кўз ёшлари- йиғлаши ҳам, шодликлари ҳам ўқувчи қалбида чуқур из қолдиради. Мана ошиқнинг маъшуқа ҳижронидан қутилиб, висолига эришган чоғдаги кайфиятининг баёни:

Менмудурур менким, сенинг васлинг муяссардур менга,
Бахти гумроҳдин қачон бу қисса бовардур менга…

Ою Хуршидингни йиғ, э чархи гардунким, бу дам
Ҳамдам ул Ой чеҳрали, хуршидпайкардур менга.

Демак, Алишер Навоий инсоний – ошиқ ва маъшуқа ўртасидаги ишқни жуда теран тушинади ва ўзининг бу соҳадаги қарашларини ғазаллари ва бошқа навъдаги шеърларида бадиий жиҳатдан ниҳоят гўзал тарзда маҳорат билан тасвирлайди.

Алишер Навоий шеъриятида ҳақиқий ишқ – Аллоҳ таолога нисбатан бўлган муҳаббат, унинг зотий сифатларига интилиш жараёнида комилликка эришув масалалари, Расулуллоҳ Муҳаммад ҳазратларига бўлган садоқат каби тасаввуфий мавзулар ҳам қаламга олинган. Бу мавзу фақат алоҳида ғазаллар (наът, ҳамд, мавъиза) дагина эмас, балки бошқа мавзулардаги ғазаллар зимнида ҳам ўз аксини топган. Шунинг учун бу мавзу кенг қамровли бўлиб, унинг ўзига хос тимсол ва бадиий тасвир воситалари борки, бу мавзудаги ғазалларни таҳлил ва талқин қилиш жараёнида уларни эътибордан четда қолдириш мумкин эмас.

Шуни назарда тутган Алишер Навоий «Хазойин ул-маони» таркибидаги девонларни ҳамд, наът ва мавъиза ғазаллардан бошлайди. Масалан, «Ғаройиб ул-сиғар» девонининг «Ашрақат», «Зиҳи ҳуснунг», «Эй ҳамд», «Илоҳо, подшоҳо, кирдикоро» сўзлари билан бошланадиган, «Наводир уш-шабоб» девонининг «Зиҳи зуҳури жамолинг», «Илоҳий амринга» каби сўзлар билан бошланадиган ҳамд ғазаллар ҳамда «Эй нубувват», «Зиҳи жавлонгаҳинг», («Ғаройиб ус-сиғар»),«Зиҳи буроқинг», «Бедилинг хайли русул» («Наводир уш-шабоб») каби наът ғазаллар билан бошланиши ҳам бежиз эмас.

Қайд қилинганидек, бутун «Хазойин ул-маони» «Ғаройиб ус-сиғар»даги биринчи ғазал – «Ашрақат» билан бошланади (маълумки, «Бадоеъ ул-бидоя» ҳам шу ғазал билан бошланган эди). Алишер Навоийнинг бу ғазалга бунчалик эътибор беришининг сабаби нимада? Бунинг асосий сабаби, бизнингча, шундан иборат бўлса керакки, ғазалда инсон ва Аллоҳ таоло, инсон ва коинот, инсон ва комиллик, инсоннинг ўзлигини ҳамда Олий ҳақиқатни таниши каби фалсафий масалалар тасаввуфий идрок ва талқинда берилган. Бу масалалар эса дунёқарашнинг асосий фалсафий тамойиллари бўлиб, уларнинг бадиий инъикоси бутун шеъриятда амалга оширилган. Шу жиҳатдан бу ғазал «Хазойин ул-маони» хазинасининг калити вазифасини ҳам ўтаган кўринади. Чунки бу ғазалнинг асл моҳиятига етган киши «Хазойин ул-маони»да баён этилган бадиий тафаккур маҳсулини яхши англаб олади.

Ғазалнинг биринчи байти ҳусни матлаъ бўлиб, унда шоир бутун ғазалда ифода этмоқчи бўлган фикрнинг моҳияти – мағзини ҳамда «жому май»нинг ботиний – тасаввуфий маъносини баён этган.
«Ғаройиб ус-сиғар» девонидаги «Эй, нубувват хайлиға хотам бани Одам аро» мисраси билан бошланадиган наът ғазалда Расулуллоҳ Муҳаммад (с.а.с.) ҳазратларидан, ул набининг фазилатларидан баҳс юритилган. Бундай ғазаллар «Хазойин ул-маони» таркибидаги ҳар бир девонда ҳам бор.

Алишер Навоий шеъриятидаги тасаввуфий мавзулар инсонни комиллик сари интилишларини исломий фалсафа нуқтайи назаридан бадиият қонуниятлари доирасида баён этади.

Алишер Навоий шеърияти-ғазалларида ижтимоий, сиёсий ҳаётнинг муҳим муаммолари, ўша даврдаги турли табақа вакиллари ҳақидаги мулоҳазалар, гўзал ахлоққа доир панд-насиҳатлар ҳам қаламга олинган.

Алишер Навоий ғазалларида ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг муҳим муаммоларидан бўлмиш жамиятни бошқариш, бошқарувчиларнинг қандай бўлмоғи лозимлиги ҳақида диққатга сазовор мулоҳазалар баён этилган. Жумладан:

Ёрдин айру кўнгул мулкедурур султони йўқ,
Мулкким, султони йўқ, жисмедурурким жони йўқ.

Бу байтда асосий диққат кўнгулнинг ёрдан айрилмоғи мумкин эмас, чунки кўнгул мулкининг жони-султони ёрдир, деган фикрга қаратилган бўлса-да, аммо шоир бу фикрни кучайтириш мақсадида уни ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги ҳодиса – мамлакатнинг султонсиз (бошқарув бошлиғи маъносида) бўлиши мумкин эмаслиги, яъни султон (бошқарув бошлиғи) мамлакатнинг жони эканлиги билан қиёслайди. Бу билан Алишер Навоий ўзининг жамият ва унинг бошқаруви (султон, шоҳ) тўғрисидаги ижтимоий-сиёсий қарашларини ифода этади. Шунинг билан бирга бошқарув бошлиғи – шоҳ, султоннинг қандай фазилатлар соҳиби бўлмоғи лозимлигига ҳам эътиборни қаратиб, шундай ёзади:

Васл ила қилғил бузуқ кўнглум иложинким, қилур
Шоҳ адл этмак била вайроналар таъмирини.

Демак, шоҳнинг асосий фазилати –одил-адолатли бўлмоқ. Чунки ана шундай шоҳ вайрона-харобаларни обод қила олади, яъни мамлакат обод осойишта бўлади. Бунинг учун эса султон- шоҳ наздидаги вазир ва амирлар ҳам худди шундай фазилатли бўлмоқлари лозим. Агарда уларнинг орасида «фарзин каби кажлар», яъни асосий бош йўл- адолат йўлидан чекинувчилар бўлса, унда адолат мезонига дарз кетиб, адолатсизлик юзага чиқиб, «ростравлар»- адолат йўли билан борувчилар четда қоладилар:

Шоҳ ёнин фарзин киби кажлар мақом этмиш не тонг,
Ростравлар арсадин гар тутсалар рухдек қироқ.

Демак, Алишер Навоий мамлакатни бошқариш масаласи ва бошқарув бошлиғи (султон, шоҳ) нинг фазилатлари ҳақида мўъжаз тарзда фикр юритган. Шунинг билан бирга Алишер Навоий ғазалларида замонадан шикоят, айрим табақа вакилларини танқид қилиш мавзулари ҳам ёритилган. Жумладан:

Кимга қилдим бир вафоким, юз жафосин кўрмадим,
Кўргузуб юз меҳр, минг дарду балосин кўрмадим.

Ёки:

Билмадим, олам элида йўқтурур мутлақ вафо,
Ваҳки, умре улча йўқтур соғиниб бор истадим.

Яна:

Меҳр кўргуздум, аммо меҳрибоне топмадим,
Жон басе қилдим фидо, ороми жоне топмадим.

Ана шу байтлар билан бошланадиган ғазалларда замона ва замона аҳлидан шикоят нидолари ўз аксини топган бўлса, бир қатор ғазалларда фирибгар, халқни алдовчи «шайх» «воиз» ларни қаттиқ танқид қилишга ҳам ўрин ажратилган. («Хонақоҳда», «Эй воиз»). Шунинг билан бирга ғазалларда ҳасби ҳол , табиат манзаралари , йил фасллари (баҳор)нинг гўзал тасвирлари ҳам бор. Жумладан:

Ваҳки, чамандин яна эсти шамол ўзгача,
Ҳар дам ўлур атридин кўнглума ҳол ўзгача…

Шуниси диққатга сазоворки, Алишер Навоий ғазалларида комил инсон бўлиш шартларига оид панд-насиҳатлар ҳам ўрин олган. Масалан:

Улуғлардин насиб истар эсанг, касби камол этким,
Нединким, анбиёға илмлик инсон эрур ворис.

Яна:
Жаҳонда фақр касб эт, майл кўп қилма ғино сари,
Ки мундин оз етибдур орзу фарзона андин кўп.

Шундай қилиб, Алишер Навоий ғазаллари ҳам мавзу, ҳам тимсоллар жиҳатидан кўпқирралидир.

«Хазойин ул-маони» да шеъриятнинг бошқа навълари – рубоий, қитъа, қасида, мухаммас, соқийнома, туюқ ва бошқалар ҳам киритилган. Шулардан айримларини кўздан кечириш мақсадга мувофиқдир.

1. Рубоий. Алишер Навоий рубоий жанрида кўп асарлар битган бўлса-да, улардан 133 тасини «Ғаройиб ус-сиғар» девони таркибига киритган. Рубоийлар мумтоз шеърият назарияси талабларига тўла жавоб беради. Улар ҳамд, наът ҳамда фалсафий-ижтимоий, ишқий-ахлоқий мавзуларга бағишланган . Алишер Навоий рубоийларидан айрим намуналар айтилганларга мисол бўла олади:

Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш,
Эл анга шафиқу меҳрубон бўлмас эмиш.
Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса
Булбулға тикондек ошён бўлмас эмиш.

Яна:

Ким истаса салтанат саходур анга шарт,
Ҳар ваъдаки айласа, вафодур анга шарт.
Ким фақр талаб қилса, фанодур анга шарт,
Оллиға неким келса, ризодур анга шарт.

Яна:

Кўз бирла қошинг яхши, қабоғинг яхши,
Юз бирла сочинг яхши, дудоғинг яхши.
Энг бирла менгинг яхши, сақоқинг яхши
Бир-бир не дейин бошдин аёғинг яхши.

Мазкур рубоийлар «Ғаройиб ус-сиғар» девонига киритилгани уқтирилган эди. Алишер Навоийнинг «Хазойин ул-маони» учун ёзган дебочасида ҳам рубоийлар бор. Уларда ҳасби ҳоллик хусусиятлари ҳамда маълум тарихий воқеани ифодалаш кўпроқ кўзга ташланади. Жумладан:

Шоирлиғ ила шуҳра қилиб отимни,
Зоеъ қилдим шеър ила авқотимни.
Эмди тузайин Тенгрига тоотимни,
Кўп элга мушавваш этмай абьётимни

Ёки:

Бу баҳрки, ганжи ломаконий дедилар
Ҳар қатрасин оби зиндагоний дедилар.
Шаҳ махзани табъидин нишоне дедилар,
Ким ани «Хазойин ул- маони» дедилар.

Шундай қилиб, Алишер Навоий рубоийларининг бир гуруҳи анъанавий мавзуларда ( ишқ, ижтимоий-фалсафий, ахлоқий…) ёзилган бўлса, иккинчи гуруҳида рубоий ёзилаётган даврдаги тарихий ҳодисалар, шоир кайфияти, ҳасби ҳоли баёни ҳам ўрин олган.

2. Қитъа. «Хазойин ул-маони» таркибидаги ҳамма девонларда мавжуд бўлган қитъаларнинг сони 210 тани ташкил этади.
Аммо Алишер Навоийнинг қитъалари насрий асарларида ҳам кўплаб учрайдики, уларнинг ҳаммаси ҳам «Хазойин ул-маони» таркибига киритилган эмас.
«Хазойин ул-маони» даги қитъалар шакл ва мазмун жиҳатидан мумтоз шеършуносликнинг мазкур навъ (жанр)олдига қўйган талабларига мосдир. Алишер Навоий ўз қитъаларининг аҳамияти ҳақида шундай ёзади:

Мундоқ муқаттаотким, мен йиғмишам эрур,
Ҳар бир ҳадиқаи хирад айлар учун фароғ.
Мажмўин уйла кишваре англаки, сатҳини,
Ҳикмат суйидин айламишам қитъа-қитъа боғ.

Мазмуни: Мен йиққан қитъаларнинг ҳар бири осойишта яшаш учун билим боғларидир. Уларнинг барчасини бир мамлакат деб тасаввур этсанг, ҳар бир қитъани эса донишмандлик суйи билан суғорилган боғ деб билгил.

Алишер Навоийнинг таъкидлаганидек, унинг турли мавзуларда битилган қитъалари ҳаётий тажриба ҳикматлари ва донишманд мутафаккирнинг кузатишлари натижасидир. Шунинг учун шоир қитъаларга алоҳида эътибор бериб, уларни сарлавҳалар билан ҳам таъминлаган. Қитъа ва унинг сарлавҳалари яхлит олинганда шоир айтмоқчи фикр, кўзда тутилган мақсад яққол намоён бўлади.

Шуниси ҳам борки, қитъаларга ёзилган сарлавҳаларнинг ҳар бири мақол ва ҳикматли сўз даражасига кўтарилган. Масалан, «Ёмон ёмонлигини қилмаса, яхшилиғча бор ва бир яхшилиғ қилса, ўн яхши қилиғча, » «Фалокатдин аёғига кашф бўлмағанга чун кафш учун аёғи бор, шукр вожибдур», «Дўстдинким, душман хўйи бўлғай, душман яхшироқдурки, дўст рўйи бўлғай» ва бошқалар.

Алишер Навоий қитъаларининг кўпчилиги комил инсонни тарбиялашга қаратилганлиги жиҳатидан уларнинг аҳамияти ҳозирги кунда ҳам беқиёсдир. Шунинг учун «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» (Т., «Ўзбекистон»,2000) рисоласининг «Комил инсон» бобида Алишер Навоийнинг қуйидаги қитъаси келтирилган:

Камол эт касбким, олам уйидин
Сенга фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ.
Жаҳондин нотамом ўтмак биайниҳ,
Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ.

Алишер Навоийнинг қитъаларида ота-она ҳурмати, қадриятларни эъзозлаш, илм ўрганиш , яхши ахлоқ эгаси бўлишга даъват этиш каби мавзулар билан бирга ёмонлик ва ёмонлардан узоқ бўлиш мавзуси ҳам, замонасидаги тоифалар тўғрисида сўз юритиш ҳам қаламга олинган. Жумладан, замонасининг машҳур хаттоти Султон Али Машҳадий ҳақидаги қуйидаги қитъа ана шулардан биридир:

Қиблат ул – куттобким, дерлар ани Султон Али,
Ким қазо килки масаллик хомаси ёзмас ғалат.
Қайси қитъамники ёзди , борди андин шеърлик,
Эл солурлар жузвдонғаким, эрур бир қитъа хат.

Демак, улуғ шоир қаламига мансуб қитъалар мавзу доирасининг кенглиги, бадиияти билан ажралиб туради.

3.Қасида. Алишер Навоийнинг ўзбек тилида ёзган машҳур қасидаси «Ҳилолия» деб аталиб, у 1469 йилда Султон Ҳусайн Бойқаронинг тахтга чиқиш маросими муносабати билан унга (шоҳга) тақдим этилган. Қасида янги ой –ҳилолнинг тасвири билан бошланиб, коинот сайёраларидан Баҳром (Марс), Аторуд (Меркурий) кабилар, туқкўз фалаклардан сўз юритилади. Қизиқ бир тасвир бор, у ҳам бўлса, шоир хаёлан Аторуд билан Шоҳ Абулғози Султон Ҳусайн ҳақида мушоирага киради ва ўз мадҳия байти билан «Аторудни хижил» қилади, париваш дўсти ва Султон Ҳусайннинг ҳам байтлар битганликларини тасвирлайди. Шундан сўнг Султон Ҳусайн Бойқаро мадҳи берилади:

Қайси шоҳ улким, азалдин Ҳаққа ул эрмиш мурод,
Халқ қилмоққа салотин гавҳарининг хилқатин:
Шоҳ Абулғози саодат ахтари Султон Ҳусайн
Ким қуёшни зарра дер кўрган сипеҳри ҳашматин.

Шоир Султон Ҳусайн Бойқаронинг сифат ва фазилатларини мадҳия қасидалари талабларига мувофиқ тарзда тасвирлайди ва унга узоқ умр , янги-янги зафарлар тилаб тугатади. Қасидада бадиий тасвирнинг муболаға, талмеҳ, истиора, ташбеҳ каби санъатларидан унумли фойдаланилган. Мисоллар:

Истиора:

Ё хуруси чарх қилди ошкоро шаҳпарин,
Ёки Баҳром айлади зоҳир қиличи ҳиддатин.

Муболаға:

Топқали шаҳнинг фалакваш тахтиға байрам куни.
Чун ёяр жинси башар хайлиға хони рифъатин.

Талмеҳ-Муболаға:
Дўзахи қаҳрингдин айрилса ҳавоға бир шарар
Айлаб анфоси Масиҳо барқи офат хислатин.

Тазод- Шоҳлар дарвешию дарвешлар шоҳики, Ҳак,
Тарди-акс- Шоҳ қилди суратин, дарвеш қилди сийратин.

Хулоса қилиб айтганда, «Ҳилолия» қасидасида Алишер Навоийнинг Ҳусайн Бойқарога нисбатан бўлган ҳурмати ва унинг келажакда намунавий одил шоҳ бўлишига оид орзу – истаклари қасида жанри талабларига мувофиқ тарзда ифода этилган.

«Хазойин ул-маони»даги бошқа жанрлар ҳам Алишер Навоий шоирлик даҳосининг маҳсули сифатида ҳам мазмун ва мавзу ҳамда бадиийлик жиҳатидан ибрат ва намунадир.

Шуни уқтириш лозимки, Алишер Навоий барча шеърий асарларида бадиийлик масалаларига жуда катта эътибор берган. Жумладан, ғазалларининг якпора бўлиши, бадиий тасвирнинг маънавий ва лафзий санъатларидан фойдаланиш, асарларнинг жанрий талабларга мувофиқ бўлиши, унинг шаклий (қофия, радиф, вазн) хусусиятларига риоя қилиш ва бошқалар.

Маълумки, Алишер Навоий ғазалларнинг мавзу ва шакл жиҳатдан якпора бўлиши, яъни бир мавзуни меъёрига етказиб ёритиш масаласини ўзининг дебочаларида баён этган эди ҳамда ўзи бунга амал қилди. Жумладан, шоирнинг машҳур «Кеча келгумдур дебон ул сарви гулрў келмади», «Не наво соз айлагай булбул гулистондин жудо» мисралари ва «Ашрақат» сўзи билан бошланадиган ғазаллари ҳам ана шу талаблар меъёрида ёзилган.

Алишер Навоий шеъриятда, жумладан ғазалларда аруз, қофия, бадиий санъатлардан фойдаланишда ҳам ибрат намунасини кўрсатди. Масалан, Алишер Навоий ўз ғазалларида расмий аруз қонун-қоидалари билан туркий халқлар оғзаки ижодидаги шеърий навълардаги ўлчовларни (туркий, қўшуқ вазнлари) қориштириш натижасида ғазалнинг янги навъини- ғазал-туркий, ғазал-қўшуқларни майдонга келтирдики, бу ҳақда «Мезон ул-авзон» асарида махсус тўхталиб ўтган. Шунинг натижасида унинг кўпгина ғазаллари арузнинг рамали мусаммани маҳзуф ва мақсур баҳрларида ёзилган. Юқорида эслатганимиз машҳур ғазаллар ҳам ана шу баҳрдадирлар.

Насрий асарлардаги шеърий парчалар ва бошқа алоҳида асарлар:
«Назм ул-жавоҳир», «Арбаъин», «Сирож ул-муслимин»

Алишер Навоийнинг турли навълардаги (рубоий, қитъа, маснавий, байт-фард) шеърлари унинг насрий асарлари таркибида ҳам мавжуд. Бундай шеърлар насрий баённи изоҳлаш ёки кучайтириш, шоир ҳасби ҳолини баён этиш, шоҳ васфи, асар ёзилиш вақти-тарихини ифода этиш каби мавзуларга бағишланган. Бундай ҳолни «Вақфия», «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам», «Муншаот», «Маҳбуб ул-қулуб» ва бошқа насрий асарларда учратиш мумкин.
Айтилганларни далиллаш мақсадида айрим асарларни сўз юритилаётган мавзу нуқтаи назаридан кўздан кечириш мақсадга мувофиқдир.

«Вақфия» — 886 ҳижрий – 1481-1482 мелодий йилда ёзилган бўлиб, мазкур асарда Алишер Навоий томонидан бино қилинган «Ихлосия» мадрасаси, «Халосия» хонақоҳи, «Шифоия» дор уш-шифоси, «Унсия» турар жойи, «Қудсия» масжиди ва бошқа иморатлар туркуми учун биркитилган вақф ва ундан фойдаланиш тартиби баён этилган. Шунинг билан бирга «Вақфия»га ёзилган кенг дебоча жуда муҳим масалаларга бағишланган. У ҳамд билан бошланиб, «назм» сарлавҳаси остида ўн бир байтдан иборат маснавийда бу мавзу давом эттирилган. Маснавийнинг бошланиши ва якуний байти қуйидагича:

Анга ҳамдким, илмлари тайб этур,
Ва шул илм ила олам ул-ғайб эрур…
Аён улча мавжуду маъдум анга,
Азал то абад илми маълум анга.
(МАТ, 14- том, 233-234-бетлар).

Шундан сўнг наът қисми бошланиб, у ҳам ўн икки байтли маснавийда давом эттирилади. Бундан кейин оламнинг ва одамнинг яратилишдан сўз бориб, табиатдагилар турли хилда эканлиги баён этилгач, қуйидаги рубоий келтирилади:

Деҳқони азалки, тузди бу турфа чаман,
Қилмади анинг барча наботини ҳасан.
Бир сари агар экти гулу сарву суман,
Ўзга сари тикти хасу хошоку тикан. (кўрс. ас., 237-бет)

Шундан сўнг Султон Ҳусайн Бойқаро васфи бошланиб, у йигирма сак-киз байтдан иборат маснавийда давом эттирилади. Алишер Навоий Султон Ҳусайн Бойқаро даврида барча қавм вакиллари тарбият топгани ҳақида гапириб, уни ҳам маснавий шаклида якунлайди. Сўнг эса ўзи ва ҳасби ҳолига бағишлаб наср, маснавий ва рубоий келтирилади. Бунда энг муҳими Султон Ҳусайн Бойқаронинг Алишер Навоийга шоҳона нома(давлат маншури) юборгани ва унинг мазмуни эса маснавийда баён этилганидир. (ўша ас., 248-250-бетлар). Унда Султон Ҳусайн Бойқаронинг Алишер Навоийга мурожаат қилиб, «Йўқтур санга вақт гўша тутмоқ» деб:

Неча бийик айласанг сўзунгни,
Ондин бийик этгабиз ўзунгни…

Чун ҳукмни англадинг дам урма,
Балким дам урарға дағи турма.

Қуллуққа кўнгулни чуст боғла,
Хизматқа белингни руст боғла,-

тарзида ҳукм қилгани бу даврда Алишер Навоий ҳаётида айрим давр-«гўша тутмоқ» кайфияти мавжуд бўлгани ҳамда Ҳусайн Бойқаронинг бундан ташвишланиб, дўсти Алишер Навоийни буюк асарлар ёзиш, буюк ишларни амалга оширишга даъват этгани маълум бўлади. Шунинг учун Алишер Навоий бу ҳукмни қабул қилгани ҳақида шундай ёзади:

Қулларға ўзумни ҳамдам эттим,
Қуллуққа белимни маҳкам эттим.

Демак, мазкур маснавий 1481 йил тарихига дахлдор бўлган ниҳоятда муҳим бир воқеий ҳодисанинг баёни бўлиб, у бошқа асарларида айнан шу тарзда такрорланган эмас.
Қуйидаги рубоийлар ҳам шу асарда келтирилган:

То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас,
То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас,
То зулму ситам жонига бедод ўлмас-
Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас
(ўша асар, 253-бет).

Шаҳ адли уйини айлайин деб маъмур,
Саъй айладим ул қадарким, эрди мақдур.
Ҳар нечаки Тенгридин етар шамъға нур,
Парвона эрур жони куярдин маъзур.
(ўша асар, 255-бет)

Элдин манга гарчи ғайри заҳмат йўқ эди,
Айб эрмас, агар музд ила миннат йўқ эди.
Эл бердилар, аммо манга рағбат йўқ эди,
Шаҳ давлатидин буларға ҳожат йўқ эди
(ўша асар, 255-бет)

Бу ва бошқа шеърий парчалар насрий асарнинг «зийнати»гина бўлиб қолмай, балки ўша даврдаги муҳим ҳодисалар, шоир ҳасби ҳоли, кайфияти, ҳаётий тажрибаларнинг фалсафий умумлашмаси сифатида катта адабий-маърифий аҳамиятга эга.

«Тарихи анбиё ва ҳукамо». «Тарихи мулуки Ажам». Бу икки асар яхлит ёзилиши мўлжалланган умумий тарихнинг икки қисми бўлганлигидан улардаги шеърий парчалар ҳақида шу ерда сўз юритиш маъқул.
«Тарихи анбиё ва ҳукамо»нинг анбиёлар зикри қисмида байт, рубоий ва тўрт мисрадан иборат қитъалар насрий баённинг якуний қисмида келтирилади. Масалан, Сулаймон пайғамбар ҳамда Луқмони ҳаким ҳақидаги насрий баёндан сўнг қуйидаги рубоийлар келтирилган:

Оламни Сулаймонға халқ айлаб маъмур,
Ҳукми солди жину башар хайлиға шўр.
Охир чу ажал анга мақом айлади гўр,
Туфроқ ичида қилди ватан ўйлаки мўр.
(Тарихи анбиё ва ҳукамо. Самарқанд, «Зарафшон»,1990, 51-бет)

Луқмонники баъзи дедилар пайғамбар,
Баъзи дедилар ҳакими покиза сияр.
Уч минг яшабон бу дайрни қилди мақар
Минг мунча ҳам ўлса, қилғулуқтур бу сафар.
(ўша асар, 52-бет)

Бу рубоийларда сўз юритилаётган пайғамбарларнинг сифат ва фазилатлари, буюкликлари ихчам тарзда баён этилиб, шунга қарамай ўлимнинг барҳақлиги таъкидланади. Бу билан инсон ким бўлишидан қатъий назар охирини ўйлаб яшаши, умрни беҳуда ўтказмаслиги кераклиги алоҳида уқтирилади.

Асарнинг ҳакимлар зикри бўлимида эса ҳар бир донишманднинг турли масалага оид ҳикматли сўзлари келтирилади-да, сўнг уларнинг мазмуни фард- байтларда баён қилинади. Жумладан, Афлотунга нисбатан бериладиган қуйидаги ҳикмат: «жуд тиламай бермакдур, неючунки тилаб берган тилаганнинг мукофотидур» келтирилади-да, Алишер Навоий унинг маъносини мана бу байтда баён этади:

Тиламай жуд қил сахий эрсанг,
Тиламак муздидур берсанг тилаб.
(ўша асар, 61-бет)

Яна, Жолинус (Гален) ҳакимга мансуб «беморким иштиҳаси бўлғай, ул тандурустдин яхшироқдурким, иштиҳаси бўлмағайким, анга сиҳат ортар ва мунга ранж» ҳикмати келтирилиб, Алишер Навоий унинг мазмунини қуйидаги байтда баён этган:

Бемори муштаҳийға саломат нишонидур,
Чун тандуруст муштаҳий эрмас, зиёнидур.
(ўша асар, 61-бет).

Ва ниҳоят яна бир мисол. Китоб Нўширвони одилнинг вазири Бузуржмеҳр ҳакимнинг зикри билан ниҳоясига етади. Алишер Навоий бу донишманднинг қуйидаги ҳикматли сўзларини келтиради: «Устодимдин сўрдимким, йигитликда не қилмоқ яхши ва қарилиғда не қилмоқ? Дедиким: йигитликда илм касб қилмоқ ва қарилиғда ани амалга келтирмак яхшидур». Шундан сўнг Алишер Навоий ана шу ҳикматнинг мазмунини қуйидаги машҳур байтида умумлаштиради:

Йигитлиғда йиғ илмнинг махзани,
Қарилиғ чоғи харж қилғил ани.
( ўша асар, 62-бет).

Кўринадики, «Тарихи анбиё ва ҳукамо»даги шеърий парчалар шоирнинг ҳаёт тажрибалари, донишмандлар ҳикмати асосида майдонга келган фалсафий-ахлоқий мазмундаги ҳамда панд-насиҳат хусусиятларига молик байт, рубоий ва қитъалардан иборатдир.

«Тарихи мулуки Ажам»да ҳам шеърий парчалар мавжуд. Бу шеърий парчалардан Искандар ҳақида келтирилган саккиз байтлик маснавий ҳамда асар охирида Султон Ҳусайн Бойқаро ҳам тилга олинган маснавий диққатга сазовордир. (МАТ, 20 томлик, 16-том, 217-218, 255-257-бетлар).Охирги маснавийда Алишер Навоийнинг ижодий режаси, яъни Султон Ҳусайн Бойқаро, унинг аждодлари тарихини битиш нияти борлиги ифода этилган. «Тарихи мулуки Ажам»нинг охирида бу ниятнинг баён этилиши ёзилажак асари «Тарихи мулуки Турон», ёки «Тарихи мулуки турк» тарзида режалаштирилгани ва бу билан ўзбек тилида умумий тарихга оид яхлит ихчам бир асарни –«Зубдат ул-таворих»ни майдонга келтиришни назарда тутганини тахмин қилишга имкон беради.

«Муншаот» турли кишиларга ёзилган хат-мактублар тўплами бўлиб, ҳар бир мактубда ё байт, ё қитъа, ё маснавий ва ёки рубоийлардан фойдаланилган. Уларда шоир ҳасби ҳоли, бировга насиҳат ёки бошқа мавзулар қаламга олинган.
Жумладан:

То фасли баҳор зеби олам бўлғай,
Ул зеб ила боғ сабзу хуррам бўлғай,
Лутфунг ҳар бир элга дамодам бўлғай
Гаҳ-гаҳ бизинг жонибимиз ҳам бўлғай.
(МАТ, 14-том, 135-бет)

«Маҳбуб ул-қулуб» асарида ҳам Алишер Навоий турли жанрдаги шеърий парчаларни-байт, рубоий, қитъа, маснавийларни насрий баён орасида ёки хотимасида келтирган. Уларда ҳам ўша бобдаги мулоҳазаларнинг шеърий умумлашмаси кузатилади. Масалан, ўттиз биринчи фаслда деҳқонлик ҳақида сўз борар экан, охирда шундай қитъа келтирилган:

Кимки деҳқонлиғ айлади пеша,
Доғи нон бермак ўлди анга шиор.
Бўйла кимса улувви рифъатдин,
Одам ўлмаса, одамий худ бор.
(МАТ, 14-том, 38-бет).

Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг турли жанрда ёзилган шеърлари унинг насрий асарларидан ўрин олган. Бу шеърларни ҳам Алишер Навоий шеърияти ҳақида сўз юритганда эътибордан четда қолдирмаслик керак. Чунки улар шеъриятнинг барча қонун-қоидалари талаблари асосида ёзилганлари билан бирга муҳим тарихий, фалсафий, ахлоқий аҳамиятга молик мавзулардан баҳс юритадилар.

Алишер Навоийнинг шеърий тарзда ёзилган бошқа асарлари ҳам бор. Ана шундай асарлардан «Арбаъин ҳадис», «Назм ул-жавоҳир», «Сирож ул-муслимин»ларни мисол сифатида эслатиш жоиздир. Исломий манбалар асосида ёзилган бу асарлар кам ўрганилган ва, ҳаттоки, «Сирож ул-муслимин» фақат Республикамиз истиқлолга эришгач нашр юзини кўрган асардир. Шунинг учун бу асарлар ҳақида мухтасар маълумот бериш мақсадга мувофиқдир. Чунки улар инсон маънавиятини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эгадирлар.

«Арбаъин ҳадис» ёки «Арбаъин». «Қирқ ҳадис» деб номланган бу асар 886 ҳижрий- 1481 мелодий йилда ёзилган бўлиб, унинг ёзилиш сабаблари Алишер Навоийнинг «Хамсат ул-мутаҳаййирин» асарида шундай баён қилинган:  «Ул вақтдаким (яъни 886ҳ.-1481 мелодий йилдаким – Б.В) алар (яъни Абдураҳмон Жомий) «Арбаъин ҳадис»ни форсий назм била таржима қилиб эрдилар ва маъҳуд одат била борча асҳобдин бурунроқ фақирға илтифот қилиб, мусаввадасин (қўлёзмасини) бердилар, чун мутолаасиға машғул бўлдум… ҳамул «Арбаъин» -ға туркича тил била таржима орзуси кўнгулга тушти. Алардин (Абдураҳмон Жомийдан) рухсат шарафига мушарраф бўлғондин сўнгра ҳамул кун ул самин жавоҳир назм силкига кирди» (МАТ, 15-том, 55-бет).

Алишер Навоийнинг «Арбаъин ҳадис» асарида Расулуллоҳ Муҳаммад (с.а.с.)нинг қирқта саҳеҳ ҳадислари тўрт мисрадан иборат қитъа шаклида шеърий тарзда шарҳланган.
Ҳадисларни шарҳлашдан кузатилган асосий мақсадни Алишер Навоий «Арбаъин» учун маснавий шаклида ёзилган кириш қисмида шундай баён этган:

Ул Расуле ки ҳам каломи фасеҳ,
Элга тегурди ҳам ҳадиси саҳеҳ.

То улус жаҳлдин халос бўлуб
Илм хилватгаҳига хос бўлуб.

Чун тамуқдин нажот топқайлар
Ужмоқ ичра ҳаёт топқайлар.
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 261-бет)

Демак, асар халқни жаҳолатдан қутилиб, илмли ва маърифатли бўлиши кераклиги каби олижаноб ният билан ёзилган. Дарҳақиқат, асарда панд-насиҳат мавзусидаги қирқта ҳадис танланиб, улар ниҳоятда катта маҳорат билан ўзбек тилига талқин қилинган.  Бу ишнинг қандай амалга оширилганини аниқ тасаввур эттириш мақсадида улардан айримларини назардан ўтказиш маъқул.

1. Ҳадиснинг асли:
Ал-илму ла яҳиллу манъҳу, яъни илм ўрганишга монеълик қилма.
Абдураҳмон Жомийнинг шарҳи:

Эй гаронмоя марди донишманд,
Ки туро илми дин бувад маълум.
Мустаъидро аз он машав монеъ,
Мустаҳиқро аз он макун маҳрум.

Алишер Навоийнинг таржима-шарҳи:
Эй хирадманд олимеки санга
Илмдин рўзий айлади сонеъ.
Киши ўрганса, қилмағил маҳрум,
Ёки нафъ олса , бўлмағил монеъ.
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 268-бет)

Келтирилган мисолда араб, форс ва туркий тиллар қатнашмоқда. Араб тилидаги матн ниҳоятда ихчам бўлиб, тўрт сўздан ташкил топган. Жомий ва Навоий мисралари аслий матннинг сўзма-сўз таржимаси бўлмай, балки бадиият қонунияти асосида амалга оширилган тўрт мисралик қитъа талабларига мувофиқ муфассал шарҳлардир, уларда қофия бор, вазн бор. Ҳадиснинг асл матнида эса сажъ ҳам, қофия ҳам йўқ . Аммо унда ўзига хос бошқа хусусият мавжуд. У ҳам бўлса, ҳар бир асосий уч сўздан- «ал-илм», «яҳилл», «манъҳ»дан сўнг «у» унли товуши такрорланиб, ҳадисдаги оҳангдорлик-куйни майдонга келтирган. Жомий ва Навоий шарҳ-қитъаларининг биринчи байтида олим-донишмандга мурожаат қилиш бор. Бу мурожаат асл матнда йўқ, демак у шарҳловчиларнинг иловаси. Қитъаларнинг иккинчи байтида эса ҳадиснинг мазмуни қамраб олиниб, улар асосий мақсадни ифодаловчи якуний байтга айланганлар. Шундай қилиб, бу шарҳлар ҳадис руҳидаги мустақил, ахлоқий мавзудаги қитъалар шаклини олган.

2-мисол: Ҳадиснинг асли:
Хайр ун-наси ман янфаъули-н-наси, яъни инсонларнинг яхшиси инсонларга фойдаси тегадиганидир.
Абураҳмон Жомийнинг шарҳи:

Эй ки пурси, ки беҳтарин кас кист?
Гўям аз қавли беҳтарин касон:
Беҳтарин кас касе бувад, ки зи халқ
Беш бошад ба халқ нафърасон.

Алишер Навоийнинг таржима-шарҳи:
Халқ аро яхшироқ, дединг кимдур?
Эшитиб, айла шубҳа рафъ андин.
Яхшироқ бил ани улус ароким,
Етса кўпрак улусқа нафъ андин
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 266-бет)

Умумий йўналиш, яъни таржима-шарҳлик нуқтаи назаридан бу мисол ҳам аввалгисига ўхшаш бўлсада, аммо бу мисолнинг яна ўзига хос томонлари ҳам бор. Бу ўзига хосликлардан биринчиси шундан иборатки, араб тилидаги матнда оҳангдошлик (наси,наси) кўзга ташланади. Ҳадис ўз руҳи билан савол –жавоб услубини эслатади. Ана шу услуб Жомий ва Навоий шарҳларида ҳам мавжуд. Шунинг учун ҳар икки муаллиф қитъаларининг биринчи байти шоирларнинг савол берувчи шахсга мурожаати шаклини олган бўлса, иккинчи байтлар унга жавоб тарзида бўлиб, ҳадиснинг мазмунини ўзларида мужассам этганлар. Учинчидан , ҳадиснинг биринчи қисмидаги «хайр ун-наси»- «яхши одам» ибораси Жомийда уч марта «беҳтарин кас» тарзида такрорланган бўлса, Навоийда «яхшироқ» сўзи икки марта ишлатилиб, асосий урғу шунга қаратилади ҳамда охирда унга жавоб берилади. Шундай қилиб, Жомий ҳам, Навоий ҳам бу хулосани фикрнинг юқори нуқтаси даражасига кўтарадилар ва ўқувчини унга зина-базина олиб чиқадилар.

Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг «Арбаъин ҳадис» ёки «Арбаъин» деб аталувчи асари ҳадислар мисолида муаллифнинг ҳаёт ва инсонийликка доир мулоҳаза ва мушоҳадаларини яққол гавдалантиради.

«Назм ул-жавоҳир». «Тизилган гавҳарлар» маъносини англатувчи бу асар 890 ҳ.- 1485-мелодий йилда ёзилиб, Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган.  Асар насрий дебоча билан бошланиб, 255 рубоийдан иборат. («Макорим ул-ахлоқ» да 260 рубоий деб кўрсатилган). Алишер Навоийнинг уқтиришича, асарнинг ёзилишига сабаб бўлган манба ҳазрат Алининг «Наср ул-лаолий» номли ҳикматли сўзлар тўпламидир: « Паришон хотирға… бу орзу… эрдиким,- деб ёзади Алишер Навоий,- туркий тили билан мен ҳам ул лаолини ораста қилғайман… то андин турк улусиға ҳам ҳаззи шофи ва баҳраи вофи муяссар бўлғай». ( МАТ, 15-том, 128-бет). Ана шу орзуни Алишер Навоий амалга ошириб, «Наср ул-лаоли»даги ҳикматли сўзларни ўзбек тилига рубоий тарзида ўгиради. «Ҳар рубоийнинг тўрталаси мисраъини муқаффои мураддаф маръи тутулди» (ўша асар, 135-бет). Дар ҳақиқат асардаги 255 рубоийнинг ҳаммаси ана шундай( тўрт мисраси ҳам қофияли ва радифли) тартибдадир.

Асарда аввал ҳазрат Алининг араб тилидаги ҳикматли сўзи келтирилади сўнг эса унинг Алишер Навоий томонидан амалга оширилган шарҳи берилади.

Рубоийларда адолат ва имонлилик, сахийлик ва илмлилик, дўстлик ва мурувват, ота-она ҳурмати каби масалалар ёритилган. Фикримизнинг тасдиғи учун бир неча рубоийни мисол тарзида келтириш мумкин:

1. Қардошинг эмас улки қўюб бош санга,
Давлат чоғи қилғай ўзни йўлдош санга.
Ким қилди қатиғлиғда вафо бош санга,
Ул бўлди ҳақиқат ичра қардош санга.
(МАТ, 15-том, 137-бет,№2)

2. Иста ато йўлида фидо жон1 қилмоқ,
Қуллуқ анога ҳам улча имкон қилмоқ.
Зуҳри абад истасанг фаровон қилмоқ.
Бил они ато-аноға эҳсон қилмоқ.
(ўша асар, 138-бет, №11)

3. Фарзанд ато қуллуғин чу одат қилғай,
Ул одат ила касби саодат қилғай.
Ҳар кимки, атоға кўп риоят қилғай,
Ўғлидин анга бу иш сироят қилғай.
(ўша асар, 151-бет, №89)

4. Кимни тиласанг билай, мақолин англа,
Аслин десанг англайин, фиолин англа.
Кирдориға боқиб, асл ҳолин англа,
Аслиға далил анинг хисолин англа.
(ўша асар, 148-бет, №72)

5. Хуб эл била суҳбат тутубон хуб ўлғил,
Яхшини талаб қилғилу матлуб ўлғил,
Ширин сўз ила халққа марғуб ўлғил.
Юмшоқ де ҳадисингнию маҳбуб ўлғил.
(ўша асар, 171-бет, №201)

Демак, Алишер Навоий исломий тамаддун манбаларида инсонни комил бўлишликка даъват этувчи барча эзгу фикрларни турли шаклда халққа етказишга ҳормай-толмай ижодий меҳнат қилган.

«Сирож ул-муслимин». «Мусулмонлар чароғи» деб аталувчи бу асар 905-ҳижрий-1499-1500 мелодий йилда маснавий тарзида ёзилган. Алишер Навоий асарнинг кириш ва хотима қисмларида унинг ёзилиш сабаблари ҳақида сўз юритган. Шундан маълум бўлишича, асарни ёзишга марҳум Хожа Убайдуллоҳ-Хожа Аҳрори Валининг сўз асносида Алишер Навоийни эслаб, «у жуда кўп асарлар битди, агар у исломий мавзуларни ҳам назм қилса эди, муносиб иш бўларди» («Ким, ул кўп назм дерга бўлди роғиб, Бу янглиғ назм ҳам эрди муносиб») деган сўзлари ҳам боис бўлган экан. Албатта, Алишер Навоийнинг бундай эътирофлари бежиз эмас, чунки у Хожа Аҳрори Вали муршиди бўлган нақшбандия сулукининг иродатманди бўлиб, муршиднинг истакларини амалга ошириши керак эди.

Иккинчи томондан эса шариат аҳкомларини туркий тилда содда ва тушинарли тарзда баён этиш зарурати ҳам бу асарнинг ёзилишига сабаб бўлган. Бу ҳақда Алишер Навоий қуйидагича ёзган:

Дедимким, айлайин бир нусха мастур,
Ки бўлғай дину ислом уйи маъмур.

Неким, дин аҳлиға бўлғай зарурат,
Бари тутқай ани билганча сурат.

Ҳам эткаймен бурун шарҳи ақойид
Ки ислом аҳлиға бергай фавойид.

Яна ҳам фарз, ҳам вожиб, суннан ҳам,
Неким ориз бўлур яхши , ямон ҳам-

Ки дин аҳлининг ўлғай дилпазири,
Мусулмонлиғ ишида ногузири.

Баён қилғаймен андоқ равшану пок,
Ки идрок эткай они хайли атрок.
(МАТ, 16-том, 274-бет)

Биз бу парчани бежиз келтирмадик. Чунки унда Алишер Навоийнинг мазкур асарни ёзишдан кузатган мақсади қуйма тарзда баён этилган. Дарҳақиқат, асарни ўқиган ҳар бир китобхон шариат қонун-қоидалари, аҳкоми, беш рукнлари тўғрисида аниқ маълумотга эга бўлади. Алишер Навоийнинг уқтиришича:

Чу равшан айлар ислом аҳли зотин,
«Сирож ул-муслимин» қўймишмен отин.

Умидим улки, ҳар ким ўқуғай,
Мунунг нури била кўнгли ёруғай.
(МАТ, 16-том, 289-бет)

Бу асар Республикамиз истиқлолга эришгани муносабати билан олима Суйима Ғани қизи томонидан нашрга тайёрланиб, мухтасар кириш сўзи билан таъминланди ва 1991 йилда босмадан чиқарилиб, ўқувчиларга тақдим этилди.

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ ФОРСИЙ ШЕЪРИЯТИ

Алишер Навоий араб, форсий ва туркий тилларни мукаммал билган ҳолда бу тилларда асарлар ижод этарди. Унинг шеъриятида ҳам бундай сифат кўзга ташланади. Алишер Навоийнинг туркий тилдаги шеърияти шоирнинг жаҳоний шуҳратини таъмин этган бўлса, форс-тожик тилида битган шеърлари ҳам унинг форсийгўйлар орасидаги улкан мавқеини яна бир карра тасдиқлади. Шуниси борки, икки тилда яратилган шеърият ҳам Алишер Навоий каби даҳо қаламига мансуб экан, уларни яхлит ҳолда ўрганиш ва талқин қилиш лозим. Чунки шоирнинг олижаноб мақсад ва фикрлари, яратган тимсоллари ҳар икки тилда битган шеъриятда ҳам ифода этилган. Фарқ эса ана шу тилларнинг хусусиятларидан келиб чиққан баён услубида кузатилиши табиий.Худди ана шу масала Алишер Навоий – Фонийнинг қуйидаги машҳур қитъасида баён этилган:

Маънии ширину рангинам ба турки беҳад аст,
Форси ҳам лаълу дурҳои самин гар бингари.
Гўиё дар растаи бозори сухан бикшудаам,
Як тараф дўкони қаннодию як сў заргари.
(Девони форси, 301-302-бет).

Мазмуни : Туркий тилда ширин маънолар, бадиий гўзал асарларим кўпдир, форсий шеърларим ҳам қимматбаҳо гавҳардирлар. Бу билан гўё сўз бозорининг бир томонида ширинликлар дўконию иккинчи томонида заргарлик дўконини очгандекман.

Бунда улуғ шоир икки тилда ёзган асарларининг бир хил қиммат ва аҳамиятга эга эканлигини жуда чиройли бадиий тасвирда ифода эта олган. Дарҳақиқат ҳам худди шундай.

Алишер Навоий асосан туркий тилда ижод қилсада, форсий шеърлар ёзишни ҳам ёшлигидан1 умрининг охиригача давом эттирган эди. Натижада улар анчагина миқдорда тўпланиб қолиб, шоир уларни девон ҳолига келтиришга шошилмасди. Алишер Навоийнинг бу тилдаги шеърларидан хабардор бўлган Султон Ҳусайн Бойқаро уларни ҳам тўплашга буюрган экан. Бу ҳолни Алишер Навоийнинг Ҳусайн Бойқарога ёзган бир мактубидан ҳам билиш мумкин: «Алҳамдулиллаҳ в-алминна бу учурда ҳукм йўсуни била форсий паришон абёт ва пароканда ашъорни йиғиб, девон йўсунлик жилд қилиниб эрди, Юсуф Алидин тобуғда юборилди. Умид улки, қабул давлатиға музайян ва писанд саодатиға мушарраф ва мустаҳсан бўлғай» (МАТ, 14-том, 219-бет).

Девоннинг тузилган йили ва номи бу ўринда эслатилмаган бўлса-да, аммо буларга ишорани «Муҳокамат ул-луғатайн»да (бу асар 905-ҳ.-1499-1500 мелодий йилда ёзилган) берилган қуйидаги маълумотда учратиш мумкин: «Яна форсий ғазалиёт девони… тартиб берибменким, олти мингдин абёти адади кўпракдур.» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 32-бет)

Демак, форсий шеърлар девони 905 ҳижрий- 1499-1500 мелодий йилдан олдин тахминан 90-йилларнинг иккинчи ярмида тартиб берилган. Ундаги шеърларда Фоний тахаллуси қўлланилганидан уни «Девони Фоний» тарзида аташ одат бўлиб қолган.

«Девони Фоний»нинг муаллиф қаламига мансуб дастхати номаълум бўлса-да, аммо ундан кўчирилган нусхалардан еттитаси ҳозирда маълум. Уларнинг 2таси Париж, 2таси Туркия, 2таси Ҳирот ва 1таси Эрон кутубхоналарида сақланади. Адабиётшунос Ҳамид Сулаймоновнинг эътирофларича, бу нусхалардан Париж миллий кутубхонасидаги икки нусха анча мукаммалдир. Ана шу нусхалар асосида «Девони Фоний»нинг таркиби қуйидагича:

1.Дебоча; 2. Қасида-10та; 3. Ғазал-554та; 4. Мусаддас-1та; 5. Марсия-1та; 6. Қитъа-72та; 7. Рубоий – 73та; 8. Тарих-16та; 9. Муаммо-373; 10. Луғз-9та. Демак, девонда жамъи 1109 та асар бор бўлиб, улар 6197 байтни ташкил этади. Бу ўринда Алишер Навоийнинг форсий тилдаги муаммолари сони ҳақида «беш юзга яқин муаммо» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 32-бет) дегани эътиборга олиниб, бу эътироф Париж нусхаларидаги муаммолар сони (373та) билан солиштирилса, унда Париж нусхалари ҳам «Девони Фоний»нинг мукаммал нусхалари бўла олмаслигини кўрсатади. Бу фикрни Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн»да форсий шеърлари жанрлари қаторида маснавийни эслатиши ва бу жанрдаги асарнинг эса Париж нусхаларида учрамаслиги яна бир карра тасдиқлайди. Демак, «Девони Фоний»нинг мукаммал нусхасини аниқлаш ҳали давом этмоқда.
«Девони Фоний»нинг ҳозирча маълум бўлган қисмида сон жиҳатдан энг кўплари ғазал, муаммо, рубоий ва қитъадир. Бошқа жанрдаги асарлар эса сон жиҳатидан анча кам.

Шундан келиб чиқиб, биз уларнинг айримлари ҳақида баъзи мулоҳазаларни баён этмоқчимиз.

1.Ғазал. Девонда ғазал, қайд қилинганидек, етакчи ўринни эгаллайди. Уларни кўздан кечирган Ҳамид Сулаймон, Абдулғани Мирзоев, Расул Ҳодизода, Шоислом Шомуҳаммедов, Алишер Шомуҳаммедов, Ёқубжон Исҳоқов каби алломалар тадқиқотлари шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоийнинг форсий тилдаги ғазаллари ўзининг мазмун ва бадиияти нуқтайи назаридан улуғ шоирнинг кўп қиррали маҳоратининг натижалари бўлиб, баъзи бир хусусиятлари билан ўзбек тилидаги ғазалларидан ажралиб ҳам туради.

Бундай такрорланмас хусусиятлар шундан иборатки, ғазаллар икки гуруҳга ажратилади: биринчиси-татаббуъ, иккинчиси-мухтареъ. Биринчи гуруҳга киритилган ғазалларда уларнинг Ҳофиз Шерозий, Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий ва бошқа шоирларнинг ғазалларига татаббуъ-жавобия эканлиги ҳар бир ғазал сарлавҳасида алоҳида уқтирилади. Жумладан, «Татаббуъи Хожа Ҳофиз», «Татаббуъи Амир Хусрав», «Татаббуъи Махдуми Жомий» (баъзан «Татаббуъи Махдумий),»Татаббуъи мавлоно Шоҳий», «Татаббуъи Мир Суҳайлий» ва бошқалар.

Шуни ҳам эслатиш ўринлики, Алишер Навоий-Фоний ўзининг бир қитъасида бу ҳодисанинг сабабини шундай баён этган:

Татаббўъ кардани Фони дар ашъор,
На аз даъвию не аз худнамоист.
Чу арбоби сухан соҳибдилонанд
Муродаш аз дари дилҳо гадоист.
(Мир Алишер Фони. Девони форсй. Душанбе, Ирфон,1993, 301-бет).

Мазмуни: Фонийнинг шеъриятдаги татаббуълари ўзини кўрсатишга интилиш ва ё манманлигидан эмас, балки сўз арбоблари даҳолар бўлгач, унинг асосий мақсади бу улуғлардан мадад исташдан иборатдир.

Алишер Навоий- Фонийнинг форсий ғазалиётидаги бундай услуб туркий ғазалиётида айнан учрамайди. Бунинг янги услуб эканини Алишер Навоий –Фонийнинг ўзи бир татаббуъ ғазалида шундай ифода этган:

З-ин назми нав чархи куҳан якбора гў ҳайрат макун,
Фони, чу таълими сухан дорад зи Чоми борҳо
(Девони форси, 31-бет)

Мазмуни:

Эй эски фалак, бу янги назмни кўриб бирданига ҳайратда қолма, чунки Фоний сўз таълимини Жомийдан кўплаб олган.

Демак, Алишер Навоийнинг туркийча:

Ани назм этки, тарҳинг тоза бўлғай,
Улусқа майли беандоза бўлғай, —

деган фикрлари билан юқорида форсийча айтган фикрларнинг ҳамоҳанглиги кўзга ташланади. Бу эса шундан гувоҳлик берадики, улуғ шоир қайси тилда бўлмасин, янгилик яратиш, ўзига хос услубда ижод қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган ва уни шараф билан бажарган. Ғазалларнинг иккинчи гуруҳи эса татаббуъ эмас маъносида «мухтараъ, мухтареъ», яъни «ўз ихтироси» деб номланган.

Алишер Навоий-Фоний ғазаллари ишқий, ижтимоий, фалсафий-тасаввуфий, ахлоқий мавзуларда ёзилган бўлиб, бадиият жиҳатидан мумтоз адабиётшуносликнинг қонун-қоидалари (аруз,қофия, бадиий санъатлар) ва талабларига мувофиқдир. Худди ўзбек тилидаги ғазалларда бўлганидек, форсий ғазалларнинг кўпчилиги мавзу ва бадиият соҳасида якпоралик хусусиятларига эга. Бундай ҳол унинг ҳам татаббуъ ва ҳам мухтареъ ғазалларида учрайди. Айтилган фикрлар тасдиқи учун бир икки мисолга мурожаат этиш мумкин.
Татаббуъ ғазалларидан машҳур Ҳинд шоири Хусрав Деҳлавий ғазалига ёзилган жавобия:

Матлаъ: Меравад сарви ману рафтор мемонад ба дил,
В-аз гули рухсори ў сад хор мемонад ба дил.
Мақтаъ: Фониё, з-он кофарат набвад халоси к-ат зи ҳачр
Аз хаёли кокулаш зуннор мемонад ба дил.
(Девони форсй, 161-162-бетлар)

Мазмуни: (матлаъ) Менинг сарвим кетдию , рафтори кўнгилда қолади, унинг гулдай рухсоридан юз тикан кўнгилда қолади. (мақтаъ) Фониё бу кофирингдан қутилиш иложи йўққа ўхшайди, чунки унинг кокуллари хаёли зуннор каби кўнгилдадир, яъни уни ўраб олгандир.

Мазкур ғазалда радиф ҳам (мемонад ба дил), қофия ҳам (рафтор, хор…)бор. Ана шу радиф ғазалнинг мавзу ва бадиийлик жиҳатдан якпоралигини таъминлашда муҳим мавқега эга. Ғазалда ёрнинг кетиши ва бу кетишнинг ошиқ кўнглида қолдирган изидан сўз боради. Ғазал ошиқнинг монологи-ҳижрондан қийналаётган юрак изтироблари сифатида ёзилган. Муҳими шундаки, ёр кетиб қолган бўлса-да, у ошиқнинг кўнглида, хаёлида маҳкам ўрнашиб олган. Шоирнинг ёзганидай , ёрнинг сочлари кўнгилни шундай маҳкам боғлаб олганки, улардан кўнгил қутила олмайди.

Бу ғазал ўқилар экан, Алишер Навоийнинг ўзбек тилида ёзилиб, қуйидаги матлаъ билан бошланадиган ғазали хотирга келади:

Ёр бордию кўнглумда анинг нози қолибдур,
Андоқки қулоғим тўла овози қолибдур.

Бундай ҳолнинг диққатга сазоворлиги шундаки, Алишер Навоий томонидан икки тилда ёзилган ғазалларда ҳам бир мавзуга мурожаат қилинган бўлса-да, уларнинг ҳар бирида бу мавзу ўзига хос оҳанг ва қирралар, тимсол ва тасвирлар билан қаламга олинган. Аммо ижодий услубда яхлитлик кўзга ташланади.

Мухтареъ ғазалларидан бирини кўздан кечирсак:

Матлаъ: Омад баҳори дилкашу гулҳои тар шукуфт
Дилҳо аз он нишот зи гул бештар шукуфт…

Мақтаъ: Фонй, ачаб мадон, агар он гул шукуфтааст,
Аз ашки абрсони ту бишкуфт, агар шукуфт.
(Девони форсй, 93-94-бетлар).

Мазмуни: (матлаъ) Дилкаш баҳор келдию тоза гуллар очилди,
Бу хурсандликдан гулдан кўра кўнгиллар кўпроқ яйради;

(мақтаъ) Фоний, гулнинг очилганидан ажабланма,
Чунки у сенинг ёмғирдай кўз ёшларинг туфайли очилди.

Ғазалнинг ҳар мисраси ва байтидан баҳорнинг ҳиди келади, гулларнинг очилишию кўнгилларнинг яйрашидан қувонч балқиб туради. Ғазалда ишлатилган турли бадиий санъатлар ҳам ана шу кайфиятга мос ишлатилган. Шуниси ажойибки, ғазалдан Алишер Навоий-Фонийнинг форс-тожик тили нозикларини нақадар теран билганлиги сезилади.

Бу ҳолни Алишер Навоийнинг ўзлари ҳам «Муҳокамат ул-луғатайн»да алоҳида уқтирган эдилар. Жумладан, «форсий алфоз истифосин ва ул иборат истиқсосин киши мендин кўпрак қилмайдур эркин ва салоҳ ва фасодин мендин яхшироқ билмайдур эркин». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 127-бет), яъни бошқа бировлар «Форсий тилнинг сўзларини ўзлаштириш ва мазмунининг тагига менчалик етиша олмас, у тилнинг гўзаллиги ва фасодини мендан яхшироқ била олмас». Фахрия тарзида айтилган бу фикр аслида ҳақиқатдир. Мана шу хусусият сабаб бўлган бўлса керакки, форсийгўйлар Алишер Навоийнинг бу тилда ёзган гўзал асарлари, жумладан ғазалларини ҳам эъзозлайдилар.

2.Қасида. Алишер Навоий ўзининг «Муҳокамат ул-луғатайн» асарида форсий тилдаги қасидалари, уларнинг номлари ва жавобия бўлса, қайси шоирлар қасидаларига татаббуъ тарзида ёзилгани ҳақида жуда теран маълумот беради.(МАТ, 20 томлик, 16-том, 28-31-бетлар). Бу маълумотлар ҳамда «Девони форсий» да нашр эттирилган қасидаларни ўрганиш шундан далолат берадики, Алишер Навоий олти қасидадан иборат бир туркумни «Ситтайи зарурия»(Зарурий олтилик) деб атаган бўлса, тўрт қасидадан иборат иккинчи туркумга эса «Фусули арбаа»(тўрт фасл) деб ном қўйган экан. Бу икки туркум ўнта қасидани ўз ичига олади. Шунинг билан бирга Алишер Навоий Хожа Салмон қасидасига жавобан яна бир қасида бошлагани ҳақида ҳам хабар беради. Агар буларнинг ҳаммаси умумлаштирилса, унда Алишер Навоий-Фонийнинг форсий тилда ўн битта қасида ёзгани маълум бўлади.

«Ситтайи зарурия». Алишер Навоий турли йилларда ёзган қасидаларини Султон Ҳусайн Бойқаро кўрсатмаси асосида 902 ҳижрий-1497 мелодий йилда қасидалар туркуми сифатида тартиб бериб, уни «Ситтайи зарурия»деб атайди.  «Ситтайи зарурия» дебоча ва олтита қасидадан иборат. Алишер Навоий-Фоний томонидан ёзилган насрий дебоча бир неча жиҳатдан аҳамиятга эга. Биринчидан, унда «Ситтайи зарурия»нинг тузилиш сабаби ва йили кўрсатилган, иккинчидан эса қасидаларнинг жойлаштириш тартиби ва ҳар бирининг мавзуси аниқ кўрсатилган. Ана шунинг учун дебочанинг иккинчи қисми, яъни ҳар бир қасида ҳақида берилган маълумотни ўзбек тилида баён этиш маъқул кўринади.

1. «Руҳ ул-қудс» — Муқаддас руҳ бўлиб, унда Аллоҳ таоло ҳамди берилган. 2. «Айн ул-ҳаёт» — Ҳаёт чашмаси бўлиб , Расулуллоҳ Муҳаммад наътидир. 3. «Туҳфат ул афкор»-фикрлар туҳфаси , Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёи аброр»ига жавобия бўлиб, Абдураҳмон Жомийга бағишланган. 4. «Қувват ул-қулуб» — қалбларга қувват бўлиб, панд-насиҳат ва фойдали мулоҳазалар баёнидан иборат. 5. «Минҳож ун-нажот»-нажот йўллари бўлиб, Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган. 6. «Насим ул-хулд»-жаннат шаббодалари бўлиб, «Миръот ус-сафо» — покизалик кўзгуси қасидасига жавобиядир.

«Ситтайи зарурия» дебочасидаги бу маълумот Алишер Навоий томонидан «Муҳокамат ул-луғатайн»да янада кенгайтирилган ва шундай якунланган: «Бу олти қасида ҳамд ва наът ва сано ва маъвизатдур ва аҳли тасаввуф ва ҳақиқат тили била маърифат». (Қаралсин: МАТ, 20 томлик, 16-том, 31-бет).

Ана шу қасидалардан «Тўҳфат ул афкор» -унинг ёзилиш тарихи, мавзу доираси ва шуҳрати ҳақида қисқача тўхталмоқ маъқул деб билинди. Бунинг сабаби шундан иборатки, мазкур қасида ёзилгач, у муаллифнинг ўзига ҳам, устози Абдураҳмон Жомийга ҳам, дўсти Ҳусайн Бойқаро ва бошқа синчков замондошларига ҳам маъқул тушган ва ниҳоят мақталган эди. Жумладан, Абдураҳмон Жомий ўз «Баҳористон»ларида Алишер Навоий ҳақида сўз юритиб, мазкур қасида бобида шундай ёзганлар: (Алишер Навоийнинг) Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёи аброр» қасидасига жавоб тарзида ёзган («Туҳфат ул-афкор») қасидаси ниҳоят гўзал маънолар ва чиройли хаёлларга бойдир». Энг қизиғи шундаки, Абдураҳмон Жомий бу қасидага жавобан, Алишер Навоий ибораси билан айтганда, «муаммо тариқи била бир қасида айтибдурлар». Алишер Навоий ҳам ўзининг «Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Ситтайи зарурия» дебочаси, «Муҳокамат ул-луғатайн» асарларида бу қасидани қайта-қайта тилга олган.
«Туҳфат ул-афкор» 880 ҳижрий-1475 мелодий йилда Марвга бораётганда ёзилган: «Фақир (Алишер Навоий) Марвға борғунча ани (қасидани) ул Ҳазрат (Абдураҳмон Жомий) отига тугаттим ва Марвдин ул Ҳазрат хизматлариға битиб йиборилди» (МАТ. 15-том,35-бет).

«Туҳфат ул-афкор» қасидаси 99 байтдан иборат бўлиб, Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёйи аброр», Абдураҳмон Жомийнинг «Лужжат ул-асрор» қасидаларига жавобан ёзилган. Қасида қуйидаги машҳур байт билан бошланади:

Оташин лаъле ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.

Мазмуни: Подшоҳлар тожини безовчи ўтли (қип-қизил) лаъл
Бошлардаги хом хаёлларни пиширувчи ёлқин-чўғдекдир.

Алишер Навоийнинг «Туҳфат ул-афкор» қасидаси ўзининг фалсафий, ижтимоий- ахлоқий ва бадиий кўламининг кенглиги , уларнинг аъло даражада идрок этилиб, амалга оширилгани жиҳатидан назираи беназир, яъни ўхшаш-ўхшамас бир бадиий кашфиётдир. Бунда шоирнинг шоҳлик ва унинг фазилатлари, жамиятдаги турли тоифа сифатлари, фақр ва фақирликнинг нақшбандия сулуки нуқтайи назаридан талқини ва унинг забардаст муршиди Абдураҳмон Жомийнинг олижаноб фазилатлари ҳақидаги кузатишлари фалсафий ва бадиий услубда баён этилган.

«Туҳфат ул-афкор» қасидасининг ўзи Алишер Навоий-Фонийнинг форсийгўйликдаги улкан имконият ва маҳоратларини намойиш этганидан улуғ шоирнинг бу тилдаги асарларидан сўз юритган Шарқ аллома ва тазкиранавислари уни намуна ва ибрат даражасида эканини мамнуният билан эътироф этадилар.
Хулоса: Улуғ шоир ва мутафаккир Алишер Навоий ғазал мулкининггина эмас, балки шеърият мулкининг султони, соҳибқирони сифатида ўзининг кўп қиррали ва баракали асарлари билан ўзбек ва Шарқ мумтоз адабиёти хазинасини ноёб бадиият дурдоналари билан бойитди.

Шунинг учун XV асрдан сўнг фаолият кўрсатган ўзбек, озарбойжон, турк, туркман, тотор, уйғур адабиётларининг намояндалари ҳамда форсийгўйлар ҳам уни устоз деб эъзозлаб, анъаналарини давом эттириб келмоқдалар.

Алишер Навоийнинг ўзлари ёзганларидек:

Эй Навоий, қилғали табъ аҳли жинси шеър назм,
Назминг ўлди барчасиға қофия, балким радиф.

ДАВОМИ БОР

Botirxon VALIXO’JAEV
NIZOMIDDIN MIR ALISHER NAVOIY
(Davri, zamondoshlari, hayoti, faoliyati, merosi)

ALISHER NAVOIY

NAVOIYSHUNOSLIK TARIXIGA BIR NAZAR

Bilmak Navoiyni bu zo’r ma’rifat nishoni,
Bilmak Navoiyni bu o’z naf’i yo’q ziyoni.
Bilmak Navoiyni bu yuksakka eltar oni.
Bilmak Navoiyni bu oinai jahoniy.
O’zbekiston xalq shoiri Sobir Abdullo

Darhaqiqat, Alisher Navoiy hayoti, shaxsiy fazilatlari, faoliyati, ko’pqirrali merosini bilish va anglashga intilish moziydan hozirgi kunga qadar davom etib kelmoqda. Chunki ulug’ o’zbek shoiri, nosiri, mutafakkiri, davlat arbobi, ma’rifatparvari, ijod ahlining murabbiysi, fuqaro g’amxo’ri, mamlakat yaxlitligi, tinchligi va osoyishtaligining tolmas kurashchisi Nizomiddin Amir Alisher Navoiy o’zining ko’pqirrali fa’oliyati bilan mamlakat va xalq taqdiri, ilm-ma’rifat, she’riyat va ma’naviyat tarixida alohida mavqega ega bo’lgan benazir siymodir.

Alisher Navoiy o’zining faoliyati va olijanob insoniy fazilatlari bilan hayotligi vaqtidayoq juda katta obru va hurmatga sazovor bo’lgan. Shuning uchun uning hayoti, faoliyati, ilmiy va adabiy merosini o’rganish, shaxsiy fazilatlarini yoritish, unga baho berish, uni ibrat-namuna sifatida e’tirof etib keng targ’ib etish o’sha vaqtdan, ya’ni XV asrning ikkinchi yarmidan boshlangan.

Alisher Navoiy haqida hozircha birinchi ma’lumot 875-hijriy-1470-melodiy yilda yozilgan «Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul bahrayn» (ikki saodat bag’ishlaguvchining boshlanishi va ikki dengizning birlashuvi) nomli tarixiy asarda uchraydi. Asarning muallifi Abdurazzoq Samarqandiy bo’lib, mazkur kitobning ikkinchi jildida 1470-yilning safar – avgust oyigacha sodir bo’lgan voqealar bayoni jarayonida Alisher Navoiyni «Amir Alisher» tarzida tilga oladi, uning hayoti va ijtimoiy faoliyati haqida mo»jazgina ma’lumot beradi. Bu manbada Alisher Navoiyning Sulton Husayn Boyqaro taklifi bilan Samarqanddan Hirotga kelib, «Hiloliya» qasidasini buyuk hayit kuni Sulton Husayn Boyqaroga taqdim etgani uqtirilgan. Shuning bilan birga Alisher Navoiy Samarqanddaligi vaqtida Xoja Fazlulloh Abulaysiy hamda Xoja Ubaydulloh-Xoja Ahrori Vali so’hbatlaridan bahramand bo’lganligi ham birinchi marta tilga olinadi.

1470- yildan so’ng yozilgan tarixiy («Ravzat us-safo»), ilmiy («Nafahot ul-uns», «Tazkirat ush – shuaro») va badiiy («Haft avrang», «Bahoriston») asarlarda ham Alisher Navoiyning nomi zikr qilindi, uning haqida turli xildagi ma’lumotlar keltirildi. Hatto unga bag’ishlangan maxsus holot-manoqib («Makorim ul –axloq») asari ham yaratilib, unda Alisher Navoiy hayoti, shaxsiyati, faoliyati, merosi, ijodiy aloqalari, turli yozishmalari, ayrim asarlarining yaratilish sabab va tarixi haqida nodir hikoyat va hujjatlar to’plandi.

Alisher Navoiy yaratgan asarlarni o’z davrining mashhur xattotlari bo’lmish Sulton Ali Mashhadiy, Sulton Muhammad Xandon, Abduljamil kabilar go’zal tarzda ko’chirish bilan ularning avlodlarga yetib kelishiga bois bo’ldilar.

XVI-XIX asrlar orasida Sharqning islomiy mintaqalarida yaratilgan turli xil asarlarda, jumladan Z.M. Boburning «Boburnoma», Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’», Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy», Abulmo’minxonning «Tom ul-tavorix» (XVI asr), Abdulloh Kobuliyning «Tazkirat ut-tavorix», Sayid Sharif Roqim Samarqandiyning «Tarixi kasira» (XVII asr), Volai Dog’istoniyning «Riyoz ush-shuaro» (XVIII asr)1 va boshqalarda Alisher Navoiy hayoti, merosi, faoliyatidan bahs yuritildi. Xuddi shu davrlarda uning merosini chuqur o’rganish maqsadida asarlaridagi so’zlarning sharhiga bag’ishlangan lug’atlar yaratildi: «Badoe’ ul-lug’ot», «Lug’ati Navoiy», Mirzo Mahdixonning «Mabon ul-lug’ot»i, Muhammad Xoksorning «Muntaxab ul-lug’ot»i va boshqalar. Shuning bilan birga «Xamsa»ning nasriy bayonlari, jumladan, Umar Boqiyning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun»i (XVIII asr oxiri XIX asr boshi), Mir Mahmud ibni Shoh Yunus va Haybatulloh xo’ja Xislatning «Nasri «Xamsa»i benazir»i (1908 yil); Mullo Siddiq Yorkandiyning «Xamsa»ning uyg’urcha nasriy bayoni (XIX asr) va boshqalar.1 Bularning hammasi bu davrda, ya’ni XVI-XIX asrlar davomida Alisher Navoiy merosiga bo’lgan qiziqishning nihoyatda kuchli ekanidan dalolat berib qolmay, balki uning ma’naviy hayotdagi mavqeidan ham guvohlik beradi. Shuning uchun bu davrda Alisher Navoiy asarlarini qo’lyozma tarzda ko’chirib, targ’ib etish qanchalik mashhur bo’lsa, XIX asrning ikkinchi yarmidan so’ng ularni toshbosma tarzida nashr etish ham boshlandi. Masalan, Alisher Navoiy «Xamsa»si birinchi marta 1880 yilda Xivada bosilib chiqqan bo’lsa, keyinchalik «Xamsa», devon va boshqa asarlari ham Toshkent, Buxoro, Samarqand toshbosmalarida qariyb har yili nashr etildi.

XVI-XIX asrlarda G’arbda ham Alisher Navoiy merosiga bo’lgan qiziqish, asarlarini nashr etish, tarjima qilish ko’zga tashlanadi. Jumladan, 1697 yilda frantsuz sharqshunosi Derbelo «Sharq kutubxonasi» qomusini nashr ettirdi. Unda Alisher Navoiyga doir mo»jaz ma’lumot ham bor. Bunday ish xususan XIX asrda ancha jonlandi. Bu jihatdan frantsuz sharqshunosi M.Belenning maqolalari hamda «Xamsat ul-mutahayyirin», «Mahbub-ul-qulub»dan parchalarning chop etishi (1861,1866 yillar), Katrmerning esa «Tarixi muluki Ajam», «Muhokamat ul-lug’atayn» asarlarining asliyatda nashr etishi (1841), rus sharqshunosi M.Nikitskiyning «Amir Nizomiddin Alisher va uning davlat hamda adabiyot sohasidagi ahamiyati» mavzusida yozilgan magistrlik dissertatsiyaning kitob holida nashr etilishi (1856 yil), Pave de Kurteyl, N.Ilminskiy, I.Berezin va boshqalarning turli xildagi ishlarini eslatish kifoya. To’g’ri, G’arb sharqshunoslari asarlarining hammasi ham bir xil saviyada yozilgan, ularning hammasida ham Alisher Navoiy merosiga yuksak baho berilgan deb bo’lmaydi. Chunki bu sohadagi ish endi boshlanayotgan bo’lib, hali uning hamma asarlari ham to’liq va chuqur ilmiy tarzda o’rganilganicha yo’q edi. Shunday bo’lsa-da, bu urinishlarning natijasi sifatida M.Belenning «Alisherbek o’z zamonasining mashhur va eng sermahsul ijodkorlaridan biri bo’lgan» tarzida mulohaza yuritishi G’arb sharqshunoslarining dastlabki ijobiy xulosalari bo’lganidan dalolat beradi.

XX asrdagi navoiyshunoslik o’z ko’lamining kengligi va bosib o’tgan yo’lining o’ziga xosligi bilan belgilanadi. Bu o’ziga xoslik shundan iboratki, XX asrning 20-80 yillarida O’zbekistonda hamda MDH mamlakatlarida Alisher Navoiy hayoti va merosini o’rganishda sho’rolar siyosati o’z ta’sirini o’tkazdi. Shunday bo’lsa-da, Alisher Navoiy hayoti, faoliyati va merosini o’rganish, uning 500 yillik (1948), 525 yillik (1968), 550 yillik (1991) yubileylarini o’tkazish ; asarlarini (1948 yilda 3 tomlik, 1968 yilda 15 tomlik), ularning ilmiy-tanqidiy matnlarini («Majolis un- nafois», «Lison ut-tayr», «Hayrat ul-abror», «Farhod va Shirin», «Mezon ul-avzon») nashr etish, doktorlik (A.Sa’diy, A,Hayitmetov, H.Sulaymon, A.Abdug’afurov, S.Erkinov, N.Mallaev, M.Hakimov va boshqalar), nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilish, turli mavzularda monografiya va ilmiy maqolalar to’plamlarini nashr etish davom etdi. Bu davrda A.Fitrat, S.Ayniy, O.Sharafiddinov, V.Mahmudiy, Oybek, Vohid Zohidov, Izzat Sulton, Vohid Abdullaev, Maqsud Shayxzoda, Aziz Qayumov, Hamid Sulaymon, Abduqodir Hayitmetov, Abdurashid Abdug’afurov, Sodir Erkinov, Saida Narzullaeva, Suyima G’anieva, Yoqubjon Is’hoqov (O’zbekiston), YE.E.Bertel`s, S.N.Ivanov (Rossiya), H.Arasli, J.Nag’ieva (Ozarboyjon), A.Mirzoev, R.Hodizoda (Tojikiston), B.Karriev (Turkmaniston) kabi yetuk navoiyshunoslar faoliyat ko’rsatdilar. Shuning bilan bir qatorda Turkiya (Ogoh Sirri Levend), Eron (Ali Asg’ar Hikmat, Rukniddin Humoyun Farrux), Afg’oniston (Muhammad Ya’qub Juzjoniy) va boshqa mamlakatlarda ham navoiyshunoslar faoliyat ko’rsatib, asarlarini nashr ettirdilar, turli xildagi risolalar, maqolalar to’plamlarini yaratdilar. Bu davrda mamlakatimizda Alisher Navoiy xotirasini abadiylashtirish sohasida ayrim ishlar amalga oshirildi. Uning nomi bilan teatr (Toshkent), universitet, maydon (Samarqand), kutubxona (Toshkent), ko’cha, xo’jaliklar ataldi. Uning haqida roman (Oybek «Navoiy»), drama (Uyg’un, Izzat Sulton «Alisher Navoiy»), qissalar (Mirkarim Osim) yaratildi.

1991 yilda O’zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritgach, navoiyshunoslikda ham yangi davr boshlandi. Chunki bu davrda milliy istiqlol g’oyasi talablari asosida xalq va mamlakat tarixi, qadriyatlari, boy ilmiy-adabiy merosiga xolisona va ilmiy asosda baho berish, uni ilk va ishonchli manba’larga tayanilgan holda o’rganishga keng yo’l ochildi. Bu esa Alisher Navoiy hayoti, faoliyati va merosini chuqur o’rganish va yoritishga yangi ufqlarni ochib berdi. Shuning natijasida Alisher Navoiyning yigirma tomlik mukammal asarlar to’plamining nashri amalga oshirilmoqda, ilgari nashr qilinmagan «Munojot», «Siroj ul muslimin», «Badoe’ ul-bidoya», «Navodir un-nihoya» asarlari bosilib chiqdi. Shu yillarda Alisher Navoiy merosining kam o’rganilgan qirralari (masalan, tasavvuf muammolari) keng tekshirilib, bu sohada anchagina ilmiy va ilmiy-ommabop asarlar yaratildiki, bunda adabiyotshunoslardan N.Komilov, I.Haqqulov, R.Vohidov, S.Olimov, N.Jumaev, S.G’anieva, M.Muhiddinov, SH.Sirojiddinov, D.Salohiy va boshqalarning munosib hissalari bor.Mustaqillik davrida Toshkent va Navoiy shaharlarida Alisher Navoiyga bag’ishlangan muhtasham yodgorliklar maydonga keldi. Hozirgi kunda – Alisher Navoiy hayoti va xususan, ko’pqirrali merosini o’rganishda shoir va nosirning badiiy mahorati, badiiyati olamining ko’lam va mohiyatini kashf etish, ularni keng kitobxonlarga tushinarli tarzda sharh va talqin qilish hamda istiqlol ma’naviyatini shakllantirishdagi ahamiyatini belgilash asosiy yo’nalish bo’lib qolmoqda.

ALISHER NAVOIY HAYOTI VA FAOLIYATI.

Alisher Navoiyning hayot yo’li, faoliyati va merosi akademik Izzat Sultonning «Navoiyning qalb daftari» (Toshkent, BAN, 1969) nomli kitobida shoirning o’z asarlaridagi ma’lumotlar hamda zamondoshlari qoldirgan ilk va ishonchli manbalar asosida ancha keng yoritilgan. Shundan kelib chiqib, bunda Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati haqida qisqacha ma’lumot berish ma’qul ko’rindi.

Alisher Navoiy hijriy 844 yil (tovuq yili) ramazon oyining 17 kuni, ya’ni melodiy 1441 yilning 9 fevral kuni Temuriyzoda Shohrux mirzo boshqarayotgan Xuroson mulkining poytaxti Hirot shahrida dunyoga keldi. Uning otasi G’iyosiddin kichkina, G’iyosiddin bahodur, G’iyosiddin baxshi tarzida tilga olinadi. U temuriyzodalar, xususan Shohrux mirzo, Abulqosim Bobur mirzolarning amaldorlaridan bo’lib, Sabzavor shahrining hokimi ham bo’lgan. Alisher Navoiyning onasi (nomi noma’lum) ham ana shu muhitning vakili bo’lib, temuriyzodalar xonadonining e’tiborli kishilaridandir. Shuning uchun Alisher Navoiy shunday yozadi:

Otam bu ostonning xokbezi ,
Onam ham bu sarobo’ston kanizi.
(MAT,1-tom,17-bet)

Alisher ota-onasining tarjimayi hollari hozircha to’liq yoritilgan emas.

Alisher tug’ilgan oila o’z zamonasining taniqli hamda ma’rifatparvar xonadonlaridan edi. Uning tog’alari Mir Said Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiylar ikki tilda she’r bituvchi shoirlar sifatida ma’lum bo’lganlar. Alisherning og’a-inilari-Nizomiddin Shayx Bahlul va Darvesh Ali ko’kaldoshlar esa davlat arboblari –Shayx Bahlul-Xorazm hokimi, Darvesh Ali-Balx hokimi sifatida faoliyat ko’rsatganlar. Alisherning opa-singillari, amakilari haqida hozircha ma’lumotlar uchraganicha yo’q. Bu xonadonda o’z davrining olim va shoirlari yig’ilib, mushoira va ilmiy suhbatlar qilganlar. Bu muhit esa hali bola bo’lgan Alisherning she’riyatga moyilligini belgilagan edi. Shuning uchun Alisher Navoiy 3-4 yoshligidayoq she’rlarni yodlab olib, uyiga kelganlar taklifi bilan o’qir edi. Bu haqda Alisher Navoiyning o’zlari «Majolis un-nafois»ning birinchi majlisida zikr etilgan Amir Qosim Anvor haqida so’z yuritayotganda uning bir baytini keltirib, shunday yozadilar:

Rindemu oshiqemu jahonso’zu joma chok,
Bo davlati g’ami tu zi fikri jahon chi bok…

Bu faqir ( ya’ni Alisher Navoiy) avval nazmekim, o’rganibmen bu… matla’dur. Hamono uch yosh bila to’rt yoshning orasida erdim, azizlar o’qimoq taklifi qilib, ba’zi hayrat izhor qilurlar erdi.» (MAT, 13- tom, 11- bet).

Alisher to’rt yoshga yetgach, uni muallimi donishmand bo’lgan maktabga o’qishga yuboradilar. Bu maktabda u Husayn Boyqaro bilan birga o’qirdi. Shuning uchun Z.M.Bobur shunday yozadi: «Alisher  va Husayn Boyqaro kichiklikda hammaktab ekondurlar» (Boburnoma, 233 bet ).

Alisherning maktabda «oz vaqt ichida darslarni o’zlashtirishda o’z sheriklaridan ilgarilab» ketganligini Xondamir «Makorim ul-axloq»da alohida o’qtiradi. Shuning bilan birga Alisherning xotirasi nihoyatda kuchli bo’lganidan u ana shu vaqtlarda Farididdin Attorning 4600 baytdan iborat falsafiy-irfoniy dostoni bo’lmish «Mantiq ut-tayri»ni ham boshdan oxirigacha yodlab olgan edi. Alisherning unga maftun bo’lib qolib, boshqa hech narsaga qaramay qo’ygani tufayli oilada ham, maktabda ham bu kitob haqida so’z yuritish man’ qilingan edi. Shuning uchun Alisher uni yashirin tarzda (ichida) doimo takrorlab o’qirdi. Bu haqda Alisher Navoiy «Lison ut-tayr» dostonida shunday yozadi:

Yodima bundog’ kelur bu mojaro,
Kim tufuliyat chog’i maktab aro…

Manga ul holatda tab’i bulhavas,
«Mantiq ut-tayr» aylab erdi multamas…

O’ylakim, eldin uzuldi ulfatim,
Ul kitob erdi anisi xilvatim…

Onglag’och atfol,aylab sho’ru shayn,
Istimo’ etti bu so’zni volidayn…

Man’i kulli qildilar ul holdin,
«Mantiq ut-tayr» uzra qilu qoldin…

Lek chun yodimda erdi ul kalom,
Yoshurun takror etar erdim mudom…
(MAT,12 -tom,293-295- betlar).

Alisherning maktabda o’qishi Shoxrux Mirzoning vafoti (1447 yil 12 mart) bilan boshlangan notinchlik tufayli ma’lum muddatda uzilib qoldi. Chunki ko’pchilik kabi Alisherning oilasi ham Hirotni tark etib, Iroq tomonga yo’l olishga majbur bo’lgan edi. Bu safar vaqtida yosh Alisher Taft shahrida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Hirotda Abulqosim Bobur hokimiyati o’rnatilgach, xorijga ketganlar, jumladan Alisher oilasi bilan Hirotga qaytadilar. Otasi temuriyzoda Abulqosim Bobur mirzo xizmatida bo’ladi. Alisher esa o’qishini maktabda davom ettiradi.

Alisher maktabda faqat rasmiy dasturdagi fanlarni o’rganib qolmay, she’riyat, musiqa, tarixni ham o’z davrining yetuk bilimdonlaridan chuqur o’rganadi. Alisher Navoiy keyinchalik «Majolis un-nafois»da bu sohadagi ustozlarining nomlarini ehtirom bilan tilga oladi.Jumladan: «Darvesh Mansur (vaf. 887h.-1482 m.) … aro’z va sanoe’da Mavlono Yahyo Sebak shogirdi erdi. Ikki aro’z tasnif qildi… Faqir (ya’ni Alisher Navoiy) aro’zni Darvesh qoshida o’qibmen».(MAT, 13-tom, 41 –bet).

«Xoja Yusuf Burhon- (vaf.863h.-1458m.).. Musiqiy ilmini ham yaxshi bilur erdi va faqir (Alisher Navoiy) musiqiy fanida aning shogirdiman»(MAT,13-tom, 51-bet).Xuddi shu vaqtlarda u zamonasining mashhur shoirlari bilan shaxsan yoki sirtdan tanishadi. Masalan, Mir Shohiy (1385-1453) bilan yozishmaga kirganligi haqida shunday yozadi: «Faqir (Alisher Navoiy)agarchi ani (Mir Shohiyni) ko’rmadim, ammo aning bila faqirni orasida e’lom (xabardor bo’lmish) va irsol (maktub yuborish) voqe’ bo’ldi» (MAT,13- tom,29- bet). Bu esa bejiz emasdi.Chunki she’riyat qonun-qoidalari bilan yaxshi tanishgan Alisherning shoirlik qobiliyati ham to’laroq namoyon bo’laverib, yozgan she’rlari og’izga tushgan edi. Shundanda, 12-13 yashar Alisher she’rlarining Mir Shohiylar nazariga tushgani ham, yozishmalarning maydonga kelishi ham sababsiz emasdi.

Bu orada Alisherning otasi Sabzavor hokimi G’iyosiddin Bahodur vafot etadi(taxminan 1454 yilda). Alisher Abulqosim Bobur Mirzo tarbiyasida qoladi. Bu esa Alisherning o’qishni davom ettirishi, yangi-yangi shoir va allomalar bilan tanishuvi, ular ishtirokidagi suhbat va mushoiralardan bahramand bo’lishiga imkon yaratdi. Abulqosim Bobur Mirzoning o’zi ham ma’rifatli, himmati baland va shoirtab’ bo’lgani tufayli iqtidorli Alisherga har jihatdan otalarcha g’amxo’rlik qilardi.

Ammo ko’p o’tmay, ya’ni 1457 yilda Abulqosim Bobur mirzo vafot etgach, Mirxondning yozishicha, «Alisher Navoiy Mashhadda turib qolib, kamolot va fozillikni egallash va ilm masalalari bobida mukammallikka erishuv bilan mashg’ul» bo’lgan edi. Shuning bilan birga olimlar va shoirlar bilan muloqotda bo’lar, ulardan bahramand bo’lib, ularga g’amxo’rliklar ham ko’rsatardi. Jumladan, Alisher Navoiyning o’zi shunday yozadi:
«Xoja Hasan Xizrshoh-…she’rni yaxshi aytur erdi… «Layli va Majnun» muqobalasida «Zayd va Zaynab» masnaviy aytibdur… Bobur mirzo Mashhadda favt bo’lg’on yil ul shaharda g’arib va xasta yiqilib erdi (qarovchisi bo’lmagan kasal bo’lib qolgan edi). Faqir (Alisher Navoiy) g’amxo’rlik qilib, sihat topti» (MAT,13-tom,46-47 betlar).

Alisher Navoiy Abusaid Mirzo zamonida Mashhaddan Hirotga borib, Mirxondning yozishiga ko’ra, «bir necha kunini u iqbol uyi ostonasi (ya’ni Abusaid Mirzo saroyi) mulozamatida (xizmatida) o’tkardi». Mavlono Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Sayid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammadlarning suhbatlarida bo’lish, maslahatlarini olish sharafiga muyassar bo’ldi. She’rlari esa tobora shuhrat qozonaveradi.

Alisher Navoiyning Abusaid zamonida Hirotda bo’lishi ko’pga cho’zilmadi. 1465 yil oxirlarida Abusaid mirzo Alisherga Hirotdan ixroj (ketishi) bo’lishni buyurdi. Alisher Navoiy bu hukmni tezda bajarishi shart bo’lganidan u Samarqandga ketishni ixtiyor qildi va do’stlari, ustozlarining hammalari bilan ham xayrlasha olmay, bu shaharga Balx, Tirmiz, Qarshi, Shahrisabz orqali yetib keldi.Alisher Navoiy Samarqandga kelishi sababi haqida shunday yozadi: «Faqir tahsil uchun Samarqandg’a borg’onda ul (ya’ni mavlono Yusuf Badiiy ) Andijondin keldi». (MAT, 13 –tom, 60- bet)

Alisher Navoiy bunda Samarqand hukmdori Ahmad Hojibek Vafoiy g’amxo’rligida yashadi, mashhur alloma Fazlulloh Abulaysiy Samarqandiy nazdida ikki yil arabiyat, she’riyat va fiqhdan ta’lim oldi; naqshbandiya tariqatining peshvosi Xoja Ubaydulloh- Xoja Ahrori Vali (1404-1490) so’hbatlaridan bahramand bo’ldi; adabiy muhitning mavlono Riyoziy, Shayxim Suhayliy, Mirzobek kabi vakillari bilan yaqin ijodiy munosabatda bo’ldi, mushoiralarda fa’ol qatnashib, katta obruga sazovor bo’ldi. Samarkandda ekanligi vaqtida she’rlar yozdi, arabcha so’zlar lug’ati bo’lmish «Sab’at ul-abhur»ni tuzdi, otaxoni Sayid Hasan Ardasherga masnaviyni bitdi, oxirlarida esa «Hiloliya» qasidasini yaratdi.

Alisher Navoiy umrining Samarqandda o’tgan to’rt yili boshqa voqealarga ham boydir. Xuddi shu vaqtda u Sohibqiron Amir Temur va Ulug’bek mirzolar tomonidan bino qilingan ulkan inshaotlarni- Amir Temur jome’ masjidi, Ko’ksaroy, Bibixonim madrasasi,Ulug’bek mirzoning Registonda qurgan madrasai oliya, xonaqoh, Masjidi muqatta’, korvonsaroy, hammomlari hamda mashhur rasadxonasini, Go’ri Amir maqbaralarini asl holatda ko’rdi, Samarqanddagi mashhur bog’larda bo’ldi, Konigil, Ko’hak(Cho’ponota)larda sayr qildi.Ulug’bek mirzoning Samarqanddagi yulduzshunoslik maktabining jahonshumul yutug’i bo’lmish «Ziji jadidi Ko’ragoniy», Ali Qushchi, G’iyosiddin Jamshed va boshqalarning asarlari bilan yaqindan tanishdi, Natijada Samarqanddan olgan taassurotlari uning ijodida muhim o’rin egalladi. Shuning uchun Alisher Navoiyning keyinchalik yozgan qator asarlarida, jumladan «Xamsa», «Majolis un-nafois» da Samarqand va samarqandliklar haqida ko’p samimiy so’zlar bitilgan. Masalan, «Saddi Iskandariy» da:

Hamul pushtaekim,1Ko’hak2topti ism,
Ne pushta, jahon ganji uzra tilism.

Ushoq tosh anga la’lu inju kibi,
Yashil sabzasi charxi miynu kibi…

Ani yonida shahr qildi bino,
Ki o’ltirmasin anga gardi fano.

Sikandar atodi Samarqand ani,
Samarqandi firdavsmonand ani.
(MAT,11-tom,239 -bet).

Yana: «Farhod va Shirin» da:

Temurxon naslidin sulton Ulug’bek,
Ki olam ko’rmadi sulton aningdek.

Aning abnoyi jinsi bo’ldi barbod,
Ki davr ahli biridin aylamas yod.

Valek ul ilm sori topti chun dast,
Ko’zi olinda bo’ldi osmon past.

Rasadkim, bog’lamish zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.

Bilib bu nav’ ilmi osmoniy
Ki andin yozdi «Ziji Kuragoniy».

Qiyomatg’a degincha ahli ayyom,
Yozarlar oning ahkomidin ahkom.
(MAT,8-tom,463-bet)

Shuning bilan birga «Majolis un nafois»da Fazlulloh Abulaysiy Samarqandiy, Mirzobek, mavlono Riyoziy, Muhammad Olim Samarqandiy, Xoja Xurd Samarqandiy, Xoja Xovand ibn Xoja Fazlulloh Abulaysiy Samarqandiy va boshqalar haqida samimiyat bilan keltirgan ma’lumotlari aytilganlarga dalil bo’la oladi.

1469 yilda Abusaid mirzo vafotidan so’ng Xuroson taxti Sulton Husayn Boyqaroga nasib etdi. Sulton Husayn Boyqaro do’sti Alisher Navoiyni Samarqanddan chaqirib oldi. Alisher Navoiy Hirotga kelib, Sulton Husayn Boyqaroning ramazon hayiti kunida o’tkazilgan taxtga rasman o’ltirish marosimiga qatnashib, «Hiloliya» qasidasini unga taqdim etdi. Sulton Husayn Boyqaro Alisher Navoiyning podshohlik muhrdori lavozimiga (1470 yilda) ta’yin etdi va amirlik unvonini ham berdi. Shundan Alisher Navoiyning davlat arbobi sifatidagi faoliyati boshlandi. Keyinchalik muhrdorlikni do’sti Shayximbek Suhayliyga topshirib( 1472), amirlik faoliyatini bajarishga kirishib ketdi. Amirlik faoliyati ko’pqirrali bo’lib, mamlakat osoyishtaligi, obodonligi, ilmiy-adabiy muhitni tashkil etishga qatnashish, xayr-ehson ishlarini amalga oshirish kabi sohalarni ham qamrab olardi.

Eng muhimi shundaki, bu ishlarni amalga oshirishda mamlakat podshohi ham, fuqarosi ham shoir Navoiyga ishonganlaridek, Nizomiddin Amir Alisher Navoiyga ham astoydil ishonardilar. Bu esa Alisher Navoiyga yana ko’proq mas’uliyat yuklar edi. Shuning bilan birga saroydagi amiru amaldorlarning uzaro nifoqlari, qing’ir ishlari Alisher Navoiyni ruhan qiynardi. Buning ustiga tashkiliy ishlar ko’p vaqtni olganidan ijodiyotga berilib ketolmasdi.

Shu jihatdan Alisher Navoiy 1476 yilda mansabdorlikdan rasman iste’fo berdi. «Xamsat ul mutahayyirin»da o’qiymiz: «Ushbu tarixda (1476 yilda ) erdikim, faqir (Alisher Navoiy ) sipohiyliqdin mutanaffir bo’lub, manosibni tark qilib, mulozimatni o’ksutub erdim». (MAT,15- tom, 20-21 betlar).

Shundan so’ng Alisher Navoiy podshoh hazratlarining eng yaqin kishisi (muqarrabi hazrati sulton) sifatida ham ijod va ham ijtimoiy–obodonchilik ishlari bilan shug’ullanadi. Alisher Navoiyga tegishli bo’lgan mol-mulk ko’pgina bo’lib, Faxriy Hirotiy «Latoifnoma»sining to’qqizinchi majlisida uqtirganidek, ulardan tushadigan bir kunlik daromad 75 ming dinorni tashkil qilsa, xarojoti esa 5 ming dinorga to’g’ri kelar ekan. Mirzo Haydarning «Tarixi Rashidiy»da keltirishicha, «Alisherning bir kunlik daromadi 18 ming shohruxiy dinor edi va bu daromadning hammasini xayrli ishlarga sarf etardi».

Bobur Mirzoning «Boburnoma»da kuyidagicha yozgani ham diqqatga sazovordir: «Alisherbek… Mirzo (Sulton Husayn Boyqaro)din nima olmas, balki yilda Mirzog’a kulliy (katta) mablag’lar peshkash qilur edi». Shuning bilan birga Alisher Navoiy ana shu daromadlar hisobida 360dan ko’proq turli xildagi inshaotlarni-madrasa (Ixlosiya), masjid (Qudsiya), xonaqoh ( Xalosiya), shifoxona (Shifoiya), rabot (Raboti ishq), 70-80 kmlik (o’n tosh) kanal (Gulasb), ko’prik, maqbaralarni (Attor, Qosim Anvor) qurdirdi, ularga vaqflar ajratdi, xayr-ehsonlarni doimiy tarzda amalga oshirdi; adabiyot, san’at va ilm sohasi mutaxassislari, talaba va mudarrislarni moddiy jihatdan rag’batlantirdi. Bunday ishlar haqida Alisher Navoiyning «Vaqfiya», Xondamirning «Makorim ul-axloq», Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’» asarlarida ancha keng ma’lumotlar bor.

Alisher Navoiy o’zi turadigan «Unsiya»da boy kutubxona tashkil qilib, uning birinchi kitobdori (mudiri) etib, Mavlono Muhammad Naqqoshni ta’yinladi. Muhammad Naqqosh o’z zamonining bilimdonlaridangina bo’lib qolmay, balki naqqoshlik, rassomlik, soatsozlik va chiniy sanduqlar yasashda ham mohir hunarmand edi. Uning tomonidan yasalgan ajoyib sanduq-soat Alisher Navoiy kutubxonasida saqlangan.

Mavlono Muhammad Naqqosh kutubxonani tartibli tarzda saqlash bilan hurmatga sazovor bo’lgan. Uning yonida Alisher Navoiyning shaxsiy kotiblari mavlono Abduljamil, mavlono shayx Abdullohlar ham faoliyat ko’rsatganlar. Mirxond «Ravzat us-safo»ni yozayotganda ana shu kutubxonadagi nodir qo’lyozmalardan foydalangan. Alisher Navoiy bino qilgan «Ixlosiya» madrasasi, «Shifoiya» dor ush-shifosida ishlagan mudarrislar, bu yerda ta’lim olgan tolibi ilmlar ham ana shu kutubxonaning nodir asarlaridan foydalanganlar. Kutubxonada saqlangan nodir asarlar ro’yxati saqlanmagan bo’lsa-da, ammo Alisher Navoiyning turli asarlarida, Mirxondning «Ravzat us-safo»sida, Xondamir asarlarida ma’lumotlar mavjud.

ALISHER NAVOIYNING TURKIY SHE’RIYATI

Alisher Navoiyning turkiy-o’zbek tilida yozgan she’rlari quyidagi manba’larda to’plangan.

1.Alisher Navoiy she’riyatining noma’lum muxlislari tomonidan tuzilgan «Ilk devon».

Ta’kidlanganidek, mazkur devon Alisher Navoiyning muxlislari tomonidan 870 hijriy- 1465-1466 melodiy yilda tuzilib, Sulton Ali Mashhadiyning go’zal nasta’liq xati bilan ko’chirilgan va noma’lum musavvir esa devonning zarvarag’i (birinchi-ikkinchi betlari) va qolgan varaqlarining hammasini go’zal naqshlar bilan bezagan. Devonga nom qo’yilmaganidan uning faksimil (foto) nusxasini birinchi marta nashrga (Toshkent, «Fan», 1968) tayyorlagan Hamid Sulaymon uni «Ilk devon» tarzida nomlagan edilar.
Alisher Navoiy ham o’zlari tuzgan birinchi devon- «Badoe’ ul-bidoya» debochasida uning nomini keltirmasdan faqat shunday yozganlar: «Xaloyiq orasida ming bayt-ikki ming bayt ortuqroq-o’ksukroqkim, o’zlari jam’ qilib erdilar, bag’oyat mashhur bo’lib erdi» (MAT, 1-tom, 24-bet).

« Ilk devon»da to’rtta nav’dagi she’rlar bor: g’azal (391-ta), mustazod (1-ta), muxammas (1-ta) va ruboiy (41-ta). Ularning jam’i 434ta bo’lib, baytlar soni 2935,5, ya’ni 5871 misrani tashkil etadi. Devon quyidagi matla’li g’azal bilan boshlanadi:

Iloho, podshoho, kirdikoro,
Sanga ochug’ nihonu oshkoro.

Devon quyidagi ruboiy bilan tugaydi:

Oxir dami umr ista shitob, ey soqiy,
Tutg’il manga oncha mayi nob, ey soqiy-
Kim hashrda mast o’layu xarob, ey soqiy
To anglamay, etsalar azob, ey soqiy.

Demak, «Ilk devon» Alisher Navoiyning 24 yasharligigacha yozilgan asarlarini qamrab olgan ko’rinadi. Shunisi borki, hozir «Ilk devon» deb talqin va taqdim etilgan nusxa haqiqatan ham Alisher Navoiy muxlislari tomonidan tuzilgan devon nusxasi-mi, degan savol hali o’zil-kesil hal qilingan deb bo’lmaydi. Tadqiqotlar bu savolga aniq javob topishi mumkin.

2.Alisher Navoiyning o’zlari tuzgan devonlar.

—«Badoe’ ul-bidoya» (ajoyib yangiliklarning boshlanishi) deb atalgan birinchi devon 1479-1480 yillarda tuzilgan. Bu devonni tuzishga Sulton Husayn Boyqaro juda ham xayrxoh bo’lgan va , Alisher Navoiyning devonga yozgan debochasida uqtirilganidek, uni tezlashtirishga buyruq ham bergan ekan:

«Tilarbiz bu parishon bo’lsa majmo»,
Ravon bo’lkim, emastur uzr masmo»…

Chu bilding hukm, bor, ishtin rujo» et,
Ravon maqsud sori- o’q shuro» et.

Murattab qilmag’uncha, tinma bir dam,
So’z o’ldi muxtasar, v-Allohu a’lam».
(MAT, 1-tom, 19-bet).

Shunday qilib, Alisher Navoiy o’z she’riyatining birinchi devonini tartib berishga kirishadi. Bu devon o’zining tuzilishi va boshqa xususiyatlari bilan mavjud turkiy va forsiy devonlardan farq qilib turadi. Bu farqlar quyidagicha:

-devonga maxsus debocha yoziladi;
-devonga 32 harf bilan tugallangan g’azallar kiritilgan;
-har bir harf bilan tugallangan g’azallarni («alif», «be», «te»,..)
joylashtirishda avvalida hamd , so’ng na’t va undan so’ng esa boshqa mavzudagilari joylashtiriladi;
-g’azallarning yakpora bo’lishiga e’tibor beriladi;
-oshiqona g’azallar tarkibiga mav’iza, pand va hikmatlar kiritiladi.

«Badoe’ ul-bidoya»da 11 nav’dagi 1041-ta she’rlar- g’azal, ruboiy, muxammas, mustazod, musaddas,tarje’band, qit’a, lug’z, muammo, tuyuq, fardlar kiritilgan. Bunda «Ilk devon»dagilar ham borligini unutmaslik kerak. «Badoe’ ul-bidoya» devoni quyidagi matla’li g’azal bilan boshlanadi:

Ashraqat min aksi shams il-ka’s anvor ul-hudo,
Yor aksin mayda ko’r deb jomdin chiqdi sado.

Devon quyidagi fard bilan yakunlangan:

Sel yo’lida fano dashtida mujgonim emas,
Ko’z alochuqlarining dud yegon o’qlaridurur.
(MAT, 1-tom, 692-bet)

«Badoe’ ul-bidoya » dagi she’rlar keyinchalik «Xazoyin ul-maoni»ga kiritilganlar.

-«Navodir un-nihoya» (nihoyat ko’p nodirliklar) devoni 1486-1487 yilda tuzilib, uning 1487 yilda Abuljamil kotib, Sulton Ali Mashhadiy tomonidan ko’chirilgan nisbatan to’liq nusxalari hamda yana bir noto’liq nusxasi ma’lum. Noto’liq nusxa Tehronning Guliston qasri kutubxonasida saqlanadi. Uning boshqa nusxalardan farqi shundaki, unda Alisher Navoiyning o’z dastxati va mo’hrining aksi bor. Bu dastxat ( avtograf) quyidagicha:

«Ziyo ul-haq v-ad-dunyovu v-ad-din,
Berib ikkinchi devonimg’a taz’yin.

Savod uzra savod ar qildi mastur
Vale ma’nidadur nur ala nur.

Katabahu al-abd al- faqir Alisher al- mashhur b-in- Navoiy (yozuvchi Navoiy tarzida mashhur banda va faqir Alisher ). Alisher Navoiy muhrida esa quyidagi so’zlar bitilgan: «Kun osha f-id- dunyo k-al-g’arib al- faqir Alisher» (dunyoda g’arib va faqir Alisherdek yasha).

«Navodir un-nihoya»ning nisbatan to’liq nusxalari tarkibida asosan 862 ta g’azal mavjud. Alisher Navoiy bu devonga ham debocha yozganini o’qtirgan bo’lsada, ammo «Navodir un-nihoya»ning bizgacha ma’lum bo’lgan nusxalarida debocha yo’q . Bas shunday ekan bu sohadagi izlanishlar biror –bir natija berar degan umiddamiz.
«Navodir un-nihoya» quyidagi matla’li g’azal bilan boshlanadi:

Zihi zuhuri jamoling quyosh kibi paydo,
Yuzung quyoshig’a zarroti kavn o’lub shaydo.
(MAT,2- tom, 9- bet)

Devon quyidagi bayt bilan nihoyasiga yetgan:

Ey Navoiy,oni tark aylaki, ko’ptur g’ami ishq,
Menki chektim g’amini, tarki ne imkon emdi.
(MAT, 2-tom, 596-bet)

«Navodir un- nihoya» devonidagi g’azallar keyinchalik «Xazoyin ul-maoni» tarkibiga kiritilgan.
-«Xazoyin ul-maoni» (Ma’nolar xazinalari) devonlar turkumi 1491-1498 orasida Sulton Husayn Boyqaroning «farmoni vojib ul-iz’oni» (itoat qilishga majbur farmoni) bilan tuzilgan. «Xazoyin ul-maoni»iga tuzilgan yillargacha yozilgan she’riy asarlar , bundan oldin tuzilgan devonlardagi turli nav’dagi she’rlar kiritilgan. «Xazoyin ul-maoni» shoir umrining to’rt fasli asosida to’rtta quyidagi devonlardan iborat:

-«G’aroyib us-sig’ar» (Yoshlikning ajoyibotlari) 7-8 yasharlikdan 20 yasharligigacha yozilgan she’rlarni qamrab oladi.
-«Navodir ush-shabob» (yigitlikning nodirliklari)-20-35 yoshlar orasida bitilgan she’rlardan iborat.
-«Badoe’ ul-vasat» (o’rta yoshning ajoyib yangiliklari)- 35-45 yoshlar orasida yozilgan she’rlar.
-«Favoyid ul-kibar» (keksalikning foydalari) 45-60 yoshga yaqin vaqtda yozilgan she’rlarni o’z ichiga oladi.

«Xazoyin ul-maoni» debocha, g’azal (2600), ruboiy (133), muxammas (10), mustazod (4), musaddas (5), tarje’band (4), qit’a (210), lug’z-chiston (10), muammo(52), tuyuq (13), fard (86), masnaviy(1), qasida (1), musamman (1), tarkibband (1), soqinoma (1), jam’i o’n olti nav’ she’rdan iborat bo’lib, undagi baytlarning umumiy soni 22450, 5(= 45000 misra’) dir.
«Xazoyin ul-maoni» devonlar turkumi «Badoe’ ul-bidoya» devoni kabi quyidagi matla’li g’azal bilan boshlanadi:

Ashraqat min aksi shams il-ka’s anvor ul-hudo,
Yor aksin mayda ko’r deb jomdin chiqdi sado.
(MAT,3-tom, 25-bet.)

«Xazoyin ul-maoni» quyidagi fard bilan tugaydi:

Sayl yo’lida fano dashtida mujgonim emas,
Ko’z olochuqlarining dud yegan o’g’laridur.
(MAT, 6-tom,539 –bet).

Shuni eslatish joyizki, «Xazoyin ul-maoni» 1498 yilda nihoyasiga yetgan bo’lib, Alisher Navoiyning 1498-1500 yillar orasida yozgan g’azal va boshqa nav’dagi she’rlari unga kirmay qolgan. «Xazoyin ul-maoni»ning ilmiy-tanqidiy matnini tuzish sohasida katta ilmiy tadqiqot olib borgan Hamid Sulaymon ana shunday g’azal va boshqa nav’dagi she’rlarni aniqlab, uni o’zlari nashr ettirgan 4 tomlik «Xazoyin ul-maoni»ning (T; «Fan», 1959-1960) to’rtinchi tomi oxirida «Navoiy tomonidan «Xazoyin ul-maoni»ga kiritilmagan she’rlar» sarlavhasi ostida 24 ta g’azal, ikkita ruboiy , 8 ta qit’a, 4 ta fardni e’lon qilgan edilar (qaralsin: Alisher Navoiy. Xazoyin ul-maoni. 1U tom, T., «Fan», 1960, 773-794 betlar).Bir –ikki misolni keltirish ma’qul ko’rinadi:

G’azalning matla’ va taxallusli baytlari:

1.YO rab, ulus nihoni emastur nihon sango,
Ne deyin nihon g’amim ne erur chun ayon sango…
Haq siridin Navoiy agar istasang nishon,
Jahd aylagilki, qolmasun avval nishon sango.
(1Utom,773-bet).

2.Ul quyoshkim saltanat avji uza tobon erur,
Barcha shahlar jism erur, ul barchasig’a jon erur…
Ey Navoiydek tana’um birla bo’lsa ne ajab,
Chun borig’a iftixor ul xusravi davron erur.
( 1U tom,778- bet ).

Ruboiy:
Gul bordi esa chaman muattar bo’lsun,
Sham’ uchti esa qamar munavvar bo’lsun.
Shahzodag’a gar ravza muyassar bo’ldi,
Sultong’a jahon mulki muyassar bo’lsun.
(1U tom, 791- bet ).

Izoh: bu ruboiy «Munojot»da bor.

Fard: Ne ajab gar kilmasam gul rangu bo’yin orzu
Kim erur andin dimog’im ichra o’t, ko’zumda suv.
(!U tom, 794-bet).

Shunday qilib, Alisher Navoiyning o’zbek tilidagi she’riyati to’rtta devonga to’plangan bo’lib, ulardan birini («Ilk devon») muxlislari tuzgan bo’lsalar, qolgan uchtasini Alisher Navoiyning o’zlari tuzganlar. Bulardan birinchi(«Badoe’ ul-bidoya») va ikkinchisi («Navodir un -nihoya») bir jildlik tarzida tartib berilgan bo’lsa, uchinchisi («Xazoyin ul-maoni») devonlar turkumidan, ya’ni to’rt devondan iborat yaxlit qomusiy asardir.Alisher Navoiyning o’zlari tuzgan devonlarining har biri o’ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Bu hol devon tartib berish ishiga Alisher Navoiyning jiddiy munosabatda bo’lganlaridan, bu ishning katta mas’uliyatini teran anglaganlaridan dalolat beradi. Ana shuning tufayli turkiy she’riyat tarixida bu devonlar nodir va takrorlanmas badiiy hodisa bo’lib qoldi.

3. Alisher Navoiyning nasriy asarlaridagi she’riy parchalar.

Alisher Navoiyning «Mahbub ul- qulub», «Munshaot», «Vaqfiya», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam» kabi nasriy asarlarida she’rning turli nav’laridan (masnaviy, ruboiy, qit’a, fard) foydalanilgan. Har bir nasriy asarda bahs yuritilayotgan mavzuga munosib va muvofiq ravishda ana shunday she’rlar keltirilgan. Alisher Navoiyning o’zbek tilidagi she’riyati o’rganilayotgan vaqtda bu manba’lardagilar ham nazarda tutilmog’i ma’qul.

Shunday qilib, Alisher Navoiyning merosi ko’p qirrali va mazmunan rang-barang adabiy-ilmiy xazina bo’lganidek, uning turkiy –o’zbek tilida yozgan she’riyati ham turli nav’larda , har xil mavzularga bag’ishlanib yaratilganligini alohida uqtirish lozim.

ALISHER NAVOIY SHE’RIYATINING MAVZU DOIRASI, TIMSOLLARI VA BADIIYATI

Alisher Navoiyning o’zbek tilida yozgan she’rlarining mukammal qomusi «Xazoyin ul-maoni»dir.

Qayd qilinganidek, «Xazoyin ul-maoni»da Alisher Navoiy tomonidan yozilgan o’n olti nav’dagi she’rlar bo’lsada, ularning asosini g’azal tashkil etadi. «Xazoyin ul-maoni»dagi g’azallar 2600 ta bo’lib, ular to’rt devonning («G’aroyib us –sig’ar», «Navodir ush-shabob», «Badoe’ ul-vasat», «Favoid ul kibar») har birida 650 tadan joylashtirilgan. Alisher Navoiy faqat g’azal nav’idagina emas, balki she’riyatning boshqa nav’larida ham ko’p va xo’b yozdi. Shuning uchun Xondamir «Makorim ul-axloq»da Alisher Navoiy ruboiylarini eng go’zal va jozibali; muammo va tarix nav’larida «ham ko’p go’zal ibora va yoqimli so’zlar ul hazratning (ya’ni Alisher Navoiyning) xotiriga kelgan»,- deb uqtirgan edi. (Makorim ul-axloq. T., BAN, 1967, 50,53-betlar).

Zahiriddin Muhammad Bobur ham «hech kim (Alisher Navoiydek) oncha ko’p va xo’b (she’r) aytqon emas», — deyish bilan birga «yaxshi ruboiyoti ham bor», — deb qo’shib qo’ygan (Boburnoma, T., «Fan», 1960, 233-bet). Demak, Alisher Navoiy o’zbek she’riyatining barcha nav’larida «ko’p va xo’b» asarlar yaratgan buyuk siymodir.
Shunday bo’lsa-da, Alisher Navoiy o’zbek she’riyati tarixida g’azal nav’ini ham mazmun, ham shakl va ham badiiylik jihatidan yuqori cho’qqiga ko’targani sababli uni «G’azal mulkining sultoni» deb e’zozlaydilar. Shundan-da, inglis sharqshunosi A.Gibb «Navoiy turkiygo’y shoirlar uchun ibrat va namunadir»,- deb yozganda bu haqiqatni e’tirof etgan edi.

Alisher Navoiy g’azallarining mavzu doirasi keng. Ularda ishq (majoziy va haqiqiy), ijtimoiy, falsafiy, axloqiy mavzular shunchalik mahorat bilan yortilganki, natijada har bir g’azal badiiy tafakkurning o’ziga xos mujassamiga aylangan. Alisher Navoiy o’zining g’azallari bilan o’zbek she’riyatidagi g’azal yozish an’anasini rivojlantirdi va navoiyona uslubda yozilgan g’azallarni yaratdi. Navoiyona uslubda yozilgan g’azallar bir mavzuni keng va chuqur yoritish, ruhiy kechinmalarning samimiy va haqqoniyligi, pand-nasihat yoki mav’izaning mavjudligi hamda badiiy tasvir vositalaridan nihoyatda mahorat bilan foydalanganlik bilan ajralib turadi. Alisher Navoiy o’zlari «navoiyona» uslubning mohiyatini quyidagi qit’ada bayon etganlar:

G’azalda uch kishi tavridur ul nav’-
Kim andin yaxshi yo’q nazm ehtimoli:
Biri mo»jiz bayonlig’ sohiri Hind,
Ki ishq ahlini o’rtar so’zu holi;

Biri Isonafaslik rindi Sheroz,
Fano dayrida mastu louboli;
Biri qudsiy asarlik orifi Jom,
Ki jomi Jamdur singan safoli.

Navoiy nazmiga boqsang, emastur –
Bu uchning holidin har bayti xoli.
Hamono ko’zgudurkim, aks solmish
Anga uch sho’x mahvashning jamoli.
(MAT,6-tom, 516-bet).

Demak, Alisher Navoiy o’z g’azallarida «ishq so’zi» (ishqdagi kuyish, yonishlar, ruhiy holat), «rindonalik» va «orifonalik» ning qorishganiga alohida e’tiborni qaratadi. Bu bilan g’azalnavislik ana’nasidagi uslublardan ijodiy ilhomlanish natijasida maydonga kelgan yangi uslubga- navoiyona uslubga ishora qilmoqda. Shuning bilan birga navoiyona uslubda turkiygo’y xalqlar og’zaki ijodidagi «turkiy» va «qo’shuq» nav’lari xususiyatlaridan ilhomlanish yo’nalishi ham ko’zga tashlanadi. Bas shunday ekan, Alisher Navoiy g’azallari ham forsiy, ham turkiy g’azal va «turkiyu qo’shuq»lar xususiyatlarining qorishuvi natijasida yaratilgan ajoyib asarlardir.

Alisher Navoiyning ana shunday ajoyib g’azallarida turli mavzular bilan birga ishq mavzusi alohida mavqega ega.
Alisher Navoiy she’riyati, jumladan g’azallarida ishq keng qirrali mavzu sifatida qalamga olingan, jumladan insonning insonga, tabiatga nisbatan bo’lgan ishq-muhabbati va, shuning bilan birga, Alloh taologa nisbatan bo’lgan ishqi masalalari yoritilgan. Har ikkala ishq mukammal mujassam bo’lgan shaxsning komillikka-komil inson darajasiga erishuvi shoirning bosh maqsadi bo’lib hisoblanadi.

Alisher Navoiy:

Ofarinishdin qilib inson g’araz,
Oni aylab xalq ichinda beavaz, —

deb Hazrati Insonning buyuk maqomidan so’z yuritadi va uning uchungina xos bo’lgan fazilatni-ishqdagi yonish-kuyish (so’z), samimiylik va chuqur hissiyotlarni har tomonlama yoritadi. Shundan kelib chiqqan shoir shunday deydi:

Ey Navoiy, ul pari o’ltursa ham ozdur seni,
Kimki insondur aning mahbubi ham inson kerak.

Alisher Navoiy g’azallarida ana shu mahbub-sevimli kishining siymosi-portreti ham ma’lum darajada chizilgan. Bu hol xususan uning quyidagi g’azalida bo’rtib ko’zga tashlanib turadi:

Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin,
Ko’ngluma har birining dardu balosinmu deyin?

Ko’zi qahrinmu deyin, kirpiki zahrinmu deyin,
Bu kudurat aro ruxsori safosinmu deyin?

Ishqi dardinmu deyin, hajri nabardinmu deyin.
Bu qatiq dardlar aro vasli davosinmu deyin?

Zulfi dominmu deyin, la’li kalominmu deyin,
Birining qaydi yana birning adosinmu deyin?

Turfa xolinmu deyin, qaddi niholinmu deyin,
Moviy ko’nglak uza gulrang qabosinmu deyin?

Charx ranjinmu deyin, dahr shikanjinmu deyin,
Jonima har birining javru jafosinmu deyin?

Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfini et,
Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin?
(MAT, 4-tom, 350-bet).

Mazkur g’azalning birinchi baytida sevimlining «qoshi, ko’zi», ikkinchi baytida «kirpigi, ruxsori», to’rtinchi baytida «zulfi (sochi), la’li (labi)», beshinchi baytda «xoli, qadi, ko’nglagi, qabosi» bir-bir tasvirlangan. Maqta’da esa yana «qoshu ko’z» haqida so’z yuritiladi. Demak, bunda, bir tomondan, sevimlining yuzi va boshi bilan bog’li «ko’z, kirpik, xol, ruxsor (yuz),lab, soch» tasviri berilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, sevimlining qadi-qomati bilan bog’li bo’lgan «ko’nglak, qabo» kabi kiyimlar tasviri keltirilgan. Sevimli siymo-portretining bunday tarzda chizilishidan ma’lumki, u ayollardan bo’lib, Alisher Navoiy tasavvuridagi mahbuba-inson go’zalidir. Demak, Alisher Navoiy g’azallaridagi inson, bir tomondan, go’zal mahbuba bo’lsa, ikkinchi tomondan, do’st, yor, erkak jinsidagi yaqin kishi ham bo’lib keladi. Bu fikrning isboti uchun ulug’ shoirning mashhur «Qaro ko’zum» g’azalini eslatish mumkin:

Qaro ko’zum, kelu mardumlig’ emdi fan qilg’il
Ko’zum qorasida mardum kabi vatan qilg’il.

Mazkur g’azal ko’pgina adabiyotshunoslar, jumladan Natan Mallaev, Ismatullo Abdullaev, Nusratullo Jumaev va boshqalar tomonidan tahlil qilingan va bu haqda turli xil bahslar yuritilgan. Men bu o’rinda ana shu bahsga qatnashib, o’zining ancha asosli fikrlarini bayon etgan arabshunos, adabiyotshunos va tasavvufshunos olim akademik Alibek Rustamovning ayrim fikrlarini aynan keltirib, tug’ilishi mumkin bo’lgan har xil savollarga ham undan javob topsa bo’ladi, deb o’ylayman:
«Navoiyning bu g’azaldagi manzuri (ya’ni mahbubi) insonmi yoki Xudomi, degan masalani hal qilaylik. «Qora ko’z»ni Xudo deb tushinish, birinchidan, ilmiy ma’lumotning yetishmasligi natijasida vujudga kelgan taassub, ikkinchidan, fazlfurushlikka bo’lgan intilish natijasidir. Navoiy shaklsiz Oliy vujudga (Allohga) «qora ko’zum» deb murojaat qilmaydi, undan inson qiyofasiga kirishni talab qilmaydi va uning «yuzidagi ter»ni ko’rib o’lmaydi…

Navoiyning bu g’azaliga manzuri (mahbubi) yigitmi, qizmi degan savolga yigit deb javob berishimiz kerak bo’ladi… Uning yigitligini tan olmaslikka harakat qilish Navoiyning ishqi ma’naviy ishq ekanligini hisobga olmaslik natijasidir. Ma’naviy ishqda jins va yoshning ahamiyati bo’lmaydi».
(Alibek Rustamov. Navoiyning «Qora ko’zi» kim? Muloqot, 1991, №9, 35-bet).

Bundan ma’lum bo’ladiki, Navoiy g’azaliyotida ham insoniy (ayol-erkak o’rtasidagi), ham ma’naviy (jinsi farq qilmaydi) hamda haqiqiy (Alloh taolaga nisbatan) ishq o’z ifodasini topgan bo’lib, ana shu asosda uning timsollari ham belgilanadi: oshiq-ma’shuqa, do’st-yor, Alloh-solik va boshqalar.

Biz gapni insonlar (ayol-erkak) o’rtasidagi ishqiy mavzudan boshlagan edik. Bas shunday ekan, Alisher Navoiy bu ishqni qanday tushinadi va tushintiradi, degan savolga muxtasar javob berishga o’rinib ko’raylik.
Alisher Navoiy insonlar (oshiq – ma’shuqa) o’rtasidagi ishqni «jurm»-gunoh, deb emas- aksincha uni eng olijanob insoniy fazilat va hodisa deb biladi:

Mening yo do’stning jurmi dema ishqimnikim, ermas
Mening ham ixtiyorimda, aning ham ixtiyorinda.

Bunday ishq shunday bir ruhiy hodisaki, u bir shaxsning ixtiyorida emas, balki ikki tomon – mahbub va mahbubaning «ilohiy qudrat» tortuvi bilan bir-birlariga intilishlari, qalb torlarining bir-biringa bog’lanishidirki, uni man’ etish sira mumkin emas.
Shu jihatdan Alisher Navoiy yozadi:

Noseho, oshiqligimni man’ qilding, bilmading-
Kim, nasihat birla daf’ o’lmas, qazo bo’lgan balo.

Bunday ishq qanchalik man’ etilsa yoki undan qutilish haqida gap-so’z bo’lsa, u shunchalik kuchayib boraveradi:

Ko’rgali husnungni zoru mubtalo bo’ldum sanga,
Ne balolig’ kun edikim, oshno bo’ldum sanga.

Har necha dedimki, kun-kundin uzay sendin ko’ngul
Vahki, kun – kundin batarroq mubtalo bo’ldum sanga,

Men qachon dedim: «Vafo qilg’il manga»,- zulm aylading,
Sen qachon deding: «Fido bo’lg’il mango», — bo’ldum sanga.

Qay paripaykarg’a, dersen, telba bo’lding bu sifat,
Ey paripaykar, ne qilsang, qil mango, bo’ldum sanga.

Ey ko’ngul, tarki nasihat aylading, ovora bo’l,
Yuz balo yetmaski, men ham bir balo bo’ldum sanga.

Jomi Jom birla Xizr suyi nasibimdur mudom,
Soqiyo, to tarki joh aylab, gado bo’ldum sanga.

G’ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro
To Navoiydek asiru benavo bo’ldum sanga.
(MAT, 3-tom, 37-bet).

«Shashmaqom» kuyida ijro etiladigan bu mashhur g’azalda oshiqning ma’shuqaga – inson go’zaliga nisbatan bo’lgan muhabbati, uning oshiq vujudiga singib ketib, undan-muhabbatdan ham, ma’shuqadan ham qutulishni istamaganligi kayfiyati chuqur ruhiy holat tarzida tasvirlangan. Bunday muhabbat egasi esa «Navoiydek asiru benavo» (bechora) bo’lmog’i kerak. G’azalning qalblarni to’lqinlantirishi va o’quvchini o’ziga maftun etib, go’yo o’zining holati (ishqiy kechinmalari) tasvirlanganday qabul qilinishining sabablaridan biri shundan iborat bo’lsa kerakki, unda Alisher Navoiy sarguzashtlari-hasbi holi ham ma’lum darajada qorishib ketgan ko’rinadi. Darhaqiqat, Alisher Navoiy o’zining hayoti davomida amalga oshmagan «birinchi muhabbati»ga sodiq qolib yashadi. Shuning uchun uning tasvirlariga bemalol ishonsa bo’ladi.
Jumladan:

Ko’nglum o’rtansun agar g’ayringg’a parvo aylasa,
Har ko’ngul hamkim, sening ishqingni paydo aylasa…

O’zgalar husnin tamosho aylasam navmid o’lay,
O’zga bir ko’z hamki husnungni tamosho aylasa…

Dahr sho’xiga Navoiy sayd bo’lma necha kim,
Kun uzori uzra tun zulfin mutarro aylasa.

Shoir bunda bir sevgili sevgilisiga sodiq qolish haqida so’z yuritadi-da, shuning bilan birga, oshiqni «yo’ldan ozdiruvchi» go’zallarning – sho’xlarning nozu karashmalariga aldanmaslikka da’vat etadi:

Ey Navoiy, tilasang yor ila topmoq payvand,
G’ayrdin sa’y qilib, rishtai payvandni uz.

Bu esa hayotiy haqiqat va ham o’rinli ogohlantirishdir. Agarki, oshiq aldanib qolib, sevgan sevgilisiga «xiyonat» yoki vafosizlik qilsa, u qattiq jazolarga loyiqdir:

Xalq, tarki ishq aylarga meni dilxastani,
O’lturub olam eliga mujibi pand aylangiz.

Yoki: Qilsalar oshiq gunoh, qilmoq sazo hijron emas,
Qatl tiri surki, qilmoq g’orati jondur sazo, —

deydi Alisher Navoiy tasavvuridagi haqiqiy va samimiy oshiq. Shunisi diqqatga sazovorki, Alisher Navoiy ishq-muhabbatni insonning eng olijanob axloqiy fazilatlari bilan bog’liligini ham nazarda tutib, samimiy va haqiqiy oshiqqa qaratib, shunday deydi:

Sen o’z xulqingni tuzgil, bo’lma el axloqidin xursand.

Demak, ishq – bulhavaslik, mas’uliyatsizlik va axloqsizlikni emas, balki samimiylik, fidoiylik va o’zni idora qila bilishlikni talab qiladi.

Gar jafo qil, gar vafokim, dilsitonim sen mening,
Gar meni o’ltur v-agar tirguzki, jonim sen mening.

Ana shunday fazilatlarga ega bo’lgan ma’naviyati yuqori darajadagi insongina oshiq bo’la oladi. Bunday ishq va oshiq chegara bilmaydi, balki uning asosiy mezoni samimiylik va insoniylikdir. Shuning uchun Alisher Navoiy yozadi:

Ko’nglingni olsa malohat bila, tafovuti yo’q,
Xitoyi o’lsun yo armoni va yo hindu.

Yana:

Sanamlar husnidin maqsud yor o’lmish Navoiyg’a,
Agar barlos, agar tarxon, agar orlot, agar sulduz.

Bu nihoyat insonparvarlik va olijanoblik bilan aytilgan fikrlardir, chunki hayotiy haqiqat ham shu. To’g’ri, Alisher Navoiy g’azallarida ana shu ishq tasvirida visol shodligi, hijron azobi, raqibning razil qilmishlari ham qalamga olinadi, ya’ni ishq sohibining bu yo’ldagi kuyish-yonishlari, qiynalishlari, ruhiy kechinmalari samimiy tarzda tasvirlanadi. Shundan-da, oshiqning ko’z yoshlari- yig’lashi ham, shodliklari ham o’quvchi qalbida chuqur iz qoldiradi. Mana oshiqning ma’shuqa hijronidan qutilib, visoliga erishgan chog’dagi kayfiyatining bayoni:

Menmudurur menkim, sening vasling muyassardur menga,
Baxti gumrohdin qachon bu qissa bovardur menga…

Oyu Xurshidingni yig’, e charxi gardunkim, bu dam
Hamdam ul Oy chehrali, xurshidpaykardur menga.

Demak, Alisher Navoiy insoniy – oshiq va ma’shuqa o’rtasidagi ishqni juda teran tushinadi va o’zining bu sohadagi qarashlarini g’azallari va boshqa nav’dagi she’rlarida badiiy jihatdan nihoyat go’zal tarzda mahorat bilan tasvirlaydi.

Alisher Navoiy she’riyatida haqiqiy ishq – Alloh taologa nisbatan bo’lgan muhabbat, uning zotiy sifatlariga intilish jarayonida komillikka erishuv masalalari, Rasululloh Muhammad hazratlariga bo’lgan sadoqat kabi tasavvufiy mavzular ham qalamga olingan. Bu mavzu faqat alohida g’azallar (na’t, hamd, mav’iza) dagina emas, balki boshqa mavzulardagi g’azallar zimnida ham o’z aksini topgan. Shuning uchun bu mavzu keng qamrovli bo’lib, uning o’ziga xos timsol va badiiy tasvir vositalari borki, bu mavzudagi g’azallarni tahlil va talqin qilish jarayonida ularni e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas.

Shuni nazarda tutgan Alisher Navoiy «Xazoyin ul-maoni» tarkibidagi devonlarni hamd, na’t va mav’iza g’azallardan boshlaydi. Masalan, «G’aroyib ul-sig’ar» devonining «Ashraqat», «Zihi husnung», «Ey hamd», «Iloho, podshoho, kirdikoro» so’zlari bilan boshlanadigan, «Navodir ush-shabob» devonining «Zihi zuhuri jamoling», «Ilohiy amringa» kabi so’zlar bilan boshlanadigan hamd g’azallar hamda «Ey nubuvvat», «Zihi javlongahing», («G’aroyib us-sig’ar»),«Zihi buroqing», «Bediling xayli rusul» («Navodir ush-shabob») kabi na’t g’azallar bilan boshlanishi ham bejiz emas.

Qayd qilinganidek, butun «Xazoyin ul-maoni» «G’aroyib us-sig’ar»dagi birinchi g’azal – «Ashraqat» bilan boshlanadi (ma’lumki, «Badoe’ ul-bidoya» ham shu g’azal bilan boshlangan edi). Alisher Navoiyning bu g’azalga bunchalik e’tibor berishining sababi nimada? Buning asosiy sababi, bizningcha, shundan iborat bo’lsa kerakki, g’azalda inson va Alloh taolo, inson va koinot, inson va komillik, insonning o’zligini hamda Oliy haqiqatni tanishi kabi falsafiy masalalar tasavvufiy idrok va talqinda berilgan. Bu masalalar esa dunyoqarashning asosiy falsafiy tamoyillari bo’lib, ularning badiiy in’ikosi butun she’riyatda amalga oshirilgan. Shu jihatdan bu g’azal «Xazoyin ul-maoni» xazinasining kaliti vazifasini ham o’tagan ko’rinadi. Chunki bu g’azalning asl mohiyatiga yetgan kishi «Xazoyin ul-maoni»da bayon etilgan badiiy tafakkur mahsulini yaxshi anglab oladi.

G’azalning birinchi bayti husni matla’ bo’lib, unda shoir butun g’azalda ifoda etmoqchi bo’lgan fikrning mohiyati – mag’zini hamda «jomu may»ning botiniy – tasavvufiy ma’nosini bayon etgan.
«G’aroyib us-sig’ar» devonidagi «Ey, nubuvvat xaylig’a xotam bani Odam aro» misrasi bilan boshlanadigan na’t g’azalda Rasululloh Muhammad (s.a.s.) hazratlaridan, ul nabining fazilatlaridan bahs yuritilgan. Bunday g’azallar «Xazoyin ul-maoni» tarkibidagi har bir devonda ham bor.

Alisher Navoiy she’riyatidagi tasavvufiy mavzular insonni komillik sari intilishlarini islomiy falsafa nuqtayi nazaridan badiiyat qonuniyatlari doirasida bayon etadi.
Alisher Navoiy she’riyati-g’azallarida ijtimoiy, siyosiy hayotning muhim muammolari, o’sha davrdagi turli tabaqa vakillari haqidagi mulohazalar, go’zal axloqqa doir pand-nasihatlar ham qalamga olingan.
Alisher Navoiy g’azallarida ijtimoiy-siyosiy hayotning muhim muammolaridan bo’lmish jamiyatni boshqarish, boshqaruvchilarning qanday bo’lmog’i lozimligi haqida diqqatga sazovor mulohazalar bayon etilgan. Jumladan:

Yordin ayru ko’ngul mulkedurur sultoni yo’q,
Mulkkim, sultoni yo’q, jismedururkim joni yo’q.

Bu baytda asosiy diqqat ko’ngulning yordan ayrilmog’i mumkin emas, chunki ko’ngul mulkining joni-sultoni yordir, degan fikrga qaratilgan bo’lsa-da, ammo shoir bu fikrni kuchaytirish maqsadida uni ijtimoiy-siyosiy hayotdagi hodisa – mamlakatning sultonsiz (boshqaruv boshlig’i ma’nosida) bo’lishi mumkin emasligi, ya’ni sulton (boshqaruv boshlig’i) mamlakatning joni ekanligi bilan qiyoslaydi. Bu bilan Alisher Navoiy o’zining jamiyat va uning boshqaruvi (sulton, shoh) to’g’risidagi ijtimoiy-siyosiy qarashlarini ifoda etadi. Shuning bilan birga boshqaruv boshlig’i – shoh, sultonning qanday fazilatlar sohibi bo’lmog’i lozimligiga ham e’tiborni qaratib, shunday yozadi:

Vasl ila qilg’il buzuq ko’nglum ilojinkim, qilur
Shoh adl etmak bila vayronalar ta’mirini.

Demak, shohning asosiy fazilati –odil-adolatli bo’lmoq. Chunki ana shunday shoh vayrona-xarobalarni obod qila oladi, ya’ni mamlakat obod osoyishta bo’ladi. Buning uchun esa sulton- shoh nazdidagi vazir va amirlar ham xuddi shunday fazilatli bo’lmoqlari lozim. Agarda ularning orasida «farzin kabi kajlar», ya’ni asosiy bosh yo’l- adolat yo’lidan chekinuvchilar bo’lsa, unda adolat mezoniga darz ketib, adolatsizlik yuzaga chiqib, «rostravlar»- adolat yo’li bilan boruvchilar chetda qoladilar:

Shoh yonin farzin kibi kajlar maqom etmish ne tong,
Rostravlar arsadin gar tutsalar ruxdek qiroq.

Demak, Alisher Navoiy mamlakatni boshqarish masalasi va boshqaruv boshlig’i (sulton, shoh) ning fazilatlari haqida mo»jaz tarzda fikr yuritgan. Shuning bilan birga Alisher Navoiy g’azallarida zamonadan shikoyat, ayrim tabaqa vakillarini tanqid qilish mavzulari ham yoritilgan. Jumladan:

Kimga qildim bir vafokim, yuz jafosin ko’rmadim,
Ko’rguzub yuz mehr, ming dardu balosin ko’rmadim.

Yoki:

Bilmadim, olam elida yo’qturur mutlaq vafo,
Vahki, umre ulcha yo’qtur sog’inib bor istadim.

Yana:

Mehr ko’rguzdum, ammo mehribone topmadim,
Jon base qildim fido, oromi jone topmadim.

Ana shu baytlar bilan boshlanadigan g’azallarda zamona va zamona ahlidan shikoyat nidolari o’z aksini topgan bo’lsa, bir qator g’azallarda firibgar, xalqni aldovchi «shayx» «voiz» larni qattiq tanqid qilishga ham o’rin ajratilgan. («Xonaqohda», «Ey voiz»). Shuning bilan birga g’azallarda hasbi hol , tabiat manzaralari , yil fasllari (bahor)ning go’zal tasvirlari ham bor. Jumladan:

Vahki, chamandin yana esti shamol o’zgacha,
Har dam o’lur atridin ko’ngluma hol o’zgacha…

Shunisi diqqatga sazovorki, Alisher Navoiy g’azallarida komil inson bo’lish shartlariga oid pand-nasihatlar ham o’rin olgan. Masalan:

Ulug’lardin nasib istar esang, kasbi kamol etkim,
Nedinkim, anbiyog’a ilmlik inson erur voris.

Yana:
Jahonda faqr kasb et, mayl ko’p qilma g’ino sari,
Ki mundin oz yetibdur orzu farzona andin ko’p.

Shunday qilib, Alisher Navoiy g’azallari ham mavzu, ham timsollar jihatidan ko’pqirralidir.

«Xazoyin ul-maoni» da she’riyatning boshqa nav’lari – ruboiy, qit’a, qasida, muxammas, soqiynoma, tuyuq va boshqalar ham kiritilgan. Shulardan ayrimlarini ko’zdan kechirish maqsadga muvofiqdir.

1. Ruboiy. Alisher Navoiy ruboiy janrida ko’p asarlar bitgan bo’lsa-da, ulardan 133 tasini «G’aroyib us-sig’ar» devoni tarkibiga kiritgan. Ruboiylar mumtoz she’riyat nazariyasi talablariga to’la javob beradi. Ular hamd, na’t hamda falsafiy-ijtimoiy, ishqiy-axloqiy mavzularga bag’ishlangan . Alisher Navoiy ruboiylaridan ayrim namunalar aytilganlarga misol bo’la oladi:

G’urbatda g’arib shodmon bo’lmas emish,
El anga shafiqu mehrubon bo’lmas emish.
Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa
Bulbulg’a tikondek oshyon bo’lmas emish.

Yana:

Kim istasa saltanat saxodur anga shart,
Har va’daki aylasa, vafodur anga shart.
Kim faqr talab qilsa, fanodur anga shart,
Ollig’a nekim kelsa, rizodur anga shart.

Yana:

Ko’z birla qoshing yaxshi, qabog’ing yaxshi,
Yuz birla soching yaxshi, dudog’ing yaxshi.
Eng birla menging yaxshi, saqoqing yaxshi
Bir-bir ne deyin boshdin ayog’ing yaxshi.

Mazkur ruboiylar «G’aroyib us-sig’ar» devoniga kiritilgani uqtirilgan edi. Alisher Navoiyning «Xazoyin ul-maoni» uchun yozgan debochasida ham ruboiylar bor. Ularda hasbi hollik xususiyatlari hamda ma’lum tarixiy voqeani ifodalash ko’proq ko’zga tashlanadi. Jumladan:

Shoirlig’ ila shuhra qilib otimni,
Zoe’ qildim she’r ila avqotimni.
Emdi tuzayin Tengriga tootimni,
Ko’p elga mushavvash etmay ab`yotimni

Yoki:

Bu bahrki, ganji lomakoniy dedilar
Har qatrasin obi zindagoniy dedilar.
Shah maxzani tab’idin nishone dedilar,
Kim ani «Xazoyin ul- maoni» dedilar.

Shunday qilib, Alisher Navoiy ruboiylarining bir guruhi an’anaviy mavzularda ( ishq, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy…) yozilgan bo’lsa, ikkinchi guruhida ruboiy yozilayotgan davrdagi tarixiy hodisalar, shoir kayfiyati, hasbi holi bayoni ham o’rin olgan.

2. Qit’a. «Xazoyin ul-maoni» tarkibidagi hamma devonlarda mavjud bo’lgan qit’alarning soni 210 tani tashkil etadi.
Ammo Alisher Navoiyning qit’alari nasriy asarlarida ham ko’plab uchraydiki, ularning hammasi ham «Xazoyin ul-maoni» tarkibiga kiritilgan emas.
«Xazoyin ul-maoni» dagi qit’alar shakl va mazmun jihatidan mumtoz she’rshunoslikning mazkur nav’ (janr)oldiga qo’ygan talablariga mosdir. Alisher Navoiy o’z qit’alarining ahamiyati haqida shunday yozadi:

Mundoq muqattaotkim, men yig’misham erur,
Har bir hadiqai xirad aylar uchun farog’.
Majmo’in uyla kishvare anglaki, sathini,
Hikmat suyidin aylamisham qit’a-qit’a bog’.

Mazmuni: Men yiqqan qit’alarning har biri osoyishta yashash uchun bilim bog’laridir. Ularning barchasini bir mamlakat deb tasavvur etsang, har bir qit’ani esa donishmandlik suyi bilan sug’orilgan bog’ deb bilgil.

Alisher Navoiyning ta’kidlaganidek, uning turli mavzularda bitilgan qit’alari hayotiy tajriba hikmatlari va donishmand mutafakkirning kuzatishlari natijasidir. Shuning uchun shoir qit’alarga alohida e’tibor berib, ularni sarlavhalar bilan ham ta’minlagan. Qit’a va uning sarlavhalari yaxlit olinganda shoir aytmoqchi fikr, ko’zda tutilgan maqsad yaqqol namoyon bo’ladi.

Shunisi ham borki, qit’alarga yozilgan sarlavhalarning har biri maqol va hikmatli so’z darajasiga ko’tarilgan. Masalan, «Yomon yomonligini qilmasa, yaxshilig’cha bor va bir yaxshilig’ qilsa, o’n yaxshi qilig’cha, » «Falokatdin ayog’iga kashf bo’lmag’anga chun kafsh uchun ayog’i bor, shukr vojibdur», «Do’stdinkim, dushman xo’yi bo’lg’ay, dushman yaxshiroqdurki, do’st ro’yi bo’lg’ay» va boshqalar.

Alisher Navoiy qit’alarining ko’pchiligi komil insonni tarbiyalashga qaratilganligi jihatidan ularning ahamiyati hozirgi kunda ham beqiyosdir. Shuning uchun «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» (T., «O’zbekiston»,2000) risolasining «Komil inson» bobida Alisher Navoiyning quyidagi qit’asi keltirilgan:

Kamol et kasbkim, olam uyidin
Senga farz o’lmag’ay g’amnok chiqmoq.
Jahondin notamom o’tmak biaynih,
Erur hammomdin nopok chiqmoq.

Alisher Navoiyning qit’alarida ota-ona hurmati, qadriyatlarni e’zozlash, ilm o’rganish , yaxshi axloq egasi bo’lishga da’vat etish kabi mavzular bilan birga yomonlik va yomonlardan uzoq bo’lish mavzusi ham, zamonasidagi toifalar to’g’risida so’z yuritish ham qalamga olingan. Jumladan, zamonasining mashhur xattoti Sulton Ali Mashhadiy haqidagi quyidagi qit’a ana shulardan biridir:

Qiblat ul – kuttobkim, derlar ani Sulton Ali,
Kim qazo kilki masallik xomasi yozmas g’alat.
Qaysi qit’amniki yozdi , bordi andin she’rlik,
El solurlar juzvdong’akim, erur bir qit’a xat.

Demak, ulug’ shoir qalamiga mansub qit’alar mavzu doirasining kengligi, badiiyati bilan ajralib turadi.

3.Qasida. Alisher Navoiyning o’zbek tilida yozgan mashhur qasidasi «Hiloliya» deb atalib, u 1469 yilda Sulton Husayn Boyqaroning taxtga chiqish marosimi munosabati bilan unga (shohga) taqdim etilgan. Qasida yangi oy –hilolning tasviri bilan boshlanib, koinot sayyoralaridan Bahrom (Mars), Atorud (Merkuriy) kabilar, tuqko’z falaklardan so’z yuritiladi. Qiziq bir tasvir bor, u ham bo’lsa, shoir xayolan Atorud bilan Shoh Abulg’ozi Sulton Husayn haqida mushoiraga kiradi va o’z madhiya bayti bilan «Atorudni xijil» qiladi, parivash do’sti va Sulton Husaynning ham baytlar bitganliklarini tasvirlaydi. Shundan so’ng Sulton Husayn Boyqaro madhi beriladi:

Qaysi shoh ulkim, azaldin Haqqa ul ermish murod,
Xalq qilmoqqa salotin gavharining xilqatin:
Shoh Abulg’ozi saodat axtari Sulton Husayn
Kim quyoshni zarra der ko’rgan sipehri hashmatin.

Shoir Sulton Husayn Boyqaroning sifat va fazilatlarini madhiya qasidalari talablariga muvofiq tarzda tasvirlaydi va unga uzoq umr , yangi-yangi zafarlar tilab tugatadi. Qasidada badiiy tasvirning mubolag’a, talmeh, istiora, tashbeh kabi san’atlaridan unumli foydalanilgan. Misollar:

Istiora:

YO xurusi charx qildi oshkoro shahparin,
Yoki Bahrom ayladi zohir qilichi hiddatin.

Mubolag’a:

Topqali shahning falakvash taxtig’a bayram kuni.
Chun yoyar jinsi bashar xaylig’a xoni rif’atin.

Talmeh-Mubolag’a:
Do’zaxi qahringdin ayrilsa havog’a bir sharar
Aylab anfosi Masiho barqi ofat xislatin.

Tazod- Shohlar darveshiyu darveshlar shohiki, Hak,
Tardi-aks- Shoh qildi suratin, darvesh qildi siyratin.

Xulosa qilib aytganda, «Hiloliya» qasidasida Alisher Navoiyning Husayn Boyqaroga nisbatan bo’lgan hurmati va uning kelajakda namunaviy odil shoh bo’lishiga oid orzu – istaklari qasida janri talablariga muvofiq tarzda ifoda etilgan.

«Xazoyin ul-maoni»dagi boshqa janrlar ham Alisher Navoiy shoirlik dahosining mahsuli sifatida ham mazmun va mavzu hamda badiiylik jihatidan ibrat va namunadir.

Shuni uqtirish lozimki, Alisher Navoiy barcha she’riy asarlarida badiiylik masalalariga juda katta e’tibor bergan. Jumladan, g’azallarining yakpora bo’lishi, badiiy tasvirning ma’naviy va lafziy san’atlaridan foydalanish, asarlarning janriy talablarga muvofiq bo’lishi, uning shakliy (qofiya, radif, vazn) xususiyatlariga rioya qilish va boshqalar.

Ma’lumki, Alisher Navoiy g’azallarning mavzu va shakl jihatdan yakpora bo’lishi, ya’ni bir mavzuni me’yoriga yetkazib yoritish masalasini o’zining debochalarida bayon etgan edi hamda o’zi bunga amal qildi. Jumladan, shoirning mashhur «Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulro’ kelmadi», «Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo» misralari va «Ashraqat» so’zi bilan boshlanadigan g’azallari ham ana shu talablar me’yorida yozilgan.
Alisher Navoiy she’riyatda, jumladan g’azallarda aruz, qofiya, badiiy san’atlardan foydalanishda ham ibrat namunasini ko’rsatdi. Masalan, Alisher Navoiy o’z g’azallarida rasmiy aruz qonun-qoidalari bilan turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi she’riy nav’lardagi o’lchovlarni (turkiy, qo’shuq vaznlari) qorishtirish natijasida g’azalning yangi nav’ini- g’azal-turkiy, g’azal-qo’shuqlarni maydonga keltirdiki, bu haqda «Mezon ul-avzon» asarida maxsus to’xtalib o’tgan. Shuning natijasida uning ko’pgina g’azallari aruzning ramali musammani mahzuf va maqsur bahrlarida yozilgan. Yuqorida eslatganimiz mashhur g’azallar ham ana shu bahrdadirlar.

Nasriy asarlardagi she’riy parchalar va boshqa alohida asarlar:«Nazm ul-javohir», «Arba’in», «Siroj ul-muslimin»

Alisher Navoiyning turli nav’lardagi (ruboiy, qit’a, masnaviy, bayt-fard) she’rlari uning nasriy asarlari tarkibida ham mavjud. Bunday she’rlar nasriy bayonni izohlash yoki kuchaytirish, shoir hasbi holini bayon etish, shoh vasfi, asar yozilish vaqti-tarixini ifoda etish kabi mavzularga bag’ishlangan. Bunday holni «Vaqfiya», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam», «Munshaot», «Mahbub ul-qulub» va boshqa nasriy asarlarda uchratish mumkin.
Aytilganlarni dalillash maqsadida ayrim asarlarni so’z yuritilayotgan mavzu nuqtai nazaridan ko’zdan kechirish maqsadga muvofiqdir.

«Vaqfiya» — 886 hijriy – 1481-1482 melodiy yilda yozilgan bo’lib, mazkur asarda Alisher Navoiy tomonidan bino qilingan «Ixlosiya» madrasasi, «Xalosiya» xonaqohi, «Shifoiya» dor ush-shifosi, «Unsiya» turar joyi, «Qudsiya» masjidi va boshqa imoratlar turkumi uchun birkitilgan vaqf va undan foydalanish tartibi bayon etilgan. Shuning bilan birga «Vaqfiya»ga yozilgan keng debocha juda muhim masalalarga bag’ishlangan. U hamd bilan boshlanib, «nazm» sarlavhasi ostida o’n bir baytdan iborat masnaviyda bu mavzu davom ettirilgan. Masnaviyning boshlanishi va yakuniy bayti quyidagicha:

Anga hamdkim, ilmlari tayb etur,
Va shul ilm ila olam ul-g’ayb erur…
Ayon ulcha mavjudu ma’dum anga,
Azal to abad ilmi ma’lum anga.
(MAT, 14- tom, 233-234-betlar).

Shundan so’ng na’t qismi boshlanib, u ham o’n ikki baytli masnaviyda davom ettiriladi. Bundan keyin olamning va odamning yaratilishdan so’z borib, tabiatdagilar turli xilda ekanligi bayon etilgach, quyidagi ruboiy keltiriladi:

Dehqoni azalki, tuzdi bu turfa chaman,
Qilmadi aning barcha nabotini hasan.
Bir sari agar ekti gulu sarvu suman,
O’zga sari tikti xasu xoshoku tikan. (ko’rs. as., 237-bet)

Shundan so’ng Sulton Husayn Boyqaro vasfi boshlanib, u yigirma sak-kiz baytdan iborat masnaviyda davom ettiriladi. Alisher Navoiy Sulton Husayn Boyqaro davrida barcha qavm vakillari tarbiyat topgani haqida gapirib, uni ham masnaviy shaklida yakunlaydi. So’ng esa o’zi va hasbi holiga bag’ishlab nasr, masnaviy va ruboiy keltiriladi. Bunda eng muhimi Sulton Husayn Boyqaroning Alisher Navoiyga shohona noma(davlat manshuri) yuborgani va uning mazmuni esa masnaviyda bayon etilganidir. (o’sha as., 248-250-betlar). Unda Sulton Husayn Boyqaroning Alisher Navoiyga murojaat qilib, «Yo’qtur sanga vaqt go’sha tutmoq» deb:

Necha biyik aylasang so’zungni,
Ondin biyik etgabiz o’zungni…

Chun hukmni anglading dam urma,
Balkim dam urarg’a dag’i turma.

Qulluqqa ko’ngulni chust bog’la,
Xizmatqa belingni rust bog’la,-

tarzida hukm qilgani bu davrda Alisher Navoiy hayotida ayrim davr-«go’sha tutmoq» kayfiyati mavjud bo’lgani hamda Husayn Boyqaroning bundan tashvishlanib, do’sti Alisher Navoiyni buyuk asarlar yozish, buyuk ishlarni amalga oshirishga da’vat etgani ma’lum bo’ladi. Shuning uchun Alisher Navoiy bu hukmni qabul qilgani haqida shunday yozadi:

Qullarg’a o’zumni hamdam ettim,
Qulluqqa belimni mahkam ettim.

Demak, mazkur masnaviy 1481 yil tarixiga daxldor bo’lgan nihoyatda muhim bir voqeiy hodisaning bayoni bo’lib, u boshqa asarlarida aynan shu tarzda takrorlangan emas.
Quyidagi ruboiylar ham shu asarda keltirilgan:

To hirsu havas xirmani barbod o’lmas,
To nafsu havo qasri baraftod o’lmas,
To zulmu sitam joniga bedod o’lmas-
El shod o’lmas, mamlakat obod o’lmas
(o’sha asar, 253-bet).

Shah adli uyini aylayin deb ma’mur,
Sa’y ayladim ul qadarkim, erdi maqdur.
Har nechaki Tengridin yetar sham’g’a nur,
Parvona erur joni kuyardin ma’zur.
(o’sha asar, 255-bet)

Eldin manga garchi g’ayri zahmat yo’q edi,
Ayb ermas, agar muzd ila minnat yo’q edi.
El berdilar, ammo manga rag’bat yo’q edi,
Shah davlatidin bularg’a hojat yo’q edi
(o’sha asar, 255-bet)

Bu va boshqa she’riy parchalar nasriy asarning «ziynati»gina bo’lib qolmay, balki o’sha davrdagi muhim hodisalar, shoir hasbi holi, kayfiyati, hayotiy tajribalarning falsafiy umumlashmasi sifatida katta adabiy-ma’rifiy ahamiyatga ega.

«Tarixi anbiyo va hukamo». «Tarixi muluki Ajam». Bu ikki asar yaxlit yozilishi mo’ljallangan umumiy tarixning ikki qismi bo’lganligidan ulardagi she’riy parchalar haqida shu yerda so’z yuritish ma’qul.
«Tarixi anbiyo va hukamo»ning anbiyolar zikri qismida bayt, ruboiy va to’rt misradan iborat qit’alar nasriy bayonning yakuniy qismida keltiriladi. Masalan, Sulaymon payg’ambar hamda Luqmoni hakim haqidagi nasriy bayondan so’ng quyidagi ruboiylar keltirilgan:

Olamni Sulaymong’a xalq aylab ma’mur,
Hukmi soldi jinu bashar xaylig’a sho’r.
Oxir chu ajal anga maqom ayladi go’r,
Tufroq ichida qildi vatan o’ylaki mo’r.
(Tarixi anbiyo va hukamo. Samarqand, «Zarafshon»,1990, 51-bet)

Luqmonniki ba’zi dedilar payg’ambar,
Ba’zi dedilar hakimi pokiza siyar.
Uch ming yashabon bu dayrni qildi maqar
Ming muncha ham o’lsa, qilg’uluqtur bu safar.
(o’sha asar, 52-bet)

Bu ruboiylarda so’z yuritilayotgan payg’ambarlarning sifat va fazilatlari, buyukliklari ixcham tarzda bayon etilib, shunga qaramay o’limning barhaqligi ta’kidlanadi. Bu bilan inson kim bo’lishidan qat’iy nazar oxirini o’ylab yashashi, umrni behuda o’tkazmasligi kerakligi alohida uqtiriladi.
Asarning hakimlar zikri bo’limida esa har bir donishmandning turli masalaga oid hikmatli so’zlari keltiriladi-da, so’ng ularning mazmuni fard- baytlarda bayon qilinadi. Jumladan, Aflotunga nisbatan beriladigan quyidagi hikmat: «jud tilamay bermakdur, neyuchunki tilab bergan tilaganning mukofotidur» keltiriladi-da, Alisher Navoiy uning ma’nosini mana bu baytda bayon etadi:

Tilamay jud qil saxiy ersang,
Tilamak muzdidur bersang tilab.
(o’sha asar, 61-bet)

Yana, Jolinus (Galen) hakimga mansub «bemorkim ishtihasi bo’lg’ay, ul tandurustdin yaxshiroqdurkim, ishtihasi bo’lmag’aykim, anga sihat ortar va munga ranj» hikmati keltirilib, Alisher Navoiy uning mazmunini quyidagi baytda bayon etgan:

Bemori mushtahiyg’a salomat nishonidur,
Chun tandurust mushtahiy ermas, ziyonidur.
(o’sha asar, 61-bet).

Va nihoyat yana bir misol. Kitob No’shirvoni odilning vaziri Buzurjmehr hakimning zikri bilan nihoyasiga yetadi. Alisher Navoiy bu donishmandning quyidagi hikmatli so’zlarini keltiradi: «Ustodimdin so’rdimkim, yigitlikda ne qilmoq yaxshi va qarilig’da ne qilmoq? Dedikim: yigitlikda ilm kasb qilmoq va qarilig’da ani amalga keltirmak yaxshidur». Shundan so’ng Alisher Navoiy ana shu hikmatning mazmunini quyidagi mashhur baytida umumlashtiradi:

Yigitlig’da yig’ ilmning maxzani,
Qarilig’ chog’i xarj qilg’il ani.
( o’sha asar, 62-bet).

Ko’rinadiki, «Tarixi anbiyo va hukamo»dagi she’riy parchalar shoirning hayot tajribalari, donishmandlar hikmati asosida maydonga kelgan falsafiy-axloqiy mazmundagi hamda pand-nasihat xususiyatlariga molik bayt, ruboiy va qit’alardan iboratdir.

«Tarixi muluki Ajam»da ham she’riy parchalar mavjud. Bu she’riy parchalardan Iskandar haqida keltirilgan sakkiz baytlik masnaviy hamda asar oxirida Sulton Husayn Boyqaro ham tilga olingan masnaviy diqqatga sazovordir. (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 217-218, 255-257-betlar).Oxirgi masnaviyda Alisher Navoiyning ijodiy rejasi, ya’ni Sulton Husayn Boyqaro, uning ajdodlari tarixini bitish niyati borligi ifoda etilgan. «Tarixi muluki Ajam»ning oxirida bu niyatning bayon etilishi yozilajak asari «Tarixi muluki Turon», yoki «Tarixi muluki turk» tarzida rejalashtirilgani va bu bilan o’zbek tilida umumiy tarixga oid yaxlit ixcham bir asarni –«Zubdat ul-tavorix»ni maydonga keltirishni nazarda tutganini taxmin qilishga imkon beradi.

«Munshaot» turli kishilarga yozilgan xat-maktublar to’plami bo’lib, har bir maktubda yo bayt, yo qit’a, yo masnaviy va yoki ruboiylardan foydalanilgan. Ularda shoir hasbi holi, birovga nasihat yoki boshqa mavzular qalamga olingan.
Jumladan:

To fasli bahor zebi olam bo’lg’ay,
Ul zeb ila bog’ sabzu xurram bo’lg’ay,
Lutfung har bir elga damodam bo’lg’ay
Gah-gah bizing jonibimiz ham bo’lg’ay.
(MAT, 14-tom, 135-bet)

«Mahbub ul-qulub» asarida ham Alisher Navoiy turli janrdagi she’riy parchalarni-bayt, ruboiy, qit’a, masnaviylarni nasriy bayon orasida yoki xotimasida keltirgan. Ularda ham o’sha bobdagi mulohazalarning she’riy umumlashmasi kuzatiladi. Masalan, o’ttiz birinchi faslda dehqonlik haqida so’z borar ekan, oxirda shunday qit’a keltirilgan:

Kimki dehqonlig’ ayladi pesha,
Dog’i non bermak o’ldi anga shior.
Bo’yla kimsa uluvvi rif’atdin,
Odam o’lmasa, odamiy xud bor.
(MAT, 14-tom, 38-bet).

Shunday qilib, Alisher Navoiyning turli janrda yozilgan she’rlari uning nasriy asarlaridan o’rin olgan. Bu she’rlarni ham Alisher Navoiy she’riyati haqida so’z yuritganda e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Chunki ular she’riyatning barcha qonun-qoidalari talablari asosida yozilganlari bilan birga muhim tarixiy, falsafiy, axloqiy ahamiyatga molik mavzulardan bahs yuritadilar.

Alisher Navoiyning she’riy tarzda yozilgan boshqa asarlari ham bor. Ana shunday asarlardan «Arba’in hadis», «Nazm ul-javohir», «Siroj ul-muslimin»larni misol sifatida eslatish joizdir. Islomiy manbalar asosida yozilgan bu asarlar kam o’rganilgan va, hattoki, «Siroj ul-muslimin» faqat Respublikamiz istiqlolga erishgach nashr yuzini ko’rgan asardir. Shuning uchun bu asarlar haqida muxtasar ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular inson ma’naviyatini shakllantirishda muhim ahamiyatga egadirlar.

«Arba’in hadis» yoki «Arba’in». «Qirq hadis» deb nomlangan bu asar 886 hijriy- 1481 melodiy yilda yozilgan bo’lib, uning yozilish sabablari Alisher Navoiyning «Xamsat ul-mutahayyirin» asarida shunday bayon qilingan:
«Ul vaqtdakim (ya’ni 886h.-1481 melodiy yildakim – B.V) alar (ya’ni Abdurahmon Jomiy) «Arba’in hadis»ni forsiy nazm bila tarjima qilib erdilar va ma’hud odat bila borcha as’hobdin burunroq faqirg’a iltifot qilib, musavvadasin (qo’lyozmasini) berdilar, chun mutolaasig’a mashg’ul bo’ldum… hamul «Arba’in» -g’a turkicha til bila tarjima orzusi ko’ngulga tushti. Alardin (Abdurahmon Jomiydan) ruxsat sharafiga musharraf bo’lg’ondin so’ngra hamul kun ul samin javohir nazm silkiga kirdi» (MAT, 15-tom, 55-bet).
Alisher Navoiyning «Arba’in hadis» asarida Rasululloh Muhammad (s.a.s.)ning qirqta saheh hadislari to’rt misradan iborat qit’a shaklida she’riy tarzda sharhlangan.
Hadislarni sharhlashdan kuzatilgan asosiy maqsadni Alisher Navoiy «Arba’in» uchun masnaviy shaklida yozilgan kirish qismida shunday bayon etgan:

Ul Rasule ki ham kalomi faseh,
Elga tegurdi ham hadisi saheh.

To ulus jahldin xalos bo’lub
Ilm xilvatgahiga xos bo’lub.

Chun tamuqdin najot topqaylar
Ujmoq ichra hayot topqaylar.
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 261-bet)

Demak, asar xalqni jaholatdan qutilib, ilmli va ma’rifatli bo’lishi kerakligi kabi olijanob niyat bilan yozilgan. Darhaqiqat, asarda pand-nasihat mavzusidagi qirqta hadis tanlanib, ular nihoyatda katta mahorat bilan o’zbek tiliga talqin qilingan.
Bu ishning qanday amalga oshirilganini aniq tasavvur ettirish maqsadida ulardan ayrimlarini nazardan o’tkazish ma’qul.

1. Hadisning asli:
Al-ilmu la yahillu man’hu, ya’ni ilm o’rganishga mone’lik qilma.
Abdurahmon Jomiyning sharhi:

Ey garonmoya mardi donishmand,
Ki turo ilmi din buvad ma’lum.
Musta’idro az on mashav mone’,
Mustahiqro az on makun mahrum.

Alisher Navoiyning tarjima-sharhi:
Ey xiradmand olimeki sanga
Ilmdin ro’ziy ayladi sone’.
Kishi o’rgansa, qilmag’il mahrum,
Yoki naf’ olsa , bo’lmag’il mone’.
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 268-bet)

Keltirilgan misolda arab, fors va turkiy tillar qatnashmoqda. Arab tilidagi matn nihoyatda ixcham bo’lib, to’rt so’zdan tashkil topgan. Jomiy va Navoiy misralari asliy matnning so’zma-so’z tarjimasi bo’lmay, balki badiiyat qonuniyati asosida amalga oshirilgan to’rt misralik qit’a talablariga muvofiq mufassal sharhlardir, ularda qofiya bor, vazn bor. Hadisning asl matnida esa saj’ ham, qofiya ham yo’q . Ammo unda o’ziga xos boshqa xususiyat mavjud. U ham bo’lsa, har bir asosiy uch so’zdan- «al-ilm», «yahill», «man’h»dan so’ng «u» unli tovushi takrorlanib, hadisdagi ohangdorlik-kuyni maydonga keltirgan. Jomiy va Navoiy sharh-qit’alarining birinchi baytida olim-donishmandga murojaat qilish bor. Bu murojaat asl matnda yo’q, demak u sharhlovchilarning ilovasi. Qit’alarning ikkinchi baytida esa hadisning mazmuni qamrab olinib, ular asosiy maqsadni ifodalovchi yakuniy baytga aylanganlar. Shunday qilib, bu sharhlar hadis ruhidagi mustaqil, axloqiy mavzudagi qit’alar shaklini olgan.

2-misol: Hadisning asli:
Xayr un-nasi man yanfa’uli-n-nasi, ya’ni insonlarning yaxshisi insonlarga foydasi tegadiganidir.
Aburahmon Jomiyning sharhi:

Ey ki pursi, ki behtarin kas kist?
Go’yam az qavli behtarin kason:
Behtarin kas kase buvad, ki zi xalq
Besh boshad ba xalq naf’rason.

Alisher Navoiyning tarjima-sharhi:
Xalq aro yaxshiroq, deding kimdur?
Eshitib, ayla shubha raf’ andin.
Yaxshiroq bil ani ulus arokim,
Yetsa ko’prak ulusqa naf’ andin
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 266-bet)

Umumiy yo’nalish, ya’ni tarjima-sharhlik nuqtai nazaridan bu misol ham avvalgisiga o’xshash bo’lsada, ammo bu misolning yana o’ziga xos tomonlari ham bor. Bu o’ziga xosliklardan birinchisi shundan iboratki, arab tilidagi matnda ohangdoshlik (nasi,nasi) ko’zga tashlanadi. Hadis o’z ruhi bilan savol –javob uslubini eslatadi. Ana shu uslub Jomiy va Navoiy sharhlarida ham mavjud. Shuning uchun har ikki muallif qit’alarining birinchi bayti shoirlarning savol beruvchi shaxsga murojaati shaklini olgan bo’lsa, ikkinchi baytlar unga javob tarzida bo’lib, hadisning mazmunini o’zlarida mujassam etganlar. Uchinchidan , hadisning birinchi qismidagi «xayr un-nasi»- «yaxshi odam» iborasi Jomiyda uch marta «behtarin kas» tarzida takrorlangan bo’lsa, Navoiyda «yaxshiroq» so’zi ikki marta ishlatilib, asosiy urg’u shunga qaratiladi hamda oxirda unga javob beriladi. Shunday qilib, Jomiy ham, Navoiy ham bu xulosani fikrning yuqori nuqtasi darajasiga ko’taradilar va o’quvchini unga zina-bazina olib chiqadilar.

Shunday qilib, Alisher Navoiyning «Arba’in hadis» yoki «Arba’in» deb ataluvchi asari hadislar misolida muallifning hayot va insoniylikka doir mulohaza va mushohadalarini yaqqol gavdalantiradi.

«Nazm ul-javohir». «Tizilgan gavharlar» ma’nosini anglatuvchi bu asar 890 h.- 1485-melodiy yilda yozilib, Sulton Husayn Boyqaroga bag’ishlangan.
Asar nasriy debocha bilan boshlanib, 255 ruboiydan iborat. («Makorim ul-axloq» da 260 ruboiy deb ko’rsatilgan). Alisher Navoiyning uqtirishicha, asarning yozilishiga sabab bo’lgan manba hazrat Alining «Nasr ul-aoliy» nomli hikmatli so’zlar to’plamidir: « Parishon xotirg’a… bu orzu… erdikim,- deb yozadi Alisher Navoiy,- turkiy tili bilan men ham ul laolini orasta qilg’ayman… to andin turk ulusig’a ham hazzi shofi va bahrai vofi muyassar bo’lg’ay». ( MAT, 15-tom, 128-bet). Ana shu orzuni Alisher Navoiy amalga oshirib, «Nasr ul-laoli»dagi hikmatli so’zlarni o’zbek tiliga ruboiy tarzida o’giradi. «Har ruboiyning to’rtalasi misra’ini muqaffoi muraddaf mar’i tutuldi» (o’sha asar, 135-bet).
Dar haqiqat asardagi 255 ruboiyning hammasi ana shunday( to’rt misrasi ham qofiyali va radifli) tartibdadir.

Asarda avval hazrat Alining arab tilidagi hikmatli so’zi keltiriladi so’ng esa uning Alisher Navoiy tomonidan amalga oshirilgan sharhi beriladi.
Ruboiylarda adolat va imonlilik, saxiylik va ilmlilik, do’stlik va muruvvat, ota-ona hurmati kabi masalalar yoritilgan. Fikrimizning tasdig’i uchun bir necha ruboiyni misol tarzida keltirish mumkin:

1. Qardoshing emas ulki qo’yub bosh sanga,
Davlat chog’i qilg’ay o’zni yo’ldosh sanga.
Kim qildi qatig’lig’da vafo bosh sanga,
Ul bo’ldi haqiqat ichra qardosh sanga.
(MAT, 15-tom, 137-bet,№2)

2. Ista ato yo’lida fido jon1 qilmoq,
Qulluq anoga ham ulcha imkon qilmoq.
Zuhri abad istasang farovon qilmoq.
Bil oni ato-anog’a ehson qilmoq.
(o’sha asar, 138-bet, №11)

3. Farzand ato qullug’in chu odat qilg’ay,
Ul odat ila kasbi saodat qilg’ay.
Har kimki, atog’a ko’p rioyat qilg’ay,
O’g’lidin anga bu ish siroyat qilg’ay.
(o’sha asar, 151-bet, №89)

4. Kimni tilasang bilay, maqolin angla,
Aslin desang anglayin, fiolin angla.
Kirdorig’a boqib, asl holin angla,
Aslig’a dalil aning xisolin angla.
(o’sha asar, 148-bet, №72)

5. Xub el bila suhbat tutubon xub o’lg’il,
Yaxshini talab qilg’ilu matlub o’lg’il,
Shirin so’z ila xalqqa marg’ub o’lg’il.
Yumshoq de hadisingniyu mahbub o’lg’il.
(o’sha asar, 171-bet, №201)

Demak, Alisher Navoiy islomiy tamaddun manbalarida insonni komil bo’lishlikka da’vat etuvchi barcha ezgu fikrlarni turli shaklda xalqqa yetkazishga hormay-tolmay ijodiy mehnat qilgan.

«Siroj ul-muslimin». «Musulmonlar charog’i» deb ataluvchi bu asar 905-hijriy-1499-1500 melodiy yilda masnaviy tarzida yozilgan. Alisher Navoiy asarning kirish va xotima qismlarida uning yozilish sabablari haqida so’z yuritgan. Shundan ma’lum bo’lishicha, asarni yozishga marhum Xoja Ubaydulloh-Xoja Ahrori Valining so’z asnosida Alisher Navoiyni eslab, «u juda ko’p asarlar bitdi, agar u islomiy mavzularni ham nazm qilsa edi, munosib ish bo’lardi» («Kim, ul ko’p nazm derga bo’ldi rog’ib, Bu yanglig’ nazm ham erdi munosib») degan so’zlari ham bois bo’lgan ekan. Albatta, Alisher Navoiyning bunday e’tiroflari bejiz emas, chunki u Xoja Ahrori Vali murshidi bo’lgan naqshbandiya sulukining irodatmandi bo’lib, murshidning istaklarini amalga oshirishi kerak edi.

Ikkinchi tomondan esa shariat ahkomlarini turkiy tilda sodda va tushinarli tarzda bayon etish zarurati ham bu asarning yozilishiga sabab bo’lgan. Bu haqda Alisher Navoiy quyidagicha yozgan:

Dedimkim, aylayin bir nusxa mastur,
Ki bo’lg’ay dinu islom uyi ma’mur.

Nekim, din ahlig’a bo’lg’ay zarurat,
Bari tutqay ani bilgancha surat.

Ham etkaymen burun sharhi aqoyid
Ki islom ahlig’a bergay favoyid.

Yana ham farz, ham vojib, sunnan ham,
Nekim oriz bo’lur yaxshi , yamon ham-

Ki din ahlining o’lg’ay dilpaziri,
Musulmonlig’ ishida noguziri.

Bayon qilg’aymen andoq ravshanu pok,
Ki idrok etkay oni xayli atrok.
(MAT, 16-tom, 274-bet)

Biz bu parchani bejiz keltirmadik. Chunki unda Alisher Navoiyning mazkur asarni yozishdan kuzatgan maqsadi quyma tarzda bayon etilgan. Darhaqiqat, asarni o’qigan har bir kitobxon shariat qonun-qoidalari, ahkomi, besh ruknlari to’g’risida aniq ma’lumotga ega bo’ladi. Alisher Navoiyning uqtirishicha:

Chu ravshan aylar islom ahli zotin,
«Siroj ul-muslimin» qo’ymishmen otin.

Umidim ulki, har kim o’qug’ay,
Munung nuri bila ko’ngli yorug’ay.
(MAT, 16-tom, 289-bet)

Bu asar Respublikamiz istiqlolga erishgani munosabati bilan olima Suyima G’ani qizi tomonidan nashrga tayyorlanib, muxtasar kirish so’zi bilan ta’minlandi va 1991 yilda bosmadan chiqarilib, o’quvchilarga taqdim etildi.

ALISHER NAVOIYNING FORSIY SHE’RIYATI

Alisher Navoiy arab, forsiy va turkiy tillarni mukammal bilgan holda bu tillarda asarlar ijod etardi. Uning she’riyatida ham bunday sifat ko’zga tashlanadi. Alisher Navoiyning turkiy tildagi she’riyati shoirning jahoniy shuhratini ta’min etgan bo’lsa, fors-tojik tilida bitgan she’rlari ham uning forsiygo’ylar orasidagi ulkan mavqeini yana bir karra tasdiqladi. Shunisi borki, ikki tilda yaratilgan she’riyat ham Alisher Navoiy kabi daho qalamiga mansub ekan, ularni yaxlit holda o’rganish va talqin qilish lozim. Chunki shoirning olijanob maqsad va fikrlari, yaratgan timsollari har ikki tilda bitgan she’riyatda ham ifoda etilgan. Farq esa ana shu tillarning xususiyatlaridan kelib chiqqan bayon uslubida kuzatilishi tabiiy.Xuddi ana shu masala Alisher Navoiy – Foniyning quyidagi mashhur qit’asida bayon etilgan:

Ma’nii shirinu ranginam ba turki behad ast,
Forsi ham la’lu durhoi samin gar bingari.
Go’iyo dar rastai bozori suxan bikshudaam,
Yak taraf do’koni qannodiyu yak so’ zargari.
(Devoni forsi, 301-302-bet).

Mazmuni : Turkiy tilda shirin ma’nolar, badiiy go’zal asarlarim ko’pdir, forsiy she’rlarim ham qimmatbaho gavhardirlar. Bu bilan go’yo so’z bozorining bir tomonida shirinliklar do’koniyu ikkinchi tomonida zargarlik do’konini ochgandekman.

Bunda ulug’ shoir ikki tilda yozgan asarlarining bir xil qimmat va ahamiyatga ega ekanligini juda chiroyli badiiy tasvirda ifoda eta olgan. Darhaqiqat ham xuddi shunday.

Alisher Navoiy asosan turkiy tilda ijod qilsada, forsiy she’rlar yozishni ham yoshligidan1 umrining oxirigacha davom ettirgan edi. Natijada ular anchagina miqdorda to’planib qolib, shoir ularni devon holiga keltirishga shoshilmasdi. Alisher Navoiyning bu tildagi she’rlaridan xabardor bo’lgan Sulton Husayn Boyqaro ularni ham to’plashga buyurgan ekan. Bu holni Alisher Navoiyning Husayn Boyqaroga yozgan bir maktubidan ham bilish mumkin: «Alhamdulillah v-alminna bu uchurda hukm yo’suni bila forsiy parishon abyot va parokanda ash’orni yig’ib, devon yo’sunlik jild qilinib erdi, Yusuf Alidin tobug’da yuborildi. Umid ulki, qabul davlatig’a muzayyan va pisand saodatig’a musharraf va mustahsan bo’lg’ay» (MAT, 14-tom, 219-bet).

Devonning tuzilgan yili va nomi bu o’rinda eslatilmagan bo’lsa-da, ammo bularga ishorani «Muhokamat ul-lug’atayn»da (bu asar 905-h.-1499-1500 melodiy yilda yozilgan) berilgan quyidagi ma’lumotda uchratish mumkin: «Yana forsiy g’azaliyot devoni… tartib beribmenkim, olti mingdin abyoti adadi ko’prakdur.» (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 32-bet)

Demak, forsiy she’rlar devoni 905 hijriy- 1499-1500 melodiy yildan oldin taxminan 90-yillarning ikkinchi yarmida tartib berilgan. Undagi she’rlarda Foniy taxallusi qo’llanilganidan uni «Devoni Foniy» tarzida atash odat bo’lib qolgan.

«Devoni Foniy»ning muallif qalamiga mansub dastxati noma’lum bo’lsa-da, ammo undan ko’chirilgan nusxalardan yettitasi hozirda ma’lum. Ularning 2tasi Parij, 2tasi Turkiya, 2tasi Hirot va 1tasi Eron kutubxonalarida saqlanadi. Adabiyotshunos Hamid Sulaymonovning e’tiroflaricha, bu nusxalardan Parij milliy kutubxonasidagi ikki nusxa ancha mukammaldir. Ana shu nusxalar asosida «Devoni Foniy»ning tarkibi quyidagicha:

1.Debocha; 2. Qasida-10ta; 3. G’azal-554ta; 4. Musaddas-1ta; 5. Marsiya-1ta; 6. Qit’a-72ta; 7. Ruboiy – 73ta; 8. Tarix-16ta; 9. Muammo-373; 10. Lug’z-9ta. Demak, devonda jam’i 1109 ta asar bor bo’lib, ular 6197 baytni tashkil etadi. Bu o’rinda Alisher Navoiyning forsiy tildagi muammolari soni haqida «besh yuzga yaqin muammo» (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 32-bet) degani e’tiborga olinib, bu e’tirof Parij nusxalaridagi muammolar soni (373ta) bilan solishtirilsa, unda Parij nusxalari ham «Devoni Foniy»ning mukammal nusxalari bo’la olmasligini ko’rsatadi. Bu fikrni Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug’atayn»da forsiy she’rlari janrlari qatorida masnaviyni eslatishi va bu janrdagi asarning esa Parij nusxalarida uchramasligi yana bir karra tasdiqlaydi. Demak, «Devoni Foniy»ning mukammal nusxasini aniqlash hali davom etmoqda.
«Devoni Foniy»ning hozircha ma’lum bo’lgan qismida son jihatdan eng ko’plari g’azal, muammo, ruboiy va qit’adir. Boshqa janrdagi asarlar esa son jihatidan ancha kam.

Shundan kelib chiqib, biz ularning ayrimlari haqida ba’zi mulohazalarni bayon etmoqchimiz.

1.G’azal. Devonda g’azal, qayd qilinganidek, yetakchi o’rinni egallaydi. Ularni ko’zdan kechirgan Hamid Sulaymon, Abdulg’ani Mirzoev, Rasul Hodizoda, Shoislom Shomuhammedov, Alisher Shomuhammedov, Yoqubjon Is’hoqov kabi allomalar tadqiqotlari shundan guvohlik beradiki, Alisher Navoiyning forsiy tildagi g’azallari o’zining mazmun va badiiyati nuqtayi nazaridan ulug’ shoirning ko’p qirrali mahoratining natijalari bo’lib, ba’zi bir xususiyatlari bilan o’zbek tilidagi g’azallaridan ajralib ham turadi.

Bunday takrorlanmas xususiyatlar shundan iboratki, g’azallar ikki guruhga ajratiladi: birinchisi-tatabbu’, ikkinchisi-muxtare’. Birinchi guruhga kiritilgan g’azallarda ularning Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va boshqa shoirlarning g’azallariga tatabbu’-javobiya ekanligi har bir g’azal sarlavhasida alohida uqtiriladi. Jumladan, «Tatabbu’i Xoja Hofiz», «Tatabbu’i Amir Xusrav», «Tatabbu’i Maxdumi Jomiy» (ba’zan «Tatabbu’i Maxdumiy),»Tatabbu’i mavlono Shohiy», «Tatabbu’i Mir Suhayliy» va boshqalar.

Shuni ham eslatish o’rinliki, Alisher Navoiy-Foniy o’zining bir qit’asida bu hodisaning sababini shunday bayon etgan:

Tatabbo» kardani Foni dar ash’or,
Na az da’viyu ne az xudnamoist.
Chu arbobi suxan sohibdilonand
Murodash az dari dilho gadoist.
(Mir Alisher Foni. Devoni forsy. Dushanbe, Irfon,1993, 301-bet).

Mazmuni: Foniyning she’riyatdagi tatabbu’lari o’zini ko’rsatishga intilish va yo manmanligidan emas, balki so’z arboblari daholar bo’lgach, uning asosiy maqsadi bu ulug’lardan madad istashdan iboratdir.

Alisher Navoiy- Foniyning forsiy g’azaliyotidagi bunday uslub turkiy g’azaliyotida aynan uchramaydi. Buning yangi uslub ekanini Alisher Navoiy –Foniyning o’zi bir tatabbu’ g’azalida shunday ifoda etgan:

Z-in nazmi nav charxi kuhan yakbora go’ hayrat makun,
Foni, chu ta’limi suxan dorad zi Chomi borho
(Devoni forsi, 31-bet)

Mazmuni:

Ey eski falak, bu yangi nazmni ko’rib birdaniga hayratda qolma, chunki Foniy so’z ta’limini Jomiydan ko’plab olgan.

Demak, Alisher Navoiyning turkiycha:

Ani nazm etki, tarhing toza bo’lg’ay,
Ulusqa mayli beandoza bo’lg’ay, —

degan fikrlari bilan yuqorida forsiycha aytgan fikrlarning hamohangligi ko’zga tashlanadi. Bu esa shundan guvohlik beradiki, ulug’ shoir qaysi tilda bo’lmasin, yangilik yaratish, o’ziga xos uslubda ijod qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan va uni sharaf bilan bajargan. G’azallarning ikkinchi guruhi esa tatabbu’ emas ma’nosida «muxtara’, muxtare’», ya’ni «o’z ixtirosi» deb nomlangan.

Alisher Navoiy-Foniy g’azallari ishqiy, ijtimoiy, falsafiy-tasavvufiy, axloqiy mavzularda yozilgan bo’lib, badiiyat jihatidan mumtoz adabiyotshunoslikning qonun-qoidalari (aruz,qofiya, badiiy san’atlar) va talablariga muvofiqdir. Xuddi o’zbek tilidagi g’azallarda bo’lganidek, forsiy g’azallarning ko’pchiligi mavzu va badiiyat sohasida yakporalik xususiyatlariga ega. Bunday hol uning ham tatabbu’ va ham muxtare’ g’azallarida uchraydi. Aytilgan fikrlar tasdiqi uchun bir ikki misolga murojaat etish mumkin.
Tatabbu’ g’azallaridan mashhur Hind shoiri Xusrav Dehlaviy g’azaliga yozilgan javobiya:

Matla’: Meravad sarvi manu raftor memonad ba dil,
V-az guli ruxsori o’ sad xor memonad ba dil.
Maqta’: Foniyo, z-on kofarat nabvad xalosi k-at zi hachr
Az xayoli kokulash zunnor memonad ba dil.
(Devoni forsy, 161-162-betlar)

Mazmuni: (matla’) Mening sarvim ketdiyu , raftori ko’ngilda qoladi, uning gulday ruxsoridan yuz tikan ko’ngilda qoladi. (maqta’) Foniyo bu kofiringdan qutilish iloji yo’qqa o’xshaydi, chunki uning kokullari xayoli zunnor kabi ko’ngildadir, ya’ni uni o’rab olgandir.

Mazkur g’azalda radif ham (memonad ba dil), qofiya ham (raftor, xor…)bor. Ana shu radif g’azalning mavzu va badiiylik jihatdan yakporaligini ta’minlashda muhim mavqega ega. G’azalda yorning ketishi va bu ketishning oshiq ko’nglida qoldirgan izidan so’z boradi. G’azal oshiqning monologi-hijrondan qiynalayotgan yurak iztiroblari sifatida yozilgan. Muhimi shundaki, yor ketib qolgan bo’lsa-da, u oshiqning ko’nglida, xayolida mahkam o’rnashib olgan. Shoirning yozganiday , yorning sochlari ko’ngilni shunday mahkam bog’lab olganki, ulardan ko’ngil qutila olmaydi.

Bu g’azal o’qilar ekan, Alisher Navoiyning o’zbek tilida yozilib, quyidagi matla’ bilan boshlanadigan g’azali xotirga keladi:

Yor bordiyu ko’nglumda aning nozi qolibdur,
Andoqki qulog’im to’la ovozi qolibdur.

Bunday holning diqqatga sazovorligi shundaki, Alisher Navoiy tomonidan ikki tilda yozilgan g’azallarda ham bir mavzuga murojaat qilingan bo’lsa-da, ularning har birida bu mavzu o’ziga xos ohang va qirralar, timsol va tasvirlar bilan qalamga olingan. Ammo ijodiy uslubda yaxlitlik ko’zga tashlanadi.

Muxtare’ g’azallaridan birini ko’zdan kechirsak:

Matla’: Omad bahori dilkashu gulhoi tar shukuft
Dilho az on nishot zi gul beshtar shukuft…

Maqta’: Fony, achab madon, agar on gul shukuftaast,
Az ashki abrsoni tu bishkuft, agar shukuft.
(Devoni forsy, 93-94-betlar).

Mazmuni: (matla’) Dilkash bahor keldiyu toza gullar ochildi,
Bu xursandlikdan guldan ko’ra ko’ngillar ko’proq yayradi;

(maqta’) Foniy, gulning ochilganidan ajablanma,
Chunki u sening yomg’irday ko’z yoshlaring tufayli ochildi.

G’azalning har misrasi va baytidan bahorning hidi keladi, gullarning ochilishiyu ko’ngillarning yayrashidan quvonch balqib turadi. G’azalda ishlatilgan turli badiiy san’atlar ham ana shu kayfiyatga mos ishlatilgan. Shunisi ajoyibki, g’azaldan Alisher Navoiy-Foniyning fors-tojik tili noziklarini naqadar teran bilganligi seziladi.

Bu holni Alisher Navoiyning o’zlari ham «Muhokamat ul-lug’atayn»da alohida uqtirgan edilar. Jumladan, «forsiy alfoz istifosin va ul iborat istiqsosin kishi mendin ko’prak qilmaydur erkin va saloh va fasodin mendin yaxshiroq bilmaydur erkin». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 127-bet), ya’ni boshqa birovlar «Forsiy tilning so’zlarini o’zlashtirish va mazmunining tagiga menchalik yetisha olmas, u tilning go’zalligi va fasodini mendan yaxshiroq bila olmas». Faxriya tarzida aytilgan bu fikr aslida haqiqatdir. Mana shu xususiyat sabab bo’lgan bo’lsa kerakki, forsiygo’ylar Alisher Navoiyning bu tilda yozgan go’zal asarlari, jumladan g’azallarini ham e’zozlaydilar.

2.Qasida. Alisher Navoiy o’zining «Muhokamat ul-lug’atayn» asarida forsiy tildagi qasidalari, ularning nomlari va javobiya bo’lsa, qaysi shoirlar qasidalariga tatabbu’ tarzida yozilgani haqida juda teran ma’lumot beradi.(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 28-31-betlar). Bu ma’lumotlar hamda «Devoni forsiy» da nashr ettirilgan qasidalarni o’rganish shundan dalolat beradiki, Alisher Navoiy olti qasidadan iborat bir turkumni «Sittayi zaruriya»(Zaruriy oltilik) deb atagan bo’lsa, to’rt qasidadan iborat ikkinchi turkumga esa «Fusuli arbaa»(to’rt fasl) deb nom qo’ygan ekan. Bu ikki turkum o’nta qasidani o’z ichiga oladi. Shuning bilan birga Alisher Navoiy Xoja Salmon qasidasiga javoban yana bir qasida boshlagani haqida ham xabar beradi. Agar bularning hammasi umumlashtirilsa, unda Alisher Navoiy-Foniyning forsiy tilda o’n bitta qasida yozgani ma’lum bo’ladi.

«Sittayi zaruriya». Alisher Navoiy turli yillarda yozgan qasidalarini Sulton Husayn Boyqaro ko’rsatmasi asosida 902 hijriy-1497 melodiy yilda qasidalar turkumi sifatida tartib berib, uni «Sittayi zaruriya»deb ataydi.
«Sittayi zaruriya» debocha va oltita qasidadan iborat. Alisher Navoiy-Foniy tomonidan yozilgan nasriy debocha bir necha jihatdan ahamiyatga ega. Birinchidan, unda «Sittayi zaruriya»ning tuzilish sababi va yili ko’rsatilgan, ikkinchidan esa qasidalarning joylashtirish tartibi va har birining mavzusi aniq ko’rsatilgan. Ana shuning uchun debochaning ikkinchi qismi, ya’ni har bir qasida haqida berilgan ma’lumotni o’zbek tilida bayon etish ma’qul ko’rinadi.

1. «Ruh ul-quds» — Muqaddas ruh bo’lib, unda Alloh taolo hamdi berilgan. 2. «Ayn ul-hayot» — Hayot chashmasi bo’lib , Rasululloh Muhammad na’tidir. 3. «Tuhfat ul afkor»-fikrlar tuhfasi, Xusrav Dehlaviyning «Daryoi abror»iga javobiya bo’lib, Abdurahmon Jomiyga bag’ishlangan. 4. «Quvvat ul-qulub» — qalblarga quvvat bo’lib, pand-nasihat va foydali mulohazalar bayonidan iborat. 5. «Minhoj un-najot»-najot yo’llari bo’lib, Sulton Husayn Boyqaroga bag’ishlangan. 6. «Nasim ul-xuld»-jannat shabbodalari bo’lib, «Mir’ot us-safo» — pokizalik ko’zgusi qasidasiga javobiyadir.

«Sittayi zaruriya» debochasidagi bu ma’lumot Alisher Navoiy tomonidan «Muhokamat ul-lug’atayn»da yanada kengaytirilgan va shunday yakunlangan: «Bu olti qasida hamd va na’t va sano va ma’vizatdur va ahli tasavvuf va haqiqat tili bila ma’rifat». (Qaralsin: MAT, 20 tomlik, 16-tom, 31-bet).

Ana shu qasidalardan «To’hfat ul afkor» -uning yozilish tarixi, mavzu doirasi va shuhrati haqida qisqacha to’xtalmoq ma’qul deb bilindi. Buning sababi shundan iboratki, mazkur qasida yozilgach, u muallifning o’ziga ham, ustozi Abdurahmon Jomiyga ham, do’sti Husayn Boyqaro va boshqa sinchkov zamondoshlariga ham ma’qul tushgan va nihoyat maqtalgan edi. Jumladan, Abdurahmon Jomiy o’z «Bahoriston»larida Alisher Navoiy haqida so’z yuritib, mazkur qasida bobida shunday yozganlar: (Alisher Navoiyning) Xusrav Dehlaviyning «Daryoi abror» qasidasiga javob tarzida yozgan («Tuhfat ul-afkor») qasidasi nihoyat go’zal ma’nolar va chiroyli xayollarga boydir». Eng qizig’i shundaki, Abdurahmon Jomiy bu qasidaga javoban, Alisher Navoiy iborasi bilan aytganda, «muammo tariqi bila bir qasida aytibdurlar». Alisher Navoiy ham o’zining «Xamsat ul-mutahayyirin», «Sittayi zaruriya» debochasi, «Muhokamat ul-ug’atayn» asarlarida bu qasidani qayta-qayta tilga olgan.
«Tuhfat ul-afkor» 880 hijriy-1475 melodiy yilda Marvga borayotganda yozilgan: «Faqir (Alisher Navoiy) Marvg’a borg’uncha ani (qasidani) ul Hazrat (Abdurahmon Jomiy) otiga tugattim va Marvdin ul Hazrat xizmatlarig’a bitib yiborildi» (MAT. 15-tom,35-bet).

«Tuhfat ul-afkor» qasidasi 99 baytdan iborat bo’lib, Xusrav Dehlaviyning «Daryoyi abror», Abdurahmon Jomiyning «Lujjat ul-asror» qasidalariga javoban yozilgan. Qasida quyidagi mashhur bayt bilan boshlanadi:

Otashin la’le ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.

Mazmuni: Podshohlar tojini bezovchi o’tli (qip-qizil) la’l
Boshlardagi xom xayollarni pishiruvchi yolqin-cho’g’dekdir.

Alisher Navoiyning «Tuhfat ul-afkor» qasidasi o’zining falsafiy, ijtimoiy- axloqiy va badiiy ko’lamining kengligi , ularning a’lo darajada idrok etilib, amalga oshirilgani jihatidan nazirai benazir, ya’ni o’xshash-o’xshamas bir badiiy kashfiyotdir. Bunda shoirning shohlik va uning fazilatlari, jamiyatdagi turli toifa sifatlari, faqr va faqirlikning naqshbandiya suluki nuqtayi nazaridan talqini va uning zabardast murshidi Abdurahmon Jomiyning olijanob fazilatlari haqidagi kuzatishlari falsafiy va badiiy uslubda bayon etilgan.

«Tuhfat ul-afkor» qasidasining o’zi Alisher Navoiy-Foniyning forsiygo’ylikdagi ulkan imkoniyat va mahoratlarini namoyish etganidan ulug’ shoirning bu tildagi asarlaridan so’z yuritgan Sharq alloma va tazkiranavislari uni namuna va ibrat darajasida ekanini mamnuniyat bilan e’tirof etadilar.
Xulosa: Ulug’ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy g’azal mulkininggina emas, balki she’riyat mulkining sultoni, sohibqironi sifatida o’zining ko’p qirrali va barakali asarlari bilan o’zbek va Sharq mumtoz adabiyoti xazinasini noyob badiiyat durdonalari bilan boyitdi.

Shuning uchun XV asrdan so’ng faoliyat ko’rsatgan o’zbek, ozarboyjon, turk, turkman, totor, uyg’ur adabiyotlarining namoyandalari hamda forsiygo’ylar ham uni ustoz deb e’zozlab, an’analarini davom ettirib kelmoqdalar.

Alisher Navoiyning o’zlari yozganlaridek:

Ey Navoiy, qilg’ali tab’ ahli jinsi she’r nazm,
Nazming o’ldi barchasig’a qofiya, balkim radif.

DAVOMI BOR