Алишер Навоий «Хамса»си ўша даврда мавжуд бўлган Шарқ хамсанавислиги анъанасида улуғ бир адабий кашфиёт эканининг шу соҳада ўзи ҳам қалам тебратган буюк шоир ва аллома устоз Абдураҳмон Жомий биринчи бўлиб эътироф этган эди.  Ҳусайн Бойқаронинг «Хамса» муаллифига кўрсатган буюк ҳурмати ўзи минадиган оқ отга миндириб, жиловдор бўлганлиги, Алишер Навоийни назм мулкининг соҳибқирони ва қаҳрамони деб аташини туркийгўйларнинг эътирофи сифатида қабул қилиш мумкин. Демак, Шарқда-форсий ва туркий тилларда сўзлашувчилар Алишер Навоий «Хамса»сини буюк адабий ҳодиса-кашфиёт деб билганлари диққатга сазовордир.

Ботирхон ВАЛИХЎЖАЕВ
НИЗОМИДДИН МИР АЛИШЕР НАВОИЙ
(Даври, замондошлари, ҳаёти, фаолияти, мероси)

АЛИШЕР НАВОИЙ «ХАМСА»СИ ВА ХАМСАНАВИСЛИК АНЪАНАСИ.

Алишер Навоий шеърият соҳасида кўп меҳнат қилиб, шеърий асарлар ёзган ва девонлар тузган бўлса-да, аммо бу ишлар уни қониқтирмасди. Бу ҳақда «Садди Искандарий» достонида шундай ёзади:

Ғаразким чу назм ўлди туҳмат менга,
Ёйилди жаҳон ичра шуҳрат менга.

Ғазал тарзиға аввал айлаб ситез,
Жаҳон ичра солдим улуғ растохез…

Ҳар аснофи зикри эмас шаънима,
Билур ҳар киши боқса девонима.

Вале қонеъ ўлмай ушоқ ишга ҳеч,
Димоғимда эрди улуғ печ-печ.

Не майдон аро сурсам эрди саманд,
Ҳавосин кўнгул қилмас эрди писанд.

Хаёлимда кишварситонлиғ кириб,
Мамоликда соҳибқиронлик кириб.

Бу андешадин эрди кўнглумда шайн
Ки бўлди кўнгул мойили хамсатайн..
(МАТ,11-том, 54-55-бетлар)

Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий хамсалар битилган шакл маснавий ҳақида ҳам сўз юритиб, шундай дейди:

Лекин у барчадин дағи хуби
Бордурур маснавийнинг услуби…

Маснавийким бурун дедим они,
Сўзда келди васеъ майдони.

Бундан кўринадики, Алишер Навоий ўз қобилиятининг буюклигини намоён этишда кичик шеърий навълар торлик қилажагини англагач, у энди назм соҳасида ўзининг даҳосини намоён этувчи «васеъ майдон»-кенг майдонни излайди ва, шоирнинг қайд қилганидек, маснавий – достон ана шундай мақсадларни амалга ошириш учун мувофиқ эканлигига ишонч ҳосил қилади. Шуниси ҳам борки, Алишер Навоий бунинг учун мумтоз адабиётда яратилган алоҳида достонларни ҳам, достонлар туркуми-хамсаларни ҳам чуқур ўрганиб, бу соҳада «хамсатайн»-икки хамса, яъни Низомий ва Хусрав Деҳлавийлар хамсалари анъанасига мурожаат этиб, бу ниятни амалга оширишга бел боғлайди. Алишер Навоий бу ишнинг оғирлигини ҳам билади:

Эмас осон бу майдон ичра турмоқ,
Низомий панжасига панжа урмоқ…

Керак шер оллида ҳам шери жанги
Агар шер бўлмаса, боре паланге
(МАТ, 8-том, 29-бет)

Аммо унинг эзгу нияти- ўзбек адабиёти тарихида ҳам ана шундай асар-хамса ёзиш орқали туркий халқларни ундан баҳраманд этиш, туркий-ўзбек тили имкониятларининг улуғлигини намоён этиш ҳамда ўзининг олижаноб мақсад ва буюк орзуларини ана шу асарда ифодалашдан иборат бўлганидан бу ишни бажаришда дуч келиши мумкин бўлган қийинчиликлардан қўрқмади, аксинча шеъриятнинг «шери жангийси» эканини шараф билан адо этди. Натижада унинг жаҳонга машҳур «Хамса» си майдонга келди. Шундан сўнг эса Алишер Навоий ўзбек достончилиги тарихида муҳим мавқега эга бўлган «Лисон ут-тайр» достонини яратди. Бу икки асар бизгача тўлиқ етиб келган. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоийнинг яна ўз ишқи ҳақида («Лисон ут-тайр» достонида айтилган)ҳамда «Юсуф ва Зулайхо» мавзусида достон яратиш («Тарихи анбиё ва ҳукамо» да баён этилган) ниятлари ҳам бор экан. Аммо бу икки ижодий ният-режа номаълум сабабларга кўра амалга ошмаган кўринади. Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг достон ва достонлар туркуми бўлмиш Хамса ёзиш анъанасида битилган оламшумул бадиий кашфиёти-«Хамса» ва «Лисон ут-тайр»и ҳозирги кунга етиб келган асарларидир.

Алишер Навоийнинг «Хамса»си буюк бешлик тарзида шуҳрат қозонган бўлиб, унинг майдонга келиши ҳам мавжуд анъана ҳамда замонадаги бадиий-эстетик талаблар натижаси сифатида қаралади. Маълумки, хамса ёзиш анъанаси исломий цивилизация тарқалган ўлкалардаги уйғониш даври маҳсулидир. Хамса деб аталувчи асарларнинг майдонга келишигача, яъни XII асргача бўлган даврда туркум қисса ва достонлардан иборат «Калила ва Димна», «Синдбоднома»(Рўдакий), «Шоҳнома»(Фирдавсий), «Қутадғу билик»(Юсуф Хос Ҳожиб) каби форсий ва туркий тилларда битилган туркум асарлар мавжуд эди.

Эслатилган асарларнинг айримлари бир сужетли («Қутадғу билиғ») бўлса, бошқалари кўп сужетли («Калила ва Димна», «Шоҳнома») асарлардир.

Худди ана шу даврда хамса ўзига хос хусусиятларга эга бўлган бадиий жанр сифатида шаклланди. Шунинг натижасида у ҳам бир сужетли, ҳам кўп сужетли ҳамда сужетсиз-мақолотлардан иборат асарлардан ташкил топди, яъни қурилиш жиҳатидан кўпқиррали жанр бўлди. Унинг асосий мавзуси ҳам инсоннинг кўпқиррали фаолиятини бадиий образлар мисолида акс эттиришдан иборатдир.

«Хамса» ёзишга биринчи бўлиб киришган озарбойжонлик Низомий Ганжавийдир (1441-1209). У 1179-1201 йиллар орасида форс тилида бешта достон яратди. Уларнинг биринчиси «Махзан ул-асрор»(1179йилда ёзилган), иккинчиси «Хусрав ва Ширин»(1180-81 йилда ёзилган), учинчиси «Лайли ва Мажнун» (1188-89 йилда ёзилган), тўртинчиси «Ҳафт пайкар» (1196-97 йилда ёзилган) ва бешинчиси «Искандарнома» (1199-1201 йилларда ёзилган)дир. Бу асарлар Низомий томонидан ягона-яхлит ном билан аталмаганидан кейинчалик уларни «Панж ганж» ва «Хамса» тарзида номлаш одат бўлиб қолди.

Низомийдан кейин унинг «Панж ганжи» услубида достонлар туркумини- Хамсани яратган шоир Ҳиндистонда туғилиб, фаолият кўрсатган ватандошимиз Хусрав Деҳлавийдир (1253-1325). Хусрав Деҳлавий 1299-1302 йилларда ўзининг «Хамса»сини форс тилида ёзди. Унда қуйидаги достонлар бор: «Матлаъ ул-анвор», «Ширин ва Хусрав», «Мажнун ва Лайли», «Оинаи Искандари», «Ҳашт биҳишт». Агар Низомий ва Хусрав Деҳлавий асарлари ўзаро қиёсланса, шу нарса аниқ бўладики,Хусрав Деҳлавий умумий йўналиш бўйича Низомий асари анъанасини давом эттирган бўлса-да, аммо у айрим янгиликларни ҳам киритган. Буни баъзи достонларни номлашда (масалан. «Хусрав ва Ширин»-«Ширин ва Хусрав», «Лайли ва Мажнун»- «Мажнун ва Лайли», «Ҳафт пайкар»-«Ҳашт биҳишт») ва достонларнинг ўрнини алмаштирганида, масалан, Низомийда «Искандарнома» бешинчи якунловчи достон бўлса, Хусрав Деҳлавийда «Оинаи Искандарий» тўртинчи достон сифатида жойлаштирилганида кузатиш мумкин. Бу фарқлар фақат қурилиш-шаклий жиҳатдан янгилик киритишнинг ифодаси бўлиб қолмай, балки асарлар услуби, мазмуни, тимсоллар талқинида ҳам янгиликлар киритилганига ишора ҳамдир.

Хусрав Деҳлавийдан сўнг Алишер Навоийгача бўлган давр орасида (1302-1483 йиллар) ҳам достонлар туркумидан иборат бешликлар яратиш давом этди. Жумладан, Хожуи Кирмонийнинг 1332-1348 йиллар орасида яратган бешлиги, Салмон Соважийнинг ҳам бу ишга қўл ургани, XV асрда эса Жамолий Табрезий, Котибий, Кавкабий, Ашраф каби шоирларнинг турли тарздаги бешликлари яратилган эди. Алишер Навоий буларнинг кўпчилигидан хабардор эди. Жумладан, «Фарҳод ва Ширин» достонида (1484 йилда) улардан бири Ашраф ҳақида шундай ёзади:

Бу майдонга чу Ашраф сурди маркаб,
Бу сўзни ўзга навъ этти мураттаб.
(МАТ, 8-том, 49-бет).

Ашраф Мароғавий (ваф.1459йил) ва унинг «Хамса»си ҳақида «Мажолис ун-нафоис» да (1491-1498 йиллар ) эса яна шундай ёзган:
«Мавлоно Ашраф-…кўпроқ авқот «Хамса» татаббуъиға сарф қилур эрди, то ул китобни тугатур тавфиқи топти, воқеан ўз хурди ҳолиға кўра ямон бормайдур»(МАТ,13-том, 16-бет)

Ашраф Мароғавий форс тилида ёзган «Хамса»сининг ҳозирча маълум нодир нусхаси Англияда сақланади ва унинг таркиби қуйидагича:
1. «Минҳож ул-аброр»; 2. «Ширину Хусрав». 3. «Лайлию Мажнун»; 4. «Ҳафт авранг»; 5. «Зафарнома».
Мазкур «Хамса» нашр эттирилмагани сабабли унинг ҳақида батафсил сўз юритиш имкони йўқ.

Демак, Алишер Навоий XII-XV асрлар давомида форс тилида яратилган достонлар туркуми- бешлик ва хамсаларни ўрганган ва шулардан иккитаси –хамсатайнни, яъни Низомий ва Хусрав хамсаларини маъқул топиб, уларнинг бутун хусусиятларини ҳар томонлама тадқиқ этган. Қуйидаги мисраларда бу масала шундай баён этилган:

Бу андешадин эрди кўнглумда шайн,
Ки бўлди кўнгул моили хамсатайн.

Чу машғул бўлдум тамошосиға.
Ўтиб водию тоғу дарёсиға.

Ёримчуқ кўруб, сайр тарк этмадим,
Ери қолмади ангаким етмадим.
(МАТ, 11-том,55-бет)

Шунинг натижасида Алишер Навоий Низомий ва Хусрав Деҳлавий хамсаларининг ўзига хосликлари ҳамда уларнинг форсий тилда эканини таъкидлаб, бир томондан, ўзигача мавжуд бўлган хамса ёзиш анъанасини такмиллаш-камолот босқичига кўтариш ва, иккинчи томондан эса, ана шундай нодир кашфиёт билан туркий халқларни баҳраманд этишни ўз олдига мақсад қилиб, уларни шараф билан уддалагани ҳақида ҳақли равишда шундай ёзади:

Ким бу йўл ичраки алар солди гом,
Бир неча гом ўлса манга ҳам хиром.

Форси чу бўлди аларға адо,
Турки ила қилсам ани ибтидо.

Форси эл топти чу хурсандлиқ
Турк дағи топса барумандлиқ.
(МАТ, 7-том, 55-бет)

Манга «Хамса» такмили бир ён эди,
Бу мақсуд таҳсили бир ён эди.

Не тил бирла дей шукр маъбудума,
Ки еткурди охир бу мақсудума.
(МАТ, 11-том, 581-бет)

Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг «Хамса»си назирайи беназир- ўхшаш-ўхшамас услубида ёзилган ва бу анъанани мукаммаллаштирган, юқори босқичга кўтарган нодир бадиий кашфиётдир. Шунинг учун «Хамса»нинг фақат Алишер Навоий ижодида эмас, балки Шарқ адабиётидаги мавқеи ҳақида Садриддин Айний ва Ойбекнинг қуйидаги мулоҳазаларида катта ҳикмат ва ҳақиқат бор:

«Алишер Навоийнинг «Хамса»си,-деб ёзади С.Айний, — Шарқ мумтоз адабиётининг энг гўзал намуналаридан биридир». Машҳур адиб ва олим Ойбек эса шундай ёзган эди: «Навоийнинг гигант меҳнатининг маҳсули бўлган ажойиб китоб – «Хамса» ўз замонасига қадар инсон фикрий тараққиётининг жуда асл, жуда қимматли қуймаларини ўзида тўплаган хазинадир».

Ана шундай аҳамиятга эга бўлган «Хамса» 1483-1484 йилларда ёзилган. «Хамса»нинг Абдужамил котиб томонидан 1484 йилда кўчирган ва Алишер Навоий назари тушган қўлёзма нусхаси ҳозирги кунда Ўз Р Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида авайлаб сақланмоқда.
Алишер Навоий «Хамса»ни ёзиш учун бевосита олти ой сарфлаганини алоҳида уқтириб, шундай ёзади:

Сенгаким йўқ эмгакда ғоят падид,
Улус меҳнатида ниҳоят падид.

Қилиб тонгдин оқшомғача қийлу қол,
Юзунга етиб ҳар нафас юз малол.

Ўзунг тинмайин халқ ғавғосидин,
Қулоғинг халойиқ алолосидин.

Бу меҳнатлар ичра чекиб сўзга тил,
Замондин камо беш ўтуб икки йил.

Чекиб хома бу нома итмомиға,
Етургайсен оғозин анжомиға.

Ки ақли муносиб шитоб айласа,
Дейилган замонин ҳисоб айласа.

Йиғиштурса бўлмас бори олти ой,
Ки бўлдунг бу раъноға суратнамой.
(МАТ, 11-том, 569-бет).

Демак, Алишер Навоий «Хамса» ёзишга 1483 йилда киришиб, уни 1484 йилнинг сентябр ойларида тугатган бўлса-да, аммо унга сарф қилинган вақт, яъни бевосита ёзишга сарф қилинган муддат олти ойдан иборат бўлган. Икки йилнинг бошқа вақтлари эса кўпинча турли давлат ва халқ юмушларини бажаришга сарф бўлган экан.

Алишер Навоийнинг «Хамса»си қуйидаги достонлардан иборат: «Ҳайрат ул-аброр» (1483й.), «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр» ва «Садди Искандарий» (1484й).

Бу достонлар хамса жанри талаблари асосида ўзаро боғлиқ яхлит туркумни ташкил этади. Шунинг учун унинг биринчи достони («Ҳайрат ул-аброр») фикрий-назарий қурилмага асосланган бўлса, бошқалари ана шу достондаги фикрий-назарий дастурни бадиий тимсолларда ифода этадиган достонлардир.  Шу жиҳатдан «Хамса»нинг биринчи достони бўлган «Ҳайрат ул-аброр» (яхшиларнинг ҳайратланиши) бутун туркумнинг фикрий-назарий дастури сифатида бадиий тимсол саргузашти қурилмасига эмас, балки фикрий-назарий масалаларнинг баёни-мақолот ҳамда уларни тасдиқлайдиган кичик ҳикоя ва масаллардан ташкил топган қурилмага асосланган.

«Ҳайрат ул-аброр»нинг номланиши ва ёзилиш йили ҳақида Алишер Навоий шундай ёзади:

Ҳайрати аброр кўруб зотини,
«Ҳайрат ул-аброр» дедим отини.

Нуктаи таърихики, аҳсан эди.
Секкизу секкиз юзу сексан эди.
(МАТ, 7-том, 344-бет)

яъни: Асарни ўқиган яхши одамларнинг ҳайратда қолганлигини эътиборга олиб, достонни «Ҳайрат ул аброр» — яхшиларнинг ҳайратланиши деб атадим. Унинг ёзилган йили-тарихи эса 888 ҳижрий- 1483 мелодий йил эди.
Достон арузнинг сареъи матвии макшуф баҳрида ёзилган:

Одамий эр/санг демагил/ одамий/
— v v — — v v — — v —
муф-та-и лун/ муф-та-и-лун/ фоилун/

Оники йўқ/ халқ ғами/ дин ғами/
— v v — — v v — — v —
муф-та-и лун/ муф-та-и лун/ фо-и-лун/

«Ҳайрат ул-аброр» 63 бобдан иборат бўлиб, I-XI боблари ҳамд, муножот ва наътларни ўз ичига олади. XII-XVI-бобларида Низомий, Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий, сўз таърифи, Султон Ҳусайн Бойқаро ҳақида фикр юритиш ўрин олган. XVII-XXI боблари кўнгул таърифи, уч ҳайрат ва Баҳоваддин Нақшбандга бағишланган. XXII-LXI (22-61) боблари йигирма мақолот ва йигирма ҳикоёт, тамсилотдан иборат. LXII-LXIII (62-63) боблари хотима ва бир ҳикоятни ўз ичига олган.

Шундай қилиб, «Ҳайрат ул-аброр»нинг асосини йигирма мақолот ва йигирмата ҳикоёт ва тамсиллар ташкил этади.

«Ҳайрат ул-аброр»нинг мақолот ва ҳикоёт, масаллардан иборат асосий қисмидан бошқалари, яъни кириш ва хотима боблари ҳам жуда муҳим аҳамият касб этади. Чунки уларда шоир ўзининг фалсафий тушунчалари, инсон ва Аллоҳ таоло, коинот, сўз ва унинг таърифи, улуғ даҳолар бўлмиш Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомийлар, нақшбандия тариқатининг пири-муршиди Баҳоваддин Нақшбанд ва унинг давомчиси Хожа Аҳрори Вали, замона подшоҳи Султон Ҳусайн Бойқаро ҳақидаги мулоҳазаларини баён этган. Бу бобларда мутафаккир Алишер Навоий улуғ шоир сифатидаги фазилатлари билан ўзаро уйғун ҳолда намоён бўлади. Қизиғи шундаки, шоир Аллоҳ таоло ва унинг барча буюкликлари ҳақида сўз юритиб, у яратган хазина-коинот ва Ер куррасидаги энг гўзал дурдона бу Инсон эканига алоҳида урғу беради:

Ганжинг аро нақд фаровон эди,
Лек боридин ғараз инсон эди.

Турфа каломингға доғи комил ул,
Сирри ниҳонингға доғи ҳомил ул.
(МАТ, 7-том, 21-бет)

Бу фалсафий мушоҳада бежиз айтилмаган. Бу билан шоир ҳамма имконият ва афзалиятларга эга бўлган ҳазрати Инсоннинг ўз мавқеини қандай сақлаши лозимлиги масалаларига диққатни қаратади. Шундан сўнг ҳазрати Расулуллоҳ, назм соҳасининг даҳолари Низомий, Хусрав ва Жомийлар, тасаввуфнинг атоқли арбоблари, подшоҳлик салтанатнинг ардоқли намояндаси ҳақида сўз юритиб, уларнинг шу соҳада намуна ва ибрат эканликларига ишора қилади. Шундай қилиб, «Ҳайрат-ул аброр»нинг фикрий-назарий қурилмасининг асосий сабабини ҳам ана шулардан излаш мумкин. Демак, асосий диққат ҳазрати Инсонга қаратилган экан, у қандай бўлмоғи керак ва қандай бўлмаслиги керак деган масалага жавоб достоннинг мақолотларида назарий умумлашма тарзида баён этилади.

Шундан бўлса керак, мақолотларда, бир томондан, инсоннинг маънавий-маърифий фазилатлари, жамият олдидаги бурчи ва вазифалари тўғрисида сўз юритилса, иккинчи томондан, ҳазрати Инсонга доғ туширадиган қабиҳ иллатлардан баҳс юритилади ҳамда улар қораланади.

Жумладан, инсоннинг имонли ва эътиқодли бўлиши масалалари биринчи (имон) ва иккинчи (ислом) мақолотларда баён этилса, унинг (бу ўринда султон-подшоҳ сифатида тилга олинади) адолатли (з-мақолот), карам, саховатли (5-мақолот), одобли (6-мақолот), сабр-қаноатли (7-мақолот), вафодор (8-мақолот), ҳақиқий ошиқ (9-мақолот), тўғри, рост (10-мақолот), илм-маърифатли (11-мақолот), одамларга фойдаси тегадиган (13-мақолот) деҳқон каби бўлиш масалалари ҳам алоҳида алоҳида қараб чиқилган. Булар Инсоннинг комиллигига хизмат қилувчи фазилатлар бўлиб, шу мақолотларнинг ҳар биридан кейин келтирилган кичик ҳикоя ва масалларда улар янада кучайтирилади. Ҳазрати Инсонга доғ туширадиган адолатсизлик, риёкорлик-фиребгарлик (4-мақолот), жоҳиллик (15-мақолот), манманлик (16-мақолот) ва бошқа ёмон хислатлар эса танқид қилинади, демакки, улардан узоқ бўлиш, уларга қарши курашиш ғояси олға сурилади. Ана шу мақолотларнинг айримларини кўздан кечириш масалани яққол гавдалантиришда кўмаклашади. «Ҳайрат ул-аброр»нинг учинчи мақолоти «Салотин бобидаким,…адолатлари «айн»ининг чашмаи зулоли мулк бўстонин сероб қилғай, то бу бўстондин амният ва фароғат гуллари очилғай…» тарзида бошланадиган сарлавҳага эга. Демак, мақолотда сўз подшоҳлар ва уларнинг адолатли бўлишлари лозимлигидан бормоқда. Дарҳақиқат, мақолотда аниқ бир подшоҳ мисолида эмас, балки умумлаштирилган ҳолда сўз юритилган. Унда подшоҳнинг мамлакат ва халқ олдидаги бурч ва вазифалари-адолатли бўлиш, мулкни обод қилиш, осойишталигини сақлаш, фуқароларни ҳимоя қилиш белгиланган. Шунинг билан бирга подшоҳнинг бу вазифаларни бажариш ўрнида адолатсизликка йўл қўйгани, айш-ишратга берилгани, кеча-кундуз фисқ-фужур-ярамас ишлар билан банд бўлгани кабиларга эътибор қаратилиб, бу ҳол подшоҳликдан кузатилган асосий мақсаддан узоқ эканлиги алоҳида уқтирилади ва бу йўлдан қайтиб, адолатли бўлишга даъват этилади:

Ҳақ сени адл этгани султон этиб,
Зулм ила сен халқни вайрон этиб…

Неча бу бехудлуқ ила йилу ой,
Вой, агар келмасанг ўзунгга вой…

Зулмни тарк айлаву дод айлагил,
Марг кунидин доғи ёд айлагил…

Саҳвунгға де узр, таваҳҳум била,
Зулмдин эт тавба, тазаллум била.
(МАТ, 7-том, 128-129-бетлар).

Мақолотнинг охирида, яъни иккинчи қисмида эса Шоҳи Ғозийнинг адолати мавзусида бир ҳикоят келтирилган. Маълумки, Шоҳи Ғозий лақаби XV асрнинг иккинчи ярмида ҳукмронлик қилган Султон Ҳусайн Бойқарога нисбатан қўлланилган. Демак, Алишер Навоий бу ҳикояда Султон Ҳусайн Бойқаро фаолиятидан бир лавҳани бадиият қониятлари асосида қаламга олган. Ҳикоятда Шоҳи Ғозий адолатлилиги билан ҳурмат қозонган подшоҳ сифатида талқин қилинган. Шунинг билан бирга унда қонун ( бу ўринда шариат қонунлари назарда тутилган) олдида шоҳу гадонинг тенглиги муаммоси амалий тарзда тасвирланган: бир кампир Шоҳ Ғозийга даъвогар бўлиб, айтади: сен урушларинг вақтида ўғлумни ўлдирдинг. Энди шаръий қонун олдида жавобини бер. Шоҳ Ғозий рози бўлиб, қози олдига келади. Қози уларни шариат қонунлари асосида кампирнинг даъвосини эшитади ва гувоҳлар сўзларини ҳам тинглайди. Шунда Шоҳ Ғозий: шундай бўлиши мумкин. Агар мақсадинг бошимни олиш бўлса, мана сенга тиғ ва менинг бошим, агар мақсад қон пули бўлса, мана сенга бойлик, деб ҳамёнларни қўяди. Бу ҳолни кўрган кампир:

Тушти аёғига бўлуб узрхоҳ,
Дедики: Эй, хусрави анжумпаноҳ.

Гар йигитим қилди фидо жон санга,
Мен қари жони доғи қурбон санга…

Зол кечиб даъвию достонидин,
Йўқки, ўғул қонидин, ўз жонидин.

Турфа буким хусрави одил ани,
Адл ила ул даврда айлаб ғани.
(МАТ, 7-том, 132-бет).

Демак, Алишер Навоий бу ҳикояда жуда катта ва муҳим масалани ҳал қилади: қонун олдида шоҳу гадо тенгдир, иккинчидан, бу ҳодиса адолатнинг барқарор бўлиши учун асосий омил ҳамдир. Албатта, бу Алишер Навоийнинг орзуси эди, Алишер Навоий шундай шароит ва шундай замон бўлишини хоҳларди.

Агар биз ҳозирги кунда истиқлолга эришган Ўзбекистонда жамиятни ислоҳ этишнинг Президентимиз И.Каримов томонидан чуқур илмий тарзда асослаган беш машҳур тамойилнинг учинчисига назар ташласак, унда шундай ёзилганининг гувоҳи бўламиз: «Жамият ҳаётининг барча соҳаларида қонуннинг устуворлиги. Демократик йўл билан қабул қилинган Конституция ва қонунларни ҳеч истисносиз ҳамма ҳурмат қилиши ва уларга оғишмай риоя этиши лозим».

Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, аждодларимиз, жумладан Алишер Навоийнинг ижтимоий ҳаёт, қонуннинг устуворлигини таъминлаш ҳақидаги орзулари истиқлолимиз даврида янги давр ва замон талаблари асосида амалга ошмоқда.

«Ҳайрат ул-аброр» нинг мақолотларида инсоннинг комилликка эришуви учун зарур бўлган маънавий-маърифий омиллар ҳам кенг тарзда қаламга олинган. Жумладан, одоб ва ҳаёни инсоннинг энг ажойиб маънавий фазилатларидан деб билади:

Элга шараф бўлмади жоҳу насаб,
Лек шараф келди ҳаёву адаб.

Чунки ёғин манбаи ўлди ҳаё,
Қатраси тупроғни қилур кимё.

Бўлмас адабсиз кишилар аржманд,
Паст этар ул хайлни чархи баланд.
(МАТ, 7-том, 155-бет)

Одоблиликнинг шартлари сифатида ота –она ҳурматини жойига қўйиш, катта-кичикка шафқатли, меҳрубон бўлиш, хизмат лавозимини адолат ва инсоф ила адо этиш кабилар ҳам белгиланган. Шунинг учун Алишер Навоий ёзади:

Бири эрур макрамати волидайн,
Билки мунунг қилмоғидур фарзи айн.

Бу иккининг хизматини бир бил,
Ҳар неча ифрат эса тақсир бил.

Бошни фидо айла, ато қошиға,
Жисмни қил садқа ано бошиға.

Икки жаҳонингға тиларсен фазо,
Ҳосил эт ушбу икисидин ризо.

Тун-кунунгга айлагали нур фош,
Бирисин Ой англа, бирисин Қуёш,

Сўзларидин чекма қалам ташқари,
Хатларидин қўйма қадам ташқари.

Бўлсун адаб бирла бори хизматинг,
Хам қил адаб «дол»и киби қоматинг.

Сўнгра раҳмнинг силасин қарз бил,
Раҳм ўшал тоифаға фарз бил.

Сатри нос ичра улуғ то кичик,
Ёхуд аро ерда васат чаргалик,

Кимки улуғроқ анга хизмат керак,
Улки кичикроқ анга шафқат керак.
(МАТ, 7-том, 160-161-бетлар)

Алишер Навоий ростлик-тўғрилик, вафодорлик сифатлари ҳам инсон маънавиятининг таркибий қисмларидан эканига алоҳида урғу беради. Инсоннинг маънавий бойликлари билан бирга маърифати ҳам уларни (маънавий фазилатларни) янада ёрқинроқ ва мукаммалроқ кўринишига хизмат қилажагини назарда тутиб, илм, илм ўрганиш ва унга амал қилиш масалаларига ҳам алоҳида тўхталади. Масалан, XI мақолот илм масалаларига бағишланган бўлиб, сарлавҳасидаёқ илм сўзининг араб ёзувидаги ҳар бир ҳарфи шарҳланади: «айн»и-қуёш, «лом»и-ой, «мим»и-кундуз. Бундан кўринадики, Алишер Навоий илмнинг ҳар бир ҳарфини ёруғлик таратадиган жисмларга ўхшатиб, шундан келиб чиқиб, илмнинг ўзини жаҳолатни-қоронғуликни ёритувчи улуғ восита деб талқин қилади.

Бас шундай экан, илмни эгаллаган инсон-жаҳолатга қарши маърифатни тарқатувчи ва ўзи унга амал қилгувчи деб билади:

Кўнгли бўлиб маскану маъвойи илм,
Қатра киби пайкари дарёйи илм.

Ибрию, юнонию, сурёни ҳам,
Ҳинди агар сўрса, билиб они ҳам.

Кўнгли уйин илм этибон бир жаҳон,
Қатрада ул навъки дарё ниҳон…

Мушкили афлок булуб бежадал
Бу Али фикрати олинда ҳал.
(МАТ, 7-том, 217-бет)

Ана шундай буюк мартаба соҳиби бўлган олим ўзи эгалланган илмни жаҳолатга қарши маърифатни тарқатиш учун фойдаланмасдан илмни мансаб ва бойлик орттириш воситасига айлантирса, унда у олим эмас, балки жоҳил бўлади:

Илмни ким воситаи жоҳ этар,
Ўзинию халқни гумроҳ этар.

Олим агар жоҳ учун ўлса залил,
Илми анинг жаҳлиға бўлғай далил…

Олим агар қатъи амал айласа,
Илмиға шойиста амал айласа.

Солмаса кўз жифаи дунё сари,
Боқмаса туз дунйийи фони сари.

Они шараф гавҳарининг кони бил,
Гавҳару кон, ҳар не десанг они бил…

Эгнида гар хирқаси юз чок эрур,
Гулга тўни йиртуғи не бок эрур.
(МАТ, 7-том, 220-бет)

Кўринадики, Алишер Навоий инсоннинг маънавий-маърифий жиҳатдан комилликка эришуви билан боғли бўлган кўпгина масалаларни қаламга оладики, улар инсоннинг ижтимоий ҳаётдаги вазифа ва бурчларини талаб даражасида адо этишига ҳам ижобий таъсир этади. Шунинг учун «Ҳайрат ул-аброр»даги мақолотлардан сўнг ўша мавзуларга дахлдор бўлган кичик ҳикоят ва масалларнинг келтириши ҳам бежиз эмас. Чунки бу ҳикоятларда ҳам тарихий шахслар ҳамда бадиий тўқима тимсоллар қатнашар экан, улар ижтимоий тоифаларнинг турли гуруҳларига мансуб шахслардир: подшоҳ (Искандар-XIV мақолот, Анушервони одил-VI мақолот, Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ-XI мақолот, Шоҳи Ғозий – III мақолот, Баҳром – XIX мақолот), тасаввуф аҳли (Иброҳим Адҳам-II мақолот, Боязид Бистомий-I мақолот, Шайх Ироқий – IX мақолот, Имом Фахр Розий – XI мақолот, Хожа Муҳаммад Порсо ва Хожа Абу Наср-XX мақолот), хоркаш (тикон терувчи), деҳқон, оддий фуқаро- икки ёр, қонеъ ва бошқалар.

Демак, бу билан Алишер Навоий комил инсон турли ижтимоий тоифалар орасида мавжудлигини, яъни ундан етишиб чиқишини таъкидламоқда. Шу жиҳатдан Алишер Навоийнинг V мақолотдан сўнг «Ҳотами Тойи ҳикояти» деб келтирган ҳикояти ниҳоятда диққатга сазовордир. Унда келтирилишича, сахийликда машҳур бўлган Ҳотами Тойидан: сен ўзингдан ҳам ҳимматлироқ-олижаноброқ инсонни кўрганмисан; деб сўрабдилар. Ҳотами Тойи айтибди: мен катта зиёфат ташкил этиб, ҳаммани таклиф қилдим. Кўп киши келди. Шу вақтда дам олиш ниятида зиёфат бўлаётган жойдан ташқари чиқиб, дашт томон йўл олдим. Қарасам, қадди эгилган бир чол кўп тиконларни орқасига юклаб, зўрға қадам ташлаб келаётган экан. Унга айтдим: Ҳотами Тойи ҳаммани зиёфатга чақирган, нега сен унга бормадинг? Шунда Алишер Навоий тикончи чол жавобини шундай баён қилади:

К-эй, солибон ҳирс аёғингға банд,
Озу тамаъ бўйнуга боғлаб каманд.

Водийи ғайратга қадам урмағон,
Кунгури ҳимматға алам урмағон.

Сен доғи чеккил бу тикан меҳнатин,
Тортмағил Ҳотами Той миннатин.

Бир дирам олмоқ чекибон даст ранж.
Яхшироқ андинки, биров берса ганж.

Тикончи чолнинг ҳалол меҳнат, луқмаи ҳалол билан яшамоқ, гарчи бу оғир бўлса-да , бировнинг, жумладан Ҳотами Тойининг хазина-бойлик, зиёфатларидан ҳам ортиқдир, чунки кимки ҳалол меҳнат билан яшаса, бировнинг миннатини тортмайди, дегани Ҳотами Тойининг қуйидаги эътирофига, яъни олийҳимматлиликда тикончи чолнинг ўзидан (Ҳотами Тойидан) ҳам устун эканлигига сабаб бўлади:

«Улки бу янглиғ сўзи мавзун эди,
Мендин анинг ҳиммати афзун эди.

Ҳиммат агар бўлса Навоий санга
Бандадурур Ҳотами Тойи санга.
(МАТ, 7-том, 153-бет)

Кўринадики, Алишер Навоий Шарқда сахийлик тимсоли сифатида шуҳрат қозонган Ҳотами Тойидан ўз ҳалол меҳнати билан яшашни афзал билувчи оддий меҳнаткаш тикончи чолни комил инсоннинг намунаси, тимсоли сифатида алоҳида таъкидлайди. Одил подшоҳни эса золим подшоҳлардан комилроқ деб билади, ўз илмига амал қилувчи олимни подшоҳлардан ҳам комилроқ деб эътироф этади. Бу масала, хусусан XI мақолотдан сўнг «Имом Фахр Розий била Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ»- ҳақида келтирилган ҳикояда яққол намоён бўлади. (МАТ, 7-том, 221-222-бетлар). VIII мақолотдан сўнг икки вафодор дўст ҳақидаги ҳикояда эса самимий ва ҳаққоний дўстлик ўлимларни ҳам енгади деган ғоя илгари сурилган (МАТ, 7-том, 185-187-бетлар), VII мақолотдан кейин келтирилган «Қонеъ жавонмард» ҳикоясида эса сабру қаноатнинг буюк фазилати, оқибатда мурод-мақсадга эришув сабаби деб талқин қилинади (МАТ, 7-том, 173-176-бетлар) ва тамаъ билан яшашнинг оқибат-натижаси пастлик ва хор-зорлик деб тушинтирилади.

Демак, келтирилган айрим ҳикояларнинг қаҳрамонлари тарихий шахслар (Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ, Имом Фахр Розий) бўлса, баъзилари тўқима (икки вафодор ёр, қонеъ жавонмард) образлардир. Алишер Навоийнинг бу образларни яратишдаги маҳорати шундан иборатки, ҳар иккала хилдаги образларни бадиият қонунларига мувофиқ тарзда қаламга олади, улар ҳаракат қилувчи замон ва маконнинг образлар моҳиятини очишга хизмат қилдиради (қиёмат куни-ҳаммом; қирғин давом этаётган макон ва замон, сафар жараёни ва топилмага ишора…), образларнинг моҳиятини баён этувчи сўз, иборалар, руҳий ҳолатларни қўллайди. Шунинг натижасида жаллод наздидаги икки вафодор ёр маънавий буюклиги билан ўлимни енгади; олимни писанд қилмаган подшоҳ хижолатда қолади; тамаъдан кўра сабр-қаноатни афзал билган қонеъ жавонмард шаҳриёрлик мартабасига эришади. Бу ўринда яна битта ҳикояга диққатни қаратмоқ лозим. Чунки бу ҳикоя ўз моҳияти билан бу дунёда яшаш, уни обод қилиш учун ҳамма одамлар бурчли эканлиги, охират куни ўзи билан ҳеч нарсани олиб бормаслигини ифода этади. Бу ҳикоя XIV мақолотдан сўнг келтирилиб, «Искандарнинг …» деб бошланади. Унда ҳикоя қилинишича, Искандар улуғ подшоҳ сифатида турли мамлакатларни олди, кўп хазиналарга эга бўлди, аммо умри охирлашганда шундай васият қиладики, агар мен вафот этсам:

Қабрға чун бошлағунгуздур йўлум,
Наъш ёнидин чиқаринг бир қўлум.

То кишиким қилса назар ул сори,
Ибрат ила боққай ўшал қўл сори.

Билгай аниким, ети кишвар шаҳи,
Етти фалак мушкилининг огаҳи,

Жисмида жон йўқ бу макондин борур,
Холи илик бирла жаҳондин борур.

Кимки жаҳон мулки ҳавасдур анга,
Ушбу илик тажриба басдур анга.
(МАТ, 7-том, 255-256-бетлар)

Бунда жуда катта фалсафий хулосани ифода этувчи образ – «холи илик», яъни етти кишварнинг подшоҳи вафотидан сўнг тобутдан унинг бир қўлини-холи қўлини чиқариб қўйиш ҳолати мавжуд. Демак, бу «холи илик»- бўш қўл ҳаммага тажриба- сабоқ бўлмоғи лозим. Бас шундай экан, инсон ҳаёти давомида ҳамма нарсани-бойликни ҳам, қобилиятларини ҳам ана шу ҳаётга, ватаннинг обод ва тинч-осойишталиги, халқнинг фаровон ва фароғатда яшашига сарф қилмоғи даркор. Чунки у ҳеч нарсани ўзи билан бирга қабрга олиб бормайди. Ҳамма нарса шу бор дунёда қолади, тирик инсонларга қолади. Бунда чуқур маъно бор, фалсафий ҳикмат бор- ҳамма нарса инсон учун яратилган ва унга хизмат қилмоғи керак. Чунки дунё мавжудоти орасида энг мўътабари инсондур. Демак, инсон ана шундай улуғ мартабали зот экан ҳаёти вақтида унга муносиб тарзда яшамоғи даркор.

Шундай қилиб, «Ҳайрат ул-аброр» «Хамса»нинг биринчи достони бўлиб, у бу буюк бешликнинг фалсафий-ахлоқий назарий дастури сифатида ўзига хос қурилмага эга.Ундаги назарий қарашлар шу достондаги кичик ҳикоя ва масаллар мисолида умумлаштирилади. Шу жиҳатдан унда келтирилган жуда кўп байтлар мақол ва зарбулмасал тариқида машҳурдирлар.

Назмда ҳам асл анга маънидурур,
Бўлса анинг сурати ҳар не дурур.

* * *

Одами эрсанг демагил одами,
Оники йўқ халқ ғамидин ғами.
Улки киши ўлмагидин шод эрур,
Гўркану1 ғосилу2 жаллод эрур.

* * *

Бодаға кўргузса киши хиралик,
Ақл чироғига берур тиралик.

* * *

Неча ситам қилғучи обод бўлуб,
Барча ситам чекғучи барбод бўлуб.

* * *

Илм, Навоий санга мақсуд бил,
Эмдики илм ўлди, амал айлагил.

* * *

Ошиқ ани билки эрур дарднок,
Ҳам тили, ҳам кўзию ҳам кўнгли пок.

* * *

Бир дирам олмоқ чекибон даст ранж,
Яхшироқ андинким биров берса ганж.

* * *

Тарки адабдин бири кулкудурур,
Кулку адаб таркига белгудурур.

* * *

Бошни фидо айла ато қошиға,
Жисмни қил садқа ано бошиға.

* * *

Ёрки бор анда вафо ёр бил,
Умр деган ёри вафодор бил.

* * *

Сўзда Навоий не десанг чин дегил,
Рост наво нағмаға таҳсин дегил.

* * *

Ҳар кишинингким, сўзи ёлғон эса,
Айлама бовар нечаким чин деса.

* * *
Фард1 киши даврда топмас наво,
Ёлғуз овучдин ким эшитмиш садо.

* * *

Кимники, инсон десанг , инсон эмас,
Шаклда бир, феълда яксон эмас.

* * *

Кимники айлай дер эсанг маҳраминг,
Кўп синамай айламагил ҳамдаминг.

* * *

Раъйингға2 ҳар амрки келди савоб,
Машварасиз этма қилурға шитоб…
Айлама ўз раъйингға кўб эътимод,
Мўътамад4 эл раъйидин иста кушод.

* * *

Неча зарурат аро қолғон чоғи,
Чин демас эрсанг, дема ёлғон доғи.

«ФАРҲОД ВА ШИРИН», «ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН»
(анъана ва янгилик; достонларнинг хусусиятлари)

Алишер Навоий «Хамса»си , кўриб ўтилганидек, икки хил қурилмага асосланган достонлардан иборат. Агар «Ҳайрат ул –аброр» фикрий-назарий мақолотлар ва кичик ҳикоялардан таркиб топган бўлса, «Хамса»нинг бошқа тўртта достонлари сужетли, яъни маълум қаҳрамонларнинг турли хилдаги фаолиятларининг бадиий тасвиридан иборатдир. Ана шундай сужетли достонларнинг биринчиси «Фарҳод ва Ширин»дир.

Шуни эслатиш лозимки, Фарҳод, Ширин ва Хусрав ҳақидаги қисса, ривоят ва достонларнинг яратилиш тарихи анча қадимийдир.

Кўпгина шарқшуносларнинг тадқиқотларида қайд қилинганидек, бу қисса аслида тарихий шахс бўлмиш Хусрав Парвез билан боғлидир.

Хусрав Парвез бинни Ҳурмуз сосонийлар сулоласига мансуб шоҳлардан бўлиб, у 590-628 йиллар орасида ҳукмронлик қилган. Унинг шахсий ва давлат арбоби сифатидаги фазилатлари замондошлари бўлмиш мисрлик Симокатта ва арман тарихчиси Себеосдан бошланиб, XV аср тарихчиларидан Мирхонд ва Хондамирнинг асарларида, жумладан Алишер Навоийнинг «Тарихи мулуки Ажам»ида ҳам баён этилган. (МАТ, 20 томлик, 16 том, 215-218-бетлар).

Тарихий асарлар, ёдномаларда Хусрав ва Ширин муҳаббати, ҳатто Ширин Хусравнинг жуфти ҳалоли эканлиги ҳақидаги маълумотлар бор. Аммо X асргача бўлган даврдаги манбаларда Фарҳод эсланмайди. Фақат X аср тарихчиси Абу Али Муҳаммад ал-Балъамийнинг «Тарихи Табарий»ни форс тилига ўгирган нусхасида Хусрав ва Ширин тарихи баёнида Фарҳоднинг тилга олингани кузатилади.

Кейинчалик эса у бадиий тарзда битилган достонларнинг асосий қаҳрамонларидан бири бўлиб қолади. Шундай қилиб, мазкур қиссанинг асосини тарихий воқелик, яъни тарихий шахслар ҳаётидаги воқеалар ташкил этса-да, аммо кейинчалик бу тарихийлик фақат номларда сақланиб қолиб, воқеалар, саргузаштлар баёнида бадиийлик қонунияти амал қила бошлайди.  Натижада бу мавзуга мурожаат этган ҳар бир шоир ўзининг ижодий мароми, дунёқараши ва эстетик мезонлари асосида асар яратди. Шунинг натижасида бундай асарларда тарихийликдан кўра бадиий яратувчилик меъёри етакчилик қилиб, ундаги образлар, воқеаларнинг талқини ҳам турлича йўналиш ва мақсадларда амалга оширилади. Шундан-да, Хусрав , Ширин, Фарҳод образларининг турлича тавсвирлари, ҳар хил талқинлари майдонга келади. Жумладан, Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома»сида Хусрав ва Ширин тарихий нуқтайи назардан тасвирланиб, унда Ширинни севувчи Фарҳод кўринмайди.

Балки унда тилга олинган Фарҳод Хусрав саркардаларидан бири бўлиб, Ширинга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган бир шахс сифатида тасвирланган. Низомий Ганжавий бу мавзуга мурожаат этар экан, аввало унга тарихийликни эмас, балки бадиийлик мезонини устун қилиб қўяди, иккинчидан эса образлар талқинини ўзгартиради. Натижада Фарҳод тошйўнар ҳунарманд ҳамда Ширинни севувчи ошиқ сифатида тасвирланади. Аммо у достоннинг воқеаларида бошдан оёқ қатнашмайди, балки сут каналини қазиш эҳтиёжи туғилгандан воқеалар майдонига кириб келади.

Хусрав Деҳлавий ҳам ўз «Хамса»сини ёзаётганда бу мавзуга мурожаат қилганда, унга худди Низомийда бўлганидай, бадиийлик мезонидан келиб чиқиб муносабат қилади. Бунинг натижасида Хусрав Деҳлавий қаламига мансуб «Ширин ва Хусрав» достони қурилмасида ҳам, услуби ва образлар талқинида ҳам Низомийдан фарқ қиладиган томонлар анчагина. Жумладан, Хусрав Деҳлавий Фарҳодни Чин хоқонининг ўғли сифатида қаламга олиб, Ширинни севувчи ошиқ сифатида тасвирлайди. Бунда Ширин ҳам Фарҳодни севажагини эътироф этади (бу эътироф Низомийда йўқ). Хусрав Деҳлавий достони воқеаларида Фарҳоднинг иштироки Низомий достонидагидан кўра кўпроқ, кенгроқ. XIV асрга келиб , Ардабил шаҳридан (Озарбойжон) бўлган Ориф Ардабелий «Фарҳоднома» номли достон яратди. Бу достон 717 ҳижрий- 1369 йилда форс тилида ёзилган. Достонда Фарҳод бош қаҳрамон тарзида тасвирланган. Ориф Ардабилий достони икки қисмдан иборат экани ҳақида шундай ёзади:

Зи нўги хомаам «Фарҳоднома»,
Ду қисмат гашт ҳамчу нўги хома.

Яке дар ишқи Фарҳоду Гулистон,
Канори ҳавзу айши боғу бўстон.

Дувум дар ишқи Фарҳод асту Ширин
Сафои қасру кўҳу чўи ширин.
( Нўшоба Арасли. Ориф Ардабили…, 85-бет).

Мазмуни: «Фарҳоднома» достоним икки қисмдан иборат: биринчисида Фарҳод ва Гулистон ишқидан ҳикоя қилинса, иккинчиси Фарҳод ва Ширин ишқи қиссасидан иборатдир.

Демак, Ориф Ардабилийнинг достонида Фарҳод бош қаҳрамон қилиб олинар экан, худди Хусрав Деҳлавийда бўлганидек, Чин хоқони ўғли сифатида тасвирланади. Аммо достоннинг биринчи қисми Низомий ва Хусрав Деҳлавийларда бўлмаган воқеа билан , яъни Фарҳоднинг Абхазиялик машҳур тошйўнар устанинг қизи Гулистонга ошиқ бўлиши билан бошланади. Воқеа давом этиб , Фарҳод Абхазияга келиб, Гулистонга уйланади, уч фарзанд кўради. Гулистон вафот этади.Шундан сўнг достоннинг иккинчи қисми , яъни Фарҳоднинг Абхазия ҳокими қизи Ширин билан боғли қиссаси бошланиб, Фарҳоднинг вафоти билан ниҳоясига етади. Кўринадики , Ориф Ардабилий Фарҳод ҳақида тўлиқ достон яратган бўлсада, аммо унда Фарҳод образининг тасвири ўзгача йўналишда амалга оширилган. Бу эса Ориф Ардабийнинг ижодий консепсияси, яъни Фарҳодни идеал эмас, балки оддий инсон сифатида тасвирлашга интилиши билан боғлиқдир.

XV асрда яшаган Ашраф Мароғавий ҳам ўз «Хамса» си таркибида Фарҳод , Ширин ва Хусрав қиссасидан баҳс юритувчи «Ширин ва Хусрав» достонини киритган. Алишер Навоийнинг қайд қилганидек, Ашраф ҳам бу мавзуга ўзгача тарзда ёндашган экан:

Бу майдонга чу Ашраф сурди маркаб,
Бу сўзни ўзга навъ этти мураттаб.

Кўринадики, Алишер Навоий мазкур мавзуга мурожаат қилгунга қадар унга кўпгина муаллифлар турли хилда ёндашиб, достонлар битганлар. Алишер Навоий буларнинг кўпидан хабардор эди. У ўзигача ёзилган асарлардан фарқ қилгувчи янги достонни яратишни ўз олдига мақсад қилиб қўйганини шундай ифода этган:

Бурун жамъ эт неким бўлғай таворих,
Борида иста бу фархунда тарих.

Топилғай шояд андоғ бир неча сўз,
Сўз айтур элға ул ён тушмаган кўз.

Ани назм этки тарҳинг тоза бўлғай,
Улусқа майли беандоза бўлғай.

Йўқ эрса назм қилғонни халойиқ,
Мукаррар айламак сендин не лойиқ…

Биров ким , бир чаманда сойир эрди,
Нечаким гул очилғон кўрди, терди.

Ҳамул ерда эмас гул истамак хуб,
Бу бўстон саҳнида гул кўп, чаман кўп.
(МАТ, 8-том, 44-бет)

Бу шеърий парчада қизиқ бир ишора бор: Алишер Навоий ўзига мурожаат қилиб айтадики, сен Фарҳод, Ширин ва Хусрав мавзусига оид барча тарихни кўздан кечириб, Низомий , Хусрав Деҳлавийлар достонларида учрамайдиган лавҳа , воқеаларни топгил. Шундан сўнг ўзи бундай эътироф этади:

Қилиб кўнглумни бу андеша пайдо,
Таворих айладим ҳар сори пайдо.

Назар айлаб борин аввалдин –охир,
Бўлуб бошдин оёқ олимда зоҳир.

Топилди онча сўзким, комим эрди.
Қуйилди онча майким, жомим эрди.
(МАТ, 8-том, 44-бет).

«САБЪАИ САЙЁР» ва «САДДИ ИСКАНДАРИЙ»
(анъана ва янгилик, мазмун ва бадиият)

Алишер Навоий «Хамса»сининг тўртинчи достони «Сабъаи сайёр» (етти кезувчи-сайр қилувчи) деб аталади. Асарнинг бундай номланиши сабабини шоир шундай изоҳлайди:

Лутф бу назм аро бағоятдур,
Ғараз аммо етти ҳикоятдур.

Чунки қойил етти мусофир эди,
Ки алар сайр ишига моҳир эди,

Бўлди чун бу рақам иши тайёр,
Қўйдум отини «Сабъаи сайёр».
(МАТ, 10-том, 409-бет)

Шоир айтмоқчики, бу достонда лутф-кўпқиррали маъно ва мазмун кўпдир, аммо асосий мақсад ундаги етти ҳикоятдир. Чунки ҳикояларни айтувчилар сайру саёҳат ишига моҳир бўлган етти мусофирдир. Шунинг учун достон ёзилгач, унга «Сабъаи сайёр» — етти кезувчи, сайр қилувчи мусофир деб от қўйилди.

Алишер Навоийнинг бу масалага алоҳида урғу бериши бежиз эмас. Чунки бу билан, яъни асарга ном қўйиш билан ўз достонининг шу мавзуда битилган бошқа асарлардан ҳам шакл ва мавзунинг талқини жиҳатидан фарқ қилишига ишора қилади.

Дарҳақиқат, Алишер Навоий салафларидан Низомий Ганжавийнинг шу мавзуга бағишлаган асари «Ҳафт пайкар» (етти гўзал) деб аталган бўлса, Хусрав Деҳлавий уни «Ҳашт биҳишт» (Саккиз биҳишт), замондоши Ашраф Мароғавий эса «Ҳафт авранг» (етти тахт) деб номлаган эдилар.  Уларда асосий диққат Баҳром қиссасига қаратилган бўлса, Алишер Навоий асосий эътиборни мусофирлар томонидан айтилган ҳикояларга қаратди («Ғараз (мақсад) аммо етти ҳикоятдур») ва Баҳром қиссасини ана шу ҳикояларнинг айтилиш воситасига айлантирди. Демак, Алишер Навоий салафларига ўхшаш (Баҳром, етти ҳикоя) асарни янгича талқин, янгича таҳлил билан яратиб, назираи беназирни (ўхшаш-ўхшамас) майдонга келтирган эди.

Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони ҳижрий 889 йилнинг жумодиюссоний ойида-мелодий 1484 йилнинг июн ойида ёзиб тугатилган:

Гарчи тарихи эрди секиз юз,
Сексон ўтмиш эди яна тўққуз.

Ойи онинг жумодиюссоний,
Панжшанба ёзилди унвони.

Варақу сатрин айлабон таъйин.
Байтини беш минг айладим тахмин.
(МАТ, 10-том, 411-бет)

Шуниси ҳам борки, достон тўрт ойда, яъни 1484 йилнинг март –июн ойлари оралиғида ёзилган бўлса-да, аммо бошқа ишлар билан банд бўлмаганда, уни тўрт ҳафта-бир ойда ёзиш ҳам мумкин эди, дейди шоир:

Менга айёми гарчи ёд эмас,
Лек тўрт ойдин зиёд эмас.

Бўлсам ўзга умурдин эмин,
Бор эди тўрт ҳафта ҳам мумкин.
(МАТ, 10-том, 409-бет)

5000 байтдан иборат бўлган асарнинг шу муддат ичида яратилиши шоирнинг қайноқ булоқдек ижодий илҳоми жараёнини англаш ва тасаввур этишга имкон беради.Бу ҳол ўз-ўзича содир бўлган эмас, албатта. Чунки Алишер Навоий достонни ёзишга киришишдан олдин Баҳром қиссаси билан боғли бўлган тарихий-адабий манбаларни шунчалик синчиклаб ўргандики, бу ҳақда асар охирида «етти иқлим шоҳи-Баҳром»ни туш кўрганида, унинг тилидан шундай ёзади:

Санга навбат чу етти саъй эттинг,
Қиссанинг ҳарф-ҳарфиға еттинг…

Сен бу ишнинг пайиға чун бординг,
Эски дафтар басе кўп ахтардинг.

Ложарам кўп ғаройиб ўлди аён,
Ки бу афсона ичра топти баён.
(МАТ, 10-том, 393-394-бетлар).

Демак, Алишер Навоий Баҳром қиссасини, хусусан ундаги етти ҳикояни шунчалик маҳорат билан яратадики, натижада, ҳатто, Баҳромшоҳ ҳам ўзи ҳақидаги бу достондан ҳайратда қолиб, шундай дейди:

Бу ки тарихимиз баён қилдинг,
Элга аҳволимиз аён қилдинг.

Тил анинг васфидин эрур ожиз,
Сеҳр худ бор, агар эмас мўъжиз
(МАТ, 10-том, 393-бет)

Баҳром қиссасига бағишланган бу достон ўзбек тилида, арўзнинг хафифи мусаддас (фоилотун мафоилун фаилун) баҳрида ёзилган.

Шоҳ Баҳром ҳақидаги қисса тарихий асосга эга. Чунки Баҳром ибн Яздижурд-Баҳроми Гўр1 Варахран V сосонийлар хонадонининг вакили бўлиб, 421-439 йилларда Ажамнинг подшоҳи эди. Алишер Навоий ўзининг «Тарихи мулуки Ажам» асарида ўша даврдаги тарихчилар дунёқараши асосида Баҳром бинни Яздижурд ҳақида маълумот берган (Алишер Навоий. МАТ, 20 томлик, 16-том, 234-237-бетлар).

Гарчи Баҳром тарихий шахс бўлса-да, аммо у оғзаки ва ёзма адабиётда тарихий шахсликдан кўра бадиий образ-тимсол сифатида кўпроқ машҳурдир. Шунинг учун унинг «саргузаштлари» шунчалик бадиийлаштириладики, натижада тарихийлик ўрнини бадиийлик эгаллаб боради. Бу ҳолни Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома»сидаги Баҳром ва Озода ҳақидаги, Низомий Ганжавий «Ҳафт пайкар»идаги Баҳром ва Фитна, Хусрав Деҳлавий «Ҳашт биҳишт»идаги Баҳром ва Дилором тўғрисидаги қиссаларда ҳам кузатиш мумкин. Алишер Навоий ҳам ўз достонида ана шу бадиий тимсолга айланган Баҳромни ўзининг ғоявий-эстетик ақидаларига мос тарзда тасвирлаб, асарини «афсона» (тарихий эмас!), «қисса» (бадиийлаштирилган талқин!) деб тавсифлайди.

Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр»и тузилиш жиҳатидан ўзи ёзган «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» достонларидан фарқ қилади. Бу фарқ достоннинг қисса ичида ҳикоя ёки қолипловчи қисса ва ҳикоялар туркумининг қоришуви усулида ёзилганидан ҳам билинади. Шуни эслатиш жоизки, Низомий ва Хусрав Деҳлавий достонлари ҳам шу тариқада битилган. Аммо улардаги Баҳром ва севгилиси (Фитна, Дилором) ҳақидаги асосий қисса билан маликалар томонидан айтилган етти ҳикоятнинг ўзаро ғоявий-бадиий жиҳатидан боғланиши анча бўш бўлганидан қолипловчи қисса ва етти ҳикоя алоҳида-алоҳида бўлиб туюлади. Алишер Навоий эса ўз достонида еттинчи мусофир томонидан айтилган ҳикоятни қолипловчи қисса воқеалари (Дилором саргузашти) билан боғлайди. Натижада достон қурилишида яхлитлик майдонга келади.

«Сабъаи сайёр»нинг қолипловчи қиссаси Баҳром ва Дилором саргузаштларидан иборат. Қисса Баҳром ёки Дилоромнинг туғилиш воқеалари билан эмас, балки вояга етган шоҳ Баҳромнинг ов жараёнида рассом Моний билан учрашуви, ундан Дилором тавсифини эшитиб, суратини кўриб, унга ошиқ бўлиб қолиш воқеаси билан бошланади. Бундан кўринадики, «Сабъаи сайёр»даги қолипловчи қиссанинг, яъни Баҳром ва Дилором қиссасининг бошланиши «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун»ларнинг бошланишидан фарқ қилади. Чунки уларда воқеалар Фарҳод ва Мажнуннинг туғилишидан бошланади.
Демак, Алишер Навоий ҳар бир достонни ундан кузатган ғоявий-эстетик мазмун моҳиятидан келиб чиқиб асардаги воқеалар баёнининг қурилмасини белгилайди.

Қайд қилинганидек, Алишер Навоий «Сабъаи сайёр»ининг қолипловчи қиссасида Баҳром ва Дилоромнинг саргузаштларидан ҳикоя қилинади.

Яздижурд ўғли Баҳром отасидан сўнг ўзининг қаҳрамонлиги-шерни енггани билан подшоҳлик тожу тахтини қўлга киритади. Мамлакатда адолат ва осойишталикни ўрнатишга интилади ва шунинг билан бирга гўр-қулон овига ҳам берилади. Шундан уни Баҳроми гўр деб аташ ҳам одат бўлиб қолади. Ов жараёнининг бирида Баҳром рассом Моний билан учрашиб, гўзал Дилором ва унинг таърифи ҳамда Моний чизган расмни кўриб, унга ошиқ бўлиб қолади. Дилоромни Хожасидан Хито мулки эвазига сотиб олиб, саройига келтиради. Дилором гўзалликда, хулқу атворда ҳамда чанг чолишда нодираи даврон бўлганидан Баҳромни ўзига мафтун этади. Натижада Баҳром мамлакатдорлик ишлари билан шуғулланишдан кўра кўпроқ айш-ишратга берилади, Дилоромнинг суҳбати, мусиқаси, санъатисиз тура олмайдиган бўлади. Ҳатто ов жараёнида ҳам бу ҳол давом этади. Ана шундай ов жараёнларидан бирида Баҳромнинг кийик овлаш-отишдаги маҳоратини Дилором «машқнинг камолоти натижаси» деб баҳо бериши маст мағрур подшоҳ Баҳромнинг ғазабини келтиради. Баҳром Дилоромни жазолайди: қўл-оёғини сочлари билан боғлаб, дашт-саҳрода ташлаб кетади. Мастлиги тарқалган Баҳром Дилоромни ёнида кўрмай, уни сўраганида, унга бўлиб ўтган воқеани баён қиладилар. Баҳром ўша дашт-саҳрога боради, аммо Дилоромни топа олмай қайтиб келади. Шундан сўнг Баҳром Дилоромни қумсаб, касал бўлиб қолади. Уни даволашга ҳаракат қилдилар, натижа бермайди. Ниҳоят етти гўзал қаср бино қилиб, унга етти маликани келтирадилар. Баҳром шанба кунидан бошлаб, ҳафтанинг ҳар куни бир қасрда бўлиб, турли ўлкалардан келган мусофирларнинг қизиқарли, шунинг билан бирга катта маърифий аҳамиятга молик ҳикояларини эшитади. Еттинчи қасрда мусофир томонидан айтилган ҳикояда Дилоромнинг дашт-саҳрода ташлаб кетилгандан кейинги саргузаштлари баён қилингач, Баҳром Дилором дарагини топиб, уни Хоразмдан олиб келтиради ва яна айшу ишрат ҳамда овга берилади. Ана шундай ов жараёнининг бирида ботлоқ ер уларнинг ҳаммасини ютади. Қолипловчи қисса ана шундай якунланади.

Баҳром ва Дилором саргузаштларидан иборат бўлган қолипловчи қиссада икки масала бадиий тарзда ҳал қилинган. Улардан бири подшоҳ-ошиқ масаласи бўлса, иккинчиси подшоҳ-ҳукмдор масаласидир. Бу масала, яъни Баҳром ким бўлиши кераклиги масаласи қиссанинг қаҳрамони Баҳромнинг ўзи томонидан ҳам муҳокама қилинган. Бу ҳақда Алишер Навоий достоннинг ўн бешинчи – «Баҳромнинг ишқ туғёнидин бехирад…» деб номланган бобида алоҳида тўхталади. Унда Баҳромнинг ўзи бу икки йўлдан бирини – ё ҳақиқий ҳукмдор – подшоҳ бўлиш ёки ҳақиқий ошиқ бўлишни танлаши лозимлигини тушинади. Шундай бўлсада, Баҳром подшоҳ-ҳукмдор бўла туриб, ошиқ бўлишни ҳам истайди.

Ки: «Агар бўлса шоҳлиғ боқий,
Топилур бўйла моҳваш соқий.

Буки, васлини топмишам пайваст,
Шоҳлиғ ўлмаса, бермас эрди даст.
(МАТ, 10-том, 106-бет).

Бу эса унинг ҳар иккала соҳадаги фожиасини –подшоҳликда мамлакатни харобаликка йуз тутиши, адолатсизликнинг авж олиши ошиқликда эса комиллик даражасига етмаганига боис бўлиб, бу ҳолат, икки кеманинг учини тутган ғарқ бўлади, деганларидек, Баҳромнинг ботқоқликка ботиб кетганлиги билан фожиавий ниҳоясига етади.

Алишер Навоий Баҳром образини чизаётганда унинг «ишқ» сўзи – ишқдаги куйиш – ёнишлари – изтиробларини қаламга олажагига ишора қилади. Бу эса Алишер Навоийнинг асосий диққатни Баҳромни ошиқ сифатида тасвирлашга қаратганидан далолат беради. Аммо подшоҳ Баҳром Алишер Навоий тасвирламоқчи бўлган ошиқ Баҳром бўлишни эмас, балки ҳам подшоҳ-ҳукмдор ва ҳам ошиқ бўлишни ихтиёр қилади. Демак, тасвирланаётган образ шоир истагига бўйсинмайди. Бу эса ниҳоятда муҳим бир адабий ҳодиса. Шоир ҳам ўзи тасвирлаётган образнинг, бу ўринда подшоҳ Баҳромнинг қарорини (ҳам ҳукмдор подшоҳ ҳамда ошиқ бўлишни) ўзгартира олмаганидан изтиробда қолиб, уни тўғри йўлга бошлаш, яъни ё ҳукмдор-подшоҳ бўлиш ёки ошиқ бўлишликни танлаши зарурлигини уқтириш йўлларини қидиради ва ўзининг мақсадини биринчи мусофир томонидан Баҳромга айтган ҳикояда ифода этади.

Мазкур ҳикояда Алишер Навоий Сарандеб шаҳзодаси Фаррух билан севгилиси Гулчеҳра ўртасидаги муносабатларни бошқача ҳал қилади, яъни шаҳзода Фаррух севгилисининг тарихини билгач, уни ўз «синглиси» деб эълон қилади ва шундан сўнг Сарандебнинг одил подшоҳси бўлади. Демак, Фаррух ошиқликдан воз кечгандан сўнг адолатли подшоҳга айланади ва бахт-саодатга эришади. Бу ҳикояни эшитган Баҳром эса ўзининг ҳам ҳукмдор-подшоҳ ва ҳам ошиқ бўлиш қарорини ўзгартирмайди. Натижада ўз қилмишларининг фожиали якуни томон қадам ташлайверади. Оқибатда Баҳромнинг тақдири ниҳоятда аянчли тарзда якунланади.

Алишер Навоий ўзи тасвирлаётган образ тақдирининг бундай бўлишини истарми-ди? Бу саволга Алишер Навоий бундай бўлишини истамас эди, унинг олдини олиш учун шоирлигининг барча имкониятларини ишга солган эди, деб жавоб бериш мумкин. Аммо тасвирланаётган Баҳромда жоҳ, мансаб, шоҳлик ғурури ошиқликдан устун бўлганлигидан шоирнинг панд-насиҳатларига қулоқ солмади ва оқибатда фожиага учрайди. Бунда қизиқ бир ҳол ҳам кузатилади: Алишер Навоий замонасида шоҳ-«зиллиллоҳи фи-л-арзи» -«Аллоҳнинг ердаги сояси» тарзида улуғланиб, ҳурмат-эҳтиром қилинарди. Ана шундай руҳда тарбияланган Алишер Навоий ҳам шоҳ райъига қарши бора олмасди, аммо уни хатарли йўл ва фаолиятдан огоҳлантириш ва сақланишга даъват-насиҳатларини ниҳоятда эҳтиёткорлик билан баён этарди. Бу ҳол, хусусан Баҳром образини тасвирлашда ёрқинроқ кўзга ташланади.

Шундай қилиб, достондаги қолипловчи қиссанинг бош қаҳрамони Баҳром мураккаб тимсоллардан бўлиб, Дилором чангининг ҳам фожиали тақдирига сабабчи бўлди. Шоир томонидан жуда катта самимият ва маҳорат билан тасвирланган ҳунарманд ва оқила Дилором мағрур шоҳ Баҳром инжиқликларига дуч келди, аммо уни тарк этмади, аксинча, унинг фожиали тақдирини баҳам кўрди.

Достондаги қолипловчи қисса воқеалари баёнида мусофирлар тилидан айтилган етти ҳикоя мазмуни, ғояси, бадиияти ва қизиқарлилиги билан алоҳида ажралиб туради. Улардаги воқеалар Сарандеб (Ҳиндистон жанубидаги ҳозирги Шри Ланка)дан тортиб, Миср, Рум, Ҳиндистон, Хоразм, Шаҳрисабзгача бўлган катта жуғрофий ҳудудда содир бўлади. Худди ана шу ҳикоялардан иккинчи мусофир тилидан баён қилинган воқеалар тасвирида Алишер Навоий муҳандисликнинг мукаммал мужассамаси бўлган ўзи юрар тахт, ўзи ҳаракат қилувчи зиналарни акс эттиради.

Энг муҳими шундаки, барча ҳикоялар эзгулик ва олижанобликнинг тантанаси билан ниҳоясига етади; севишганлар мурод-мақсадларига эришадилар, адолат ғолиб келади, ёвузлик ва адолатсизлик енгилади. Ҳикояларда романтик тасвир усули (тахайюл) етакчи ўринни эгаллайди.

Ҳикоялардаги Фаррух, Ахий, Гулчеҳра (1-ҳикоя), Зайд Заҳҳоб (2-ҳикоя), Саъд, Гулрух (3-ҳикоя) Масъуд (4-ҳикоя), Меҳр, Суҳайл (5-ҳикоя), Муқбил (6-ҳикоя) каби қаҳрамонларнинг сурат ва сийрати, фаолият ва саргузаштлари шу даражада мароқли ва жозибалики, уларни ўқиган киши Алишер Навоийнинг шеърий ҳикоя ёзишдаги улкан маҳоратидангина ҳайратда қолмай, балки умумбашарий аҳамиятга молик ниҳоятда муҳим масалаларни фалсафий ва ахлоқий йўналишда қаламга олганининг гувоҳи ҳам бўлади. Улар инсонни комилликка даъват этгувчилардир. Шунинг учун ҳам Алишер Навоий «Сабъаи сайёр» достонини ёзишдан асосий мақсад-етти ҳикоятни ёзишдан иборатдир, деб айтгани бежиз эмас эди:

Лутф бу назм аро бағоятдур,
Ғараз аммо етти ҳикоятдур.

Шундай қилиб, «Сабъаи сайёр» ўзининг қолипловчи қиссаси ва гўзал етти ҳикояси билан «Хамса»-дан ўрин олган ўзига хос ва Алишер Навоий маҳоратига мос достонлардандир.

«САДДИ  ИСКАНДАРИЙ»

Мазкур асар «Хамса»нинг бешинчи-якунловчи достони бўлиб, у 1484 йилнинг иккинчи ярмида (тахминан сентябр-октябр ойларида) ёзиб тугатилган. Бу ҳолни Алишер Навоийнинг шахсий котибларидан бири бўлмиш Абдулжамилнинг яхлит «Хамса»ни 1484йилда кўчирган ва ҳозирда Ўз РФА Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланаётган нусхаси ҳам тасдиқлайди. Бунга илова тарзида шуни ҳам эслатиш жоизки, Абдураҳмон Жомий ўзининг «Оинаи Искандарий» достонини 1484 йилнинг 28 декабрида ёзиб тугатган эди. Айни ана шу достондан Алишер Навоий «Хамса»сига Абдураҳмон Жомий томонидан берилган юксак баҳо (Ба турки забон нақше омад ажаб, Ки жоду дамонро бувад муҳри лаб) ўрин олган.

Демак, «Садди Искандарий» достони 1484 йилнинг иккинчи ярмида ёзиб тугатилган ва «Хамса» тўлиқ ҳолатда Абдураҳмон Жомий назаридан ўтиб, юксак баҳога сазовор бўлган. Бу масала Алишер Навоий томонидан «Садди Искандарий» достони охирида илова қилинган бобда ҳам алоҳида баён этилган. Чунки у яхлит «Хамса»ни Абдураҳмон Жомий назаридан ўтказгандан сўнг битилгандир. (89-боб)

«Садди Искандарий» достони «Хамса»ни якунловчи бўлганидан «Хамса»га кирувчи достонларнинг қурилиш ва мазмун – ғоя жиҳатидан бўлган хусусиятларини ўзида мужассам этади, яъни унда ҳам назарий-ахлоқий достон («Ҳайрат ул-аброр») ҳамда сужетли достонларнинг («Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр») тузилма хусусиятларининг қоришуви – бирлашуви кўзга ташланади. Шунинг учун ҳар боб тўртта қисмдан иборат: Искандар фаолияти (қисқа) , маълум бир масала ( мас., адолат, авф…) ҳақидаги назарий мулоҳаза , уни тасдиқловчи ҳикоя ёки масал ва Арастунинг бу масалага оид мулоҳазалари. Бунинг натижасида Алишер Навоий «Садди Искандарий»да шу мавзуда асар ёзган Низомий, Хусрав Деҳлавийлар ҳамда Абдураҳмон Жомий қўллаган баён услублари анъаналарини янгича тарзда давом эттириб, ўзига хос достонни майдонга келтиради. Бу ҳақда Алишер Навоийнинг ўзи шундай ёзади:

Скандар жаҳондори кишварситон,
Ишидин чу назм ўлса ҳар достон.

Сўзидин доғи яхши тақриб ила,
Ҳамул достон зайлида зеб ила.

Сурай ҳикматосо мақолотини,
Сўз ичра ажойиб хаёлотини.

Бериб достон зеби элга фиреб,
Сўзидин фиреб ўлғай ортуқси зеб.

Ки фарзоналар деб кўп афсона ҳам,
Сўзин назм этибдур бу фарзона ҳам.

Қадам урсам ушбу ики йўлға мен,
Неким борча дебдур, демиш бўлғамен.
(МАТ, 20 томлик, 11-том, 62-бет).

«Садди Искандарий» достонининг асосий мазмун-ғоясини адолат, одил подшоҳ ва инсоннинг комилликка эришуви билан боғли бўлган масалалар ташкил этади.

Маълумки, Искандар – македониялик Александрнинг Шарқдаги номи бўлиб, аслида у эрамиздан олдинги IV асрда яшаган машҳур саркарда ва жаҳондордир. Аммо Шарқда Искандар ўз тарихий «қолипини»гина сақлаб қолиб, адиб ва шоирлар асарларида бадиият қонуниятлари ҳамда ёзувчи адабий-эстетик ниятлари асосида яратилган бадиий образдир. Бу бадиий образ-Искандар қайси даврда яратилган бўлса, ана шу давр талаб ва эҳтиёжлари асосида ўзига хос тарзда яратилади. Натижада Фирдавсий ҳам, Низомий ҳам, Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомий ҳам ўзлари истаган Искандар бадиий образини чиздилар. Алишер Навоий ҳам ана шу услубни давом эттирди. Шунинг натижасида Алишер Навоий Искандарни XV асрда яшаб ижод этган шоир нуқтаи назаридан қаламга олди ва талқин этди.

Алишер Навоий учун Искандар қиссаси бир баҳонаю, аслида достонда улуғ мутафаккир шоирнинг ижтимоий ва маънавий ҳаёт ҳақидаги ижтимоий, маърифий ва ахлоқий қарашлари бадиий образлар баъзан мақолот-ҳикматлар, масал ва ҳикоялар воситасида ифода этилган. Достонда тасвирланган воқеалар ва уларнинг талқини билан танишиш шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоий Икандарни тасвирлашда ҳам ниҳоятда мураккаб бир услубни қўллаган. Бу ўзига хослик шундан иборатки, зоҳиран қараганда Искандар одил подшоҳ сифатида талқин этилади, аммо тасвир ва талқинлар ботинига назар ташлаганда ўзи тасвирлаётган Искандарнинг барча хатти-ҳаракатидан ҳам шоирнинг қониқиш ҳосил қилмаганини сезиш мумкин. Бу ҳол, хусусан, бобларнинг соқий ва муғаннийга бағишланган қисмларида кўзга ташланади. Чунки уларда гўё шоир тасвирлаётган воқеа, ҳодиса, образ талқинига бўлган муносабатини умумлаштиради. Масалан, асарнинг 27-боби Искандарнинг Доро устидан ғалабаси ва Доро мулкига эга бўлиши тасвирига бағишланган. Демак, бунда ғолиблик кайфияти ҳукмрон бўлмоғи керак. Аммо шу боб охирида Дорони дафн этиш маросими тасвири ҳам бор. Шоир боб якунида соқий ва муғаннийга мурожаат этиб, шундай ёзади:

Кетур соқий ул майки, жоне топай,
Ғам ичра ўлардин амоне топай.

Ки гар давр оғу берди Дорога бот,
Скандарга ҳам бермас оби ҳаёт.

Муғанний, бугун нағмаи чанг туз,
Вале навҳа соз айлаб оҳанг туз.

Ки дардимға тортиб фиғон йиғлайин,
Даме ўйлаким, шиша қон йиғлайин.
(МАТ, 20 томлик, 11-том, 193-бет)

Кўринадики, Алишер Навоий воқеалар тасвиридан сўнг фалсафий якун чиқаради. Бу якун эса хожагон тариқатидаги нақшбандия йўналиши тарғиб этувчи ғоялар билан мосдир. Бобдаги икки тасвир – Искандарнинг Доро устидан ғалабаси ва Доронинг мағлубиятию ўлими шу жиҳатдан ниҳоятда ибратли, яъни шоир ҳар бир иш оқибатини ўйлаш лозимлиги ва шунга асосан яшаш, фаолият кўрсатиш кераклигини уқтирмоқда. Шундан-да Алишер Навоий бобни қуйидаги мисралар билан тугатади.

Навоий, жаҳонға вафо йўқтурур,
Анинг даъбу расми жафо – ўқ дурур.

Вафо айлаб, онинг вафосин унут,
Наво истасанг бенаволиғни тут.
(МАТ, 20 томлик, 11-том, 194-бет)

Бундай ҳолни 56-боб якунида ҳам кузатиш мумкин. Бобда Искандарнинг Равшанак ва Меҳрнозларга уйланиш тўйи ниҳоятда кўтаринки руҳда тасвирланади. Охирда эса ўзига мурожаат қилиб, шундай ёзади:

Навоий, чу сарманзилинг Чингадур,
Сурудинг доғи сур аро чингадур.

Аёлғунг неча ёр-ёр ўлғуси,
Менинг йиғларим зор-зор ўлғуси.
(МАТ, 20-томлик, 11-том, 401-бет)

Қизиқ туюлади- бир томонда тўй, хурсандчилик, иккинчи томонда эса «менинг йиғларим зор-зор ўлғуси», дейди Алишер Навоий. Тўйда азо тутмоқ кайфиятининг боиси недур? Бизнингча, Алишер Навоий бу ҳашамат ва тантаналарнинг боиси бўлган Искандар тақдирининг охири – «холи илгини» -бўш қўлини тобутдан чиқариб қўйишга васият қилгани Алишер Навоийни зор-зор йиғлатади ва, шундан келиб чиқиб, яшашдан асосий мақсад нималигини ўйлаб кўришга даъват этади. Бу замонаси шоҳларига ҳам, амалдорларга ҳам, оддий фуқаросига ҳам, умуман башариятга тегишли даъватдир, хитобдир. Бу эса умумбашарий муаммо бўлиб, уни ҳал қилишга донишмандлар ҳам, адиб ва шоирлар ҳам, мутафаккир ва мутасаввуфлар ҳам асрлар давомида бош қотириб келмоқдалар.

Алишер Навоийнинг Искандар образини чизишда, унинг фазилатларини баён этишда ғолиблигининг боиси нимада эканлигига эътибор бериб, уни ҳамиша олиму фузалолар қуршовида тасвирлайди. Искандарнинг рубъи маскун жаҳондори бўлиши, адолати ва ғолибияти туфайли топган шон-шуҳратининг асосий сабабларидан бири илм ва ҳунар аҳлига таянганлигида деб билади.

Демак, жамиятнинг қайси босқичида, даврида бўлмасин, уни бошқарувчи сиймо (Алишер Навоий тушунчасига кўра подшоҳ) илм аҳли ва илмий хулосалар асосида иш юритса, жамиятнинг сиёсий, иқтисодий, маънавий ҳаётида ривожланиш, тараққиёт, ободлик ва осойишталикка эришилади.  Шунинг учун машҳур алломалар- Афлотун, Арасту, Суқрот, Буқрот ва бошқалар Искандар билан ёнма-ён тасвирланади, уларнинг билими, панд-насиҳатларидан баҳраманд бўлади.

Кашмирдаги сеҳрланган мустаҳкам қалъани забт этиш, яъжуж-маъжужлар йўлини тўсиш учун қурилган девор- садди Искандарий ва бошқа воқеаларда асосан ана шу аллома ва фозилларнинг ҳиссаси улуғдир.  Жумладан, Кашмирдаги сеҳрли қалъани олиш учун ишлатилган қуролнинг кашф этилиши, унинг тузилиши ва сифатлари тасвири кишини ҳайратга қолдиради. Бу қурол гўй-катта шар шаклида бўлиб, ичига турли хил моддалар жойлаштирилади. Шарга пилик қўядилар ва отганда пиликни ёндирадилар. Шар мўлжалланган жойга тушгач, ҳалиги пиликнинг олови унинг ичидаги моддаларга ўтади, натижада шар портлайди. Шунда ундан, биринчидан, ниҳоят баҳайбат, қўрқунчли садо-овоз чиқадики, у сеҳрларни бузади; иккинчидан, шундай шўъла- нур-ўт-олов тарқаладики, у қалъанинг эшикларини бузиб ташлайди; учинчидан, ундан қора тутун тарқалиб, ҳамма жойни қорайтиради; тўртинчидан эса ундан ниҳоят зарарли ҳид тарқалади ва одамларнинг сезги аъзоларига зарар етказади (Ким ул дуд ила ис тугансун тамом, Ки нуқсон топар элга андин машом – МАТ, 11-том, 248-бет).

Ўйлаб кўрилса, бу қурилма XX асрда ихтиро қилинган атом бомбасининг ўзига хос бир кўриниши-моделига ўхшашдир. Алишер Навоий томонидан тасвирланган бу даҳшатли қурол сеҳрланган қалъани забт этиш, уни золим Маллудан озод қилиш учун ишлатилган. Демак, достонда тасвирланган олиму фозиллар шунчалик нодир имкониятга эга бўлганлар ва Искандарнинг мушкилларини осон қилганлар. Яъжуж ва маъжужлар йўлини тўсиш мақсадида Ķирвонда бино қилинган мустаҳкам девор- садди Искандарий ҳам ўз замонасининг улуғ иншаоти- олимлар ва муҳандислар ақлий меҳнатининг мужассамаси сифатида тасвирланади. Олимларнинг ихтироларидан яна бири «сутурлоби махфийнома» ва «миръоти гетинамо» (56-боб) бўлиб, уларни кўрган Чин Хоқони Искандарга шундай дейди:

Мулозимларинг доғи лойиқ санга,
Билик ичра бори мувофиқ санга.
(МАТ, 20 томлик, 11-том, 397-бет)

Шундай қилиб, подшоҳ ва олиму фузалоларнинг ўзаро ҳамкорлиги барча ишларга муваффақиятларни таъминлайди. Шунинг учун мамлакат бошлиқлари олим ва фозилларга ҳамиша таянмоғи ва уларни ҳар жиҳатдан (маънавий ва моддий) рағбатлантирмоғи лозим, деган фикр Алишер Навоий томонидан доим таъкидланадики, бу жуда муҳимдир.

Достонда турли мавзуга бағишланган ҳикоя ва масаллар ҳам келтирилган, деб эслатилган эди. Ҳикоятларнинг айримлари тарихий шахслар ҳаёти ва фаолияти билан алоқадор бўлса (масалан, 21-бобдаги Маҳмуд Ғазнавий ва унинг ўғли Масъуд, 29-бобдаги Султон Абу Саид Курагон ҳақидаги ҳикоя), баъзилари сайёр сужетларнинг қаҳрамони бўлмиш Мажнун (33,66-ҳикоялар), Баҳром (54-боб) билан боғлидир. Бошқалари эса тўқима образлар (икки ёр-25-боб; ғофил йигит-41-боб; икки рафиқ-37-боб…) билан алоқадордир.

Шунинг билан бир қаторда булбул (58-боб), балиқлар(62-боб), кабутар (70-боб) билан боғли масаллар ҳам келтирилган. Шуниси ҳам борки, бу ҳикоя ва масаллар бевосита Искандар билан боғли эмас, яъни уларда, хусусан ҳикояларда Искандар қатнашмайди. Аммо битта ҳикоя (Искандар ва гадо ривояти –17-боб) Искандар билан боғли тарзда келтирилади, яъни унда Искандар қатнашади. Бундай ҳолат «Ҳайрат ул-аброр» ва «Сабъаи сайёр» достонларидаги ҳикоят ва масалларнинг уларда тутган мавқеи ва асосий қолипловчи қисса билан ғоявий-бадиий боғлилиги масаласининг «Садди Искандарий»да ўзига хос тарзда умумлаштирилганидан далолат беради. Ҳикоят ва масаллар маълум бир масалага оид (авф, мухолафат…) назарий қарашларни бадиий жиҳатдан тасдиқлаш мақсадида келтирилганликларидан достон умумий йўналишининг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади.

Шундай қилиб, «Садди Искандарий» «Хамса»нинг охирги достони сифатида бу муҳташам бадиий қомусни ҳам ғоявий-мазмун ва ҳам бадиий маҳорат нуқтайи назаридан ниҳоятда салмоқли тарзда якунлайди.

«ХАМСА» БЎЙИЧА ХУЛОСАЛАР:

Улуғ ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоийнинг ижодий жасорати сифатида майдонга келган буюк «Хамса»си фақат шоирнинггина эмас, балки туркий-ўзбек адабиётининг юқори тараққиёт босқичига кўтарилганидан далолат берувчи адабий-бадиий яхлит бир қомусдир.

Дарҳақиқат, буюк «Хамса» ўзбек адабиёти тарихида шундай улуғ бир кашфиёт, муҳим бир мўъжизавий ҳодисаки, унинг моҳиятини улуғ шоирнинг устози Абдураҳмон Жомий қуйидаги мисраларда ғоятда самимият билан ифода этганлар:

Туркий тилга доғи нақш келди ажаб,
Ҳатто сеҳргарлар боғладилар лаб.

Бундай ёқимли нақш туширган қалам,
Бошига офарин ёғдирсин олам.

Кечирсин форсийда гавҳар терганлар,
Дарий тилида дур, ғазна берганлар.

Бунинг тили ҳам гар бўлганда дарий,
Мажолсиз қоларди уларнинг бари.
(«Оинайи Искандарий»)

Бу- Алишер Навоий «Хамса»си ўша даврда мавжуд бўлган Шарқ хамсанавислиги анъанасида улуғ бир адабий кашфиёт эканининг шу соҳада ўзи ҳам қалам тебратган буюк шоир ва аллома устоз Абдураҳмон Жомий томонидан эътироф этилишидир. Агар буни форсийгўйларнинг эътирофи деб билсак, унда Ҳусайн Бойқаронинг «Хамса» муаллифига кўрсатган буюк ҳурмати ўзи минадиган оқ отга миндириб, жиловдор бўлганлиги, Алишер Навоийни назм мулкининг соҳибқирони ва қаҳрамони деб аташини туркийгўйларнинг эътирофи сифатида қабул қилиш мумкин. Демак, Шарқда-форсий ва туркий тилларда сўзлашувчилар Алишер Навоий «Хамса»сини буюк адабий ҳодиса-кашфиёт деб билганлари диққатга сазовордир.

Давоми бор

Botirxon VALIXO’JAEV
NIZOMIDDIN MIR ALISHER NAVOIY
(Davri, zamondoshlari, hayoti, faoliyati, merosi)

ALISHER NAVOIY «XAMSA»SI VA XAMSANAVISLIK AN’ANASI.

Alisher Navoiy she’riyat sohasida ko’p mehnat qilib, she’riy asarlar yozgan va devonlar tuzgan bo’lsa-da, ammo bu ishlar uni qoniqtirmasdi. Bu haqda «Saddi Iskandariy» dostonida shunday yozadi:

G’arazkim chu nazm o’ldi tuhmat menga,
Yoyildi jahon ichra shuhrat menga.

G’azal tarzig’a avval aylab sitez,
Jahon ichra soldim ulug’ rastoxez…

Har asnofi zikri emas sha’nima,
Bilur har kishi boqsa devonima.

Vale qone’ o’lmay ushoq ishga hech,
Dimog’imda erdi ulug’ pech-pech.

Ne maydon aro sursam erdi samand,
Havosin ko’ngul qilmas erdi pisand.

Xayolimda kishvarsitonlig’ kirib,
Mamolikda sohibqironlik kirib.

Bu andeshadin erdi ko’nglumda shayn
Ki bo’ldi ko’ngul moyili xamsatayn..
(MAT,11-tom, 54-55-betlar)

Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiy xamsalar bitilgan shakl masnaviy haqida ham so’z yuritib, shunday deydi:

Lekin u barchadin dag’i xubi
Bordurur masnaviyning uslubi…

Masnaviykim burun dedim oni,
So’zda keldi vase’ maydoni.

Bundan ko’rinadiki, Alisher Navoiy o’z qobiliyatining buyukligini namoyon etishda kichik she’riy nav’lar torlik qilajagini anglagach, u endi nazm sohasida o’zining dahosini namoyon etuvchi «vase’ maydon»-keng maydonni izlaydi va, shoirning qayd qilganidek, masnaviy – doston ana shunday maqsadlarni amalga oshirish uchun muvofiq ekanligiga ishonch hosil qiladi. Shunisi ham borki, Alisher Navoiy buning uchun mumtoz adabiyotda yaratilgan alohida dostonlarni ham, dostonlar turkumi-xamsalarni ham chuqur o’rganib, bu sohada «xamsatayn»-ikki xamsa, ya’ni Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar xamsalari an’anasiga murojaat etib, bu niyatni amalga oshirishga bel bog’laydi. Alisher Navoiy bu ishning og’irligini ham biladi:

Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasiga panja urmoq…

Kerak sher ollida ham sheri jangi
Agar sher bo’lmasa, bore palange
(MAT, 8-tom, 29-bet)

Ammo uning ezgu niyati- o’zbek adabiyoti tarixida ham ana shunday asar-xamsa yozish orqali turkiy xalqlarni undan bahramand etish, turkiy-o’zbek tili imkoniyatlarining ulug’ligini namoyon etish hamda o’zining olijanob maqsad va buyuk orzularini ana shu asarda ifodalashdan iborat bo’lganidan bu ishni bajarishda duch kelishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklardan qo’rqmadi, aksincha she’riyatning «sheri jangiysi» ekanini sharaf bilan ado etdi. Natijada uning jahonga mashhur «Xamsa» si maydonga keldi. Shundan so’ng esa Alisher Navoiy o’zbek dostonchiligi tarixida muhim mavqega ega bo’lgan «Lison ut-tayr» dostonini yaratdi. Bu ikki asar bizgacha to’liq yetib kelgan. Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiyning yana o’z ishqi haqida («Lison ut-tayr» dostonida aytilgan)hamda «Yusuf va Zulayxo» mavzusida doston yaratish («Tarixi anbiyo va hukamo» da bayon etilgan) niyatlari ham bor ekan. Ammo bu ikki ijodiy niyat-reja noma’lum sabablarga ko’ra amalga oshmagan ko’rinadi. Shunday qilib, Alisher Navoiyning doston va dostonlar turkumi bo’lmish Xamsa yozish an’anasida bitilgan olamshumul badiiy kashfiyoti-«Xamsa» va «Lison ut-tayr»i hozirgi kunga yetib kelgan asarlaridir.

Alisher Navoiyning «Xamsa»si buyuk beshlik tarzida shuhrat qozongan bo’lib, uning maydonga kelishi ham mavjud an’ana hamda zamonadagi badiiy-estetik talablar natijasi sifatida qaraladi. Ma’lumki, xamsa yozish an’anasi islomiy sivilizatsiya tarqalgan o’lkalardagi uyg’onish davri mahsulidir. Xamsa deb ataluvchi asarlarning maydonga kelishigacha, ya’ni XII asrgacha bo’lgan davrda turkum qissa va dostonlardan iborat «Kalila va Dimna», «Sindbodnoma»(Ro’dakiy), «Shohnoma»(Firdavsiy), «Qutadg’u bilik»(Yusuf Xos Hojib) kabi forsiy va turkiy tillarda bitilgan turkum asarlar mavjud edi.

Eslatilgan asarlarning ayrimlari bir sujetli («Qutadg’u bilig’») bo’lsa, boshqalari ko’p sujetli («Kalila va Dimna», «Shohnoma») asarlardir.

Xuddi ana shu davrda xamsa o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan badiiy janr sifatida shakllandi. Shuning natijasida u ham bir sujetli, ham ko’p sujetli hamda sujetsiz-maqolotlardan iborat asarlardan tashkil topdi, ya’ni qurilish jihatidan ko’pqirrali janr bo’ldi. Uning asosiy mavzusi ham insonning ko’pqirrali faoliyatini badiiy obrazlar misolida aks ettirishdan iboratdir.

«Xamsa» yozishga birinchi bo’lib kirishgan ozarboyjonlik Nizomiy Ganjaviydir (1441-1209). U 1179-1201 yillar orasida fors tilida beshta doston yaratdi. Ularning birinchisi «Maxzan ul-asror»(1179yilda yozilgan), ikkinchisi «Xusrav va Shirin»(1180-81 yilda yozilgan), uchinchisi «Layli va Majnun» (1188-89 yilda yozilgan), to’rtinchisi «Haft paykar» (1196-97 yilda yozilgan) va beshinchisi «Iskandarnoma» (1199-1201 yillarda yozilgan)dir. Bu asarlar Nizomiy tomonidan yagona-yaxlit nom bilan atalmaganidan keyinchalik ularni «Panj ganj» va «Xamsa» tarzida nomlash odat bo’lib qoldi.

Nizomiydan keyin uning «Panj ganji» uslubida dostonlar turkumini- Xamsani yaratgan shoir Hindistonda tug’ilib, faoliyat ko’rsatgan vatandoshimiz Xusrav Dehlaviydir (1253-1325). Xusrav Dehlaviy 1299-1302 yillarda o’zining «Xamsa»sini fors tilida yozdi. Unda quyidagi dostonlar bor: «Matla’ ul-anvor», «Shirin va Xusrav», «Majnun va Layli», «Oinai Iskandari», «Hasht bihisht». Agar Nizomiy va Xusrav Dehlaviy asarlari o’zaro qiyoslansa, shu narsa aniq bo’ladiki,Xusrav Dehlaviy umumiy yo’nalish bo’yicha Nizomiy asari an’anasini davom ettirgan bo’lsa-da, ammo u ayrim yangiliklarni ham kiritgan. Buni ba’zi dostonlarni nomlashda (masalan. «Xusrav va Shirin»-«Shirin va Xusrav», «Layli va Majnun»- «Majnun va Layli», «Haft paykar»-«Hasht bihisht») va dostonlarning o’rnini almashtirganida, masalan, Nizomiyda «Iskandarnoma» beshinchi yakunlovchi doston bo’lsa, Xusrav Dehlaviyda «Oinai Iskandariy» to’rtinchi doston sifatida joylashtirilganida kuzatish mumkin. Bu farqlar faqat qurilish-shakliy jihatdan yangilik kiritishning ifodasi bo’lib qolmay, balki asarlar uslubi, mazmuni, timsollar talqinida ham yangiliklar kiritilganiga ishora hamdir.

Xusrav Dehlaviydan so’ng Alisher Navoiygacha bo’lgan davr orasida (1302-1483 yillar) ham dostonlar turkumidan iborat beshliklar yaratish davom etdi. Jumladan, Xojui Kirmoniyning 1332-1348 yillar orasida yaratgan beshligi, Salmon Sovajiyning ham bu ishga qo’l urgani, XV asrda esa Jamoliy Tabreziy, Kotibiy, Kavkabiy, Ashraf kabi shoirlarning turli tarzdagi beshliklari yaratilgan edi. Alisher Navoiy bularning ko’pchiligidan xabardor edi. Jumladan, «Farhod va Shirin» dostonida (1484 yilda) ulardan biri Ashraf haqida shunday yozadi:

Bu maydonga chu Ashraf surdi markab,
Bu so’zni o’zga nav’ etti murattab.
(MAT, 8-tom, 49-bet).

Ashraf Marog’aviy (vaf.1459yil) va uning «Xamsa»si haqida «Majolis un-nafois» da (1491-1498 yillar ) esa yana shunday yozgan:  «Mavlono Ashraf-…ko’proq avqot «Xamsa» tatabbu’ig’a sarf qilur erdi, to ul kitobni tugatur tavfiqi topti, voqean o’z xurdi holig’a ko’ra yamon bormaydur»(MAT,13-tom, 16-bet)

Ashraf Marog’aviy fors tilida yozgan «Xamsa»sining hozircha ma’lum nodir nusxasi Angliyada saqlanadi va uning tarkibi quyidagicha:
1. «Minhoj ul-abror»; 2. «Shirinu Xusrav». 3. «Layliyu Majnun»; 4. «Haft avrang»; 5. «Zafarnoma».
Mazkur «Xamsa» nashr ettirilmagani sababli uning haqida batafsil so’z yuritish imkoni yo’q.

Demak, Alisher Navoiy XII-XV asrlar davomida fors tilida yaratilgan dostonlar turkumi- beshlik va xamsalarni o’rgangan va shulardan ikkitasi –xamsataynni, ya’ni Nizomiy va Xusrav xamsalarini ma’qul topib, ularning butun xususiyatlarini har tomonlama tadqiq etgan. Quyidagi misralarda bu masala shunday bayon etilgan:

Bu andeshadin erdi ko’nglumda shayn,
Ki bo’ldi ko’ngul moili xamsatayn.

Chu mashg’ul bo’ldum tamoshosig’a.
O’tib vodiyu tog’u daryosig’a.

Yorimchuq ko’rub, sayr tark etmadim,
Yeri qolmadi angakim yetmadim.
(MAT, 11-tom,55-bet)

Shuning natijasida Alisher Navoiy Nizomiy va Xusrav Dehlaviy xamsalarining o’ziga xosliklari hamda ularning forsiy tilda ekanini ta’kidlab, bir tomondan, o’zigacha mavjud bo’lgan Xamsa yozish an’anasini takmillash-kamolot bosqichiga ko’tarish va, ikkinchi tomondan esa, ana shunday nodir kashfiyot bilan turkiy xalqlarni bahramand etishni o’z oldiga maqsad qilib, ularni sharaf bilan uddalagani haqida haqli ravishda shunday yozadi:

Kim bu yo’l ichraki alar soldi gom,
Bir necha gom o’lsa manga ham xirom.

Forsi chu bo’ldi alarg’a ado,
Turki ila qilsam ani ibtido.

Forsi el topti chu xursandliq
Turk dag’i topsa barumandliq.
(MAT, 7-tom, 55-bet)

Manga «Xamsa» takmili bir yon edi,
Bu maqsud tahsili bir yon edi.

Ne til birla dey shukr ma’buduma,
Ki yetkurdi oxir bu maqsuduma.
(MAT, 11-tom, 581-bet)

Darhaqiqat, Alisher Navoiyning «Xamsa»si nazirayi benazir- o’xshash-o’xshamas uslubida yozilgan va bu an’anani mukammallashtirgan, yuqori bosqichga ko’targan nodir badiiy kashfiyotdir. Shuning uchun «Xamsa»ning faqat Alisher Navoiy ijodida emas, balki Sharq adabiyotidagi mavqei haqida Sadriddin Ayniy va Oybekning quyidagi mulohazalarida katta hikmat va haqiqat bor:

«Alisher Navoiyning «Xamsa»si,-deb yozadi S.Ayniy, — Sharq mumtoz adabiyotining eng go’zal namunalaridan biridir». Mashhur adib va olim Oybek esa shunday yozgan edi: «Navoiyning gigant mehnatining mahsuli bo’lgan ajoyib kitob – «Xamsa» o’z zamonasiga qadar inson fikriy taraqqiyotining juda asl, juda qimmatli quymalarini o’zida to’plagan xazinadir».

Ana shunday ahamiyatga ega bo’lgan «Xamsa» 1483-1484 yillarda yozilgan. «Xamsa»ning Abdujamil kotib tomonidan 1484 yilda ko’chirgan va Alisher Navoiy nazari tushgan qo’lyozma nusxasi hozirgi kunda O’z R Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida avaylab saqlanmoqda.

Alisher Navoiy «Xamsa»ni yozish uchun bevosita olti oy sarflaganini alohida uqtirib, shunday yozadi:

Sengakim yo’q emgakda g’oyat padid,
Ulus mehnatida nihoyat padid.

Qilib tongdin oqshomg’acha qiylu qol,
Yuzunga yetib har nafas yuz malol.

O’zung tinmayin xalq g’avg’osidin,
Qulog’ing xaloyiq alolosidin.

Bu mehnatlar ichra chekib so’zga til,
Zamondin kamo besh o’tub ikki yil.

Chekib xoma bu noma itmomig’a,
Yeturgaysen og’ozin anjomig’a.

Ki aqli munosib shitob aylasa,
Deyilgan zamonin hisob aylasa.

Yig’ishtursa bo’lmas bori olti oy,
Ki bo’ldung bu ra’nog’a suratnamoy.
(MAT, 11-tom, 569-bet).

Demak, Alisher Navoiy «Xamsa» yozishga 1483 yilda kirishib, uni 1484 yilning sentyabr oylarida tugatgan bo’lsa-da, ammo unga sarf qilingan vaqt, ya’ni bevosita yozishga sarf qilingan muddat olti oydan iborat bo’lgan. Ikki yilning boshqa vaqtlari esa ko’pincha turli davlat va xalq yumushlarini bajarishga sarf bo’lgan ekan.

Alisher Navoiyning «Xamsa»si quyidagi dostonlardan iborat: «Hayrat ul-abror» (1483y.), «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor» va «Saddi Iskandariy» (1484y).

Bu dostonlar xamsa janri talablari asosida o’zaro bog’liq yaxlit turkumni tashkil etadi. Shuning uchun uning birinchi dostoni («Hayrat ul-abror») fikriy-nazariy qurilmaga asoslangan bo’lsa, boshqalari ana shu dostondagi fikriy-nazariy dasturni badiiy timsollarda ifoda etadigan dostonlardir.  Shu jihatdan «Xamsa»ning birinchi dostoni bo’lgan «Hayrat ul-abror» (yaxshilarning hayratlanishi) butun turkumning fikriy-nazariy dasturi sifatida badiiy timsol sarguzashti qurilmasiga emas, balki fikriy-nazariy masalalarning bayoni-maqolot hamda ularni tasdiqlaydigan kichik hikoya va masallardan tashkil topgan qurilmaga asoslangan.

«Hayrat ul-abror»ning nomlanishi va yozilish yili haqida Alisher Navoiy shunday yozadi:

Hayrati abror ko’rub zotini,
«Hayrat ul-abror» dedim otini.

Nuktai ta’rixiki, ahsan edi.
Sekkizu sekkiz yuzu seksan edi.
(MAT, 7-tom, 344-bet)

ya’ni: Asarni o’qigan yaxshi odamlarning hayratda qolganligini e’tiborga olib, dostonni «Hayrat ul abror» — yaxshilarning hayratlanishi deb atadim. Uning yozilgan yili-tarixi esa 888 hijriy- 1483 melodiy yil edi.
Doston aruzning sare’i matvii makshuf bahrida yozilgan:

Odamiy er/sang demagil/ odamiy/
— v v — — v v — — v —
muf-ta-i lun/ muf-ta-i-lun/ foilun/

Oniki yo’q/ xalq g’ami/ din g’ami/
— v v — — v v — — v —
muf-ta-i lun/ muf-ta-i lun/ fo-i-lun/

«Hayrat ul-abror» 63 bobdan iborat bo’lib, I-XI boblari hamd, munojot va na’tlarni o’z ichiga oladi. XII-XVI-boblarida Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, so’z ta’rifi, Sulton Husayn Boyqaro haqida fikr yuritish o’rin olgan. XVII-XXI boblari ko’ngul ta’rifi, uch hayrat va Bahovaddin Naqshbandga bag’ishlangan. XXII-LXI (22-61) boblari yigirma maqolot va yigirma hikoyot, tamsilotdan iborat. LXII-LXIII (62-63) boblari xotima va bir hikoyatni o’z ichiga olgan.  Shunday qilib, «Hayrat ul-abror»ning asosini yigirma maqolot va yigirmata hikoyot va tamsillar tashkil etadi.

«Hayrat ul-abror»ning maqolot va hikoyot, masallardan iborat asosiy qismidan boshqalari, ya’ni kirish va xotima boblari ham juda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ularda shoir o’zining falsafiy tushunchalari, inson va Alloh taolo, koinot, so’z va uning ta’rifi, ulug’ daholar bo’lmish Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiylar, naqshbandiya tariqatining piri-murshidi Bahovaddin Naqshband va uning davomchisi Xoja Ahrori Vali, zamona podshohi Sulton Husayn Boyqaro haqidagi mulohazalarini bayon etgan. Bu boblarda mutafakkir Alisher Navoiy ulug’ shoir sifatidagi fazilatlari bilan o’zaro uyg’un holda namoyon bo’ladi. Qizig’i shundaki, shoir Alloh taolo va uning barcha buyukliklari haqida so’z yuritib, u yaratgan xazina-koinot va Yer kurrasidagi eng go’zal durdona bu Inson ekaniga alohida urg’u beradi:

Ganjing aro naqd farovon edi,
Lek boridin g’araz inson edi.

Turfa kalomingg’a dog’i komil ul,
Sirri nihoningg’a dog’i homil ul.
(MAT, 7-tom, 21-bet)

Bu falsafiy mushohada bejiz aytilmagan. Bu bilan shoir hamma imkoniyat va afzaliyatlarga ega bo’lgan hazrati Insonning o’z mavqeini qanday saqlashi lozimligi masalalariga diqqatni qaratadi. Shundan so’ng hazrati Rasululloh, nazm sohasining daholari Nizomiy, Xusrav va Jomiylar, tasavvufning atoqli arboblari, podshohlik saltanatning ardoqli namoyandasi haqida so’z yuritib, ularning shu sohada namuna va ibrat ekanliklariga ishora qiladi. Shunday qilib, «Hayrat-ul abror»ning fikriy-nazariy qurilmasining asosiy sababini ham ana shulardan izlash mumkin. Demak, asosiy diqqat hazrati Insonga qaratilgan ekan, u qanday bo’lmog’i kerak va qanday bo’lmasligi kerak degan masalaga javob dostonning maqolotlarida nazariy umumlashma tarzida bayon etiladi.

Shundan bo’lsa kerak, maqolotlarda, bir tomondan, insonning ma’naviy-ma’rifiy fazilatlari, jamiyat oldidagi burchi va vazifalari to’g’risida so’z yuritilsa, ikkinchi tomondan, hazrati Insonga dog’ tushiradigan qabih illatlardan bahs yuritiladi hamda ular qoralanadi.

Jumladan, insonning imonli va e’tiqodli bo’lishi masalalari birinchi (imon) va ikkinchi (islom) maqolotlarda bayon etilsa, uning (bu o’rinda sulton-podshoh sifatida tilga olinadi) adolatli (z-maqolot), karam, saxovatli (5-maqolot), odobli (6-maqolot), sabr-qanoatli (7-maqolot), vafodor (8-maqolot), haqiqiy oshiq (9-maqolot), to’g’ri, rost (10-maqolot), ilm-ma’rifatli (11-maqolot), odamlarga foydasi tegadigan (13-maqolot) dehqon kabi bo’lish masalalari ham alohida alohida qarab chiqilgan. Bular Insonning komilligiga xizmat qiluvchi fazilatlar bo’lib, shu maqolotlarning har biridan keyin keltirilgan kichik hikoya va masallarda ular yanada kuchaytiriladi. Hazrati Insonga dog’ tushiradigan adolatsizlik, riyokorlik-firebgarlik (4-maqolot), johillik (15-maqolot), manmanlik (16-maqolot) va boshqa yomon xislatlar esa tanqid qilinadi, demakki, ulardan uzoq bo’lish, ularga qarshi kurashish g’oyasi olg’a suriladi. Ana shu maqolotlarning ayrimlarini ko’zdan kechirish masalani yaqqol gavdalantirishda ko’maklashadi. «Hayrat ul-abror»ning uchinchi maqoloti «Salotin bobidakim,…adolatlari «ayn»ining chashmai zuloli mulk bo’stonin serob qilg’ay, to bu bo’stondin amniyat va farog’at gullari ochilg’ay…» tarzida boshlanadigan sarlavhaga ega. Demak, maqolotda so’z podshohlar va ularning adolatli bo’lishlari lozimligidan bormoqda. Darhaqiqat, maqolotda aniq bir podshoh misolida emas, balki umumlashtirilgan holda so’z yuritilgan. Unda podshohning mamlakat va xalq oldidagi burch va vazifalari-adolatli bo’lish, mulkni obod qilish, osoyishtaligini saqlash, fuqarolarni himoya qilish belgilangan. Shuning bilan birga podshohning bu vazifalarni bajarish o’rnida adolatsizlikka yo’l qo’ygani, aysh-ishratga berilgani, kecha-kunduz fisq-fujur-yaramas ishlar bilan band bo’lgani kabilarga e’tibor qaratilib, bu hol podshohlikdan kuzatilgan asosiy maqsaddan uzoq ekanligi alohida uqtiriladi va bu yo’ldan qaytib, adolatli bo’lishga da’vat etiladi:

Haq seni adl etgani sulton etib,
Zulm ila sen xalqni vayron etib…

Necha bu bexudluq ila yilu oy,
Voy, agar kelmasang o’zungga voy…

Zulmni tark aylavu dod aylagil,
Marg kunidin dog’i yod aylagil…

Sahvungg’a de uzr, tavahhum bila,
Zulmdin et tavba, tazallum bila.
(MAT, 7-tom, 128-129-betlar).

Maqolotning oxirida, ya’ni ikkinchi qismida esa Shohi G’oziyning adolati mavzusida bir hikoyat keltirilgan. Ma’lumki, Shohi G’oziy laqabi XV asrning ikkinchi yarmida hukmronlik qilgan Sulton Husayn Boyqaroga nisbatan qo’llanilgan. Demak, Alisher Navoiy bu hikoyada Sulton Husayn Boyqaro faoliyatidan bir lavhani badiiyat qoniyatlari asosida qalamga olgan. Hikoyatda Shohi G’oziy adolatliligi bilan hurmat qozongan podshoh sifatida talqin qilingan. Shuning bilan birga unda qonun ( bu o’rinda shariat qonunlari nazarda tutilgan) oldida shohu gadoning tengligi muammosi amaliy tarzda tasvirlangan: bir kampir Shoh G’oziyga da’vogar bo’lib, aytadi: sen urushlaring vaqtida o’g’lumni o’ldirding. Endi shar’iy qonun oldida javobini ber. Shoh G’oziy rozi bo’lib, qozi oldiga keladi. Qozi ularni shariat qonunlari asosida kampirning da’vosini eshitadi va guvohlar so’zlarini ham tinglaydi. Shunda Shoh G’oziy: shunday bo’lishi mumkin. Agar maqsading boshimni olish bo’lsa, mana senga tig’ va mening boshim, agar maqsad qon puli bo’lsa, mana senga boylik, deb hamyonlarni qo’yadi. Bu holni ko’rgan kampir:

Tushti ayog’iga bo’lub uzrxoh,
Dediki: Ey, xusravi anjumpanoh.

Gar yigitim qildi fido jon sanga,
Men qari joni dog’i qurbon sanga…

Zol kechib da’viyu dostonidin,
Yo’qki, o’g’ul qonidin, o’z jonidin.

Turfa bukim xusravi odil ani,
Adl ila ul davrda aylab g’ani.
(MAT, 7-tom, 132-bet).

Demak, Alisher Navoiy bu hikoyada juda katta va muhim masalani hal qiladi: qonun oldida shohu gado tengdir, ikkinchidan, bu hodisa adolatning barqaror bo’lishi uchun asosiy omil  hamdir. Albatta, bu Alisher Navoiyning orzusi edi, Alisher Navoiy shunday sharoit va shunday zamon bo’lishini xohlardi.

Agar biz hozirgi kunda istiqlolga erishgan O’zbekistonda jamiyatni isloh etishning Prezidentimiz I.Karimov tomonidan chuqur ilmiy tarzda asoslagan besh mashhur tamoyilning uchinchisiga nazar tashlasak, unda shunday yozilganining guvohi bo’lamiz: «Jamiyat hayotining barcha sohalarida qonunning ustuvorligi. Demokratik yo’l bilan qabul qilingan Konstitutsiya va qonunlarni hech istisnosiz hamma hurmat qilishi va ularga og’ishmay rioya etishi lozim».

Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, ajdodlarimiz, jumladan Alisher Navoiyning ijtimoiy hayot, qonunning ustuvorligini ta’minlash haqidagi orzulari istiqlolimiz davrida yangi davr va zamon talablari asosida amalga oshmoqda.

«Hayrat ul-abror» ning maqolotlarida insonning komillikka erishuvi uchun zarur bo’lgan ma’naviy-ma’rifiy omillar ham keng tarzda qalamga olingan. Jumladan, odob va hayoni insonning eng ajoyib ma’naviy fazilatlaridan deb biladi:

Elga sharaf bo’lmadi johu nasab,
Lek sharaf keldi hayovu adab.

Chunki yog’in manbai o’ldi hayo,
Qatrasi tuprog’ni qilur kimyo.

Bo’lmas adabsiz kishilar arjmand,
Past etar ul xaylni charxi baland.
(MAT, 7-tom, 155-bet)

Odoblilikning shartlari sifatida ota –ona hurmatini joyiga qo’yish, katta-kichikka shafqatli, mehrubon bo’lish, xizmat lavozimini adolat va insof ila ado etish kabilar ham belgilangan. Shuning uchun Alisher Navoiy yozadi:

Biri erur makramati volidayn,
Bilki munung qilmog’idur farzi ayn.

Bu ikkining xizmatini bir bil,
Har necha ifrat esa taqsir bil.

Boshni fido ayla, ato qoshig’a,
Jismni qil sadqa ano boshig’a.

Ikki jahoningg’a tilarsen fazo,
Hosil et ushbu ikisidin rizo.

Tun-kunungga aylagali nur fosh,
Birisin Oy angla, birisin Quyosh,

So’zlaridin chekma qalam tashqari,
Xatlaridin qo’yma qadam tashqari.

Bo’lsun adab birla bori xizmating,
Xam qil adab «dol»i kibi qomating.

So’ngra rahmning silasin qarz bil,
Rahm o’shal toifag’a farz bil.

Satri nos ichra ulug’ to kichik,
Yoxud aro yerda vasat chargalik,

Kimki ulug’roq anga xizmat kerak,
Ulki kichikroq anga shafqat kerak.
(MAT, 7-tom, 160-161-betlar)

Alisher Navoiy rostlik-to’g’rilik, vafodorlik sifatlari ham inson ma’naviyatining tarkibiy qismlaridan ekaniga alohida urg’u beradi. Insonning ma’naviy boyliklari bilan birga ma’rifati ham ularni (ma’naviy fazilatlarni) yanada yorqinroq va mukammalroq ko’rinishiga xizmat qilajagini nazarda tutib, ilm, ilm o’rganish va unga amal qilish masalalariga ham alohida to’xtaladi. Masalan, XI maqolot ilm masalalariga bag’ishlangan bo’lib, sarlavhasidayoq ilm so’zining arab yozuvidagi har bir harfi sharhlanadi: «ayn»i-quyosh, «lom»i-oy, «mim»i-kunduz. Bundan ko’rinadiki, Alisher Navoiy ilmning har bir harfini yorug’lik taratadigan jismlarga o’xshatib, shundan kelib chiqib, ilmning o’zini jaholatni-qorong’ulikni yorituvchi ulug’ vosita deb talqin qiladi.

Bas shunday ekan, ilmni egallagan inson-jaholatga qarshi ma’rifatni tarqatuvchi va o’zi unga amal qilguvchi deb biladi:

Ko’ngli bo’lib maskanu ma’voyi ilm,
Qatra kibi paykari daryoyi ilm.

Ibriyu, yunoniyu, suryoni ham,
Hindi agar so’rsa, bilib oni ham.

Ko’ngli uyin ilm etibon bir jahon,
Qatrada ul nav’ki daryo nihon…

Mushkili aflok bulub bejadal
Bu Ali fikrati olinda hal.
(MAT, 7-tom, 217-bet)

Ana shunday buyuk martaba sohibi bo’lgan olim o’zi egallangan ilmni jaholatga qarshi ma’rifatni tarqatish uchun foydalanmasdan ilmni mansab va boylik orttirish vositasiga aylantirsa, unda u olim emas, balki johil bo’ladi:

Ilmni kim vositai joh etar,
O’ziniyu xalqni gumroh etar.

Olim agar joh uchun o’lsa zalil,
Ilmi aning jahlig’a bo’lg’ay dalil…

Olim agar qat’i amal aylasa,
Ilmig’a shoyista amal aylasa.

Solmasa ko’z jifai dunyo sari,
Boqmasa tuz dunyiyi foni sari.

Oni sharaf gavharining koni bil,
Gavharu kon, har ne desang oni bil…

Egnida gar xirqasi yuz chok erur,
Gulga to’ni yirtug’i ne bok erur.
(MAT, 7-tom, 220-bet)

Ko’rinadiki, Alisher Navoiy insonning ma’naviy-ma’rifiy jihatdan komillikka erishuvi bilan bog’li bo’lgan ko’pgina masalalarni qalamga oladiki, ular insonning ijtimoiy hayotdagi vazifa va burchlarini talab darajasida ado etishiga ham ijobiy ta’sir etadi. Shuning uchun «Hayrat ul-abror»dagi maqolotlardan so’ng o’sha mavzularga daxldor bo’lgan kichik hikoyat va masallarning keltirishi ham bejiz emas. Chunki bu hikoyatlarda ham tarixiy shaxslar hamda badiiy to’qima timsollar qatnashar ekan, ular ijtimoiy toifalarning turli guruhlariga mansub shaxslardir: podshoh (Iskandar-XIV maqolot, Anushervoni odil-VI maqolot, Sulton Muhammad Xorazmshoh-XI maqolot, Shohi G’oziy – III maqolot, Bahrom – XIX maqolot), tasavvuf ahli (Ibrohim Adham-II maqolot, Boyazid Bistomiy-I maqolot, Shayx Iroqiy – IX maqolot, Imom Faxr Roziy – XI maqolot, Xoja Muhammad Porso va Xoja Abu Nasr-XX maqolot), xorkash (tikon teruvchi), dehqon, oddiy fuqaro- ikki yor, qone’ va boshqalar.

Demak, bu bilan Alisher Navoiy komil inson turli ijtimoiy toifalar orasida mavjudligini, ya’ni undan yetishib chiqishini ta’kidlamoqda. Shu jihatdan Alisher Navoiyning V maqolotdan so’ng «Hotami Toyi hikoyati» deb keltirgan hikoyati nihoyatda diqqatga sazovordir. Unda keltirilishicha, saxiylikda mashhur bo’lgan Hotami Toyidan: sen o’zingdan ham himmatliroq-olijanobroq insonni ko’rganmisan; deb so’rabdilar. Hotami Toyi aytibdi: men katta ziyofat tashkil etib, hammani taklif qildim. Ko’p kishi keldi. Shu vaqtda dam olish niyatida ziyofat bo’layotgan joydan tashqari chiqib, dasht tomon yo’l oldim. Qarasam, qaddi egilgan bir chol ko’p tikonlarni orqasiga yuklab, zo’rg’a qadam tashlab kelayotgan ekan. Unga aytdim: Hotami Toyi hammani ziyofatga chaqirgan, nega sen unga bormading? Shunda Alisher Navoiy tikonchi chol javobini shunday bayon qiladi:

K-ey, solibon hirs ayog’ingg’a band,
Ozu tama’ bo’ynuga bog’lab kamand.

Vodiyi g’ayratga qadam urmag’on,
Kunguri himmatg’a alam urmag’on.

Sen dog’i chekkil bu tikan mehnatin,
Tortmag’il Hotami Toy minnatin.

Bir diram olmoq chekibon dast ranj.
Yaxshiroq andinki, birov bersa ganj.

Tikonchi cholning halol mehnat, luqmai halol bilan yashamoq, garchi bu og’ir bo’lsa-da , birovning, jumladan Hotami Toyining xazina-boylik, ziyofatlaridan ham ortiqdir, chunki kimki halol mehnat bilan yashasa, birovning minnatini tortmaydi, degani Hotami Toyining quyidagi e’tirofiga, ya’ni oliyhimmatlilikda tikonchi cholning o’zidan (Hotami Toyidan) ham ustun ekanligiga sabab bo’ladi:

«Ulki bu yanglig’ so’zi mavzun edi,
Mendin aning himmati afzun edi.

Himmat agar bo’lsa Navoiy sanga
Bandadurur Hotami Toyi sanga.
(MAT, 7-tom, 153-bet)

Ko’rinadiki, Alisher Navoiy Sharqda saxiylik timsoli sifatida shuhrat qozongan Hotami Toyidan o’z halol mehnati bilan yashashni afzal biluvchi oddiy mehnatkash tikonchi cholni komil insonning namunasi, timsoli sifatida alohida ta’kidlaydi. Odil podshohni esa zolim podshohlardan komilroq deb biladi, o’z ilmiga amal qiluvchi olimni podshohlardan ham komilroq deb e’tirof etadi. Bu masala, xususan XI maqolotdan so’ng «Imom Faxr Roziy bila Sulton Muhammad Xorazmshoh»- haqida keltirilgan hikoyada yaqqol namoyon bo’ladi. (MAT, 7-tom, 221-222-betlar). VIII maqolotdan so’ng ikki vafodor do’st haqidagi hikoyada esa samimiy va haqqoniy do’stlik o’limlarni ham yengadi degan g’oya ilgari surilgan (MAT, 7-tom, 185-187-betlar), VII maqolotdan keyin keltirilgan «Qone’ javonmard» hikoyasida esa sabru qanoatning buyuk fazilati, oqibatda murod-maqsadga erishuv sababi deb talqin qilinadi (MAT, 7-tom, 173-176-betlar) va tama’ bilan yashashning oqibat-natijasi pastlik va xor-zorlik deb tushintiriladi.

Demak, keltirilgan ayrim hikoyalarning qahramonlari tarixiy shaxslar (Sulton Muhammad Xorazmshoh, Imom Faxr Roziy) bo’lsa, ba’zilari to’qima (ikki vafodor yor, qone’ javonmard) obrazlardir. Alisher Navoiyning bu obrazlarni yaratishdagi mahorati shundan iboratki, har ikkala xildagi obrazlarni badiiyat qonunlariga muvofiq tarzda qalamga oladi, ular harakat qiluvchi zamon va makonning obrazlar mohiyatini ochishga xizmat qildiradi (qiyomat kuni-hammom; qirg’in davom etayotgan makon va zamon, safar jarayoni va topilmaga ishora…), obrazlarning mohiyatini bayon etuvchi so’z, iboralar, ruhiy holatlarni qo’llaydi. Shuning natijasida jallod nazdidagi ikki vafodor yor ma’naviy buyukligi bilan o’limni yengadi; olimni pisand qilmagan podshoh xijolatda qoladi; tama’dan ko’ra sabr-qanoatni afzal bilgan qone’ javonmard shahriyorlik martabasiga erishadi. Bu o’rinda yana bitta hikoyaga diqqatni qaratmoq lozim. Chunki bu hikoya o’z mohiyati bilan bu dunyoda yashash, uni obod qilish uchun hamma odamlar burchli ekanligi, oxirat kuni o’zi bilan hech narsani olib bormasligini ifoda etadi. Bu hikoya XIV maqolotdan so’ng keltirilib, «Iskandarning …» deb boshlanadi. Unda hikoya qilinishicha, Iskandar ulug’ podshoh sifatida turli mamlakatlarni oldi, ko’p xazinalarga ega bo’ldi, ammo umri oxirlashganda shunday vasiyat qiladiki, agar men vafot etsam:

Qabrg’a chun boshlag’unguzdur yo’lum,
Na’sh yonidin chiqaring bir qo’lum.

To kishikim qilsa nazar ul sori,
Ibrat ila boqqay o’shal qo’l sori.

Bilgay anikim, yeti kishvar shahi,
Yetti falak mushkilining ogahi,

Jismida jon yo’q bu makondin borur,
Xoli ilik birla jahondin borur.

Kimki jahon mulki havasdur anga,
Ushbu ilik tajriba basdur anga.
(MAT, 7-tom, 255-256-betlar)

Bunda juda katta falsafiy xulosani ifoda etuvchi obraz – «xoli ilik», ya’ni yetti kishvarning podshohi vafotidan so’ng tobutdan uning bir qo’lini-xoli qo’lini chiqarib qo’yish holati mavjud. Demak, bu «xoli ilik»- bo’sh qo’l hammaga tajriba- saboq bo’lmog’i lozim. Bas shunday ekan, inson hayoti davomida hamma narsani-boylikni ham, qobiliyatlarini ham ana shu hayotga, vatanning obod va tinch-osoyishtaligi, xalqning farovon va farog’atda yashashiga sarf qilmog’i darkor. Chunki u hech narsani o’zi bilan birga qabrga olib bormaydi. Hamma narsa shu bor dunyoda qoladi, tirik insonlarga qoladi. Bunda chuqur ma’no bor, falsafiy hikmat bor- hamma narsa inson uchun yaratilgan va unga xizmat qilmog’i kerak. Chunki dunyo mavjudoti orasida eng mo»tabari insondur. Demak, inson ana shunday ulug’ martabali zot ekan hayoti vaqtida unga munosib tarzda yashamog’i darkor.

Shunday qilib, «Hayrat ul-abror» «Xamsa»ning birinchi dostoni bo’lib, u bu buyuk beshlikning falsafiy-axloqiy nazariy dasturi sifatida o’ziga xos qurilmaga ega.Undagi nazariy qarashlar shu dostondagi kichik hikoya va masallar misolida umumlashtiriladi. Shu jihatdan unda keltirilgan juda ko’p baytlar maqol va zarbulmasal tariqida mashhurdirlar.

Nazmda ham asl anga ma’nidurur,
Bo’lsa aning surati har ne durur.

* * *

Odami ersang demagil odami,
Oniki yo’q xalq g’amidin g’ami.
Ulki kishi o’lmagidin shod erur,
Go’rkanu1 g’osilu2 jallod erur.

* * *

Bodag’a ko’rguzsa kishi xiralik,
Aql chirog’iga berur tiralik.

* * *

Necha sitam qilg’uchi obod bo’lub,
Barcha sitam chekg’uchi barbod bo’lub.

* * *

Ilm, Navoiy sanga maqsud bil,
Emdiki ilm o’ldi, amal aylagil.

* * *

Oshiq ani bilki erur dardnok,
Ham tili, ham ko’ziyu ham ko’ngli pok.

* * *

Bir diram olmoq chekibon dast ranj,
Yaxshiroq andinkim birov bersa ganj.

* * *

Tarki adabdin biri kulkudurur,
Kulku adab tarkiga belgudurur.

* * *

Boshni fido ayla ato qoshig’a,
Jismni qil sadqa ano boshig’a.

* * *

Yorki bor anda vafo yor bil,
Umr degan yori vafodor bil.

* * *

So’zda Navoiy ne desang chin degil,
Rost navo nag’mag’a tahsin degil.

* * *

Har kishiningkim, so’zi yolg’on esa,
Aylama bovar nechakim chin desa.

* * *
Fard1 kishi davrda topmas navo,
Yolg’uz ovuchdin kim eshitmish sado.

* * *

Kimniki, inson desang , inson emas,
Shaklda bir, fe’lda yakson emas.

* * *

Kimniki aylay der esang mahraming,
Ko’p sinamay aylamagil hamdaming.

* * *

Ra’yingg’a2 har amrki keldi savob,
Mashvarasiz etma qilurg’a shitob…
Aylama o’z ra’yingg’a ko’b e’timod,
Mo»tamad4 el ra’yidin ista kushod.

* * *

Necha zarurat aro qolg’on chog’i,
Chin demas ersang, dema yolg’on dog’i.

«FARHOD VA SHIRIN», «LAYLI VA MAJNUN»
(an’ana va yangilik; dostonlarning xususiyatlari)

Alisher Navoiy «Xamsa»si , ko’rib o’tilganidek, ikki xil qurilmaga asoslangan dostonlardan iborat. Agar «Hayrat ul –abror» fikriy-nazariy maqolotlar va kichik hikoyalardan tarkib topgan bo’lsa, «Xamsa»ning boshqa to’rtta dostonlari sujetli, ya’ni ma’lum qahramonlarning turli xildagi faoliyatlarining badiiy tasviridan iboratdir. Ana shunday sujetli dostonlarning birinchisi «Farhod va Shirin»dir.

Shuni eslatish lozimki, Farhod, Shirin va Xusrav haqidagi qissa, rivoyat va dostonlarning yaratilish tarixi ancha qadimiydir.  Ko’pgina sharqshunoslarning tadqiqotlarida qayd qilinganidek, bu qissa aslida tarixiy shaxs bo’lmish Xusrav Parvez bilan bog’lidir.

Xusrav Parvez binni Hurmuz sosoniylar sulolasiga mansub shohlardan bo’lib, u 590-628 yillar orasida hukmronlik qilgan. Uning shaxsiy va davlat arbobi sifatidagi fazilatlari zamondoshlari bo’lmish misrlik Simokatta va arman tarixchisi Sebeosdan boshlanib, XV asr tarixchilaridan Mirxond va Xondamirning asarlarida, jumladan Alisher Navoiyning «Tarixi muluki Ajam»ida ham bayon etilgan. (MAT, 20 tomlik, 16 tom, 215-218-betlar).

Tarixiy asarlar, yodnomalarda Xusrav va Shirin muhabbati, hatto Shirin Xusravning jufti haloli ekanligi haqidagi ma’lumotlar bor. Ammo X asrgacha bo’lgan davrdagi manbalarda Farhod eslanmaydi. Faqat X asr tarixchisi Abu Ali Muhammad al-Bal’amiyning «Tarixi Tabariy»ni fors tiliga o’girgan nusxasida Xusrav va Shirin tarixi bayonida Farhodning tilga olingani kuzatiladi.

Keyinchalik esa u badiiy tarzda bitilgan dostonlarning asosiy qahramonlaridan biri bo’lib qoladi. Shunday qilib, mazkur qissaning asosini tarixiy voqelik, ya’ni tarixiy shaxslar hayotidagi voqealar tashkil etsa-da, ammo keyinchalik bu tarixiylik faqat nomlarda saqlanib qolib, voqealar, sarguzashtlar bayonida badiiylik qonuniyati amal qila boshlaydi.  Natijada bu mavzuga murojaat etgan har bir shoir o’zining ijodiy maromi, dunyoqarashi va estetik mezonlari asosida asar yaratdi. Shuning natijasida bunday asarlarda tarixiylikdan ko’ra badiiy yaratuvchilik me’yori yetakchilik qilib, undagi obrazlar, voqealarning talqini ham turlicha yo’nalish va maqsadlarda amalga oshiriladi. Shundan-da, Xusrav , Shirin, Farhod obrazlarining turlicha tavsvirlari, har xil talqinlari maydonga keladi. Jumladan, Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma»sida Xusrav va Shirin tarixiy nuqtayi nazardan tasvirlanib, unda Shirinni sevuvchi Farhod ko’rinmaydi.

Balki unda tilga olingan Farhod Xusrav sarkardalaridan biri bo’lib, Shiringa hech qanday aloqasi bo’lmagan bir shaxs sifatida tasvirlangan. Nizomiy Ganjaviy bu mavzuga murojaat etar ekan, avvalo unga tarixiylikni emas, balki badiiylik mezonini ustun qilib qo’yadi, ikkinchidan esa obrazlar talqinini o’zgartiradi. Natijada Farhod toshyo’nar hunarmand hamda Shirinni sevuvchi oshiq sifatida tasvirlanadi. Ammo u dostonning voqealarida boshdan oyoq qatnashmaydi, balki sut kanalini qazish ehtiyoji tug’ilgandan voqealar maydoniga kirib keladi.

Xusrav Dehlaviy ham o’z «Xamsa»sini yozayotganda bu mavzuga murojaat qilganda, unga xuddi Nizomiyda bo’lganiday, badiiylik mezonidan kelib chiqib munosabat qiladi. Buning natijasida Xusrav Dehlaviy qalamiga mansub «Shirin va Xusrav» dostoni qurilmasida ham, uslubi va obrazlar talqinida ham Nizomiydan farq qiladigan tomonlar anchagina. Jumladan, Xusrav Dehlaviy Farhodni Chin xoqonining o’g’li sifatida qalamga olib, Shirinni sevuvchi oshiq sifatida tasvirlaydi. Bunda Shirin ham Farhodni sevajagini e’tirof etadi (bu e’tirof Nizomiyda yo’q). Xusrav Dehlaviy dostoni voqealarida Farhodning ishtiroki Nizomiy dostonidagidan ko’ra ko’proq, kengroq. XIV asrga kelib , Ardabil shahridan (Ozarboyjon) bo’lgan Orif Ardabeliy «Farhodnoma» nomli doston yaratdi. Bu doston 717 hijriy- 1369 yilda fors tilida yozilgan. Dostonda Farhod bosh qahramon tarzida tasvirlangan. Orif Ardabiliy dostoni ikki qismdan iborat ekani haqida shunday yozadi:

Zi no’gi xomaam «Farhodnoma»,
Du qismat gasht hamchu no’gi xoma.

Yake dar ishqi Farhodu Guliston,
Kanori havzu ayshi bog’u bo’ston.

Duvum dar ishqi Farhod astu Shirin
Safoi qasru ko’hu cho’i shirin.
( No’shoba Arasli. Orif Ardabili…, 85-bet).

Mazmuni: «Farhodnoma» dostonim ikki qismdan iborat: birinchisida Farhod va Guliston ishqidan hikoya qilinsa, ikkinchisi Farhod va Shirin ishqi qissasidan iboratdir.

Demak, Orif Ardabiliyning dostonida Farhod bosh qahramon qilib olinar ekan, xuddi Xusrav Dehlaviyda bo’lganidek, Chin xoqoni o’g’li sifatida tasvirlanadi. Ammo dostonning birinchi qismi Nizomiy va Xusrav Dehlaviylarda bo’lmagan voqea bilan , ya’ni Farhodning Abxaziyalik mashhur toshyo’nar ustaning qizi Gulistonga oshiq bo’lishi bilan boshlanadi. Voqea davom etib , Farhod Abxaziyaga kelib, Gulistonga uylanadi, uch farzand ko’radi. Guliston vafot etadi.Shundan so’ng dostonning ikkinchi qismi , ya’ni Farhodning Abxaziya hokimi qizi Shirin bilan bog’li qissasi boshlanib, Farhodning vafoti bilan nihoyasiga yetadi. Ko’rinadiki , Orif Ardabiliy Farhod haqida to’liq doston yaratgan bo’lsada, ammo unda Farhod obrazining tasviri o’zgacha yo’nalishda amalga oshirilgan. Bu esa Orif Ardabiyning ijodiy konsepsiyasi, ya’ni Farhodni ideal emas, balki oddiy inson sifatida tasvirlashga intilishi bilan bog’liqdir.

XV asrda yashagan Ashraf Marog’aviy ham o’z «Xamsa» si tarkibida Farhod , Shirin va Xusrav qissasidan bahs yurituvchi «Shirin va Xusrav» dostonini kiritgan. Alisher Navoiyning qayd qilganidek, Ashraf ham bu mavzuga o’zgacha tarzda yondashgan ekan:

Bu maydonga chu Ashraf surdi markab,
Bu so’zni o’zga nav’ etti murattab.

Ko’rinadiki, Alisher Navoiy mazkur mavzuga murojaat qilgunga qadar unga ko’pgina mualliflar turli xilda yondashib, dostonlar bitganlar. Alisher Navoiy bularning ko’pidan xabardor edi. U o’zigacha yozilgan asarlardan farq qilguvchi yangi dostonni yaratishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yganini shunday ifoda etgan:

Burun jam’ et nekim bo’lg’ay tavorix,
Borida ista bu farxunda tarix.

Topilg’ay shoyad andog’ bir necha so’z,
So’z aytur elg’a ul yon tushmagan ko’z.

Ani nazm etki tarhing toza bo’lg’ay,
Ulusqa mayli beandoza bo’lg’ay.

Yo’q ersa nazm qilg’onni xaloyiq,
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq…

Birov kim , bir chamanda soyir erdi,
Nechakim gul ochilg’on ko’rdi, terdi.

Hamul yerda emas gul istamak xub,
Bu bo’ston sahnida gul ko’p, chaman ko’p.
(MAT, 8-tom, 44-bet)

Bu she’riy parchada qiziq bir ishora bor: Alisher Navoiy o’ziga murojaat qilib aytadiki, sen Farhod, Shirin va Xusrav mavzusiga oid barcha tarixni ko’zdan kechirib, Nizomiy , Xusrav Dehlaviylar dostonlarida uchramaydigan lavha , voqealarni topgil. Shundan so’ng o’zi bunday e’tirof etadi:

Qilib ko’nglumni bu andesha paydo,
Tavorix ayladim har sori paydo.

Nazar aylab borin avvaldin –oxir,
Bo’lub boshdin oyoq olimda zohir.

Topildi oncha so’zkim, komim erdi.
Quyildi oncha maykim, jomim erdi.
(MAT, 8-tom, 44-bet).

«SAB’AI SAYYOR» va «SADDI ISKANDARIY»
(an’ana va yangilik, mazmun va badiiyat)

Alisher Navoiy «Xamsa»sining to’rtinchi dostoni «Sab’ai sayyor» (yetti kezuvchi-sayr qiluvchi) deb ataladi. Asarning bunday nomlanishi sababini shoir shunday izohlaydi:

Lutf bu nazm aro bag’oyatdur,
G’araz ammo yetti hikoyatdur.

Chunki qoyil yetti musofir edi,
Ki alar sayr ishiga mohir edi,

Bo’ldi chun bu raqam ishi tayyor,
Qo’ydum otini «Sab’ai sayyor».
(MAT, 10-tom, 409-bet)

Shoir aytmoqchiki, bu dostonda lutf-ko’pqirrali ma’no va mazmun ko’pdir, ammo asosiy maqsad undagi yetti hikoyatdir. Chunki hikoyalarni aytuvchilar sayru sayohat ishiga mohir bo’lgan yetti musofirdir. Shuning uchun doston yozilgach, unga «Sab’ai sayyor» — yetti kezuvchi, sayr qiluvchi musofir deb ot qo’yildi.

Alisher Navoiyning bu masalaga alohida urg’u berishi bejiz emas. Chunki bu bilan, ya’ni asarga nom qo’yish bilan o’z dostonining shu mavzuda bitilgan boshqa asarlardan ham shakl va mavzuning talqini jihatidan farq qilishiga ishora qiladi.

Darhaqiqat, Alisher Navoiy salaflaridan Nizomiy Ganjaviyning shu mavzuga bag’ishlagan asari «Haft paykar» (yetti go’zal) deb atalgan bo’lsa, Xusrav Dehlaviy uni «Hasht bihisht» (Sakkiz bihisht), zamondoshi Ashraf Marog’aviy esa «Haft avrang» (yetti taxt) deb nomlagan edilar.  Ularda asosiy diqqat Bahrom qissasiga qaratilgan bo’lsa, Alisher Navoiy asosiy e’tiborni musofirlar tomonidan aytilgan hikoyalarga qaratdi («G’araz (maqsad) ammo yetti hikoyatdur») va Bahrom qissasini ana shu hikoyalarning aytilish vositasiga aylantirdi. Demak, Alisher Navoiy salaflariga o’xshash (Bahrom, yetti hikoya) asarni yangicha talqin, yangicha tahlil bilan yaratib, nazirai benazirni (o’xshash-o’xshamas) maydonga keltirgan edi.

Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostoni hijriy 889 yilning jumodiyussoniy oyida-melodiy 1484 yilning iyun oyida yozib tugatilgan:

Garchi tarixi erdi sekiz yuz,
Sekson o’tmish edi yana to’qquz.

Oyi oning jumodiyussoniy,
Panjshanba yozildi unvoni.

Varaqu satrin aylabon ta’yin.
Baytini besh ming ayladim taxmin.
(MAT, 10-tom, 411-bet)

Shunisi ham borki, doston to’rt oyda, ya’ni 1484 yilning mart –iyun oylari oralig’ida yozilgan bo’lsa-da, ammo boshqa ishlar bilan band bo’lmaganda, uni to’rt hafta-bir oyda yozish ham mumkin edi, deydi shoir:

Menga ayyomi garchi yod emas,
Lek to’rt oydin ziyod emas.

Bo’lsam o’zga umurdin emin,
Bor edi to’rt hafta ham mumkin.
(MAT, 10-tom, 409-bet)

5000 baytdan iborat bo’lgan asarning shu muddat ichida yaratilishi shoirning qaynoq buloqdek ijodiy ilhomi jarayonini anglash va tasavvur etishga imkon beradi.Bu hol o’z-o’zicha sodir bo’lgan emas, albatta. Chunki Alisher Navoiy dostonni yozishga kirishishdan oldin Bahrom qissasi bilan bog’li bo’lgan tarixiy-adabiy manbalarni shunchalik sinchiklab o’rgandiki, bu haqda asar oxirida «yetti iqlim shohi-Bahrom»ni tush ko’rganida, uning tilidan shunday yozadi:

Sanga navbat chu yetti sa’y etting,
Qissaning harf-harfig’a yetting…

Sen bu ishning payig’a chun bording,
Eski daftar base ko’p axtarding.

Lojaram ko’p g’aroyib o’ldi ayon,
Ki bu afsona ichra topti bayon.
(MAT, 10-tom, 393-394-betlar).

Demak, Alisher Navoiy Bahrom qissasini, xususan undagi yetti hikoyani shunchalik mahorat bilan yaratadiki, natijada, hatto, Bahromshoh ham o’zi haqidagi bu dostondan hayratda qolib, shunday deydi:

Bu ki tariximiz bayon qilding,
Elga ahvolimiz ayon qilding.

Til aning vasfidin erur ojiz,
Sehr xud bor, agar emas mo»jiz
(MAT, 10-tom, 393-bet)

Bahrom qissasiga bag’ishlangan bu doston o’zbek tilida, aro’zning xafifi musaddas (foilotun mafoilun failun) bahrida yozilgan.

Shoh Bahrom haqidagi qissa tarixiy asosga ega. Chunki Bahrom ibn Yazdijurd-Bahromi Go’r1 Varaxran V sosoniylar xonadonining vakili bo’lib, 421-439 yillarda Ajamning podshohi edi. Alisher Navoiy o’zining «Tarixi muluki Ajam» asarida o’sha davrdagi tarixchilar dunyoqarashi asosida Bahrom binni Yazdijurd haqida ma’lumot bergan (Alisher Navoiy. MAT, 20 tomlik, 16-tom, 234-237-betlar).

Garchi Bahrom tarixiy shaxs bo’lsa-da, ammo u og’zaki va yozma adabiyotda tarixiy shaxslikdan ko’ra badiiy obraz-timsol sifatida ko’proq mashhurdir. Shuning uchun uning «sarguzashtlari» shunchalik badiiylashtiriladiki, natijada tarixiylik o’rnini badiiylik egallab boradi. Bu holni Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma»sidagi Bahrom va Ozoda haqidagi, Nizomiy Ganjaviy «Haft paykar»idagi Bahrom va Fitna, Xusrav Dehlaviy «Hasht bihisht»idagi Bahrom va Dilorom to’g’risidagi qissalarda ham kuzatish mumkin. Alisher Navoiy ham o’z dostonida ana shu badiiy timsolga aylangan Bahromni o’zining g’oyaviy-estetik aqidalariga mos tarzda tasvirlab, asarini «afsona» (tarixiy emas!), «qissa» (badiiylashtirilgan talqin!) deb tavsiflaydi.

Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor»i tuzilish jihatidan o’zi yozgan «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlaridan farq qiladi. Bu farq dostonning qissa ichida hikoya yoki qoliplovchi qissa va hikoyalar turkumining qorishuvi usulida yozilganidan ham bilinadi. Shuni eslatish joizki, Nizomiy va Xusrav Dehlaviy dostonlari ham shu tariqada bitilgan. Ammo ulardagi Bahrom va sevgilisi (Fitna, Dilorom) haqidagi asosiy qissa bilan malikalar tomonidan aytilgan yetti hikoyatning o’zaro g’oyaviy-badiiy jihatidan bog’lanishi ancha bo’sh bo’lganidan qoliplovchi qissa va yetti hikoya alohida-alohida bo’lib tuyuladi. Alisher Navoiy esa o’z dostonida yettinchi musofir tomonidan aytilgan hikoyatni qoliplovchi qissa voqealari (Dilorom sarguzashti) bilan bog’laydi. Natijada doston qurilishida yaxlitlik maydonga keladi.

«Sab’ai sayyor»ning qoliplovchi qissasi Bahrom va Dilorom sarguzashtlaridan iborat. Qissa Bahrom yoki Diloromning tug’ilish voqealari bilan emas, balki voyaga yetgan shoh Bahromning ov jarayonida rassom Moniy bilan uchrashuvi, undan Dilorom tavsifini eshitib, suratini ko’rib, unga oshiq bo’lib qolish voqeasi bilan boshlanadi. Bundan ko’rinadiki, «Sab’ai sayyor»dagi qoliplovchi qissaning, ya’ni Bahrom va Dilorom qissasining boshlanishi «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun»larning boshlanishidan farq qiladi. Chunki ularda voqealar Farhod va Majnunning tug’ilishidan boshlanadi.  Demak, Alisher Navoiy har bir dostonni undan kuzatgan g’oyaviy-estetik mazmun mohiyatidan kelib chiqib asardagi voqealar bayonining qurilmasini belgilaydi.  Qayd qilinganidek, Alisher Navoiy «Sab’ai sayyor»ining qoliplovchi qissasida Bahrom va Diloromning sarguzashtlaridan hikoya qilinadi.

Yazdijurd o’g’li Bahrom otasidan so’ng o’zining qahramonligi-sherni yenggani bilan podshohlik toju taxtini qo’lga kiritadi. Mamlakatda adolat va osoyishtalikni o’rnatishga intiladi va shuning bilan birga go’r-qulon oviga ham beriladi. Shundan uni Bahromi go’r deb atash ham odat bo’lib qoladi. Ov jarayonining birida Bahrom rassom Moniy bilan uchrashib, go’zal Dilorom va uning ta’rifi hamda Moniy chizgan rasmni ko’rib, unga oshiq bo’lib qoladi. Diloromni Xojasidan Xito mulki evaziga sotib olib, saroyiga keltiradi. Dilorom go’zallikda, xulqu atvorda hamda chang cholishda nodirai davron bo’lganidan Bahromni o’ziga maftun etadi. Natijada Bahrom mamlakatdorlik ishlari bilan shug’ullanishdan ko’ra ko’proq aysh-ishratga beriladi, Diloromning suhbati, musiqasi, san’atisiz tura olmaydigan bo’ladi. Hatto ov jarayonida ham bu hol davom etadi. Ana shunday ov jarayonlaridan birida Bahromning kiyik ovlash-otishdagi mahoratini Dilorom «mashqning kamoloti natijasi» deb baho berishi mast mag’rur podshoh Bahromning g’azabini keltiradi. Bahrom Diloromni jazolaydi: qo’l-oyog’ini sochlari bilan bog’lab, dasht-sahroda tashlab ketadi. Mastligi tarqalgan Bahrom Diloromni yonida ko’rmay, uni so’raganida, unga bo’lib o’tgan voqeani bayon qiladilar. Bahrom o’sha dasht-sahroga boradi, ammo Diloromni topa olmay qaytib keladi. Shundan so’ng Bahrom Diloromni qumsab, kasal bo’lib qoladi. Uni davolashga harakat qildilar, natija bermaydi. Nihoyat yetti go’zal qasr bino qilib, unga yetti malikani keltiradilar. Bahrom shanba kunidan boshlab, haftaning har kuni bir qasrda bo’lib, turli o’lkalardan kelgan musofirlarning qiziqarli, shuning bilan birga katta ma’rifiy ahamiyatga molik hikoyalarini eshitadi. Yettinchi qasrda musofir tomonidan aytilgan hikoyada Diloromning dasht-sahroda tashlab ketilgandan keyingi sarguzashtlari bayon qilingach, Bahrom Dilorom daragini topib, uni Xorazmdan olib keltiradi va yana ayshu ishrat hamda ovga beriladi. Ana shunday ov jarayonining birida botloq yer ularning hammasini yutadi. Qoliplovchi qissa ana shunday yakunlanadi.

Bahrom va Dilorom sarguzashtlaridan iborat bo’lgan qoliplovchi qissada ikki masala badiiy tarzda hal qilingan. Ulardan biri podshoh-oshiq masalasi bo’lsa, ikkinchisi podshoh-hukmdor masalasidir. Bu masala, ya’ni Bahrom kim bo’lishi kerakligi masalasi qissaning qahramoni Bahromning o’zi tomonidan ham muhokama qilingan. Bu haqda Alisher Navoiy dostonning o’n beshinchi – «Bahromning ishq tug’yonidin bexirad…» deb nomlangan bobida alohida to’xtaladi. Unda Bahromning o’zi bu ikki yo’ldan birini – yo haqiqiy hukmdor – podshoh bo’lish yoki haqiqiy oshiq bo’lishni tanlashi lozimligini tushinadi. Shunday bo’lsada, Bahrom podshoh-hukmdor bo’la turib, oshiq bo’lishni ham istaydi.

Ki: «Agar bo’lsa shohlig’ boqiy,
Topilur bo’yla mohvash soqiy.

Buki, vaslini topmisham payvast,
Shohlig’ o’lmasa, bermas erdi dast.
(MAT, 10-tom, 106-bet).

Bu esa uning har ikkala sohadagi fojiasini –podshohlikda mamlakatni xarobalikka yuz tutishi, adolatsizlikning avj olishi oshiqlikda esa komillik darajasiga yetmaganiga bois bo’lib, bu holat, ikki kemaning uchini tutgan g’arq bo’ladi, deganlaridek, Bahromning botqoqlikka botib ketganligi bilan fojiaviy nihoyasiga yetadi.

Alisher Navoiy Bahrom obrazini chizayotganda uning «ishq» so’zi – ishqdagi kuyish – yonishlari – iztiroblarini qalamga olajagiga ishora qiladi. Bu esa Alisher Navoiyning asosiy diqqatni Bahromni oshiq sifatida tasvirlashga qaratganidan dalolat beradi. Ammo podshoh Bahrom Alisher Navoiy tasvirlamoqchi bo’lgan oshiq Bahrom bo’lishni emas, balki ham podshoh-hukmdor va ham oshiq bo’lishni ixtiyor qiladi. Demak, tasvirlanayotgan obraz shoir istagiga bo’ysinmaydi. Bu esa nihoyatda muhim bir adabiy hodisa. Shoir ham o’zi tasvirlayotgan obrazning, bu o’rinda podshoh Bahromning qarorini (ham hukmdor podshoh hamda oshiq bo’lishni) o’zgartira olmaganidan iztirobda qolib, uni to’g’ri yo’lga boshlash, ya’ni yo hukmdor-podshoh bo’lish yoki oshiq bo’lishlikni tanlashi zarurligini uqtirish yo’llarini qidiradi va o’zining maqsadini birinchi musofir tomonidan Bahromga aytgan hikoyada ifoda etadi.

Mazkur hikoyada Alisher Navoiy Sarandeb shahzodasi Farrux bilan sevgilisi Gulchehra o’rtasidagi munosabatlarni boshqacha hal qiladi, ya’ni shahzoda Farrux sevgilisining tarixini bilgach, uni o’z «singlisi» deb e’lon qiladi va shundan so’ng Sarandebning odil podshohsi bo’ladi. Demak, Farrux oshiqlikdan voz kechgandan so’ng adolatli podshohga aylanadi va baxt-saodatga erishadi. Bu hikoyani eshitgan Bahrom esa o’zining ham hukmdor-podshoh va ham oshiq bo’lish qarorini o’zgartirmaydi. Natijada o’z qilmishlarining fojiali yakuni tomon qadam tashlayveradi. Oqibatda Bahromning taqdiri nihoyatda ayanchli tarzda yakunlanadi.
Alisher Navoiy o’zi tasvirlayotgan obraz taqdirining bunday bo’lishini istarmi-di? Bu savolga Alisher Navoiy bunday bo’lishini istamas edi, uning oldini olish uchun shoirligining barcha imkoniyatlarini ishga solgan edi, deb javob berish mumkin. Ammo tasvirlanayotgan Bahromda joh, mansab, shohlik g’ururi oshiqlikdan ustun bo’lganligidan shoirning pand-nasihatlariga quloq solmadi va oqibatda fojiaga uchraydi. Bunda qiziq bir hol ham kuzatiladi: Alisher Navoiy zamonasida shoh-«zillillohi fi-l-arzi» -«Allohning yerdagi soyasi» tarzida ulug’lanib, hurmat-ehtirom qilinardi. Ana shunday ruhda tarbiyalangan Alisher Navoiy ham shoh ray’iga qarshi bora olmasdi, ammo uni xatarli yo’l va faoliyatdan ogohlantirish va saqlanishga da’vat-nasihatlarini nihoyatda ehtiyotkorlik bilan bayon etardi. Bu hol, xususan Bahrom obrazini tasvirlashda yorqinroq ko’zga tashlanadi.

Shunday qilib, dostondagi qoliplovchi qissaning bosh qahramoni Bahrom murakkab timsollardan bo’lib, Dilorom changining ham fojiali taqdiriga sababchi bo’ldi. Shoir tomonidan juda katta samimiyat va mahorat bilan tasvirlangan hunarmand va oqila Dilorom mag’rur shoh Bahrom injiqliklariga duch keldi, ammo uni tark etmadi, aksincha, uning fojiali taqdirini baham ko’rdi.

Dostondagi qoliplovchi qissa voqealari bayonida musofirlar tilidan aytilgan yetti hikoya mazmuni, g’oyasi, badiiyati va qiziqarliligi bilan alohida ajralib turadi. Ulardagi voqealar Sarandeb (Hindiston janubidagi hozirgi Shri Lanka)dan tortib, Misr, Rum, Hindiston, Xorazm, Shahrisabzgacha bo’lgan katta jug’rofiy hududda sodir bo’ladi. Xuddi ana shu hikoyalardan ikkinchi musofir tilidan bayon qilingan voqealar tasvirida Alisher Navoiy muhandislikning mukammal mujassamasi bo’lgan o’zi yurar taxt, o’zi harakat qiluvchi zinalarni aks ettiradi.

Eng muhimi shundaki, barcha hikoyalar ezgulik va olijanoblikning tantanasi bilan nihoyasiga yetadi; sevishganlar murod-maqsadlariga erishadilar, adolat g’olib keladi, yovuzlik va adolatsizlik yengiladi. Hikoyalarda romantik tasvir usuli (taxayyul) yetakchi o’rinni egallaydi.

Hikoyalardagi Farrux, Axiy, Gulchehra (1-hikoya), Zayd Zahhob (2-hikoya), Sa’d, Gulrux (3-hikoya) Mas’ud (4-hikoya), Mehr, Suhayl (5-hikoya), Muqbil (6-hikoya) kabi qahramonlarning surat va siyrati, faoliyat va sarguzashtlari shu darajada maroqli va jozibaliki, ularni o’qigan kishi Alisher Navoiyning she’riy hikoya yozishdagi ulkan mahoratidangina hayratda qolmay, balki umumbashariy ahamiyatga molik nihoyatda muhim masalalarni falsafiy va axloqiy yo’nalishda qalamga olganining guvohi ham bo’ladi. Ular insonni komillikka da’vat etguvchilardir. Shuning uchun ham Alisher Navoiy «Sab’ai sayyor» dostonini yozishdan asosiy maqsad-yetti hikoyatni yozishdan iboratdir, deb aytgani bejiz emas edi:

Lutf bu nazm aro bag’oyatdur,
G’araz ammo yetti hikoyatdur.

Shunday qilib, «Sab’ai sayyor» o’zining qoliplovchi qissasi va go’zal yetti hikoyasi bilan «Xamsa»-dan o’rin olgan o’ziga xos va Alisher Navoiy mahoratiga mos dostonlardandir.

«SADDI ISKANDARIY»

Mazkur asar «Xamsa»ning beshinchi-yakunlovchi dostoni bo’lib, u 1484 yilning ikkinchi yarmida (taxminan sentyabr-oktyabr oylarida) yozib tugatilgan. Bu holni Alisher Navoiyning shaxsiy kotiblaridan biri bo’lmish Abduljamilning yaxlit «Xamsa»ni 1484yilda ko’chirgan va hozirda O’z RFA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan nusxasi ham tasdiqlaydi. Bunga ilova tarzida shuni ham eslatish joizki, Abdurahmon Jomiy o’zining «Oinai Iskandariy» dostonini 1484 yilning 28 dekabrida yozib tugatgan edi. Ayni ana shu dostondan Alisher Navoiy «Xamsa»siga Abdurahmon Jomiy tomonidan berilgan yuksak baho (Ba turki zabon naqshe omad ajab, Ki jodu damonro buvad muhri lab) o’rin olgan.

Demak, «Saddi Iskandariy» dostoni 1484 yilning ikkinchi yarmida yozib tugatilgan va «Xamsa» to’liq holatda Abdurahmon Jomiy nazaridan o’tib, yuksak bahoga sazovor bo’lgan. Bu masala Alisher Navoiy tomonidan «Saddi Iskandariy» dostoni oxirida ilova qilingan bobda ham alohida bayon etilgan. Chunki u yaxlit «Xamsa»ni Abdurahmon Jomiy nazaridan o’tkazgandan so’ng bitilgandir. (89-bob)

«Saddi Iskandariy» dostoni «Xamsa»ni yakunlovchi bo’lganidan «Xamsa»ga kiruvchi dostonlarning qurilish va mazmun – g’oya jihatidan bo’lgan xususiyatlarini o’zida mujassam etadi, ya’ni unda ham nazariy-axloqiy doston («Hayrat ul-abror») hamda sujetli dostonlarning («Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor») tuzilma xususiyatlarining qorishuvi – birlashuvi ko’zga tashlanadi. Shuning uchun har bob to’rtta qismdan iborat: Iskandar faoliyati (qisqa) , ma’lum bir masala ( mas., adolat, avf…) haqidagi nazariy mulohaza , uni tasdiqlovchi hikoya yoki masal va Arastuning bu masalaga oid mulohazalari. Buning natijasida Alisher Navoiy «Saddi Iskandariy»da shu mavzuda asar yozgan Nizomiy, Xusrav Dehlaviylar hamda Abdurahmon Jomiy qo’llagan bayon uslublari an’analarini yangicha tarzda davom ettirib, o’ziga xos dostonni maydonga keltiradi. Bu haqda Alisher Navoiyning o’zi shunday yozadi:

Skandar jahondori kishvarsiton,
Ishidin chu nazm o’lsa har doston.

So’zidin dog’i yaxshi taqrib ila,
Hamul doston zaylida zeb ila.

Suray hikmatoso maqolotini,
So’z ichra ajoyib xayolotini.

Berib doston zebi elga fireb,
So’zidin fireb o’lg’ay ortuqsi zeb.

Ki farzonalar deb ko’p afsona ham,
So’zin nazm etibdur bu farzona ham.

Qadam ursam ushbu iki yo’lg’a men,
Nekim borcha debdur, demish bo’lg’amen.
(MAT, 20 tomlik, 11-tom, 62-bet).

«Saddi Iskandariy» dostonining asosiy mazmun-g’oyasini adolat, odil podshoh va insonning komillikka erishuvi bilan bog’li bo’lgan masalalar tashkil etadi.

Ma’lumki, Iskandar – makedoniyalik Aleksandrning Sharqdagi nomi bo’lib, aslida u eramizdan oldingi IV asrda yashagan mashhur sarkarda va jahondordir. Ammo Sharqda Iskandar o’z tarixiy «qolipini»gina saqlab qolib, adib va shoirlar asarlarida badiiyat qonuniyatlari hamda yozuvchi adabiy-estetik niyatlari asosida yaratilgan badiiy obrazdir. Bu badiiy obraz-Iskandar qaysi davrda yaratilgan bo’lsa, ana shu davr talab va ehtiyojlari asosida o’ziga xos tarzda yaratiladi. Natijada Firdavsiy ham, Nizomiy ham, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy ham o’zlari istagan Iskandar badiiy obrazini chizdilar. Alisher Navoiy ham ana shu uslubni davom ettirdi. Shuning natijasida Alisher Navoiy Iskandarni XV asrda yashab ijod etgan shoir nuqtai nazaridan qalamga oldi va talqin etdi.

Alisher Navoiy uchun Iskandar qissasi bir bahonayu, aslida dostonda ulug’ mutafakkir shoirning ijtimoiy va ma’naviy hayot haqidagi ijtimoiy, ma’rifiy va axloqiy qarashlari badiiy obrazlar ba’zan maqolot-hikmatlar, masal va hikoyalar vositasida ifoda etilgan. Dostonda tasvirlangan voqealar va ularning talqini bilan tanishish shundan guvohlik beradiki, Alisher Navoiy Ikandarni tasvirlashda ham nihoyatda murakkab bir uslubni qo’llagan. Bu o’ziga xoslik shundan iboratki, zohiran qaraganda Iskandar odil podshoh sifatida talqin etiladi, ammo tasvir va talqinlar botiniga nazar tashlaganda o’zi tasvirlayotgan Iskandarning barcha xatti-harakatidan ham shoirning qoniqish hosil qilmaganini sezish mumkin. Bu hol, xususan, boblarning soqiy va mug’anniyga bag’ishlangan qismlarida ko’zga tashlanadi. Chunki ularda go’yo shoir tasvirlayotgan voqea, hodisa, obraz talqiniga bo’lgan munosabatini umumlashtiradi. Masalan, asarning 27-bobi Iskandarning Doro ustidan g’alabasi va Doro mulkiga ega bo’lishi tasviriga bag’ishlangan. Demak, bunda g’oliblik kayfiyati hukmron bo’lmog’i kerak. Ammo shu bob oxirida Doroni dafn etish marosimi tasviri ham bor. Shoir bob yakunida soqiy va mug’anniyga murojaat etib, shunday yozadi:

Ketur soqiy ul mayki, jone topay,
G’am ichra o’lardin amone topay.

Ki gar davr og’u berdi Doroga bot,
Skandarga ham bermas obi hayot.

Mug’anniy, bugun nag’mai chang tuz,
Vale navha soz aylab ohang tuz.

Ki dardimg’a tortib fig’on yig’layin,
Dame o’ylakim, shisha qon yig’layin.
(MAT, 20 tomlik, 11-tom, 193-bet)

Ko’rinadiki, Alisher Navoiy voqealar tasviridan so’ng falsafiy yakun chiqaradi. Bu yakun esa xojagon tariqatidagi naqshbandiya yo’nalishi targ’ib etuvchi g’oyalar bilan mosdir. Bobdagi ikki tasvir – Iskandarning Doro ustidan g’alabasi va Doroning mag’lubiyatiyu o’limi shu jihatdan nihoyatda ibratli, ya’ni shoir har bir ish oqibatini o’ylash lozimligi va shunga asosan yashash, faoliyat ko’rsatish kerakligini uqtirmoqda. Shundan-da Alisher Navoiy bobni quyidagi misralar bilan tugatadi.

Navoiy, jahong’a vafo yo’qturur,
Aning da’bu rasmi jafo – o’q durur.

Vafo aylab, oning vafosin unut,
Navo istasang benavolig’ni tut.
(MAT, 20 tomlik, 11-tom, 194-bet)

Bunday holni 56-bob yakunida ham kuzatish mumkin. Bobda Iskandarning Ravshanak va Mehrnozlarga uylanish to’yi nihoyatda ko’tarinki ruhda tasvirlanadi. Oxirda esa o’ziga murojaat qilib, shunday yozadi:

Navoiy, chu sarmanziling Chingadur,
Suruding dog’i sur aro chingadur.

Ayolg’ung necha yor-yor o’lg’usi,
Mening yig’larim zor-zor o’lg’usi.
(MAT, 20-tomlik, 11-tom, 401-bet)

Qiziq tuyuladi- bir tomonda to’y, xursandchilik, ikkinchi tomonda esa «mening yig’larim zor-zor o’lg’usi», deydi Alisher Navoiy. To’yda azo tutmoq kayfiyatining boisi nedur? Bizningcha, Alisher Navoiy bu hashamat va tantanalarning boisi bo’lgan Iskandar taqdirining oxiri – «xoli ilgini» -bo’sh qo’lini tobutdan chiqarib qo’yishga vasiyat qilgani Alisher Navoiyni zor-zor yig’latadi va, shundan kelib chiqib, yashashdan asosiy maqsad nimaligini o’ylab ko’rishga da’vat etadi. Bu zamonasi shohlariga ham, amaldorlarga ham, oddiy fuqarosiga ham, umuman bashariyatga tegishli da’vatdir, xitobdir. Bu esa umumbashariy muammo bo’lib, uni hal qilishga donishmandlar ham, adib va shoirlar ham, mutafakkir va mutasavvuflar ham asrlar davomida bosh qotirib kelmoqdalar.

Alisher Navoiyning Iskandar obrazini chizishda, uning fazilatlarini bayon etishda g’olibligining boisi nimada ekanligiga e’tibor berib, uni hamisha olimu fuzalolar qurshovida tasvirlaydi. Iskandarning rub’i maskun jahondori bo’lishi, adolati va g’olibiyati tufayli topgan shon-shuhratining asosiy sabablaridan biri ilm va hunar ahliga tayanganligida deb biladi.

Demak, jamiyatning qaysi bosqichida, davrida bo’lmasin, uni boshqaruvchi siymo (Alisher Navoiy tushunchasiga ko’ra podshoh) ilm ahli va ilmiy xulosalar asosida ish yuritsa, jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotida rivojlanish, taraqqiyot, obodlik va osoyishtalikka erishiladi. Shuning uchun mashhur allomalar- Aflotun, Arastu, Suqrot, Buqrot va boshqalar Iskandar bilan yonma-yon tasvirlanadi, ularning bilimi, pand-nasihatlaridan bahramand bo’ladi.

Kashmirdagi sehrlangan mustahkam qal’ani zabt etish, ya’juj-ma’jujlar yo’lini to’sish uchun qurilgan devor- saddi Iskandariy va boshqa voqealarda asosan ana shu alloma va fozillarning hissasi ulug’dir. Jumladan, Kashmirdagi sehrli qal’ani olish uchun ishlatilgan qurolning kashf etilishi, uning tuzilishi va sifatlari tasviri kishini hayratga qoldiradi. Bu qurol go’y-katta shar shaklida bo’lib, ichiga turli xil moddalar joylashtiriladi. Sharga pilik qo’yadilar va otganda pilikni yondiradilar. Shar mo’ljallangan joyga tushgach, haligi pilikning olovi uning ichidagi moddalarga o’tadi, natijada shar portlaydi. Shunda undan, birinchidan, nihoyat bahaybat, qo’rqunchli sado-ovoz chiqadiki, u sehrlarni buzadi; ikkinchidan, shunday sho»la- nur-o’t-olov tarqaladiki, u qal’aning eshiklarini buzib tashlaydi; uchinchidan, undan qora tutun tarqalib, hamma joyni qoraytiradi; to’rtinchidan esa undan nihoyat zararli hid tarqaladi va odamlarning sezgi a’zolariga zarar yetkazadi (Kim ul dud ila is tugansun tamom, Ki nuqson topar elga andin mashom – MAT, 11-tom, 248-bet).

O’ylab ko’rilsa, bu qurilma XX asrda ixtiro qilingan atom bombasining o’ziga xos bir ko’rinishi-modeliga o’xshashdir. Alisher Navoiy tomonidan tasvirlangan bu dahshatli qurol sehrlangan qal’ani zabt etish, uni zolim Malludan ozod qilish uchun ishlatilgan. Demak, dostonda tasvirlangan olimu fozillar shunchalik nodir imkoniyatga ega bo’lganlar va Iskandarning mushkillarini oson qilganlar. Ya’juj va ma’jujlar yo’lini to’sish maqsadida Kirvonda bino qilingan mustahkam devor- saddi Iskandariy ham o’z zamonasining ulug’ inshaoti- olimlar va muhandislar aqliy mehnatining mujassamasi sifatida tasvirlanadi. Olimlarning ixtirolaridan yana biri «suturlobi maxfiynoma» va «mir’oti getinamo» (56-bob) bo’lib, ularni ko’rgan Chin Xoqoni Iskandarga shunday deydi:

Mulozimlaring dog’i loyiq sanga,
Bilik ichra bori muvofiq sanga.
(MAT, 20 tomlik, 11-tom, 397-bet)

Shunday qilib, podshoh va olimu fuzalolarning o’zaro hamkorligi barcha ishlarga muvaffaqiyatlarni ta’minlaydi. Shuning uchun mamlakat boshliqlari olim va fozillarga hamisha tayanmog’i va ularni har jihatdan (ma’naviy va moddiy) rag’batlantirmog’i lozim, degan fikr Alisher Navoiy tomonidan doim ta’kidlanadiki, bu juda muhimdir.

Dostonda turli mavzuga bag’ishlangan hikoya va masallar ham keltirilgan, deb eslatilgan edi. Hikoyatlarning ayrimlari tarixiy shaxslar hayoti va faoliyati bilan aloqador bo’lsa (masalan, 21-bobdagi Mahmud G’aznaviy va uning o’g’li Mas’ud, 29-bobdagi Sulton Abu Said Kuragon haqidagi hikoya), ba’zilari sayyor sujetlarning qahramoni bo’lmish Majnun (33,66-hikoyalar), Bahrom (54-bob) bilan bog’lidir. Boshqalari esa to’qima obrazlar (ikki yor-25-bob; g’ofil yigit-41-bob; ikki rafiq-37-bob…) bilan aloqadordir.

Shuning bilan bir qatorda bulbul (58-bob), baliqlar(62-bob), kabutar (70-bob) bilan bog’li masallar ham keltirilgan. Shunisi ham borki, bu hikoya va masallar bevosita Iskandar bilan bog’li emas, ya’ni ularda, xususan hikoyalarda Iskandar qatnashmaydi. Ammo bitta hikoya (Iskandar va gado rivoyati –17-bob) Iskandar bilan bog’li tarzda keltiriladi, ya’ni unda Iskandar qatnashadi. Bunday holat «Hayrat ul-abror» va «Sab’ai sayyor» dostonlaridagi hikoyat va masallarning ularda tutgan mavqei va asosiy qoliplovchi qissa bilan g’oyaviy-badiiy bog’liligi masalasining «Saddi Iskandariy»da o’ziga xos tarzda umumlashtirilganidan dalolat beradi. Hikoyat va masallar ma’lum bir masalaga oid (avf, muxolafat…) nazariy qarashlarni badiiy jihatdan tasdiqlash maqsadida keltirilganliklaridan doston umumiy yo’nalishining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi.

Shunday qilib, «Saddi Iskandariy» «Xamsa»ning oxirgi dostoni sifatida bu muhtasham badiiy qomusni ham g’oyaviy-mazmun va ham badiiy mahorat nuqtayi nazaridan nihoyatda salmoqli tarzda yakunlaydi.

«XAMSA» BO’YICHA XULOSALAR:

Ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning ijodiy jasorati sifatida maydonga kelgan buyuk «Xamsa»si faqat shoirninggina emas, balki turkiy-o’zbek adabiyotining yuqori taraqqiyot bosqichiga ko’tarilganidan dalolat beruvchi adabiy-badiiy yaxlit bir qomusdir.

Darhaqiqat, buyuk «Xamsa» o’zbek adabiyoti tarixida shunday ulug’ bir kashfiyot, muhim bir mo»jizaviy hodisaki, uning mohiyatini ulug’ shoirning ustozi Abdurahmon Jomiy quyidagi misralarda g’oyatda samimiyat bilan ifoda etganlar:

Turkiy tilga dog’i naqsh keldi ajab,
Hatto sehrgarlar bog’ladilar lab.

Bunday yoqimli naqsh tushirgan qalam,
Boshiga ofarin yog’dirsin olam.

Kechirsin forsiyda gavhar terganlar,
Dariy tilida dur, g’azna berganlar.

Buning tili ham gar bo’lganda dariy,
Majolsiz qolardi ularning bari.
(«Oinayi Iskandariy»)

Bu- Alisher Navoiy «Xamsa»si o’sha davrda mavjud bo’lgan Sharq xamsanavisligi an’anasida ulug’ bir adabiy kashfiyot ekanining shu sohada o’zi ham qalam tebratgan buyuk shoir va alloma ustoz Abdurahmon Jomiy tomonidan e’tirof etilishidir. Agar buni forsiygo’ylarning e’tirofi deb bilsak, unda Husayn Boyqaroning «Xamsa» muallifiga ko’rsatgan buyuk hurmati o’zi minadigan oq otga mindirib, jilovdor bo’lganligi, Alisher Navoiyni nazm mulkining sohibqironi va qahramoni deb atashini turkiygo’ylarning e’tirofi sifatida qabul qilish mumkin. Demak, Sharqda-forsiy va turkiy tillarda so’zlashuvchilar Alisher Navoiy «Xamsa»sini buyuk adabiy hodisa-kashfiyot deb bilganlari diqqatga sazovordir.

Davomi bor