Фаридиддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр»и Алишер Навоийни ёшлигидан ўзига мафтун этиб, умри давомида унинг билан ҳамроҳ бўлди, унга жавоб ёзиш нияти ҳам шоирнинг кўнглидан жой олган эди. Ана шу ният Алишер Навоийнинг олтмишга қадам қўйганида амалга ошди.

Ботирхон ВАЛИХЎЖАЕВ
НИЗОМИДДИН МИР АЛИШЕР НАВОИЙ
(Даври, замондошлари, ҳаёти, фаолияти, мероси)

«ЛИСОН УТ-ТАЙР» ФАЛСАФИЙ – МАСАЛ ДОСТОН.

Алишер Навоийнинг машҳур фалсафий достони «Лисон ут-тайр» (Қуш тили) бўлиб, бу асар 904ҳ. – 1498-1499м. йилда, яъни шоирнинг ҳижрий ҳисобда олтмиш ёшга қадам қўйган йили (туғ. 844 ҳ. йил) ёзилган. Бу ҳақда шоирнинг ўзи достоннинг икки бобида алоҳида тўхталган:

Олтмишқа умр қўйғонда қадам,
Қуш тилин шарҳ этгали йўндум қалам.
(189-боб)

Йил тўқиз юз ўтмиш эрди доғи тўрт,
Ким улуснинг кўнглига солди бу ўрт.

Ҳам бу тарих ичраким қилдим шурўъ
Ихтимомига доғи бўлди вуқўъ.
(193-боб: МАТ, 20 томлик, 12-том, 295, 302-бетлар)

Алишер Навоий олтмиш ёшга қадам қўйганида мазкур достонни ёзгани сабаблари асарнинг «Бу китоб назмида ўз муносабатининг тақриби» деб аталган 189-бобида маълум даражада баён этилган. Унинг моҳияти шундан иборатки, Фаридуддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» асари Алишернинг ҳали мактабда ўқуб юрган чоғида унинг диққатини ўзига тортибгина қолмай, балки ўзига шундай мафтун этган эдики, ёш Алишер уни бошдан охиригача ёдлаб олиб, такрор-батакрор ўқиб юрарди. Бу ҳолдан хабар топган ота-онаси уни ўқишни манъ этиб, асарни яшириб қўядилар.
Алишер Навоий шундай ёзади:

Лек чун ёдимда эрди ул калом,
Ёшурун такрор этар эрдим мудом.

Ондин ўзга сўзга майлим оз эди,
Қуш тили бирла кўнгул ҳамроз эди.
(МАТ, 20 томлик, 12-том, 295-бет).

Демак, Фаридиддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр»и Алишер Навоийни ёшлигидан ўзига мафтун этиб, умри давомида унинг билан ҳамроҳ бўлди, унга жавоб ёзиш нияти ҳам шоирнинг кўнглидан жой олган эди. Ана шу ният Алишер Навоийнинг олтмишга қадам қўйганида амалга ошди. Бу бежиз эмасди. Чунки шу даврда Алишер Навоий ўзининг «Муножот», «Сирож ул-муслимин» асарларини ҳам ёзган эди. Буларда, хусусан «Муножот»да гўёки умри бўйича қилган ишларини сарҳисоб қилиб, яна бажарилиши лозим бўлган ишлар, яъни ҳали кўп «қарзи» борлигига ҳам ишора қилгандай бўлади. Ана шундай бажарилиши лозим бўлган ишлардан бири «Мантиқ ут-тайр»га жавобан туркий тилда бир асар яратиш муддаоси эдики, Алишер Навоий «Лисон ут-тайр» достонини ёзиш билан бу ишни амалга оширди.

Фаридиддин Аттор XII асрнинг машҳур шоир ва адибларидан бўлиб, ўзининг «Илоҳийнома», «Тазкират ул-авлиё» ва, хусусан «Мантиқ ут-тайр» асарлари билан ўзидан кейинги адабий ва маънавий ҳаётда катта мавқега эга эди. Ҳатто Жалолиддин Румий Фаридиддин Атторнинг орифона кашфиётларига юқори баҳо бериб, шундай ёзган эди:

Ҳафт шаҳри ишқро Аттор гашт,
Мо ҳанўз андар хами як кўчаем.

Мазмуни: Аттор ишқнинг еттита шаҳрини кезиб чиқди, биз бўлсак ҳали ҳам ишқнинг бир кўчаси бошидамиз.

Дарҳақиқат, Аттор ишқни тасаввуфона талқин қилгани туфайли Алишер Навоийнинг ҳам диққатини ўзига қаратган эди. Шунинг учун ёзади:

Ҳақ мунунг нутқин чу гўё айлади
«Мантиқ ут-тайр» ошкоро айлади.
Бу тил изоҳин камоҳий айлабон,
Шарҳи асрори илоҳий айлабон…
(МАТ, 20 томлик, 12-том, 277-бет)

Ўзининг достони ҳақида эса шундай дейди:

Улча асроринг манга эрди аён,
Айладим қушлар тили бирла баён.
(МАТ, 20 томлик, 12-том, 275-бет)

Бунда Алишер Навоий «Лисон ут-тайр»ининг мавзуси ва уни очишдаги ўзига хослик баён этилган, яъни достон тасаввуфий мавзуда («Шарҳи асрори илоҳий») бўлиб, бу мавзу қушлар тили воситасида мажозий тарзда ифода этилган.

«Лисон-ут-тайр» достони ўзбек тилида ёзилган бўлса-да, унда «Навоий» тахаллуси эмас, балки Алишернинг иккинчи тахаллуси бўлган Фоний қўлланилган. Достонда бу тахаллуснинг қўлланилгани сабабларини баён этиш учун шоир «Бу китобда тахаллус тағйирининг узри» сарлавҳали алоҳида боб (191-боб) ажратган. Унда туркий тилдаги асарларида Навоий ва форсий тилдаги асарларида эса Фоний тахаллусларини қўллаганлигини айтиб, «Лисон ут-тайр» ҳам туркий-ўзбек тилида бўлганидан унда Навоий тахаллусини қўллаш жоиз эди, аммо мен унда Фоний тахаллусини қўллаш мақсадга мувофиқ деб билдим, деб шундай ёзади:

Чун «Лисон ут-тайр» оғоз айладим,
Турфа қушлар бирла парвоз айладим.

Мунда ансаб эрдиким тузғоч наво,
Бўлса назмимға Навоийдин адо.

Ким наво қушлар тили алҳонидур,
Дилкаш афғони ҳазин достонидур.

Туркий услуб эрди ҳам бу достон,
Топқудек эрди Навоийдин нишон.

Бу рақамда Фоний айларга лақаб,
Мустамеъ бўлғонға айтурмен сабаб,

Ким бу дафтар назмидин кулли мурод,
Чунки маржеъ майли эрдию маод,

Мунда Фоний бўлмай иш ўлмас тамом,
Фоний андин топти назмим ихтимом.
(МАТ, 2О томлик, 12-том, 299-3ОО-бетлар)

Шундай қилиб, Алишер Навоий достоннинг мавзуи унда Фоний тахаллусини қўллашни талаб қилганини ёзади ва, бу билан, бадиий асарга мувофиқ тахаллус қўллашнинг ҳам катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди.

Алишер Навоий «Лисон ут тайр»ида «шарҳи асрори илоҳий» масаласи бевосита ҳазрати инсон ва унинг билан боғли бўлган муаммоларни баён этиш, шарҳлаш йўналишида ҳал қилинади. Шунинг учун достоннинг «ҳамд» бобидаёқ шоир шундай дейди:

Офаринишдин қилиб инсон ғараз,
Они айлаб халқ ичинда беаваз.

Кўнглин онинг махзани ирфон қилиб,
Ул тилисм ичра ўзин пинҳон қилиб.
(МАТ, 2О томлик, 12-том, 9-бет)

Ана шу инсоннинг ўзлигини таниши лозимлиги масаласи Алишер Навоий достонида алоҳида таъкидланади ва бу ҳақда шундай дейилади:

Муттасиф бўлсанг сифотиллоҳ ила,
Жазм этарсен хотири огоҳ ила.

Ким сен- ўқ сен ҳарнеким мақсуд эрур,
Сендин ўзга йўқ неким мавжуд эрур.

Зотнинг ижмолига тафсилсен,
Ҳам вужуд ишколиға таъвилсен.

Ўз вужудингға тафаккур айлагил,
Ҳар не истарсен ўзунгдин истагил.
(МАТ, 2О томлик, 12-том, 269-27О-бетлар).

Достоннинг асосини ташкил этган қушларнинг Симурғ томон интилиши ва уларнинг бу йўлда бошдан кечирган саргузаштлари, шу муносабат билан келтирилган турли ҳикоят ва масалларда ҳам ана шу масала бош йўналиш бўлиб хизмат қилади.

Достон ва унинг хусусиятларидан кўпгина олимлар, жумладан Е.Э.Бертельс, В. Зоҳидов, Н.Маллаев, А.Ҳайитметов, Ш.Шарипов, Н.Комилов,С.Олим, И.Ҳаққул ва бошқалар турли хилда сўз юритганлар;
Матншунос Ш.Эшонхўжаев эса унинг илмий-танқидий матнини тайёрлаб нашр эттирди. Алишер Навоий мукаммал асарлари тўпламининг 12-томида ҳам достоннинг матни Ш.Эшонхўжаев томонидан изоҳлар билан нашр эттирилган. Унинг насрий баёни эса Шарофиддин Шарипов томонидан бажарилиб, нашр эттирилган. Ана шу илмий тадқиқотлар ва матн асосида шуни таъкидлаш жоизки, Алишер Навоий достонида ўз даври фалсафий ақидалари хожагон тариқатининг нақшбандия сулуки таълимоти асосида ёритилиб, унда Инсон ва Аллоҳ таоло, Инсон ва коинот яхлитлиги, Инсоннинг ўзлигини таниш йўллари каби муҳим масалалардан мулоҳазалар юритилган.

Жалолиддин Румий томонидан айтилганидек, Фаридиддин Аттор, жумладан Алишер Навоий ҳам ишқнинг етти шаҳри-водийсини кезганлар ва унинг натижасини баён этганлар. Масалан, Алишер Навоий қушлар саргузаштининг охирида «Қушларнинг фано ҳусулидин бақо вусулиға еткони» сарлавҳали 169-бобда шундай ёзади:

Чун ул ўттуз қушқа бу эрди хаёл,
Мунча кўргандин ўкуш ранжу малол-

Ким магар Симурғ кўргузгай лиқо,
Бу фанолардин етишқай ул бақо.

Кўрдилар ўзни қаёнким тушти кўз,
Аллоҳ-Аллоҳ, не ажойибдур бу сўз.

Ким қилиб Симурғ ўттуз қуш ҳавас
Ўзларин кўрдилар ул си мурғу бас.

Мунда зоҳир бўлди сирри «Ман араф»
Ким кўрубтур гавҳар ўлмоғлиғ садаф.

Эй кўнгул, бу нуктадур қушлар тили,
Рамзу имо мулкига тушлар тили.

Гарчи бу сўзда аёндур таъмия,
Ким риёзатдинки, топти тасфия.

Чун риёзат рафъ этиб руҳоният,
Салб бўлғоч кимсадин нафсоният.

Қолмағай руҳониятдин ўзга ҳеч,
Сен тахаллуфдин бу маъни ичра кеч.

Бордур инсон зотида онча шараф,
Ким ямон ахлоқин этса бартараф.
(МАТ, 20 томлик, 12-том, 268-269-бетлар)

Мазмуни: Кўп азоб-уқубат чеккан ўттиз қушда «Симурғ жамолини кўрсатиб, ўттуз қушни фонийликдан боқийликка эриштиргай», деган хаёл – тушунча бор эди. Аммо қушлар етиб келган манзилнинг қайси томонига қарамасинлар фақат ўзларини кўрдилар. Шуниси ниҳоятда ажойибки, ўттиз қуш Симурғни кўришга ҳавас қилардилар, аммо улар ўзларини – ўттиз қуш – Си мурғни кўрдилар, холос. Худди шу вақтда қушлар садаф ичида дурларнинг ҳосил бўлиши сирларини англадилар. Эй кўнгул, бу сўзлар қушларнинг рамзларга тўла тилидир. Бу сўзларда яширин маънолар бор, яъни риёзат-азоб-уқубат чекиш покланишга эришишдир. Чунки риёзат маънавиятни юксакликка кўтаради ва инсонни нафс балосидан қутқазади. Шунда инсонда руҳоният-маънавиятдан бошқа ҳеч нарса қолмайди. Сен бу ҳолатни нотўғри тушунишдан воз кечгил. Инсон зоти ёмон ахлоқни ўзидан кетгизса, у энг шарафлидир.

Достонда айтилмоқчи бўлган асосий мазмун бу байтларда қуш тили мисолида, қушлар тимсолида ўз аксини топган.

Достонда тасвирланган воқеалар қуйидагича:  Бошлиқ-шоҳларидан маҳрум бўлган қушлар бир жойда тўпланадилар. Аммо улар ўтириш-туриш, ўзни тутишда қоидаларга риоя қилмаганларидан жанжоллашадилар. Бу ҳолни кўрган Ҳудҳуд уларга яхши бошлиқ-шоҳ, яъни Симурғ ҳақида ҳикоя қилади. Бу ҳикояни эшитган қушлар бу шоҳни –Симурғни кўришга Ҳудҳуд бошчилигида йўлга отланадилар. Йўл оғир ва узоқ бўлганидан кўпгина қушлар ундан қайтадилар. Фақат ўттиз қушгина риёзат-азоб-уқубатларга бардош бериб, етти водийни кезиб, Симурғнинг гўзал манзилига етиб келадилар. Аммо бу манзилда қайси томонга қарамасинлар афсонавий Симурғни эмас, балки ўзларини – си мурғ – ўттиз қушни кўрдилар, яъни қушлар – тимсоллар, Алишер Навоий ибораси билан айтганда, риёзат чекиб, ўзларида энг гўзал сифатларни – «сифотиллоҳ»ни мужассам этиб, комиллик даражасига эришдилар. Демак, инсоннинг комиллик даражасига эришуви ана шу тимсоллар – қушларнинг афсонавий Симурғни излашлари, уни эса ўз вужудларида кўрганлари воқеасида баён этилган:

Ким қилиб Симурғ ўттуз қуш ҳавас,
Ўзларин кўрдилар ул Си мурғу бас.

Инсоннинг маънавий жиҳатдан покланиши масаласи достонда турли муносабат билан Ҳудҳуд тилидан баён қилинган ўгит – насиҳатларда, қушларнинг саволларига берган жавобларида, ҳикоя ва масалларда ҳам ўз ифодасини топган. Жумладан, содиқ бўлишга оид, (41-боб), меҳнат қилмай, хор-зор кун кечиришни қораловчи (47-боб), фиреб ва ҳийлагарликнинг охири войлиги (50-боб), Мудбир ва Муқбил (53-боб) , Шайх Нажмиддин Кубронинг сўзи ва итга тушган кўзи (86-боб) ҳақидаги ҳикоялар; Шайх Санъонга оид ажойиб қисса (79-боб); парвона ва шамъ (164-боб) ҳақидаги ва бошқа масаллар айтилганларга гувоҳ бўла олади…

АЛИШЕР НАВОИЙ НАСРИЙ АСАРЛАРИ: ТАСНИФ ВА ТАВСИФ

Низомиддин Амир Алишер Навоий – Фоний буюк шоир, улкан достоннавис бўлиш билан бир қаторда ўша даврдаги наср анъаналарини янгича давом эттирган, туркий – ўзбек илмий, фалсафий, ижтимоий-ахлоқий ва бадиий насрини нодир ёдгорликлар билан бойитган адиб ҳамдир.

Алишер Навоийнинг насрий асарлари мавзу, жанр ва бадиияти жиҳатидан ранг-барангдир. Бу асарлар қандай мавзуга бағишланганликларидан ёки қайси жанрга мансубликларидан қатъий назар ўша даврдаги насрнинг илмий-бадиий, эстетик талаб ва мезонларига тўла-тўкис мувофиқ бўлиб, Навоийга қадар бўлган туркий-ўзбек насрини ҳар жиҳатдан бойитди.

Алишер Навоийнинг насрий асарлари асосан ўзбек тилида ёзилган бўлиб, «Рисолаи муаммо» ва «Девони Фоний»даги насрий дебоча форс-тожик тилидадир.

Алишер Навоийнинг насрий асарларини йўналиши нуқтайи назаридан қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: илмий, тазкира, ҳолот, ижтимоий-ахлоқий.

1. Рисола.Алишер Навоий насрий рисолаларининг бир қисми илмнинг турли соҳалари, жумладан, адабиёт назарияси, қиёсий тилшунослик, иқтисод ва мадрасалардаги таълимнинг амалий масалаларига бағишланган. Қуйида буларнинг айримлари ҳақида мухтасар тўхталамиз.

«Мезон ул-авзон». Адабиёт назарияси, хусусан аруз илми аруз масалаларига бағишланган «Мезон ул-авзон» (вазнлар ўлчови) ўзбек адабиётшунослиги тарихида ўзига хос мавқега эга бўлган илмий рисоладир. Тўғри, Алишер Навоийнинг мазкур рисоласи яратилгунга қадар ва унинг замонасида ҳам араб, форс-тожик ҳамда ўзбек тилларида мазкур масалага оид рисолалар ёзилган эди. Жумладан, Халил ибн Аҳмаднинг араб тилидаги «Китоб ул-айн», Шамсиддин Қайс Розий «Ал мўъжам»ининг бир қисми, Абдураҳмон Жомий, Сайфий Бухорийларнинг форс-тожик тилидаги «Арўз» рисолалари, Шайх Аҳмад Тарозий қаламига мансуб ўзбек тилидаги «Фунун ал-балоға» асарининг бир қисми ва бошқалар.

Алишер Навоийнинг «Мезон ул-авзон»и эса бу рисолалардан ўзининг кўпгина фазилатлари билан ажралиб туради: биринчидан, рисола фақат аруз илмига бағишланиб, ўзбек тилида ёзилган; иккинчидан, аруз илми туркий шеърият асосида талқин қилинган; учинчидан эса, Алишер Навоий бу ҳақда шундай ёзади: «Чун ул Ҳазратнинг (Султон Ҳусайн Бойқаронинг- Б.В.) муборак хотирлари шеър буҳуру авзониға ва назм қавоиду мезониға мунча мойил эрди аруз фанидан бу мухтасар сабт бўлди ва анга «Мезон ул авзон» от қўюлди ва неча қоидау доира ва вазнким, ҳеч арузда, мисли фан возеъи Халил ибн Аҳмад ва илм устоди Шамс Қайс кутубида ва Хожа Насир Тўсийнинг «Меъёр ул ашъор» ида, балки Ҳазрати Махдумий наввара марқадуҳи нуран (яъни Абдураҳмон Жомий – Б.В.)«Арўз»ларида йўқ эрдиким, бу фақир бу фан усулидин истихрож қилиб эрдиким, бу китобға изофа қилдим» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 44-45-бетлар).

Демак, Алишер Навоийнинг эътирофича, асарда олдинги рисолаларда тилга олинмаган масалалар ёритилган. Дарҳақиқат, «Мезон ул-авзон» да туркий халқлар шеърияти ва уларнинг расмий арузга муносабати масаласи биринчи марта тилга олиниб, ниҳоятда катта илмий аҳамиятга эга бўлган фикрлар баён этилган.

«Мезон ул-авзон»нинг ёзилган йили асарда кўрсатилмаган. Шунинг учун бу масалага оид тахминлар мавжуд бўлиб, шулардан бири асар XV асрнинг 90-йилларида (яъни, 90-99 йиллар орасида) ёзилган бўлса керак, деган фикрдир.

«Мезон ул-авзон»да арабий, форсий ва туркий тиллардаги шеъриятда қўлланилган ҳазаж, ражаз, рамал, мунсареҳ, музореъ, муқтазаб, сареъ, жадид, қариб, хафиф, мушокил, мутақориб, мутадорик, вофир, комил, тавил, мадид, басит каби ўн тўққизта баҳр ҳақида ўзбек тилидаги мисоллар асосида мулоҳаза юритилган.

Алишер Навоий мазкур баҳрларнинг хусусиятларини ёритиш билан бир қаторда улардан қайсилари араб шеъриятига хослиги, қайсилари Ажам ва туркий шеъриятда кўпроқ ишлатиладигани ҳамда замондошлари томонидан қўшилган янги баҳрлар ҳақида ҳам ўз кузатишлари натижаларини баён этган. Жумладан; «Тавил ва мадид ва басит баҳри араб шуаросининг махсусидур… ва Ажам шуароси анга машғул бўлмайдурлар.» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 58-бет).

Шундай бўлса-да, мазкур баҳрлар ҳақида сўз юритганда (кўрс.асар, 90-91-бетлар) шу баҳрларда ўзбек тилида ёзилган мисолларни ҳам келтирган. Бу билан, гарчи улар кам ишлатилса-да, аммо ўзбек тилида бу баҳрларда ҳам шеърлар яратиш мумкин, деган фикрни ифода этади. Бу мисоллар Алишер Навоийнинг қаламига мансуб байтлар бўлса керак.

Яна, асарда замондошлари ва Алишер Навоийнинг аруз баҳрларини бойитиш, янги доираларни тузиш соҳасидаги хизматлари ҳам алоҳида таъкидланади.

Жумладан, Алишер Навоий аруз баҳрлари доиралари қаторига ўзи аниқлаган «Доираи мужтамиа»ни қўшгани ҳақида камтарлик билан шундай ёзади: «Бу мазкур бўлган тўққуз асл баҳрнинг (сареъ, жадид, қариб, мунсареҳ, хафиф, музореъ, муқтазаб, мужтас, мушокил) солимини….бир доираи азимада жамъ қилиб, ҳар бирининг ўрниға алоҳида мисол келтуруб, тўққизтасини яна бир мисраъдин ҳам истихрож қилиб, ул «Доираи мужтамиа» дейилди ва бу доира расми замон зурафосидин баъзининг хаёлиға келиб эрди, аммо фақир анга тартиб бердим ва ул бу навъ сурат биладур» (сурати келтирилган: 16-том, 56-57-бетлар)

Алишер Навоий «Мезон ул-авзон»да ўзи ва замондошлари томонидан ўзбек арузига киритилган янги вазнлар ҳақида тўхталиб, шундай ёзади: «Чун доираға кирган буҳурдин фориғ бўлулди, яна бир неча вазнки, баъзини Ажам шуароси мутааххирлари айтибдурлар ва баъзи бу замонда назм топибдур ва ҳеч арузға дохил бўлмайдур, агарчи филҳақиқат аруз буҳуриға дохилдурлар, ишорате алар сори қилмоқ холи аз муносибате эрмас эрди. Ул жумладин, рамали махбундурки, ҳар мисраи саккиз рукндурки, байти ўн олти бўлғай, Хожа Исмат Бухорийда пурбаҳо дебдурлар, бу услуб биладур:

Қомату зулфу кўзу қошу узору хат ила холи лабингдурки,
аларча эмас, эй шўхи ситамгар,

Фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун
фаилотун фаилотун

Сарв ила сунбул наргис янги ойу қуёшу сабзаи жаннат
гиреҳи нофау гулбарг аро шаккар.

Фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун
фаилотун фаилотун».
(16-том, 91-бет).

Иккинчи мисол:
«Ажам шуаросининг мутааххирларидан баъзи мақбузи аслам биносини ўн олти рукнға қўюб, назм айтибдурлар, бу навъким, байт:

Юзунг хаёлида зор бўлдум, белинг ғамидин низор бўлдум,
Дедим бу шиддатда нола чекмай, нетайки беихтиёр бўлдум.

Фаулу фаълун фаулу фаълун, фаулу фаълун фаулу фаълун
(Фаулу фаълун фаулу фаълун, фаулу фаълун фаулу фаълўн)
(16-том, 86-бет).

Шуни эслатиш жоизки, бу мисолнинг муаллифи аниқ айтилмаган; иккинчидан, нашрда фақат саккиз рукн келтирилган, биз қавсда яна саккизтасини қўшдик; учинчидан эса Алишер Навоий мисолни «байт» деб номлаган бўлса-да, нашрда у бир байт сифатида эмас, балки икки байт сифатида келтирилган. Бу эса Алишер Навоий айтмоқчи бўлган фикрни тушинишга халақит беради.

«Мезон ул-авзон»да Алишер Навоий «турк улуси, батахсис чиғатой халқи аро шоеъ авзондурким, алар сурудларни ул вазн била ясаб, мажлисда айтурлар», деб «туюғ, қўшуқ, чинга, муҳаббатнома, мустазод, арузворий, туркий» каби сурудларни тилга олган, уларнинг мавзу, вазн ва тили ҳақида диққатга сазовор мулоҳазаларни баён қилган, ҳар биридан мисол келтириб, арузий баҳрларнинг вазнлари рукнларини ҳам қайд қилган. Асарнинг мазкур боби туркий аруз тарихини ўрганишдагина эмас, балки халқ қўшиқлари ва мумтоз ёзма шеърият орасидаги ўзаро таъсирни аниқлашда ҳам катта аҳамиятга эга. Фикрнинг исботи учун фақат битта суруд-чинга ҳақида ёзилганларни келтириш мақсадга мувофиқ кўринади:  «Яна «чинга»дурким, турк улуси зуфоф ва қиз кўчурур тўйларида ани айтурлар. Ул сурудедур бағоят муассир. Ва икки навъдур: бир навъи ҳеч вазн (арузий-Б.В.) била рост келмас ва бир навъида бир байт айтилурким, мунсареҳи матвийи мавқуф баҳридур ва «ёр-ёр» лафзини радиф ўрниға мазкур қилурлар, андоқким, байт:

Қайси чамандин эсиб келди сабо, ёр-ёр,
Ким дамидин тушти ўт жоним аро, ёр-ёр
(16-том, 92-93-бетлар).

Шундай қилиб, «Мезон ул-авзон» Шарқ поэтикасининг таркибий қисми бўлган арўз илмини туркий-ўзбек шеърияти қонун-қоидалари асосида ўзбек тилида ёритган ҳамда бу масалага доир кўпгина илмий муаммоларни ҳал қилган асардир. Бу иш эса кейинчалик Заҳириддин Муҳаммад Бобур томонидан «Аруз рисоласи»да ривожлантирилди.

«Муҳокамат ул-луғатайн» — «икки тил муҳокамаси» деб номланган бу асар 905 ҳижрий йилнинг жумодиюл аввал ойи- 1499 мелодий йилнинг декабр ойи охирларида чоршанба куни ёзиб тугатилган:

Бу номаки, ёзди қаламим тортиб тил,
Тарихин анинг жумодиюл-аввал бил.
Куннунг рақамини чоршанба қилғил,
Тўққиз юз йилдин ўтуб эрди беш йил.
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет)

«Муҳокамат ул-луғатайн» да туркий-ўзбек ва форс-тожик тилларини қиёсий ўрганиш воситасида туркий-ўзбек тилининг Шарқда машҳур бўлган араб ва форс-тожик тиллари даражасидаги мавқеидан сўз юритилади ҳамда улардан, хусусан форс-тожик тилидан фарқ қилувчи хусусиятлари турли хилдаги кўпгина мисоллар, жумладан «юз лафз» (юзта сўз)ни келтириб, талқин қилиш билан исботланади. Бу маъно Алишер Навоийнинг қуйидагича ёзганларида ҳам ўз ифодасини топган.

«Туркий ва сорт луғати кайфияти ва ҳақиқати шарҳида бу рисолани жамъ қилиб битидим ва анга «Муҳокамат ул-луғатайн» от қўйдум, то турк эли тили фасоҳату диққати ва балоғату вусъати… зоҳир қилдим. Ва хаёлимға мундоқ келурким, турк улуси фасиҳларига улуғ ҳақ собит қилдимки, ўз алфоз ва иборатлари ҳақиқати ва ўз тил ва луғатлари кайфиятидин воқиф бўлдилар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет).

Шуни эслатиш жоизки, Алишер Навоий туркий тилнинг фазилатлари ҳақида сўз юритганда ўша даврда машҳур бўлган араб, форс-тожик ва ҳинд тилларини камситмайди, аксинча уларнинг ҳар бирига хос бўлган хусусиятларни ҳам эҳтиром билан баён этади.

Бундан кузатилган мақсад туркий тилнинг фасоҳати ва балоғати ҳақида илмий асосланган мулоҳазаларни баён этиш билан бир қаторда «турк нозимлари (шоирлари) ўз алфозлари билан шеърға машғуллуқ қилғайлар ва кўнгул ғунчаси доғидинки, печлар чирманибдур, баҳор насимидек анфос била гулдек очилғайлар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 38-бет).

Демак, Алишер Навоий туркий тилнинг фасоҳати ва луғавий бойлигини далиллар билан исботлаш воситасида туркий тилдаги адабиёт-шеъриятнинг янада равнақ топиши лозимлигини ҳам назарда тутган.

«Муҳокамат ул-луғатайн»да фақат қиёсий тилшунослик масалаларидан сўз юритилган эмас, балки унда тил тарихи, ўзбек адабиёти тарихи, шеърий жанр ва бадиий санъатлар, форс-тожик адабиёти намояндалари асарлари ва ўзи (Алишер Навоий)нинг ижодига доир қимматбаҳо мулоҳазалар ҳам мавжуд.

Алишер Навоийнинг қайд қилишича, туркий тил ва туркий тилдаги адабиёт тарихи ўзаро чамбарчас боғлидир. Шунинг учун асарда Ҳулокухон, Амир Темур, Шоҳрух мирзо ҳамда Султон Ҳусайн Бойқаро замонларида туркий тилнинг ривожлангани туфайли туркий шеъриятнинг мавлоно Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атойи, Муқимий, Амирий, Яқиний, Гадойи, мавлоно Лутфий, Ҳусайний ва ўзи (Алишер Навоий) каби забардаст сиймолари майдонга келганларини алоҳида қониқиш билан уқтириб ўтади. Шунинг билан бирга бу жараённинг Султон Ҳусайн Бойқаро-Ҳусайний томонидан қўллаб-қуватлаши туфайли янада ривожлангани таъкидланади.

«Муҳокамат ул-луғатайн»да шеърий жанр (туюқ), бадиий санъатлар (ийҳом, тажнис, тарсеъ) ҳақида туркий шеъриятдаги ўзига хос хусусиятлари жиҳатидан маълумот берилади. Фикрнинг исботи учун мисолга мурожаат қилайлик:  «Шеърда барча табъ аҳли қошида равшан ва мажмуъи фусаҳо оллида1 мубарҳандурки, тажнис ва ийҳом бағоят куллийдир. Ва бу фархунда иборот ва хужаста алфоз ва ишоротда форсийдин кўпрак тажнисомез лафз ва ийҳомангез нукта борки, назмга мужиби зебу зийнат ва боиси такаллуфу санъатдур. Масалан: от лафзики, бир маъноси аламдур2, яна бир маъниси маркабдур3 ва яна бир маъниси амрдурким, тошни ё ўқни от, деб буюрғайлар. Бу тажнисда мундоқ дейилибдурким,

Байт:

Чун парию ҳурдур отинг, бегим,
Суръат ичра дев эрур отинг, бегим.
Ҳар хадангеким, улус андин қочар,
Нотавон жоним сари отинг, бегим.»
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 17-бет).

Эслатилганидек, «Муҳокамат ул-луғатайн» да форс-тожик адабиётининг Хоқоний, Анварий, Фирдавсий, Низомий, Саъдий, Хусрав Деҳлавий, Салмон Соважий, Хожуи Кирмоний, Ашраф, Абдураҳмон Жомий каби машҳур намояндаларининг асарлари, уларнинг турли жанрлар соҳасидаги хизматлари мухтасар тарзда бўлса-да, адабиётшунос сифатида баҳоланган ва хулосавий фикрлар баён этилган. Жумладан, форсий тилда қасида жанрининг мукаммал намуналарини яратган Хоқоний, Анварий, Заҳир, Салмонлар; маснавий-достон соҳасида «устози фан Фирдавсий ва нодири замон Шайх Низомий»(16-том, 35-бет); ғазал жанри соҳасида мухтареъ Шайх Саъдий ва Ҳофиз Шерозийлар эканликлари ҳақидаги хулосавий фикрлар ҳозирги адабиётшунослар томонидан фақат эътироф этилиб қолмасдан, балки улар илмий жиҳатдан ҳам исботланган.

Бундан ташқари Алишер Навоий араб шеъриятининг забардаст намояндалари ҳақида ҳам мухтасар, аммо ҳозирги кунда араб адабиётшунослари томонидан маъқулланган мулоҳазаларни баён этади. Жумладан: «То мулк араб хулафоси ва салотинида эрди, фалак ул вақтда назм дабирига араб тили била жилва берди, андоқки, Ҳассон Собитдек ва Лахитдек малик ул-калом сухангузорлар ва маъниофарин фасоҳатшиорлар пайдо бўлдилар ва ўз тиллари била назм адосининг додини бердилар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 35-бет).

Алишер Навоийнинг араб шоирлари ҳақидаги мухтасар, аммо ҳаққоний мулоҳазалари XX аср араб адабиётшуноси Ҳанна ал-Фохурийнинг «Араб адабиёти тарихи» китобида қўллаб-қувватланган. Масалан, Ҳанна ал-Фохурий VII асрда фаолият кўрсатган Ҳассон ибн Собит (ваф.-54 ҳижрий-674 мелодий йил) ижодининг аҳамияти ҳақида сўз юритиб, уни ислом даври араб адабиётида исломий ва сиёсий шеъриятнинг асосчиси эканлигини алоҳида уқтиради.

Кўринадики, Алишер Навоий Ҳассон ибн Собитни малик ул-калом деб таърифлаган бўлса, Ҳанна ал-Фохурий уни исломий ва сиёсий шеъриятнинг асосчиси тарзида тавсифлайди. Демак, Алишер Навоий XV асрдаёқ бу шоирнинг мавқеини ўша давр адабиётшунослиги мезони асосида «малик ул-калом» ибораси билан тўғри аниқлаган. Келтирилган мулоҳазалар шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоий «Муҳокамат ул-луғатайн»да ўзини фақат тилшунос олим сифатида эмас, балки араб, форс ва туркий адабиёт тарихининг ҳам улкан билимдони – олими эканини намойиш этган.

«Муҳокамат ул-луғатайн»нинг адабиётшунослик соҳасидаги аҳамияти юқорида қайд қилинган фазилатлар билан чекланмайди. Асарда Алишер Навоийнинг туркий ва форсий тилларда яратган асарлари, уларнинг ёзилиш сабаб ва тарихлари, ижодий ҳамкорликлари ҳақида маълумотлар учрайдики, улар улкан шоирнинг ижодий таржимайи ҳолини яратишда қимматбаҳо материал бўлиб хизмат қилади. Бу жиҳатдан «Хазойин ул-маони», «Туҳфат ул-афкор», «Хамса» ва бошқалар ҳақида ёзганлари ардоқлидир.

Бундан ташқари «Муҳокамат ул-луғатайн»нинг адабий аҳамияти яна шу билан ҳам белгиланадики, унда ўша давр насри учун хос услуб – сажъ санъати (насрда оҳангдорлик ва қофия, радиф унсурлари) маҳорат билан ишлатилган ҳамда турли хил шеърий навълардан мисол келтириш билан зийнатланган.

Мисоллар

Сажъ санъати:
«Такаллум аҳли хирманининг хўшачини ва сўз дурри самини махзанининг амини ва назм гулистонининг андалеби нағмасаройи, яъни Алишер ал-мутахаллис бин Навойи … мундоқ арз қилурким…»
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 8-бет).

Яна:
«Умид улким, бу фақирни хайр дуоси била ёд қилғайлар ва руҳумни анинг била шод қилғайлар».
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет).

Шеърий парчалар. Рубоий:

Эй сўз била қилғон офариниш оғоз,
Инсонни арода айлағон маҳрами роз.
Чун «кун фа якун» сафҳасига бўлди тироз,
Қилғон они нутқ ила боридин мумтоз.
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 7-бет)

Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн» илмий асари туркий тилшуносликнинг нодир ёдгорлиги бўлиб, унда туркий тилнинг ўзига хос хусусиятлари, унинг буюк аҳамиятга молик бадиий ёдгорликларни яратишга қодирлиги масаласи илмий асосда ёритилган. Шунинг билан бирга асарнинг мавзу доираси кенг бўлиб, унда умуман адабиётшуносликнинг турли хилдаги муҳим муаммолари тилга олинган ва ўша даврдаги насрнинг ўзига хос хусусиятлари ўз ифодасини топган.

2. Тазкира. Тазкира арабча «зикр» сўзидан бўлиб, эсдалик дафтари маъносини англатади. Тазкиранинг мавзу доираси кенг бўлиб, унда асотирий ва тарихий воқеалар, шахслар, фалсафий қараш ва нафис санъат, адабиёт ҳамда шеъриятга мансуб шахслар ҳақида сўз юритилади . Шу жиҳатдан тазкиралар соҳаларга бўлиниб, тарих, фалсафа, санъат ва адабиётга доир тазкиралар мавжуд. Жумладан, «Тазкираи Муқимхоний» (тарихга оид), «Тазкират ул-авлиё» (фалсафа аҳли – мутасаввуфларга оид), «Тазкират уш-шуаро» (шоирларга оид), «Тазкираи хаттотон» (хаттотларга оид) ва бошқалар.

Алишер Навоий замонасига қадар ёзилган тазкиралар асосан араб ва форс-тожик тилида эди. XV асрга қадар туркий тилда ёзилган тазкиралар ҳозирча жуда оз. Жумладан, Рабғузийнинг «Қиссас ул-анбиё»си шундай асарлар сирасига, яъни пайғамбарлар ҳақидаги қиссалар- зикрлардир. Алишер Навоий бу ҳолатни ҳисобга олиб, ўзбек тилида тарих, фалсафа ва адабиёт соҳаларига дахлдор тазкираларни майдонга келтирди. Булар-тарих ва фалсафага оид «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам», фалсафа аҳли-мутасаввуфларга бағишланган «Насойим ул-муҳаббат» ҳамда замондош шоирлардан баҳс юритувчи «Мажолис ун- нафоис» дир. Шуни эслатиш жоизки, булардаги муштарак хусусият воқеа ва шахслар фаолияти зикр қилинганлигида кўринса-да, аммо ҳар бир асарнинг мавзуи билан боғлиқ ўзига хос тузилиши ва баён услуби бор. Шу жиҳатдан бу асарларнинг ҳар бири алоҳида илмий-адабий ёдгорлик сифатида қаралади.

1.«Тарихи анбиё ва ҳукамо»- «Пайғамбарлар ва файласуфлар тарихи» деб номланувчи бу асар аслида Алишер Навоий томонидан «Зубдат ул-таворих» (Тарихлар қаймоғи) деб аталган жомеъ асарнинг биринчи қисмидир. Асарнинг ёзилиш тарихи 1485-1498 йиллар оралигида деб тахмин қилинади.

«Тарихи анбиё ва ҳукамо» икки қисмдан иборат бўлиб, биринчисида Одам Ато авлодларидан чиққан пайғамбарлар, жумладан Нуҳ, Иброҳим,Исмоил, Яъқуб,Юсуф, Довуд,Сулаймон ва Исо кабиларнинг фаолиятидан ҳикоя қилинган бўлса, иккинчи қисмда Луқмони Ҳаким, Фишоғурс, Суқрот, Афлотун,Аристотилис, Бузуржмеҳр ва бошқа ҳаким- файласуфлар ҳақида мухтасар сўз юритилган.
Асарнинг пайғамбарлар қисмида Юсуф а.с. зикрининг аввалида ўзининг ижодий ниятини ифода этиб, «умр омон берса, турк тили била… бу қисса назмин ибтидо қилиб, интиҳосига еткургай»,-деб ҳам ёзади. Аммо бу назмий қисса ёзилмаган.

«Тарихи анбиё ва ҳукамо асари» Алишер Навоийнинг пайғамбарлар ва олимлар ҳақида ниҳоятда чуқур билимга эга эканлигини намойиш этади. Улуғ мутафаккир бу соҳадаги билимларини баён этиш билан, ўтган буюк сиймолар ҳақида ҳикоя қилиш, уларнинг ҳикматомиз сўзларини келтириш билан ёшларни комил инсон бўлиб етишувлари лозимлигини уқтиргандай бўлади. Шуниси диққатга сазоворки, асарда тилга олинган шахслар- пайғамбарлар ҳам, ҳаким-файласуфлар ҳам Шарқ ва Ғарбга мансуб улуғ сиймолардир. Демак, Алишер Навоий асарда умуминсоний қадриятлар ҳақида сўзлайди ва улардан баҳраманд бўлишга даъват этади. Худди ана шу мақсадда у улуғ юнон файласуфи Афлотун (Платон) ҳакимнинг « жуд тиламай бермакдур, невчунки тилаб берган тилаганнинг мукофотидур», ҳикматини куйидаги байтда баён этади:

Тиламай жуд қил сахий эрсанг,
Тиламак муздидур тилаб берсанг
(МАТ, 2О томлик, 16-том,193 –бет)

Ёки, машҳур юнон файласуфи ва табобат соҳасининг билимдони Жолинус ҳаким (Гелен)нинг «беморким иштаҳаси бўлғай, ул тандурустдин яхшироқдурким, иштаҳаси бўлмағайким, анга сиҳат ортар ва мунга ранж» ҳикматини шеърий тарзда қуйидагича баён этган:

Бемори муштаҳийға саломат нишонидур,
Чун тандуруст муштаҳий эрмас, зиёнидур.
(МАТ, 2О томлик, 16-том,194-бет)

Ва ниҳоят, Нуширавони одилнинг вазири Бузуржмеҳрнинг «йигитликда илм касб қилмоқ ва қарилиғда ани амалга келтирмак яхшидур»,- ҳикматини қуйидаги машҳур байтида умумлаштирган:

Йигитлиғда йиғ илмнинг махзани,
Қарилиғ чоғи харж қилғил ани.
(МАТ, 2О томлик, 16-том, 194-бет)

Демак, «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асари Алишер Навоийнинг умумий тарихни мухтасар тарзда ўзбек тилида ёзиш ниятининг биринчи қисмини ташкил этиб, унда умумбашарий тарихга бир назар ташланган ва пайғамбарлар ҳамда файласуф ҳакимлардан айримлари тўғрисида фикр юритилган.

2. «Тарихи мулуки Ажам» .Бу асар Алишер Навоий томонидан «Зубдат ул-таворих» тарзида тилга олинган туркий тилдаги умумий тарих ҳақидаги жомеъ китобнинг иккинчи қисми бўлиб, унда Ажам подшоҳлари тарихидан мухтасар сўз юритилган. «Зубдат ул-таворих»-нинг учинчи қисмини турк подшоҳларининг Ҳусайн Бойқарогача бўлган тарихи ташкил этилиши назарда тутилган бўлсада, аммо уни ёзиш амалга ошмаган кўринади.

«Тарихи мулуки Ажам»да бу соҳада мавжуд бўлган китобларнинг маълумотлари қиёсан ўрганилиб, таҳлил қилиниб, Ажам подшоҳларининг тўрт (пешдодий, каёний, ашконий, сосоний) табақага мансублари ҳақида сўз юритилган. Алишер Навоий бу асарда нозикфаҳм тарихшунос сифатида кўзга ташланади. Чунки у турли тарихий ва бадиий китоблардаги бу мавзуга оид тумтароқ маълумотлар гирдобига тушиб қолмайди, балки тарихий ҳақиқатни аниқлашга интилиб, кўп вақт бунга эришади. Масалан, Искандар ҳақида сўз юритаётганда унинг салтанати даврини 500 йил деб ёзган Хусрав Деҳлавий ақидасини ёки «икки қарн»- олтмиш йил деб ёзган Низомий фикрини маъқулламайди, балки шундай ёзади: «Аксар таворихда анинг умрин ўттиз олти йил ва салтанатин ўн уч йил битибдурлар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 216-бет). Бу эса тарихий ҳақиқатга яқиндир. Ҳозирги тарихшунос олимларнинг ёзишларича, Македониялик Александр мелодгача 356 йилда туғилиб, 336 йилда отаси Филип ўлимидан сўнг тахтга ўтирган ва 323 йилда вафот этган. Демак, Александр 33 йил умр кўриб, 13 йил ҳукмронлик қилган.1 Бу ҳол эса Алишер Навоийнинг тарихий воқеаларни баён этишда нақадар катта масъулият ва донишмандлик билан ёндашганидан гувоҳлик беради.

«Тарихи мулуки Ажам» воқеалари Каюмарс подшоҳлиги баёнидан бошланиб, Яздижирд подшоҳлиги ҳикояси билан ниҳоясига етади. Асарда сажъ санъати, шеърий парчалар кўп қўлланилган. Китоб Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган маснавий билан якунланиб, унда турк подшоҳлари тарихини Ҳусайн Бойқаро даврини ҳам қамраб олган ҳолда ёзиш нийяти борлиги очиқ айтилган. Аммо, қайд қилганимиздек бу яхши ният амалга ошмай қолган.

3. «Насойим ул-муҳаббат». Асарнинг тўлиқ номини Алишер Навоий шундай келтиради: «Насойим ул-муҳаббат мин шамойим ул-футувват», яъни «Муҳаббат шабадалари ва дўстликнинг хушбуй ҳидлари».

Мазкур китобнинг ёзилиш тарихи 901 ҳижрий – 1496 мелодий йилдир. Алишер Навоий шу асарнинг кириш қисмида унинг ёзилиш сабабини баён қилиб, «Насойим ул-муҳаббат» Абдураҳмон Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс» асаридан илҳомланиб, уни янада мукаммаллаштириб ёзилганини уқтиради.

Дарҳақиқат, Абдураҳмон Жомийнинг мутасаввуфлар тарихи – тазкираси ҳисобланмиш «Нафаҳот ул-унс» асари 1476-1477 йилда Алишер Навоийнинг хоҳиши билан ёзилган бўлиб, унда 618 мутасаввуф (584 эркак, 34 аёл)нинг зикри берилган.

Асарда араб ва форс-тожик мутасаввуфларига кенг ўрин ажратилган бўлиб, туркий мутасаввуфлар зикри тўлиқ эмасди. Иккинчи томондан эса мутасаввуфлар ҳақида туркий-ўзбек тилида бирорта тазкира мавжуд эмас эди. Алишер Навоий ана шуларни назарда тутган ҳолда мутасаввуфлар ҳақида туркий- ўзбек тилида тазкирани яратиб, унга кўп янгиликлар киритди, туркий машойих-мутасаввуфлар тарихини ҳам ўша давр нуқтайи назаридан биринчи бўлиб мукаммал тарзда майдонга келтирди. Бу эса Алишер Навоийнинг ниҳоятда улуғ хизматларидан биридир. Бу ҳақда Алишер Навоийнинг ўзи китобнинг кириш қисмида шундай гўзал ва аниқ ёзганки, уни тўлиқ келтириш ҳар қандай шарҳу изоҳдан афзалдир.

Алишер Навоий ёзади:  « Тарих тўққуз юз бирдаки, ул китоб («Нафаҳот ул-унс»)нинг таълифидан йигирма йил ўтуб эрди, Тенгри таоло тавфиқи бирла бу улуғ ишға илик урдум ва бу азим амрға қалам сурдум. Ва Ҳазрат шайх Фаридуддин Аттор қ.с. битган «Тазкират ул-авлиё»дин баъзи кибор машойихким, «Нафаҳот ул-унс»ға дохил бўлмабдур эрди, ҳар қайсини муносиб маҳалда дохил қилдим. Ва Ҳинд машойихи шарҳи ҳам («Нафаҳот ул-унс»да) оз мазкур эрди, мумкин бор тилаб, топиб, ҳазрат Қутб ул-авлиё Шайх Фарид Шакарганж қ.с.дин сўнгги машойихгача илҳоқ қилдим (яъни киритдим, қўшдим). Ва турк машойихи зикри ҳам («Нафаҳот ул-унс»да)озроқ эрди, они доғи Ҳазрат шайх ул-машойих Хожа Аҳмад Яссавий р.а.дин бу замонғача улча мумкин бор тилаб, топиб, зикрларин ва баъзи ҳолоту сўзларин ўз маҳаллида дарж қилдим. Ва Ҳазрат Махдумий н.м.н. (Абдураҳмон Жомий)нинг оти ва муосиру мусоҳиб машойих қ.а.зикри дағиким, ул мутабаррук китобда («Нафаҳот-ул-унс»да) йўқ эрди, мунда қўшдум. Ва ул китобда («Нафаҳот ул-унс»да) дағи авлиёуллоҳ зикридин баъзи сўзким, замон аҳлиға кўп муҳтож ун-илайҳ эрмас эрди (яъни замон аҳлига унча эҳтиёжи йўқ эди) итноб ваҳмидин (яъни, чўзилиб кетишидан қўрқиб) таркин тутдим (яъни, қисқартирдим)». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 12-13-бетлар).

Бу парчадан маълумки, «Насойим ул-муҳаббат» Абдураҳмон Жомий «Нафаҳот ул-унс»идан илҳомланиб ёзилган мукаммал ва мустақил қомусдир.

«Насойим ул-муҳаббат» кириш, асосий қисм ва хулосадан иборат. Асарнинг «Кириш» қисмида мутасаввуфлар учун муштарак бўлган одат ва фазилатлар мухтасар тарзда баён этилган.

«Насойим ул-муҳаббат»да 770 мутасаввуф (735 эркак, 35 аёл) ҳақида маълумот келтирилган. Асарнинг эркак мутасаввуфлар ҳақидаги қисми Шайх Увайс Қараний зикри билан бошланиб, Абдураҳмон Жомий зикри билан якунланса, аёл мутасаввуфларга бағишланган қисми Робиаи Адавиядан бошланиб, Бибичаи Мунажжима зикри билан ниҳоясига етади.

Қайд қилинганидек, асарда турк машойихларига кенг ўрин ажратилган бўлиб, унда Хожа Аҳмад Яссавий, Қутбиддин Ҳайдар, Ҳаким ота, Исмоил ота, Исҳоқ ота, Ҳубби хожа , Кўк шайх, Темурчи ота, Худойқули шайх, Илёс Шайх ва бошқалар зикри келтирилган. Бундай зикрлардан айримлари қуйидагилардир:

«Хожа Аҳмад Яссавий қ.т.с. Туркистон мулкининг шайх ул-машойихидур. Мақомоти олий ва машҳур, каромоти мутаволи ва номаҳсур эрмиш. Муриду асҳоби ғоятсиз ва шоҳу гадонинг иродат ва ихлоси остонида ниҳоятсиз эрмиш». (МАТ, 20 томлик, 17-том, 419-бет).

«Қурқут ота а.р. Турк улуси аросида шуҳрати андин ортуғроқдурки, шуҳратқа эҳтиёжи бўлғай. Машҳур мундоқдурки, неча йил ўзидин бурунқини, неча йил ўзидин сўнгги келурни дебдурлар…»
(МАТ, 20 томлик, 17-том, 421-бет)

«Илёс шайх р.т. Муҳаммад шайх р.нинг ўғлидур. Зоҳир улумида бу силсилада андин олимроқ йўқ эрмиш… Арабиятда моҳир эрмиш. Ва ул тил била сўзлашур эрмиш ва назм дағи айтур эрмиш. Ва Самарқандда Қум тоғида сокин эрмиш. Муборак марқади гўё ҳам анда-ўқдур. (МАТ, 20 томлик, 17-том, 423-бет.)

«Насойим ул-муҳаббат»да араб ва форс-тожик тилида мингдан ортиқ оят, ҳадис, ҳикмат ва шеърий парчалар келтирилган. Улар машойихлар ёки Навоийнинг тилидан баён қилинганлар.

Шундай қилиб, «Насойим ул-муҳаббат» ислом цивилизацияси ҳудудларида VII-XV асрлар давомида фаолият кўрсатган араб, форс, турк ва ҳинд мутасаввуфларидан баҳс юритадиган ва ўша даврда бу соҳада мукаммал ҳисобланган тазкира-қомуслардандир.

Мамлакатимизда мазкур асар биринчи марта Алишер Навоий асарлари 15 томлигининг 15-томида қисқартирилган тарзда нашр этилган бўлса(Тошкент, 1968), унинг тўлиқ матни МАТнинг 17-томида босилди (Тошкент, Фан, 2001).

4. «Мажолис ун-нафоис». «Нафосат аҳлининг мажлислари» деб аталган бу машҳур асарнинг биринчи таҳрири 1491мелодий йилда яратилиб, шундан сўнг у янада тўлдирилади ва 1498 мелодий йилда унинг иккинчи-тўлдирилган нусхаси майдонга келади. Асарнинг биринчи таҳририда 350та шоир киритилган бўлса, иккинчи таҳрирда 459та шоир ва шеъриятга дахлдор сиймоларнинг зикри келтирилган.

«Мажолис ун-нафоис»нинг кириш қисмида уқтирилганидек, унда Султон Ҳусайн Бойқаро таваллудидан (1438й) то китоб яратилган давр оралиғида фаолият кўрсатган шеър ва шеъриятга алоқадор сиймолар, яъни асосан Алишер Навоийга замондош бўлганларнинг зикри келтирилган.

Маълумки, Алишер Навоийга қадар ва унинг замонасида ҳам араб ва форс-тожик тилида шоирларга бағишланган кўпгина тазкиралар яратилган эди. Масалан, Саолибийнинг «Ятимат уд-даҳр», Давлатшоҳнинг «Тазкират уш-шуаро» ва бошқалар. Бас шундай экан, Алишер Навоий яратган тазкира бошқалардан фарқ қилади-ми, агар фарқ қилса, улар нималардан иборат?-деган саволнинг пайдо бўлиши табиийдир. Бу саволга қуйидагича жавоб қайтарса бўлар:

1. Алишер Навоийгача бўлган тазкираларнинг ҳаммаси араб ёки форс-тожик тилида ёзилган бўлиб, уларда асосан араб шеърияти ёки форс-тожик шеърияти намояндалари ҳақида маълумот берилган.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и эса туркий-ўзбек тилида ёзилган бўлиб, унда XV асрдаги зуллисонайн адабий муҳитнинг хусусиятига кўра ҳам туркий-ўзбек ва ҳам форсий-тожик тилида ижод қилган шоирлар қамраб олинган.Асарда шоирларга дахлдор маълумотлар ўзбек тилида бўлиб, уларнинг асарлари қайси тилда (туркий, форсий) ёзилган бўлса, айнан келтирилган.
Шу жиҳатдан «Мажолис ун-нафоис» тазкираси XV асрдаги туркий-ўзбек шеърияти ва форсий-тожик шеърияти ҳақида маълумот берувчи муҳим манбадир. Шундан келиб чиқиб, бу асар XVI-XVIII асрлар давомида тўрт марта Фахрий Ҳиротий, Муҳаммад Қазвиний, Шоҳ Али, Абулбоқи Шариф Разавийлар томонидан форс-тожик тилига таржима қилинган эди.

2. Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»ида шоирларни жойлаштириш, уларга доир маълумотлар бериш, асарларидан намуна келтириш ва уларга баҳо бериш мезони бошқа тазкирадагилардан фарқ қилади. Жумладан, Алишер Навоий асарнинг биринчи, иккинчи ва учинчи мажлисларида шоирларни кўргани-кўрмагани, мулоқотда бўлгани ва бўлмагани нуқтайи назаридан жойлаштиради; иккинчидан, шоирлар асарларидан энг яхши намуна сифатида бир ёки икки байтни келтиради; шоирлар билан мулоқотда бўлган бўлса, ўзининг унга бўлган шахсий ёки ижодий муносабатини ҳам уқтириб ўтади; шоирлар ҳақидаги маълумотлар эса ҳаққоний ва холисоналиги билан ажралиб туради.

3. Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»ида Шарқ адабиётшунослигидаги икки анъана кўринади: бири-тазкирачилик, иккинчиси бирор-бир шоир шеърларига шарҳ ёзиш.

Маълумки, бирор-бир шоир шеърларига шарҳ ёзиш араб ва форс-тожик адабиётшунослигида анча тажрибаларга эга. Жумладан, Ҳофиз, Румий асарларига ёзилган шарҳлар. Аммо бу тажриба туркий-ўзбек тилидаги адабиётшуносликда Алишер Навоийгача бўлган даврда кўзга ташланмайди.

Алишер Навоий туркий адабиётшуносликдаги бу бўшликни тўлдириш мақсадида «Мажолис ун-нафоис» тазкирасининг саккизинчи мажлисида Ҳусайн Бойқаро шеъриятига ёзган шарҳини жойлаштиради. Шунинг натижасида «Мажолис ун-нафоис»да ҳам тазкирачилик анъанаси ва ҳам шарҳ ёзиш анъанаси мужассам бўлиб, «Мажолис ун-нафоис»нинг бошқа тазкиралардан фарқ қилувчи хусусиятини ҳам майдонга келтиради. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий туркий-ўзбек адабиётшунослигида шоирлар шеърларига шарҳ ёзиш анъанасини бошлаб беради. Алишер Навоий бу анъанани Шоҳ Ғариб мирзо девонига шарҳ ёзиш билан давом эттириш ниятида эди, аммо бу ният амалга ошмаган кўринади.

4.Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да биринчи марта Амир Темур ва темурийзода шоирлар ҳақида тизимли маълумот ва асарларидан намуналарни келтиради. Бу ниҳоятда муҳим ва нодир маълумотлардир.

Демак, Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и ўзининг бу ва бошқа хусусиятлари билан бундан олдин яратилган тазкиралардан фарқ қилади ҳамда тазкирачилик анъанасида, хусусан Мовароуннаҳр, Хуросон, Озарбойжон ҳудудларида XVI-XIX асрлар давомида яратилган тазкираларда замондошларга бағишланганлик анъанасининг устивор бўлишига сабабчи бўлади.

Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и кириш, саккиз мажлис ва хилватдан иборат.

«Кириш» қисмида асарнинг ёзилиш сабаблари баён этилган.

«Мажолис ун-нафоис»даги мажлисларни уч гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга- биринчи, иккинчи ва учинчи мажлислар мансуб. Уларда шоирлар Алишер Навоийнинг ўша муаллифлар билан учрашган-учрашмаганлиги мезони асосида жойлаштирилиб, 311 шоирнинг зикри келтирилган. Иккинчи гуруҳга-тўртинчи, бешинчи ва олтинчи мажлисларни киритиш мумкин. Буларга шеъриятга дахлдор шахслар – фозиллар, мирзодалар ҳамда Хуросондан ташқари ҳудудларда яшовчи 125та фозил ва донишманд кишилар киритилган. Учинчи гуруҳга-еттинчи ва саккизинчи мажлисларни киритиш мумкин. Бу мажлисларда шеър ва шеъриятга дахлдор Амир Темур ва темурийзодалар (23 киши) зикри берилган.

«Мажолис ун-нафоис» нинг биринчи мажлиси Амир Қосим Анвор зикри билан бошланиб, унинг саккизинчи боби Ҳусайн Бойқаро зикри билан ниҳоясига етади. «Хилват» бўлимида эса Ҳусайн Бойқаронинг нозик шеършунослигидан далолат берувчи ҳаётий ҳикоятлар келтирилади ва асар якунланади.

«Мажолис ун-нафоис»да Алишер Навоий таржимайи ҳоли, устоз ва замондош шоирлар билан учрашувлари, жумладан, Абдураҳмон Жомий, мавлоно Лутфий, Фазлуллоҳ Абулайсий, Мирзобек, Сайфий Бухорий, Шайхимбек Суҳайлий ва бошқалар ҳақида ниҳоятда қимматли маълумотлар бор.

«Мажолис ун-нафоис» XV асрдаги кўпқиррали адабий муҳитнинг ниҳоятда ёриқ кўзгуси бўлганидан ундан адабий муҳит таркиби, хусусиятлари (зуллисонайнлик, жанрий ранг-баранглик), ундаги адабий йўналишлар (юксак мазмунли бадиий ёдгорликлар яратиш ва шаклбозлик), ҳар бир шоирнинг ўзига хос фазилатлари ҳақида нодир маълумотлар жой олган.

«Мажолис ун-нафоис» туркий адабиётшуносликнинг нодир илмий ёдгорлиги бўлиши билан бир қаторда ўша давр насри учун хос бўлган бадиийлик хусусиятлари (сажъ, шеърий парчалар) билан зийнатланган асардир.

«Мажолис ун-нафоис»нинг илмий танқидий матни араб алифбосида Суйима Ғаниева томонидан нашр эттирилди (Тошкент, Фан, 1961). Унинг тўлиқ матни МАТнинг 13-томида (Тошкент, Фан, 1997) нашр этилди.

Шундай қилиб, Алишер Навоий насрий асарларининг тазкира гуруҳига мансублари жанр ва мавзу доирасининг ранг-баранглиги, туркий-ўзбек насрининг нодир ва бебаҳо ёдгорликлари бўлгани билан аҳамиятлидирлар. Бу асарлар Алишер Навоий ижодий-илмий мероси кўламининг нақадар кенг эканлигини яна бир карра намойиш этиб, унинг ўзбек халқи тамаддуни хазинасини ноёб дурдоналар билан бойитганидан далолат беради.

3.Ҳолот. Ҳолот баъзан маноқиб-ҳолот машҳур сиймолар (мутасаввуф, шоир, адиб) вафотидан сўнг уларнинг ҳаёти, фазилатларига бағишланиб ёзилган асардир. Ҳолотларни тазкиранинг маълум забардаст сиймоларга бағишланган хили деса бўлади. Алишер Навоийнинг устози ва пири Абдураҳмон Жомий ҳақидаги «Хамсат ул-мутаҳаййирин» (беш ҳайрат, 1492-1493 йилларда ёзилган), отахони Саййид Ҳасан Ардашерга бағишланган «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер» (1488-1489 йилларда ёзилган), дўсти ва яқин сўҳбатдошларидан бири Паҳлавон Муҳаммад Гўштигир тўғрисидаги «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад» (1493-1494 йилларда ёзилган) кабилар ана шундай асарлар (ҳолот-маноқиб) сирасига киради.

Алишер Навоийнинг маноқиб-ҳолотлари XV асрнинг адабий, маданий ва маънавий ҳаётида катта мавқе эгаллаган сиймоларга бағишланганлиги, ўзбек ва тожик адабий алоқалари тарихини ўрганишга катта ҳисса қўшганлиги, ўзининг (Алишер Навоийнинг) таржимайи ҳоли, ижодий фаолиятига доир маълумотларнинг мавжудлиги жиҳатидан муҳим илмий-адабий аҳамиятга эга.

Алишер Навоий ҳолот- маноқибларининг тузилиши, баён услуби ўша давр насрининг қонун-қоидалари, бадиийлик шарт-шароитларига мос бўлиб, уларда сажъ санъати, шеърий парчалар, ҳикоёт ва ривоятлар ҳам ўринли ишлатилган. Асарларда номлари эслатилган Абдураҳмон Жомий, Саййид Ҳасан Ардашер ва Паҳлавон Муҳаммад Гўштигир каби тарихий сиймолар бадиийлик тамойили асосида қаламга олинганликлари туфайли тарихий-бадиий образ тарзида кўзга ташланиб турадилар.

Мазкур сиймоларнинг руҳий ҳолати, одамлар билан муносабати, хатти-ҳаракати, доно сўз ва панд-насиҳатлари турли хилдаги ҳикоя ва ривоятлар воситасида баён қилинади. Натижада ана шу жараёнда бу тарихий шахсларнинг ниҳоятда жозибали бадиий сиймолари гавдаланади. Шунинг учун бу ҳолотларни мутолаа қилган ўқувчи Абдураҳмон Жомийни ҳам, Сайид Ҳасан Ардашерни ҳам, Паҳлавон Муҳаммадни ҳам севиб қолади, ҳамиша ана шундай кишилар билан бирга бўлишни орзу қилади. Мазкур асарлардан кузатилган маърифий-тарбиявий мақсад ҳам шундан иборатдир.

Шуни ҳам эслатиш жоизки, мазкур ҳолотларда фақат юқорида номлари тилга олинган тарихий шахсларгина эмас, балки улар билан ёнма-ён яшаган кўпгина шахслар ҳам тасвирланган. Масалан, «Хамсат ул-мутаҳаййирин» да Абдураҳмон Жомий билан бир қаторда Султон Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий, Шайхимбек Суҳайлий, Дарвеш Ҳожи Ирқбанд (боғбон), Мутаҳҳари Удий (хонанда ва созанда), Саййид Ғиёс (боғбон), Маҳмуд Ҳабиб (девона), мавлоно Абдусамад (хаттот), Хожа Носириддин Убайдуллоҳ-Хожа Аҳрор Вали, Абдуллоҳ Марвар

Алишер Навоий ўзининг кўпқиррали ижодий фаолияти давомида нафақат туркий халқлар, балки жаҳон тамаддуни хазинасига қимматбаҳо илмий-бадиий асарларни ҳадя этди. Бу асарлар эса Алимшер Навоий ҳаётлиги вақтидаёқ туркийгўй ва форсийгўйлар орасида кенг тарқалди, унга жавобан асарлар ёзиш анъанаси бошланди.

Фикримизнинг истиботи учун Алишер Навоийнинг «кошки» радифли ғазалига Абдураҳмон Жомийнинг форс тилида ўхшатма ёзгани, Ҳусайн Бойқаронинг эса жавобия ғазал битганини эслатиш мумкин. Бу ҳол Алишер Навоий умр кечирган Ҳирот шаҳрида содир бўлган. Аммо худди шу вақтда Рум ( Туркия) да ҳам Алишер Навоий ғазалларига жавобан ёзилган шеърларнинг майдонга келиши эса Алишер Навоий асарларининг нафақат тарқалиш доираси, балки ундан илҳом олиб, асарлар ёзиш анъанаси доирасининг ҳам кенгайиб бораётганидан далолат беради. Бу жиҳатдан Истанбул университети профессори Осман Фикри Серткая ҳамда Ойша Гул Серткаяларнинг кейинги тадқиқотларида муҳим далиллар келтирилган.2 Жумладан, Ойша Гул Серткаянинг Истанбул кутубхоналаридаги қўлёзмалардан аниқлашича, XV асрнинг 80- йилларида Шайхзода Абдураззоқ Бахши Алишер Навоийнинг:

Сени кўргач дер эдим бир меҳрубоним бор эмиш,
Аллоҳ-Аллоҳ не бало ботил гумоним бор эмиш,-

матлаъли ғазалига иккита назира- ғазал ёзган экан:

1.Подшоҳим даврида бир хуш замоним бор эмиш,
Барча хавфу ҳам хатардин кўп амоним бор эмиш.

2.Ул парирухким анинг оғзи ажойиб тор эмиш,
Кўрса минг зоҳид куюб, лаъли лабига зор эмиш.

Диққатга сазовор жойи шундаки, Шайхзода Абдураззоқ Бахши Алишер Навоий ғазалини келтиришидан олдин шундай ёзган экан: «Амлаҳ уш- шуаро мавлоно Навоий айтур», яъне «шоирларнинг ширинсўзлиси бўлмиш мавлоно Навоий айтади».

Демак, Алишер Навоий ҳаётлиги вақтидаёқ фақат Хуросон ва Мовароуннаҳрда эмас, балки Рум диёрида ҳам ширинсўзли моҳир шоир сифатида эътироф этилиб, унинг шеърият мактаби- маҳорат мактаби сифатида қаралган ва анъанаси давом эттирилган.

Бундай ҳол XVI-XX асрларда озарбойжон ( Фузулий), туркман (Махтумкули), турк (Мулло Ажам Ҳофиз, Ниёзий, Шукрий, Котибий),форс-тожик(Давлатшоҳ, Восифий), қозоқ (Абай), тотор ва бошқа кўпгина шоирлар ижодиётида ҳам кўзга ташланади.

Ўзбек адабиётининг XV-XX асрлардаги тарихини кўздан кечирган киши бу даврда фаолият кўрсатган Ҳусайн Бойқародан бошлаб Муқимий ва Фурқатларгача, ҳозирда эса Эркин Воҳидов ва Барот Бойқобиловгача барча шоирлар у ёки бу тарзда Алишер Навоий шеърияти мактабини ўтганлари ва бундан фахрланганларининг гувоҳи бўлади. Бугина эмас, бу улкан мутафаккир ва шоирнинг ҳаёти, фаолиятига бағишлаб, роман (Ойбек «Навоий»), достонлар туркуми (Б.Бойқобилов ), қисса ва ҳикоялар (Миркарим Осим, Хуршид Даврон,Иброҳим Ғафуров), саҳна асарлари ( Уйғун, Иззат Султон «Алишер Навоий») қатор шеърларнинг яратилгани ҳам Алишер Навоий абадиятидан далолат беради.

Алишер Навоий асарларининг шуҳрати Шарқу Ғарбда турли тарзда ёйилди.

Алишер Навоийнинг шуҳрати Ҳинд диёрида ҳам таралди. Жумладан, унинг «Мажолис ун-нафоис»и Карнатак ҳокими хоҳиши билан форс тилига таржима қилинди; тазкираларда («Риёз уш- шуаро» ) унинг ҳақида маълумот ва туркий, форсий асарларидан намуналар берилди. Шунинг билан бирга Ҳинд ўлкасида ёзилган қатор тазкираларда Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»идан фойдаланилди.

Алишер Навоийнинг Ғарб ўлкаларидаги шуҳрати ҳам ибратлидир. XVI асрда Италияда Христофор Армений Алишер Навоий ва Хусрав Деҳлавийнинг «Баҳромнома»ларидан («Сабъаи сайёр», «Ҳашт биҳишт») илҳомланиб, ўзининг «Шоҳ Сарандебнинг уч навқирон ўғилларининг саёҳати» асарини италян тилида яратди. Бу мавзу кейинчалик Волтернинг «Задиг», Марк Твеннинг «Том Сойер» асарларида ҳам ўз аксини топди.

Алишер Навоий ҳақида Ғарб нашрияларида маълумотлар бериш ҳам шоир шуҳратининг таралганидан бир далилдир. Жумладан, XVII асрда француз шарқшуноси Дербело «Шарқ кутубхонаси» қомуси, XIX асрда М.Белен мақолалари; рус шарқшуноси М. Никитскийнинг магистрлик диссертацияси- китоби, Паве де- Куртейл асарлари; инглиз шарқшунослари А.Гибб , Э.Браун ва бошқаларнинг тадқиқотлари. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий асарлари асл матни ва таржималарини нашр этиш ҳам шоирнинг шуҳратини янада оширди.

Жумладан, XX асрнинг ўзидаёқ Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин»и немис (Альфред Курелло- 1948, 1968 йиллар), румин (Олтенау, 1958), венгер (Эржибет Бродский, 1974) тилларида; «Лайли ва Мажнун» булғор (Йордан Милев, 1974), «Ҳайрат ул-аброр» румин (Олтенау,1958) тилларида нашр эттирилди. Алишер Навоий асарлари ўн томда рус тилида босилиб чиқди ва 200 томлик Жаҳон адабиёти туркумидаги бир томда нашр бўлди.

Юқорида мухтасар келтирилган далиллар шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоийнинг улкан мероси жаҳон халқлари орасида катта шуҳрат қозониб, улуғ мутафаккир ва шоир номини жаҳон маданияти хазинасига буюк ҳисса қўшган адиб ва мутафаккирлар қаторидан жой олиши ва ҳурмат қилинишига сабабчи бўлди.

Шунинг учун жаҳоннинг машҳур алломалари, замонамизнинг йирик адиблари унинг ҳақида ниҳоятда самимий ва ҳаққоний сўзларни айтганлар,улуғ Алишер Навоийни ардоқлаганлар.

Ķуйида ана шундай сўзларнинг айримларини келтириш мақсадга мувофиқ кўринди:

НИЗОМИДДИН МИР АЛИШЕР НАВОИЙ ҲАҚИДА

Бу кун назм арконининг рубъи маскунида қаҳрамон ул (яъни, Алишер Навоий) турур ва бу мамолик фатҳида соҳибқирон ани (яъни, Алишер Навоийни) десалар бўлур.
Шеър:

Эрур сўз мулкининг кишварситони,
Ķаю кишварситон Хусравнишони.
Дема Хусравнишонким, қаҳрамони,
Эрур гар чин десанг соҳибқирони.

Ҳусайн Бойқаро,XV аср.

* * *

Соҳибдавлати — Алишер Навоий, ки замони мо бо вучуди ў мушарраф аст…
Агарчи вайро (Алишер Навоиро) ба ҳасби табиат ва вусъати қобилият ҳар ду навъ шеър- турки ва форси муяссар аст, аммо майли табъи вай ба турки аз форси бештар аст… Маснавиёте, ки дар муқобалаи «Хамса»и Низоми вуқўъ ёфта, ба си ҳазор наздик ва ҳамоно, ки ба он забон беш аз вай ва беҳ аз вай касе шеър нагуфта аст ва гавҳари назм насуфта.
Мазмуни: Соҳибдавлати-Алишер Навоийдирки, бизнинг замонимиз анинг бирла шарафлидир. Унинг табиий майли ва қобилиятининг кўлами икки тилда – туркий ва форсийда шеър айтишга қодир бўлса-да, табъининг майли форсийдан кўра туркийга кўпроқдир. Низомий «Хамса»си жавобида ўттиз мингга яқин байтдан иборат туркий маснавийлари («Хамса» си)дирки, ҳеч ким ундан кўп ва ундан хўб шеър айтган эмас ва назм гавҳарига сайқал берган ҳам эмас.

Абдураҳмон Жомий,XV аср.

* * *

Алишербек назири йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтибтурлар, ҳеч ким онча кўп ва хўб айтқон эмас.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур,XVI аср.

* * *

Низомиддин Амир Алишер Навоийнинг шуҳрати бағоят баландлиги туфайли (у) таъриф ва тавсифга муҳтож эмас. Фазл арбобини тарбият қилиш ва камолотга етказиш мақсадида кўп саъй қилди, бечоралар аҳволини яхшилашда ҳиммат кўрсатди.

Алиқулихон Вола Доғистоний,XVIII аср.

* * *

Али Шер Навоий ўз замонининг энг улуғ ва энг маҳсулдор шоирларидандир.

М.Белен, XIX аср, Франция.

* * *

Мир Алишернинг асарлари озми –кўпми адабиётдан хабардор ҳар бир ўзбекнинг хонадонида энг улуғ ўринда туради.

Герман Вамбери, XIX аср, Венгрия.

* * *

Навоий туркигўй шоирлар учун ибрат ва намунадир. Форсий тилда ҳам яхши асарлари бўлса-да, аммо унинг шоҳ асарлари туркий тилда битилган.

А.Гибб, XX аср, Англия.

* * *

Навоий фақат улкан мутафаккир ва шоиргина эмас, балки ўз халқини чиндан севгучи Инсон ҳамдир. Бундай Инсон абадий барҳаётдир.

Е.Э.Бертельс,XX аср, Россия.

* * *

Алишер Навоий каби шоирнинг бўлганидан қувонмоғимиз керак. Ана шундай шоирни вояга етказган ўзбек халқига офарин ва ташаккурлар деймиз. Биз уни ўрганибгина қолмай, балки ўқишимиз, фақатгина ўқиш эмас, балки унинг тўғрисида ўйлашимиз ҳам зарур.

Н.И.Конрад, XX аср, Россия.

* * *

Биз буюк Алишер Навоий мерос қилиб қолдирган ижодий мактабни, унинг сабоқлари ва анъаналарини кўз қорачиғи сингари авайлашимиз зарур.

Чингиз Айтматов,XX аср, Ķирғизистон.

* * *

Алишер Навоий XV аср форс- тожик ғазалчилигининг энг буюк вакилларидан бири сифатида бизнинг адабиётимиз тарихида ҳам муносиб ўрин эгаллайди
.
Абдулғани Мирзоев, XX аср, Тожикистон.

* * *

Жаҳон маданиятининг энг яхши дурдоналарига мансуб бўлган Алишер Навоийнинг қудратли ҳаётбахш мероси бутун тараққийпарвар инсониятнинг бойлиги бўлиб қолди. Алишер Навоийнинг олижаноб идеаллари ва илҳомбахш асарлари тинчлик ва инсоният тараққиёти учун курашдаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга ёрдам бермоқда.

Жаҳон тинчлик Кенгаши,1968 йил.

* * *

Алишер Навоий улуғ мутафаккир, даҳо шоир ва улкан давлат арбоби сифатида биргина ўзбек халқининг ифтихори бўлиб қолмасдан, балки, шу билан бирга , бутун дунё халқларининг юрагидан ҳам мангу ўрин олгандир.

Воҳид Абдулла, XX , Ўзбекистон.

* * *

Халқимиз яратган маънавий маданият бойликларидан бири ҳисобланган Навоий мероси бундан сўнг ҳам келажак авлод учун порлоқ гуманизм ғоялари чашмаси, юксак нафосат манбаи ва сўз санъатининг буюк маҳорат мактаби бўлиб қолади.

Ҳамид Сулаймон,XX аср,Ўзбекистон.

Ботирхон Валихўжаев (1932. 1. 4, Самарқанд — 2005, Самарқанд) — адабиётшунос. Ўзбекистан ФА академиги. (2000), Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1982), профессор (1971). Самарканд давлат университининг филология факультетини битирган (1953), шу универсиеттда ўқитувчи (1956-63), факульте деканининг ўринбосари (1964-69), декан (1971-73, 1986-88), тожик тили ва адабиёти кафедраси (1974— 85), ўзбек адабиёти тарихи кафедраси (1985 й.дан) мудири, проректор (1990 й.дан). В. илмий ишлари адабиёт тарихи, адзбиётшунослик, адабий алоқалар, тасаввуф ва унинг намояндалари, Самарканд адабий ва илмий муҳити тарихи, Ибн Сино, Низомий, Жомий, Навоий каби олим ва мумтоз шоирларнинг ижодига бағишланган. «Ўзбекистан адабий-танкидий қарашлари тарихидан» (1960), «Ўзбек эпик поэзияси тарихидан» (1974), «Навоий ижоди — илҳом манбаи» (1991), «Хожа Аҳрор Вали» (1993), «Хожа Аҳрор тарихи» (1994) каби илмий асарлар ва бир неча ўқув қўлланмалар муаллифи. Ботирхон Валихўжаев асарлари Россия, Афғонистон, Туркия ва Эронда нашр этилган.

Botirxon VALIXO’JAEV
NIZOMIDDIN MIR ALISHER NAVOIY
(Davri, zamondoshlari, hayoti, faoliyati, merosi)

«LISON UT-TAYR» FALSAFIY – MASAL DOSTON.

Alisher Navoiyning mashhur falsafiy dostoni «Lison ut-tayr» (Qush tili) bo’lib, bu asar 904h. – 1498-1499m. yilda, ya’ni shoirning hijriy hisobda oltmish yoshga qadam qo’ygan yili (tug’. 844 h. yil) yozilgan. Bu haqda shoirning o’zi dostonning ikki bobida alohida to’xtalgan:

Oltmishqa umr qo’yg’onda qadam,
Qush tilin sharh etgali yo’ndum qalam.
(189-bob)

Yil to’qiz yuz o’tmish erdi dog’i to’rt,
Kim ulusning ko’ngliga soldi bu o’rt.

Ham bu tarix ichrakim qildim shuro»
Ixtimomiga dog’i bo’ldi vuqo».
(193-bob: MAT, 20 tomlik, 12-tom, 295, 302-betlar)

Alisher Navoiy oltmish yoshga qadam qo’yganida mazkur dostonni yozgani sabablari asarning «Bu kitob nazmida o’z munosabatining taqribi» deb atalgan 189-bobida ma’lum darajada bayon etilgan. Uning mohiyati shundan iboratki, Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr» asari Alisherning hali maktabda o’qub yurgan chog’ida uning diqqatini o’ziga tortibgina qolmay, balki o’ziga shunday maftun etgan ediki, yosh Alisher uni boshdan oxirigacha yodlab olib, takror-batakror o’qib yurardi. Bu holdan xabar topgan ota-onasi uni o’qishni man’ etib, asarni yashirib qo’yadilar.
Alisher Navoiy shunday yozadi:

Lek chun yodimda erdi ul kalom,
Yoshurun takror etar erdim mudom.

Ondin o’zga so’zga maylim oz edi,
Qush tili birla ko’ngul hamroz edi.
(MAT, 20 tomlik, 12-tom, 295-bet).

Demak, Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr»i Alisher Navoiyni yoshligidan o’ziga maftun etib, umri davomida uning bilan hamroh bo’ldi, unga javob yozish niyati ham shoirning ko’nglidan joy olgan edi. Ana shu niyat Alisher Navoiyning oltmishga qadam qo’yganida amalga oshdi. Bu bejiz emasdi. Chunki shu davrda Alisher Navoiy o’zining «Munojot», «Siroj ul-muslimin» asarlarini ham yozgan edi. Bularda, xususan «Munojot»da go’yoki umri bo’yicha qilgan ishlarini sarhisob qilib, yana bajarilishi lozim bo’lgan ishlar, ya’ni hali ko’p «qarzi» borligiga ham ishora qilganday bo’ladi. Ana shunday bajarilishi lozim bo’lgan ishlardan biri «Mantiq ut-tayr»ga javoban turkiy tilda bir asar yaratish muddaosi ediki, Alisher Navoiy «Lison ut-tayr» dostonini yozish bilan bu ishni amalga oshirdi.

Farididdin Attor XII asrning mashhur shoir va adiblaridan bo’lib, o’zining «Ilohiynoma», «Tazkirat ul-avliyo» va, xususan «Mantiq ut-tayr» asarlari bilan o’zidan keyingi adabiy va ma’naviy hayotda katta mavqega ega edi. Hatto Jaloliddin Rumiy Farididdin Attorning orifona kashfiyotlariga yuqori baho berib, shunday yozgan edi:

Haft shahri ishqro Attor gasht,
Mo hano’z andar xami yak ko’chaem.

Mazmuni: Attor ishqning yettita shahrini kezib chiqdi, biz bo’lsak hali ham ishqning bir ko’chasi boshidamiz.

Darhaqiqat, Attor ishqni tasavvufona talqin qilgani tufayli Alisher Navoiyning ham diqqatini o’ziga qaratgan edi. Shuning uchun yozadi:

Haq munung nutqin chu go’yo ayladi
«Mantiq ut-tayr» oshkoro ayladi.
Bu til izohin kamohiy aylabon,
Sharhi asrori ilohiy aylabon…
(MAT, 20 tomlik, 12-tom, 277-bet)

O’zining dostoni haqida esa shunday deydi:

Ulcha asroring manga erdi ayon,
Ayladim qushlar tili birla bayon.
(MAT, 20 tomlik, 12-tom, 275-bet)

Bunda Alisher Navoiy «Lison ut-tayr»ining mavzusi va uni ochishdagi o’ziga xoslik bayon etilgan, ya’ni doston tasavvufiy mavzuda («Sharhi asrori ilohiy») bo’lib, bu mavzu qushlar tili vositasida majoziy tarzda ifoda etilgan.

«Lison-ut-tayr» dostoni o’zbek tilida yozilgan bo’lsa-da, unda «Navoiy» taxallusi emas, balki Alisherning ikkinchi taxallusi bo’lgan Foniy qo’llanilgan. Dostonda bu taxallusning qo’llanilgani sabablarini bayon etish uchun shoir «Bu kitobda taxallus tag’yirining uzri» sarlavhali alohida bob (191-bob) ajratgan. Unda turkiy tildagi asarlarida Navoiy va forsiy tildagi asarlarida esa Foniy taxalluslarini qo’llaganligini aytib, «Lison ut-tayr» ham turkiy-o’zbek tilida bo’lganidan unda Navoiy taxallusini qo’llash joiz edi, ammo men unda Foniy taxallusini qo’llash maqsadga muvofiq deb bildim, deb shunday yozadi:

Chun «Lison ut-tayr» og’oz ayladim,
Turfa qushlar birla parvoz ayladim.

Munda ansab erdikim tuzg’och navo,
Bo’lsa nazmimg’a Navoiydin ado.

Kim navo qushlar tili alhonidur,
Dilkash afg’oni hazin dostonidur.

Turkiy uslub erdi ham bu doston,
Topqudek erdi Navoiydin nishon.

Bu raqamda Foniy aylarga laqab,
Mustame’ bo’lg’ong’a ayturmen sabab,

Kim bu daftar nazmidin kulli murod,
Chunki marje’ mayli erdiyu maod,

Munda Foniy bo’lmay ish o’lmas tamom,
Foniy andin topti nazmim ixtimom.
(MAT, 2O tomlik, 12-tom, 299-3OO-betlar)

Shunday qilib, Alisher Navoiy dostonning mavzui unda Foniy taxallusini qo’llashni talab qilganini yozadi va, bu bilan, badiiy asarga muvofiq taxallus qo’llashning ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.
Alisher Navoiy «Lison ut tayr»ida «sharhi asrori ilohiy» masalasi bevosita hazrati inson va uning bilan bog’li bo’lgan muammolarni bayon etish, sharhlash yo’nalishida hal qilinadi. Shuning uchun dostonning «hamd» bobidayoq shoir shunday deydi:

Ofarinishdin qilib inson g’araz,
Oni aylab xalq ichinda beavaz.

Ko’nglin oning maxzani irfon qilib,
Ul tilism ichra o’zin pinhon qilib.
(MAT, 2O tomlik, 12-tom, 9-bet)

Ana shu insonning o’zligini tanishi lozimligi masalasi Alisher Navoiy dostonida alohida ta’kidlanadi va bu haqda shunday deyiladi:

Muttasif bo’lsang sifotilloh ila,
Jazm etarsen xotiri ogoh ila.

Kim sen- o’q sen harnekim maqsud erur,
Sendin o’zga yo’q nekim mavjud erur.

Zotning ijmoliga tafsilsen,
Ham vujud ishkolig’a ta’vilsen.

O’z vujudingg’a tafakkur aylagil,
Har ne istarsen o’zungdin istagil.
(MAT, 2O tomlik, 12-tom, 269-27O-betlar).

Dostonning asosini tashkil etgan qushlarning Simurg’ tomon intilishi va ularning bu yo’lda boshdan kechirgan sarguzashtlari, shu munosabat bilan keltirilgan turli hikoyat va masallarda ham ana shu masala bosh yo’nalish bo’lib xizmat qiladi.

Doston va uning xususiyatlaridan ko’pgina olimlar, jumladan YE.E.Bertel`s, V. Zohidov, N.Mallaev, A.Hayitmetov, SH.Sharipov, N.Komilov,S.Olim, I.Haqqul va boshqalar turli xilda so’z yuritganlar;
Matnshunos SH.Eshonxo’jaev esa uning ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlab nashr ettirdi. Alisher Navoiy mukammal asarlari to’plamining 12-tomida ham dostonning matni SH.Eshonxo’jaev tomonidan izohlar bilan nashr ettirilgan. Uning nasriy bayoni esa Sharofiddin Sharipov tomonidan bajarilib, nashr ettirilgan. Ana shu ilmiy tadqiqotlar va matn asosida shuni ta’kidlash joizki, Alisher Navoiy dostonida o’z davri falsafiy aqidalari xojagon tariqatining naqshbandiya suluki ta’limoti asosida yoritilib, unda Inson va Alloh taolo, Inson va koinot yaxlitligi, Insonning o’zligini tanish yo’llari kabi muhim masalalardan mulohazalar yuritilgan.
Jaloliddin Rumiy tomonidan aytilganidek, Farididdin Attor, jumladan Alisher Navoiy ham ishqning yetti shahri-vodiysini kezganlar va uning natijasini bayon etganlar. Masalan, Alisher Navoiy qushlar sarguzashtining oxirida «Qushlarning fano husulidin baqo vusulig’a yetkoni» sarlavhali 169-bobda shunday yozadi:

Chun ul o’ttuz qushqa bu erdi xayol,
Muncha ko’rgandin o’kush ranju malol-

Kim magar Simurg’ ko’rguzgay liqo,
Bu fanolardin yetishqay ul baqo.

Ko’rdilar o’zni qayonkim tushti ko’z,
Alloh-Alloh, ne ajoyibdur bu so’z.

Kim qilib Simurg’ o’ttuz qush havas
O’zlarin ko’rdilar ul si murg’u bas.

Munda zohir bo’ldi sirri «Man araf»
Kim ko’rubtur gavhar o’lmog’lig’ sadaf.

Ey ko’ngul, bu nuktadur qushlar tili,
Ramzu imo mulkiga tushlar tili.

Garchi bu so’zda ayondur ta’miya,
Kim riyozatdinki, topti tasfiya.

Chun riyozat raf’ etib ruhoniyat,
Salb bo’lg’och kimsadin nafsoniyat.

Qolmag’ay ruhoniyatdin o’zga hech,
Sen taxallufdin bu ma’ni ichra kech.

Bordur inson zotida oncha sharaf,
Kim yamon axloqin etsa bartaraf.
(MAT, 20 tomlik, 12-tom, 268-269-betlar)

Mazmuni: Ko’p azob-uqubat chekkan o’ttiz qushda «Simurg’ jamolini ko’rsatib, o’ttuz qushni foniylikdan boqiylikka erishtirgay», degan xayol – tushuncha bor edi. Ammo qushlar yetib kelgan manzilning qaysi tomoniga qaramasinlar faqat o’zlarini ko’rdilar. Shunisi nihoyatda ajoyibki, o’ttiz qush Simurg’ni ko’rishga havas qilardilar, ammo ular o’zlarini – o’ttiz qush – Si murg’ni ko’rdilar, xolos. Xuddi shu vaqtda qushlar sadaf ichida durlarning hosil bo’lishi sirlarini angladilar. Ey ko’ngul, bu so’zlar qushlarning ramzlarga to’la tilidir. Bu so’zlarda yashirin ma’nolar bor, ya’ni riyozat-azob-uqubat chekish poklanishga erishishdir. Chunki riyozat ma’naviyatni yuksaklikka ko’taradi va insonni nafs balosidan qutqazadi. Shunda insonda ruhoniyat-ma’naviyatdan boshqa hech narsa qolmaydi. Sen bu holatni noto’g’ri tushunishdan voz kechgil. Inson zoti yomon axloqni o’zidan ketgizsa, u eng sharaflidir.

Dostonda aytilmoqchi bo’lgan asosiy mazmun bu baytlarda qush tili misolida, qushlar timsolida o’z aksini topgan.

Dostonda tasvirlangan voqealar quyidagicha:
Boshliq- shohlaridan mahrum bo’lgan qushlar bir joyda to’planadilar. Ammo ular o’tirish-turish, o’zni tutishda qoidalarga rioya qilmaganlaridan janjollashadilar. Bu holni ko’rgan Hudhud ularga yaxshi boshliq-shoh, ya’ni Simurg’ haqida hikoya qiladi. Bu hikoyani eshitgan qushlar bu shohni –Simurg’ni ko’rishga Hudhud boshchiligida yo’lga otlanadilar. Yo’l og’ir va uzoq bo’lganidan ko’pgina qushlar undan qaytadilar. Faqat o’ttiz qushgina riyozat-azob-uqubatlarga bardosh berib, yetti vodiyni kezib, Simurg’ning go’zal manziliga yetib keladilar. Ammo bu manzilda qaysi tomonga qaramasinlar afsonaviy Simurg’ni emas, balki o’zlarini – si murg’ – o’ttiz qushni ko’rdilar, ya’ni qushlar – timsollar, Alisher Navoiy iborasi bilan aytganda, riyozat chekib, o’zlarida eng go’zal sifatlarni – «sifotilloh»ni mujassam etib, komillik darajasiga erishdilar. Demak, insonning komillik darajasiga erishuvi ana shu timsollar – qushlarning afsonaviy Simurg’ni izlashlari, uni esa o’z vujudlarida ko’rganlari voqeasida bayon etilgan:

Kim qilib Simurg’ o’ttuz qush havas,
O’zlarin ko’rdilar ul Si murg’u bas.

Insonning ma’naviy jihatdan poklanishi masalasi dostonda turli munosabat bilan Hudhud tilidan bayon qilingan o’git – nasihatlarda, qushlarning savollariga bergan javoblarida, hikoya va masallarda ham o’z ifodasini topgan. Jumladan, sodiq bo’lishga oid, (41-bob), mehnat qilmay, xor-zor kun kechirishni qoralovchi (47-bob), fireb va hiylagarlikning oxiri voyligi (50-bob), Mudbir va Muqbil (53-bob) , Shayx Najmiddin Kubroning so’zi va itga tushgan ko’zi (86-bob) haqidagi hikoyalar; Shayx San’onga oid ajoyib qissa (79-bob); parvona va sham’ (164-bob) haqidagi va boshqa masallar aytilganlarga guvoh bo’la oladi…

ALISHER NAVOIY NASRIY ASARLARI: TASNIF VA TAVSIF

Nizomiddin Amir Alisher Navoiy – Foniy  buyuk shoir, ulkan dostonnavis bo’lish bilan bir qatorda o’sha davrdagi nasr an’analarini yangicha davom ettirgan, turkiy – o’zbek ilmiy, falsafiy, ijtimoiy-axloqiy va badiiy nasrini nodir yodgorliklar bilan boyitgan adib hamdir.

Alisher Navoiyning nasriy asarlari mavzu, janr va badiiyati jihatidan rang-barangdir. Bu asarlar qanday mavzuga bag’ishlanganliklaridan yoki qaysi janrga mansubliklaridan qat’iy nazar o’sha davrdagi nasrning ilmiy-badiiy, estetik talab va mezonlariga to’la-to’kis muvofiq bo’lib, Navoiyga qadar bo’lgan turkiy-o’zbek nasrini har jihatdan boyitdi.

Alisher Navoiyning nasriy asarlari asosan o’zbek tilida yozilgan bo’lib, «Risolai muammo» va «Devoni Foniy»dagi nasriy debocha fors-tojik tilidadir.

Alisher Navoiyning nasriy asarlarini yo’nalishi nuqtayi nazaridan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: ilmiy, tazkira, holot, ijtimoiy-axloqiy.

1. Risola.Alisher Navoiy nasriy risolalarining bir qismi ilmning turli sohalari, jumladan, adabiyot nazariyasi, qiyosiy tilshunoslik, iqtisod va madrasalardagi ta’limning amaliy masalalariga bag’ishlangan. Quyida bularning ayrimlari haqida muxtasar to’xtalamiz.

«Mezon ul-avzon». Adabiyot nazariyasi, xususan aruz ilmi aruz masalalariga bag’ishlangan «Mezon ul-avzon» (vaznlar o’lchovi) o’zbek adabiyotshunosligi tarixida o’ziga xos mavqega ega bo’lgan ilmiy risoladir. To’g’ri, Alisher Navoiyning mazkur risolasi yaratilgunga qadar va uning zamonasida ham arab, fors-tojik hamda o’zbek tillarida mazkur masalaga oid risolalar yozilgan edi. Jumladan, Xalil ibn Ahmadning arab tilidagi «Kitob ul-ayn», Shamsiddin Qays Roziy «Al mo»jam»ining bir qismi, Abdurahmon Jomiy, Sayfiy Buxoriylarning fors-tojik tilidagi «Aro’z» risolalari, Shayx Ahmad Taroziy qalamiga mansub o’zbek tilidagi «Funun al-balog’a» asarining bir qismi va boshqalar.

Alisher Navoiyning «Mezon ul-avzon»i esa bu risolalardan o’zining ko’pgina fazilatlari bilan ajralib turadi: birinchidan, risola faqat aruz ilmiga bag’ishlanib, o’zbek tilida yozilgan; ikkinchidan, aruz ilmi turkiy she’riyat asosida talqin qilingan; uchinchidan esa, Alisher Navoiy bu haqda shunday yozadi: «Chun ul Hazratning (Sulton Husayn Boyqaroning- B.V.) muborak xotirlari she’r buhuru avzonig’a va nazm qavoidu mezonig’a muncha moyil erdi aruz fanidan bu muxtasar sabt bo’ldi va anga «Mezon ul avzon» ot qo’yuldi va necha qoidau doira va vaznkim, hech aruzda, misli fan voze’i Xalil ibn Ahmad va ilm ustodi Shams Qays kutubida va Xoja Nasir To’siyning «Me’yor ul ash’or» ida, balki Hazrati Maxdumiy navvara marqaduhi nuran (ya’ni Abdurahmon Jomiy – B.V.)«Aro’z»larida yo’q erdikim, bu faqir bu fan usulidin istixroj qilib erdikim, bu kitobg’a izofa qildim» (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 44-45-betlar).

Demak, Alisher Navoiyning e’tiroficha, asarda oldingi risolalarda tilga olinmagan masalalar yoritilgan. Darhaqiqat, «Mezon ul-avzon» da turkiy xalqlar she’riyati va ularning rasmiy aruzga munosabati masalasi birinchi marta tilga olinib, nihoyatda katta ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan fikrlar bayon etilgan.
«Mezon ul-avzon»ning yozilgan yili asarda ko’rsatilmagan. Shuning uchun bu masalaga oid taxminlar mavjud bo’lib, shulardan biri asar XV asrning 90-yillarida (ya’ni, 90-99 yillar orasida) yozilgan bo’lsa kerak, degan fikrdir.

«Mezon ul-avzon»da arabiy, forsiy va turkiy tillardagi she’riyatda qo’llanilgan hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore’, muqtazab, sare’, jadid, qarib, xafif, mushokil, mutaqorib, mutadorik, vofir, komil, tavil, madid, basit kabi o’n to’qqizta bahr haqida o’zbek tilidagi misollar asosida mulohaza yuritilgan.
Alisher Navoiy mazkur bahrlarning xususiyatlarini yoritish bilan bir qatorda ulardan qaysilari arab she’riyatiga xosligi, qaysilari Ajam va turkiy she’riyatda ko’proq ishlatiladigani hamda zamondoshlari tomonidan qo’shilgan yangi bahrlar haqida ham o’z kuzatishlari natijalarini bayon etgan. Jumladan;
«Tavil va madid va basit bahri arab shuarosining maxsusidur… va Ajam shuarosi anga mashg’ul bo’lmaydurlar.»
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 58-bet).

Shunday bo’lsa-da, mazkur bahrlar haqida so’z yuritganda (ko’rs.asar, 90-91-betlar) shu bahrlarda o’zbek tilida yozilgan misollarni ham keltirgan. Bu bilan, garchi ular kam ishlatilsa-da, ammo o’zbek tilida bu bahrlarda ham she’rlar yaratish mumkin, degan fikrni ifoda etadi. Bu misollar Alisher Navoiyning qalamiga mansub baytlar bo’lsa kerak.

Yana, asarda zamondoshlari va Alisher Navoiyning aruz bahrlarini boyitish, yangi doiralarni tuzish sohasidagi xizmatlari ham alohida ta’kidlanadi.
Jumladan, Alisher Navoiy aruz bahrlari doiralari qatoriga o’zi aniqlagan «Doirai mujtamia»ni qo’shgani haqida kamtarlik bilan shunday yozadi:
«Bu mazkur bo’lgan to’qquz asl bahrning (sare’, jadid, qarib, munsareh, xafif, muzore’, muqtazab, mujtas, mushokil) solimini….bir doirai azimada jam’ qilib, har birining o’rnig’a alohida misol kelturub, to’qqiztasini yana bir misra’din ham istixroj qilib, ul «Doirai mujtamia» deyildi va bu doira rasmi zamon zurafosidin ba’zining xayolig’a kelib erdi, ammo faqir anga tartib berdim va ul bu nav’ surat biladur» (surati keltirilgan: 16-tom, 56-57-betlar)

Alisher Navoiy «Mezon ul-avzon»da o’zi va zamondoshlari tomonidan o’zbek aruziga kiritilgan yangi vaznlar haqida to’xtalib, shunday yozadi:
«Chun doirag’a kirgan buhurdin forig’ bo’luldi, yana bir necha vaznki, ba’zini Ajam shuarosi mutaaxxirlari aytibdurlar va ba’zi bu zamonda nazm topibdur va hech aruzg’a doxil bo’lmaydur, agarchi filhaqiqat aruz buhurig’a doxildurlar, ishorate alar sori qilmoq xoli az munosibate ermas erdi. Ul jumladin, ramali maxbundurki, har misrai sakkiz rukndurki, bayti o’n olti bo’lg’ay, Xoja Ismat Buxoriyda purbaho debdurlar, bu uslub biladur:

Qomatu zulfu ko’zu qoshu uzoru xat ila xoli labingdurki,
alarcha emas, ey sho’xi sitamgar,
Failotun failotun failotun failotun failotun failotun
failotun failotun

Sarv ila sunbul nargis yangi oyu quyoshu sabzai jannat
girehi nofau gulbarg aro shakkar.
Failotun failotun failotun failotun failotun failotun
failotun failotun».
(16-tom, 91-bet).

Ikkinchi misol:
«Ajam shuarosining mutaaxxirlaridan ba’zi maqbuzi aslam binosini o’n olti rukng’a qo’yub, nazm aytibdurlar, bu nav’kim, bayt:

Yuzung xayolida zor bo’ldum, beling g’amidin nizor bo’ldum,
Dedim bu shiddatda nola chekmay, netayki beixtiyor bo’ldum.
Faulu fa’lun faulu fa’lun, faulu fa’lun faulu fa’lun
(Faulu fa’lun faulu fa’lun, faulu fa’lun faulu fa’lo’n)
(16-tom, 86-bet).

Shuni eslatish joizki, bu misolning muallifi aniq aytilmagan; ikkinchidan, nashrda faqat sakkiz rukn keltirilgan, biz qavsda yana sakkiztasini qo’shdik; uchinchidan esa Alisher Navoiy misolni «bayt» deb nomlagan bo’lsa-da, nashrda u bir bayt sifatida emas, balki ikki bayt sifatida keltirilgan. Bu esa Alisher Navoiy aytmoqchi bo’lgan fikrni tushinishga xalaqit beradi.

«Mezon ul-avzon»da Alisher Navoiy «turk ulusi, bataxsis chig’atoy xalqi aro shoe’ avzondurkim, alar surudlarni ul vazn bila yasab, majlisda ayturlar», deb «tuyug’, qo’shuq, chinga, muhabbatnoma, mustazod, aruzvoriy, turkiy» kabi surudlarni tilga olgan, ularning mavzu, vazn va tili haqida diqqatga sazovor mulohazalarni bayon qilgan, har biridan misol keltirib, aruziy bahrlarning vaznlari ruknlarini ham qayd qilgan. Asarning mazkur bobi turkiy aruz tarixini o’rganishdagina emas, balki xalq qo’shiqlari va mumtoz yozma she’riyat orasidagi o’zaro ta’sirni aniqlashda ham katta ahamiyatga ega. Fikrning isboti uchun faqat bitta surud-chinga haqida yozilganlarni keltirish maqsadga muvofiq ko’rinadi:
«Yana «chinga»durkim, turk ulusi zufof va qiz ko’churur to’ylarida ani ayturlar. Ul surudedur bag’oyat muassir. Va ikki nav’dur: bir nav’i hech vazn (aruziy-B.V.) bila rost kelmas va bir nav’ida bir bayt aytilurkim, munsarehi matviyi mavquf bahridur va «yor-yor» lafzini radif o’rnig’a mazkur qilurlar, andoqkim, bayt:

Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor,
Kim damidin tushti o’t jonim aro, yor-yor
(16-tom, 92-93-betlar).

Shunday qilib, «Mezon ul-avzon» Sharq poetikasining tarkibiy qismi bo’lgan aro’z ilmini turkiy-o’zbek she’riyati qonun-qoidalari asosida o’zbek tilida yoritgan hamda bu masalaga doir ko’pgina ilmiy muammolarni hal qilgan asardir. Bu ish esa keyinchalik Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan «Aruz risolasi»da rivojlantirildi.

«Muhokamat ul-lug’atayn» — «ikki til muhokamasi» deb nomlangan bu asar 905 hijriy yilning jumodiyul avval oyi- 1499 melodiy yilning dekabr oyi oxirlarida chorshanba kuni yozib tugatilgan:

Bu nomaki, yozdi qalamim tortib til,
Tarixin aning jumodiyul-avval bil.
Kunnung raqamini chorshanba qilg’il,
To’qqiz yuz yildin o’tub erdi besh yil.
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 40-bet)

«Muhokamat ul-lug’atayn» da turkiy-o’zbek va fors-tojik tillarini qiyosiy o’rganish vositasida turkiy-o’zbek tilining Sharqda mashhur bo’lgan arab va fors-tojik tillari darajasidagi mavqeidan so’z yuritiladi hamda ulardan, xususan fors-tojik tilidan farq qiluvchi xususiyatlari turli xildagi ko’pgina misollar, jumladan «yuz lafz» (yuzta so’z)ni keltirib, talqin qilish bilan isbotlanadi. Bu ma’no Alisher Navoiyning quyidagicha yozganlarida ham o’z ifodasini topgan.

«Turkiy va sort lug’ati kayfiyati va haqiqati sharhida bu risolani jam’ qilib bitidim va anga «Muhokamat ul-lug’atayn» ot qo’ydum, to turk eli tili fasohatu diqqati va balog’atu vus’ati… zohir qildim. Va xayolimg’a mundoq kelurkim, turk ulusi fasihlariga ulug’ haq sobit qildimki, o’z alfoz va iboratlari haqiqati va o’z til va lug’atlari kayfiyatidin voqif bo’ldilar». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 40-bet).

Shuni eslatish joizki, Alisher Navoiy turkiy tilning fazilatlari haqida so’z yuritganda o’sha davrda mashhur bo’lgan arab, fors-tojik va hind tillarini kamsitmaydi, aksincha ularning har biriga xos bo’lgan xususiyatlarni ham ehtirom bilan bayon etadi.

Bundan kuzatilgan maqsad turkiy tilning fasohati va balog’ati haqida ilmiy asoslangan mulohazalarni bayon etish bilan bir qatorda «turk nozimlari (shoirlari) o’z alfozlari bilan she’rg’a mashg’ulluq qilg’aylar va ko’ngul g’unchasi dog’idinki, pechlar chirmanibdur, bahor nasimidek anfos bila guldek ochilg’aylar». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 38-bet).

Demak, Alisher Navoiy turkiy tilning fasohati va lug’aviy boyligini dalillar bilan isbotlash vositasida turkiy tildagi adabiyot-she’riyatning yanada ravnaq topishi lozimligini ham nazarda tutgan.
«Muhokamat ul-lug’atayn»da faqat qiyosiy tilshunoslik masalalaridan so’z yuritilgan emas, balki unda til tarixi, o’zbek adabiyoti tarixi, she’riy janr va badiiy san’atlar, fors-tojik adabiyoti namoyandalari asarlari va o’zi (Alisher Navoiy)ning ijodiga doir qimmatbaho mulohazalar ham mavjud.

Alisher Navoiyning qayd qilishicha, turkiy til va turkiy tildagi adabiyot tarixi o’zaro chambarchas bog’lidir. Shuning uchun asarda Hulokuxon, Amir Temur, Shohrux mirzo hamda Sulton Husayn Boyqaro zamonlarida turkiy tilning rivojlangani tufayli turkiy she’riyatning mavlono Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoyi, Muqimiy, Amiriy, Yaqiniy, Gadoyi, mavlono Lutfiy, Husayniy va o’zi (Alisher Navoiy) kabi zabardast siymolari maydonga kelganlarini alohida qoniqish bilan uqtirib o’tadi. Shuning bilan birga bu jarayonning Sulton Husayn Boyqaro-Husayniy tomonidan qo’llab-quvatlashi tufayli yanada rivojlangani ta’kidlanadi.

«Muhokamat ul-lug’atayn»da she’riy janr (tuyuq), badiiy san’atlar (iyhom, tajnis, tarse’) haqida turkiy she’riyatdagi o’ziga xos xususiyatlari jihatidan ma’lumot beriladi. Fikrning isboti uchun misolga murojaat qilaylik:
«She’rda barcha tab’ ahli qoshida ravshan va majmu’i fusaho ollida1 mubarhandurki, tajnis va iyhom bag’oyat kulliydir. Va bu farxunda iborot va xujasta alfoz va ishorotda forsiydin ko’prak tajnisomez lafz va iyhomangez nukta borki, nazmga mujibi zebu ziynat va boisi takallufu san’atdur. Masalan: ot lafziki, bir ma’nosi alamdur2, yana bir ma’nisi markabdur3 va yana bir ma’nisi amrdurkim, toshni yo o’qni ot, deb buyurg’aylar. Bu tajnisda mundoq deyilibdurkim,

Bayt:

Chun pariyu hurdur oting, begim,
Sur’at ichra dev erur oting, begim.
Har xadangekim, ulus andin qochar,
Notavon jonim sari oting, begim.»
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 17-bet).

Eslatilganidek, «Muhokamat ul-lug’atayn» da fors-tojik adabiyotining Xoqoniy, Anvariy, Firdavsiy, Nizomiy, Sa’diy, Xusrav Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Xojui Kirmoniy, Ashraf, Abdurahmon Jomiy kabi mashhur namoyandalarining asarlari, ularning turli janrlar sohasidagi xizmatlari muxtasar tarzda bo’lsa-da, adabiyotshunos sifatida baholangan va xulosaviy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, forsiy tilda qasida janrining mukammal namunalarini yaratgan Xoqoniy, Anvariy, Zahir, Salmonlar; masnaviy-doston sohasida «ustozi fan Firdavsiy va nodiri zamon Shayx Nizomiy»(16-tom, 35-bet); g’azal janri sohasida muxtare’ Shayx Sa’diy va Hofiz Sheroziylar ekanliklari haqidagi xulosaviy fikrlar hozirgi adabiyotshunoslar tomonidan faqat e’tirof etilib qolmasdan, balki ular ilmiy jihatdan ham isbotlangan.

Bundan tashqari Alisher Navoiy arab she’riyatining zabardast namoyandalari haqida ham muxtasar, ammo hozirgi kunda arab adabiyotshunoslari tomonidan ma’qullangan mulohazalarni bayon etadi. Jumladan: «To mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tili bila jilva berdi, andoqki, Hasson Sobitdek va Laxitdek malik ul-kalom suxanguzorlar va ma’niofarin fasohatshiorlar paydo bo’ldilar va o’z tillari bila nazm adosining dodini berdilar».
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 35-bet).

Alisher Navoiyning arab shoirlari haqidagi muxtasar, ammo haqqoniy mulohazalari XX asr arab adabiyotshunosi Hanna al-Foxuriyning «Arab adabiyoti tarixi» kitobida qo’llab-quvvatlangan. Masalan, Hanna al-Foxuriy VII asrda faoliyat ko’rsatgan Hasson ibn Sobit (vaf.-54 hijriy-674 melodiy yil) ijodining ahamiyati haqida so’z yuritib, uni islom davri arab adabiyotida islomiy va siyosiy she’riyatning asoschisi ekanligini alohida uqtiradi.

Ko’rinadiki, Alisher Navoiy Hasson ibn Sobitni malik ul-kalom deb ta’riflagan bo’lsa, Hanna al-Foxuriy uni islomiy va siyosiy she’riyatning asoschisi tarzida tavsiflaydi. Demak, Alisher Navoiy XV asrdayoq bu shoirning mavqeini o’sha davr adabiyotshunosligi mezoni asosida «malik ul-kalom» iborasi bilan to’g’ri aniqlagan. Keltirilgan mulohazalar shundan guvohlik beradiki, Alisher Navoiy «Muhokamat ul-lug’atayn»da o’zini faqat tilshunos olim sifatida emas, balki arab, fors va turkiy adabiyot tarixining ham ulkan bilimdoni – olimi ekanini namoyish etgan.

«Muhokamat ul-lug’atayn»ning adabiyotshunoslik sohasidagi ahamiyati yuqorida qayd qilingan fazilatlar bilan cheklanmaydi. Asarda Alisher Navoiyning turkiy va forsiy tillarda yaratgan asarlari, ularning yozilish sabab va tarixlari, ijodiy hamkorliklari haqida ma’lumotlar uchraydiki, ular ulkan shoirning ijodiy tarjimayi holini yaratishda qimmatbaho material bo’lib xizmat qiladi. Bu jihatdan «Xazoyin ul-maoni», «Tuhfat ul-afkor», «Xamsa» va boshqalar haqida yozganlari ardoqlidir.

Bundan tashqari «Muhokamat ul-lug’atayn»ning adabiy ahamiyati yana shu bilan ham belgilanadiki, unda o’sha davr nasri uchun xos uslub – saj’ san’ati (nasrda ohangdorlik va qofiya, radif unsurlari) mahorat bilan ishlatilgan hamda turli xil she’riy nav’lardan misol keltirish bilan ziynatlangan.

Misollar

Saj’ san’ati:
«Takallum ahli xirmanining xo’shachini va so’z durri samini maxzanining amini va nazm gulistonining andalebi nag’masaroyi, ya’ni Alisher al-mutaxallis bin Navoyi … mundoq arz qilurkim…»
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 8-bet).

Yana:
«Umid ulkim, bu faqirni xayr duosi bila yod qilg’aylar va ruhumni aning bila shod qilg’aylar».
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 40-bet).

She’riy parchalar. Ruboiy:

Ey so’z bila qilg’on ofarinish og’oz,
Insonni aroda aylag’on mahrami roz.
Chun «kun fa yakun» safhasiga bo’ldi tiroz,
Qilg’on oni nutq ila boridin mumtoz.
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 7-bet)

Shunday qilib, Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug’atayn» ilmiy asari turkiy tilshunoslikning nodir yodgorligi bo’lib, unda turkiy tilning o’ziga xos xususiyatlari, uning buyuk ahamiyatga molik badiiy yodgorliklarni yaratishga qodirligi masalasi ilmiy asosda yoritilgan. Shuning bilan birga asarning mavzu doirasi keng bo’lib, unda umuman adabiyotshunoslikning turli xildagi muhim muammolari tilga olingan va o’sha davrdagi nasrning o’ziga xos xususiyatlari o’z ifodasini topgan.

2. Tazkira. Tazkira arabcha «zikr» so’zidan bo’lib, esdalik daftari ma’nosini anglatadi. Tazkiraning mavzu doirasi keng bo’lib, unda asotiriy va tarixiy voqealar, shaxslar, falsafiy qarash va nafis san’at, adabiyot hamda she’riyatga mansub shaxslar haqida so’z yuritiladi . Shu jihatdan tazkiralar sohalarga bo’linib, tarix, falsafa, san’at va adabiyotga doir tazkiralar mavjud. Jumladan, «Tazkirai Muqimxoniy» (tarixga oid), «Tazkirat ul-avliyo» (falsafa ahli – mutasavvuflarga oid), «Tazkirat ush-shuaro» (shoirlarga oid), «Tazkirai xattoton» (xattotlarga oid) va boshqalar.

Alisher Navoiy zamonasiga qadar yozilgan tazkiralar asosan arab va fors-tojik tilida edi. XV asrga qadar turkiy tilda yozilgan tazkiralar hozircha juda oz. Jumladan, Rabg’uziyning «Qissas ul-anbiyo»si shunday asarlar sirasiga, ya’ni payg’ambarlar haqidagi qissalar- zikrlardir. Alisher Navoiy bu holatni hisobga olib, o’zbek tilida tarix, falsafa va adabiyot sohalariga daxldor tazkiralarni maydonga keltirdi. Bular-tarix va falsafaga oid «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam», falsafa ahli-mutasavvuflarga bag’ishlangan «Nasoyim ul-muhabbat» hamda zamondosh shoirlardan bahs yurituvchi «Majolis un- nafois» dir. Shuni eslatish joizki, bulardagi mushtarak xususiyat voqea va shaxslar faoliyati zikr qilinganligida ko’rinsa-da, ammo har bir asarning mavzui bilan bog’liq o’ziga xos tuzilishi va bayon uslubi bor. Shu jihatdan bu asarlarning har biri alohida ilmiy-adabiy yodgorlik sifatida qaraladi.

1.«Tarixi anbiyo va hukamo»- «Payg’ambarlar va faylasuflar tarixi» deb nomlanuvchi bu asar aslida Alisher Navoiy tomonidan «Zubdat ul-tavorix» (Tarixlar qaymog’i) deb atalgan jome’ asarning birinchi qismidir. Asarning yozilish tarixi 1485-1498 yillar oraligida deb taxmin qilinadi.

«Tarixi anbiyo va hukamo» ikki qismdan iborat bo’lib, birinchisida Odam Ato avlodlaridan chiqqan payg’ambarlar, jumladan Nuh, Ibrohim,Ismoil, Ya’qub,Yusuf, Dovud,Sulaymon va Iso kabilarning faoliyatidan hikoya qilingan bo’lsa, ikkinchi qismda Luqmoni Hakim, Fishog’urs, Suqrot, Aflotun,Aristotilis, Buzurjmehr va boshqa hakim- faylasuflar haqida muxtasar so’z yuritilgan.
Asarning payg’ambarlar qismida Yusuf a.s. zikrining avvalida o’zining ijodiy niyatini ifoda etib, «umr omon bersa, turk tili bila… bu qissa nazmin ibtido qilib, intihosiga yetkurgay»,-deb ham yozadi. Ammo bu nazmiy qissa yozilmagan.

«Tarixi anbiyo va hukamo asari» Alisher Navoiyning payg’ambarlar va olimlar haqida nihoyatda chuqur bilimga ega ekanligini namoyish etadi. Ulug’ mutafakkir bu sohadagi bilimlarini bayon etish bilan, o’tgan buyuk siymolar haqida hikoya qilish, ularning hikmatomiz so’zlarini keltirish bilan yoshlarni komil inson bo’lib yetishuvlari lozimligini uqtirganday bo’ladi. Shunisi diqqatga sazovorki, asarda tilga olingan shaxslar- payg’ambarlar ham, hakim-faylasuflar ham Sharq va G’arbga mansub ulug’ siymolardir. Demak, Alisher Navoiy asarda umuminsoniy qadriyatlar haqida so’zlaydi va ulardan bahramand bo’lishga da’vat etadi. Xuddi ana shu maqsadda u ulug’ yunon faylasufi Aflotun (Platon) hakimning « jud tilamay bermakdur, nevchunki tilab bergan tilaganning mukofotidur», hikmatini kuyidagi baytda bayon etadi:

Tilamay jud qil saxiy ersang,
Tilamak muzdidur tilab bersang
(MAT, 2O tomlik, 16-tom,193 –bet)

Yoki, mashhur yunon faylasufi va tabobat sohasining bilimdoni Jolinus hakim (Gelen)ning «bemorkim ishtahasi bo’lg’ay, ul tandurustdin yaxshiroqdurkim, ishtahasi bo’lmag’aykim, anga sihat ortar va munga ranj» hikmatini she’riy tarzda quyidagicha bayon etgan:

Bemori mushtahiyg’a salomat nishonidur,
Chun tandurust mushtahiy ermas, ziyonidur.
(MAT, 2O tomlik, 16-tom,194-bet)

Va nihoyat, Nushiravoni odilning vaziri Buzurjmehrning «yigitlikda ilm kasb qilmoq va qarilig’da ani amalga keltirmak yaxshidur»,- hikmatini quyidagi mashhur baytida umumlashtirgan:

Yigitlig’da yig’ ilmning maxzani,
Qarilig’ chog’i xarj qilg’il ani.
(MAT, 2O tomlik, 16-tom, 194-bet)

Demak, «Tarixi anbiyo va hukamo» asari Alisher Navoiyning umumiy tarixni muxtasar tarzda o’zbek tilida yozish niyatining birinchi qismini tashkil etib, unda umumbashariy tarixga bir nazar tashlangan va payg’ambarlar hamda faylasuf hakimlardan ayrimlari to’g’risida fikr yuritilgan.

2. «Tarixi muluki Ajam» .Bu asar Alisher Navoiy tomonidan «Zubdat ul-tavorix» tarzida tilga olingan turkiy tildagi umumiy tarix haqidagi jome’ kitobning ikkinchi qismi bo’lib, unda Ajam podshohlari tarixidan muxtasar so’z yuritilgan. «Zubdat ul-tavorix»-ning uchinchi qismini turk podshohlarining Husayn Boyqarogacha bo’lgan tarixi tashkil etilishi nazarda tutilgan bo’lsada, ammo uni yozish amalga oshmagan ko’rinadi.
«Tarixi muluki Ajam»da bu sohada mavjud bo’lgan kitoblarning ma’lumotlari qiyosan o’rganilib, tahlil qilinib, Ajam podshohlarining to’rt (peshdodiy, kayoniy, ashkoniy, sosoniy) tabaqaga mansublari haqida so’z yuritilgan. Alisher Navoiy bu asarda nozikfahm tarixshunos sifatida ko’zga tashlanadi. Chunki u turli tarixiy va badiiy kitoblardagi bu mavzuga oid tumtaroq ma’lumotlar girdobiga tushib qolmaydi, balki tarixiy haqiqatni aniqlashga intilib, ko’p vaqt bunga erishadi. Masalan, Iskandar haqida so’z yuritayotganda uning saltanati davrini 500 yil deb yozgan Xusrav Dehlaviy aqidasini yoki «ikki qarn»- oltmish yil deb yozgan Nizomiy fikrini ma’qullamaydi, balki shunday yozadi: «Aksar tavorixda aning umrin o’ttiz olti yil va saltanatin o’n uch yil bitibdurlar». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 216-bet). Bu esa tarixiy haqiqatga yaqindir. Hozirgi tarixshunos olimlarning yozishlaricha, Makedoniyalik Aleksandr melodgacha 356 yilda tug’ilib, 336 yilda otasi Filip o’limidan so’ng taxtga o’tirgan va 323 yilda vafot etgan. Demak, Aleksandr 33 yil umr ko’rib, 13 yil hukmronlik qilgan.1 Bu hol esa Alisher Navoiyning tarixiy voqealarni bayon etishda naqadar katta mas’uliyat va donishmandlik bilan yondashganidan guvohlik beradi.

«Tarixi muluki Ajam» voqealari Kayumars podshohligi bayonidan boshlanib, Yazdijird podshohligi hikoyasi bilan nihoyasiga yetadi. Asarda saj’ san’ati, she’riy parchalar ko’p qo’llanilgan. Kitob Sulton Husayn Boyqaroga bag’ishlangan masnaviy bilan yakunlanib, unda turk podshohlari tarixini Husayn Boyqaro davrini ham qamrab olgan holda yozish niyyati borligi ochiq aytilgan. Ammo, qayd qilganimizdek bu yaxshi niyat amalga oshmay qolgan.

3. «Nasoyim ul-muhabbat». Asarning to’liq nomini Alisher Navoiy shunday keltiradi: «Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat», ya’ni «Muhabbat shabadalari va
do’stlikning xushbuy hidlari».
Mazkur kitobning yozilish tarixi 901 hijriy – 1496 melodiy yildir. Alisher Navoiy shu asarning kirish qismida uning yozilish sababini bayon qilib, «Nasoyim ul-muhabbat» Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns» asaridan ilhomlanib, uni yanada mukammallashtirib yozilganini uqtiradi.

Darhaqiqat, Abdurahmon Jomiyning mutasavvuflar tarixi – tazkirasi hisoblanmish «Nafahot ul-uns» asari 1476-1477 yilda Alisher Navoiyning xohishi bilan yozilgan bo’lib, unda 618 mutasavvuf (584 erkak, 34 ayol)ning zikri berilgan.

Asarda arab va fors-tojik mutasavvuflariga keng o’rin ajratilgan bo’lib, turkiy mutasavvuflar zikri to’liq emasdi. Ikkinchi tomondan esa mutasavvuflar haqida turkiy-o’zbek tilida birorta tazkira mavjud emas edi. Alisher Navoiy ana shularni nazarda tutgan holda mutasavvuflar haqida turkiy- o’zbek tilida tazkirani yaratib, unga ko’p yangiliklar kiritdi, turkiy mashoyix-mutasavvuflar tarixini ham o’sha davr nuqtayi nazaridan birinchi bo’lib mukammal tarzda maydonga keltirdi. Bu esa Alisher Navoiyning nihoyatda ulug’ xizmatlaridan biridir. Bu haqda Alisher Navoiyning o’zi kitobning kirish qismida shunday go’zal va aniq yozganki, uni to’liq keltirish har qanday sharhu izohdan afzaldir.

Alisher Navoiy yozadi:
« Tarix to’qquz yuz birdaki, ul kitob («Nafahot ul-uns»)ning ta’lifidan yigirma yil o’tub erdi, Tengri taolo tavfiqi birla bu ulug’ ishg’a ilik urdum va bu azim amrg’a qalam surdum. Va Hazrat shayx Fariduddin Attor q.s. bitgan «Tazkirat ul-avliyo»din ba’zi kibor mashoyixkim, «Nafahot ul-uns»g’a doxil bo’lmabdur erdi, har qaysini munosib mahalda doxil qildim. Va Hind mashoyixi sharhi ham («Nafahot ul-uns»da) oz mazkur erdi, mumkin bor tilab, topib, hazrat Qutb ul-avliyo Shayx Farid Shakarganj q.s.din so’nggi mashoyixgacha ilhoq qildim (ya’ni kiritdim, qo’shdim). Va turk mashoyixi zikri ham («Nafahot ul-uns»da)ozroq erdi, oni dog’i Hazrat shayx ul-mashoyix Xoja Ahmad Yassaviy r.a.din bu zamong’acha ulcha mumkin bor tilab, topib, zikrlarin va ba’zi holotu so’zlarin o’z mahallida darj qildim. Va Hazrat Maxdumiy n.m.n. (Abdurahmon Jomiy)ning oti va muosiru musohib mashoyix q.a.zikri dag’ikim, ul mutabarruk kitobda («Nafahot-ul-uns»da) yo’q erdi, munda qo’shdum. Va ul kitobda («Nafahot ul-uns»da) dag’i avliyoulloh zikridin ba’zi so’zkim, zamon ahlig’a ko’p muhtoj un-ilayh ermas erdi (ya’ni zamon ahliga uncha ehtiyoji yo’q edi) itnob vahmidin (ya’ni, cho’zilib ketishidan qo’rqib) tarkin tutdim (ya’ni, qisqartirdim)».
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 12-13-betlar).

Bu parchadan ma’lumki, «Nasoyim ul-muhabbat» Abdurahmon Jomiy «Nafahot ul-uns»idan ilhomlanib yozilgan mukammal va mustaqil qomusdir.

«Nasoyim ul-muhabbat» kirish, asosiy qism va xulosadan iborat. Asarning «Kirish» qismida mutasavvuflar uchun mushtarak bo’lgan odat va fazilatlar muxtasar tarzda bayon etilgan.

«Nasoyim ul-muhabbat»da 770 mutasavvuf (735 erkak, 35 ayol) haqida ma’lumot keltirilgan. Asarning erkak mutasavvuflar haqidagi qismi Shayx Uvays Qaraniy zikri bilan boshlanib, Abdurahmon Jomiy zikri bilan yakunlansa, ayol mutasavvuflarga bag’ishlangan qismi Robiai Adaviyadan boshlanib, Bibichai Munajjima zikri bilan nihoyasiga yetadi.

Qayd qilinganidek, asarda turk mashoyixlariga keng o’rin ajratilgan bo’lib, unda Xoja Ahmad Yassaviy, Qutbiddin Haydar, Hakim ota, Ismoil ota, Is’hoq ota, Hubbi xoja , Ko’k shayx,
Temurchi ota, Xudoyquli shayx, Ilyos Shayx va boshqalar zikri keltirilgan. Bunday zikrlardan ayrimlari quyidagilardir:

«Xoja Ahmad Yassaviy q.t.s. Turkiston mulkining shayx ul-mashoyixidur. Maqomoti oliy va mashhur, karomoti mutavoli va nomahsur ermish. Muridu as’hobi g’oyatsiz va shohu gadoning irodat va ixlosi ostonida nihoyatsiz ermish». (MAT, 20 tomlik, 17-tom, 419-bet).

«Qurqut ota a.r. Turk ulusi arosida shuhrati andin ortug’roqdurki, shuhratqa ehtiyoji bo’lg’ay. Mashhur mundoqdurki, necha yil o’zidin burunqini, necha yil o’zidin so’nggi kelurni debdurlar…»
(MAT, 20 tomlik, 17-tom, 421-bet)

«Ilyos shayx r.t. Muhammad shayx r.ning o’g’lidur. Zohir ulumida bu silsilada andin olimroq yo’q ermish… Arabiyatda mohir ermish. Va ul til bila so’zlashur ermish va nazm dag’i aytur ermish. Va Samarqandda Qum tog’ida sokin ermish. Muborak marqadi go’yo ham anda-o’qdur.1
(MAT, 20 tomlik, 17-tom, 423-bet.)

«Nasoyim ul-muhabbat»da arab va fors-tojik tilida mingdan ortiq oyat, hadis, hikmat va she’riy parchalar keltirilgan. Ular mashoyixlar yoki Navoiyning tilidan bayon qilinganlar.

Shunday qilib, «Nasoyim ul-muhabbat» islom sivilizatsiyasi hududlarida VII-XV asrlar davomida faoliyat ko’rsatgan arab, fors, turk va hind mutasavvuflaridan bahs yuritadigan va o’sha davrda bu sohada mukammal hisoblangan tazkira-qomuslardandir.

Mamlakatimizda mazkur asar birinchi marta Alisher Navoiy asarlari 15 tomligining 15-tomida qisqartirilgan tarzda nashr etilgan bo’lsa(Toshkent, 1968), uning to’liq matni MATning 17-tomida bosildi (Toshkent, Fan, 2001).

4. «Majolis un-nafois». «Nafosat ahlining majlislari» deb atalgan bu mashhur asarning birinchi tahriri 1491melodiy yilda yaratilib, shundan so’ng u yanada to’ldiriladi va 1498 melodiy yilda uning ikkinchi-to’ldirilgan nusxasi maydonga keladi. Asarning birinchi tahririda 350ta shoir kiritilgan bo’lsa, ikkinchi tahrirda 459ta shoir va she’riyatga daxldor siymolarning zikri keltirilgan.

«Majolis un-nafois»ning kirish qismida uqtirilganidek, unda Sulton Husayn Boyqaro tavalludidan (1438y) to kitob yaratilgan davr oralig’ida faoliyat ko’rsatgan she’r va she’riyatga aloqador siymolar, ya’ni asosan Alisher Navoiyga zamondosh bo’lganlarning zikri keltirilgan.

Ma’lumki, Alisher Navoiyga qadar va uning zamonasida ham arab va fors-tojik tilida shoirlarga bag’ishlangan ko’pgina tazkiralar yaratilgan edi. Masalan, Saolibiyning «Yatimat ud-dahr», Davlatshohning «Tazkirat ush-shuaro» va boshqalar. Bas shunday ekan, Alisher Navoiy yaratgan tazkira boshqalardan farq qiladi-mi, agar farq qilsa, ular nimalardan iborat?-degan savolning paydo bo’lishi tabiiydir. Bu savolga quyidagicha javob qaytarsa bo’lar:

1. Alisher Navoiygacha bo’lgan tazkiralarning hammasi arab yoki fors-tojik tilida yozilgan bo’lib, ularda asosan arab she’riyati yoki fors-tojik she’riyati namoyandalari haqida ma’lumot berilgan.
Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»i esa turkiy-o’zbek tilida yozilgan bo’lib, unda XV asrdagi zullisonayn adabiy muhitning xususiyatiga ko’ra ham turkiy-o’zbek va ham forsiy-tojik tilida ijod qilgan shoirlar qamrab olingan.Asarda shoirlarga daxldor ma’lumotlar o’zbek tilida bo’lib, ularning asarlari qaysi tilda (turkiy, forsiy) yozilgan bo’lsa, aynan keltirilgan.
Shu jihatdan «Majolis un-nafois» tazkirasi XV asrdagi turkiy-o’zbek she’riyati va forsiy-tojik she’riyati haqida ma’lumot beruvchi muhim manbadir. Shundan kelib chiqib, bu asar XVI-XVIII asrlar davomida to’rt marta Faxriy Hirotiy, Muhammad Qazviniy, Shoh Ali, Abulboqi Sharif Razaviylar tomonidan fors-tojik tiliga tarjima qilingan edi.

2. Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»ida shoirlarni joylashtirish, ularga doir ma’lumotlar berish, asarlaridan namuna keltirish va ularga baho berish mezoni boshqa tazkiradagilardan farq qiladi. Jumladan, Alisher Navoiy asarning birinchi, ikkinchi va uchinchi majlislarida shoirlarni ko’rgani-ko’rmagani, muloqotda bo’lgani va bo’lmagani nuqtayi nazaridan joylashtiradi; ikkinchidan, shoirlar asarlaridan eng yaxshi namuna sifatida bir yoki ikki baytni keltiradi; shoirlar bilan muloqotda bo’lgan bo’lsa, o’zining unga bo’lgan shaxsiy yoki ijodiy munosabatini ham uqtirib o’tadi; shoirlar haqidagi ma’lumotlar esa haqqoniy va xolisonaligi bilan ajralib turadi.

3. Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»ida Sharq adabiyotshunosligidagi ikki an’ana ko’rinadi: biri-tazkirachilik, ikkinchisi biror-bir shoir she’rlariga sharh yozish.
Ma’lumki, biror-bir shoir she’rlariga sharh yozish arab va fors-tojik adabiyotshunosligida ancha tajribalarga ega. Jumladan, Hofiz, Rumiy asarlariga yozilgan sharhlar. Ammo bu tajriba turkiy-o’zbek tilidagi adabiyotshunoslikda Alisher Navoiygacha bo’lgan davrda ko’zga tashlanmaydi.
Alisher Navoiy turkiy adabiyotshunoslikdagi bu bo’shlikni to’ldirish maqsadida «Majolis un-nafois» tazkirasining sakkizinchi majlisida Husayn Boyqaro she’riyatiga yozgan sharhini joylashtiradi. Shuning natijasida «Majolis un-nafois»da ham tazkirachilik an’anasi va ham sharh yozish an’anasi mujassam bo’lib, «Majolis un-nafois»ning boshqa tazkiralardan farq qiluvchi xususiyatini ham maydonga keltiradi. Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiy turkiy-o’zbek adabiyotshunosligida shoirlar she’rlariga sharh yozish an’anasini boshlab beradi. Alisher Navoiy bu an’anani Shoh G’arib mirzo devoniga sharh yozish bilan davom ettirish niyatida edi, ammo bu niyat amalga oshmagan ko’rinadi.

4.Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»da birinchi marta Amir Temur va temuriyzoda shoirlar haqida tizimli ma’lumot va asarlaridan namunalarni keltiradi. Bu nihoyatda muhim va nodir ma’lumotlardir.
Demak, Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»i o’zining bu va boshqa xususiyatlari bilan bundan oldin yaratilgan tazkiralardan farq qiladi hamda tazkirachilik an’anasida, xususan Movarounnahr, Xuroson, Ozarboyjon hududlarida XVI-XIX asrlar davomida yaratilgan tazkiralarda zamondoshlarga bag’ishlanganlik an’anasining ustivor bo’lishiga sababchi bo’ladi.

Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»i kirish, sakkiz majlis va xilvatdan iborat.

«Kirish» qismida asarning yozilish sabablari bayon etilgan.
«Majolis un-nafois»dagi majlislarni uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga- birinchi, ikkinchi va uchinchi majlislar mansub. Ularda shoirlar Alisher Navoiyning o’sha mualliflar bilan uchrashgan-uchrashmaganligi mezoni asosida joylashtirilib, 311 shoirning zikri keltirilgan. Ikkinchi guruhga-to’rtinchi, beshinchi va oltinchi majlislarni kiritish mumkin. Bularga she’riyatga daxldor shaxslar – fozillar, mirzodalar hamda Xurosondan tashqari hududlarda yashovchi 125ta fozil va donishmand kishilar kiritilgan. Uchinchi guruhga-yettinchi va sakkizinchi majlislarni kiritish mumkin. Bu majlislarda she’r va she’riyatga daxldor Amir Temur va temuriyzodalar (23 kishi) zikri berilgan.

«Majolis un-nafois» ning birinchi majlisi Amir Qosim Anvor zikri bilan boshlanib, uning sakkizinchi bobi Husayn Boyqaro zikri bilan nihoyasiga yetadi. «Xilvat» bo’limida esa Husayn Boyqaroning nozik she’rshunosligidan dalolat beruvchi hayotiy hikoyatlar keltiriladi va asar yakunlanadi.

«Majolis un-nafois»da Alisher Navoiy tarjimayi holi, ustoz va zamondosh shoirlar bilan uchrashuvlari, jumladan, Abdurahmon Jomiy, mavlono Lutfiy, Fazlulloh Abulaysiy, Mirzobek, Sayfiy Buxoriy, Shayximbek Suhayliy va boshqalar haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlar bor.

«Majolis un-nafois» XV asrdagi ko’pqirrali adabiy muhitning nihoyatda yoriq ko’zgusi bo’lganidan undan adabiy muhit tarkibi, xususiyatlari (zullisonaynlik, janriy rang-baranglik), undagi adabiy yo’nalishlar (yuksak mazmunli badiiy yodgorliklar yaratish va shaklbozlik), har bir shoirning o’ziga xos fazilatlari haqida nodir ma’lumotlar joy olgan.

«Majolis un-nafois» turkiy adabiyotshunoslikning nodir ilmiy yodgorligi bo’lishi bilan bir qatorda o’sha davr nasri uchun xos bo’lgan badiiylik xususiyatlari (saj’, she’riy parchalar) bilan ziynatlangan asardir.
«Majolis un-nafois»ning ilmiy tanqidiy matni arab alifbosida Suyima G’anieva tomonidan nashr ettirildi (Toshkent, Fan, 1961). Uning to’liq matni MATning 13-tomida (Toshkent, Fan, 1997) nashr etildi.

Shunday qilib, Alisher Navoiy nasriy asarlarining tazkira guruhiga mansublari janr va mavzu doirasining rang-barangligi, turkiy-o’zbek nasrining nodir va bebaho yodgorliklari bo’lgani bilan ahamiyatlidirlar. Bu asarlar Alisher Navoiy ijodiy-ilmiy merosi ko’lamining naqadar keng ekanligini yana bir karra namoyish etib, uning o’zbek xalqi tamadduni xazinasini noyob durdonalar bilan boyitganidan dalolat beradi.

3.Holot. Holot ba’zan manoqib-holot mashhur siymolar (mutasavvuf, shoir, adib) vafotidan so’ng ularning hayoti, fazilatlariga bag’ishlanib yozilgan asardir. Holotlarni tazkiraning ma’lum zabardast siymolarga bag’ishlangan xili desa bo’ladi. Alisher Navoiyning ustozi va piri Abdurahmon Jomiy haqidagi «Xamsat ul-mutahayyirin» (besh hayrat, 1492-1493 yillarda yozilgan), otaxoni Sayyid Hasan Ardasherga bag’ishlangan «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» (1488-1489 yillarda yozilgan), do’sti va yaqin so’hbatdoshlaridan biri Pahlavon Muhammad Go’shtigir to’g’risidagi «Holoti Pahlavon Muhammad» (1493-1494 yillarda yozilgan) kabilar ana shunday asarlar (holot-manoqib) sirasiga kiradi.

Alisher Navoiyning manoqib-holotlari XV asrning adabiy, madaniy va ma’naviy hayotida katta mavqe egallagan siymolarga bag’ishlanganligi, o’zbek va tojik adabiy aloqalari tarixini o’rganishga katta hissa qo’shganligi, o’zining (Alisher Navoiyning) tarjimayi holi, ijodiy faoliyatiga doir ma’lumotlarning mavjudligi jihatidan muhim ilmiy-adabiy ahamiyatga ega.

Alisher Navoiy holot- manoqiblarining tuzilishi, bayon uslubi o’sha davr nasrining qonun-qoidalari, badiiylik shart-sharoitlariga mos bo’lib, ularda saj’ san’ati, she’riy parchalar, hikoyot va rivoyatlar ham o’rinli ishlatilgan. Asarlarda nomlari eslatilgan Abdurahmon Jomiy, Sayyid Hasan Ardasher va Pahlavon Muhammad Go’shtigir kabi tarixiy siymolar badiiylik tamoyili asosida qalamga olinganliklari tufayli tarixiy-badiiy obraz tarzida ko’zga tashlanib turadilar.

Mazkur siymolarning ruhiy holati, odamlar bilan munosabati, xatti-harakati, dono so’z va pand-nasihatlari turli xildagi hikoya va rivoyatlar vositasida bayon qilinadi. Natijada ana shu jarayonda bu tarixiy shaxslarning nihoyatda jozibali badiiy siymolari gavdalanadi. Shuning uchun bu holotlarni mutolaa qilgan o’quvchi Abdurahmon Jomiyni ham, Sayid Hasan Ardasherni ham, Pahlavon Muhammadni ham sevib qoladi, hamisha ana shunday kishilar bilan birga bo’lishni orzu qiladi. Mazkur asarlardan kuzatilgan ma’rifiy-tarbiyaviy maqsad ham shundan iboratdir.

Shuni ham eslatish joizki, mazkur holotlarda faqat yuqorida nomlari tilga olingan tarixiy shaxslargina emas, balki ular bilan yonma-yon yashagan ko’pgina shaxslar ham tasvirlangan. Masalan, «Xamsat ul-mutahayyirin» da Abdurahmon Jomiy bilan bir qatorda Sulton Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Shayximbek Suhayliy, Darvesh Hoji Irqband (bog’bon), Mutahhari Udiy (xonanda va sozanda), Sayyid G’iyos (bog’bon), Mahmud Habib (devona), mavlono Abdusamad (xattot), Xoja Nosiriddin Ubaydulloh-Xoja Ahror Vali, Abdulloh Marvar

Alisher Navoiy o’zining ko’pqirrali ijodiy faoliyati davomida nafaqat turkiy xalqlar, balki jahon tamadduni xazinasiga qimmatbaho ilmiy-badiiy asarlarni hadya etdi. Bu asarlar esa Alimsher Navoiy hayotligi vaqtidayoq turkiygo’y va forsiygo’ylar orasida keng tarqaldi, unga javoban asarlar yozish an’anasi boshlandi.
Fikrimizning istiboti uchun Alisher Navoiyning «koshki» radifli g’azaliga Abdurahmon Jomiyning fors tilida o’xshatma yozgani, Husayn Boyqaroning esa javobiya g’azal bitganini eslatish mumkin. Bu hol Alisher Navoiy umr kechirgan Hirot shahrida sodir bo’lgan. Ammo xuddi shu vaqtda Rum ( Turkiya) da ham Alisher Navoiy g’azallariga javoban yozilgan she’rlarning maydonga kelishi esa Alisher Navoiy asarlarining nafaqat tarqalish doirasi, balki undan ilhom olib, asarlar yozish an’anasi doirasining ham kengayib borayotganidan dalolat beradi. Bu jihatdan Istanbul universiteti professori Osman Fikri Sertkaya hamda Oysha Gul Sertkayalarning keyingi tadqiqotlarida muhim dalillar keltirilgan.2 Jumladan, Oysha Gul Sertkayaning Istanbul kutubxonalaridagi qo’lyozmalardan aniqlashicha, XV asrning 80- yillarida Shayxzoda Abdurazzoq Baxshi Alisher Navoiyning:

Seni ko’rgach der edim bir mehrubonim bor emish,
Alloh-Alloh ne balo botil gumonim bor emish,-

matla’li g’azaliga ikkita nazira- g’azal yozgan ekan:

1.Podshohim davrida bir xush zamonim bor emish,
Barcha xavfu ham xatardin ko’p amonim bor emish.

2.Ul pariruxkim aning og’zi ajoyib tor emish,
Ko’rsa ming zohid kuyub, la’li labiga zor emish.

Diqqatga sazovor joyi shundaki, Shayxzoda Abdurazzoq Baxshi Alisher Navoiy g’azalini keltirishidan oldin shunday yozgan ekan: «Amlah ush- shuaro mavlono Navoiy aytur», ya’ne «shoirlarning shirinso’zlisi bo’lmish mavlono Navoiy aytadi».

Demak, Alisher Navoiy hayotligi vaqtidayoq faqat Xuroson va Movarounnahrda emas, balki Rum diyorida ham shirinso’zli mohir shoir sifatida e’tirof etilib, uning she’riyat maktabi- mahorat maktabi sifatida qaralgan va an’anasi davom ettirilgan.

Bunday hol XVI-XX asrlarda ozarboyjon ( Fuzuliy), turkman (Maxtumkuli), turk (Mullo Ajam Hofiz, Niyoziy, Shukriy, Kotibiy),fors-tojik(Davlatshoh, Vosifiy), qozoq (Abay), totor va boshqa ko’pgina shoirlar ijodiyotida ham ko’zga tashlanadi.

O’zbek adabiyotining XV-XX asrlardagi tarixini ko’zdan kechirgan kishi bu davrda faoliyat ko’rsatgan Husayn Boyqarodan boshlab Muqimiy va Furqatlargacha, hozirda esa Erkin Vohidov va Barot Boyqobilovgacha barcha shoirlar u yoki bu tarzda Alisher Navoiy she’riyati maktabini o’tganlari va bundan faxrlanganlarining guvohi bo’ladi. Bugina emas, bu ulkan mutafakkir va shoirning hayoti, faoliyatiga bag’ishlab, roman (Oybek «Navoiy»), dostonlar turkumi (B.Boyqobilov ), qissa va hikoyalar (Mirkarim Osim, Xurshid Davron,Ibrohim G’afurov), sahna asarlari ( Uyg’un, Izzat Sulton «Alisher Navoiy») qator she’rlarning yaratilgani ham Alisher Navoiy abadiyatidan dalolat beradi.

Alisher Navoiy asarlarining shuhrati Sharqu G’arbda turli tarzda yoyildi.

Alisher Navoiyning shuhrati Hind diyorida ham taraldi. Jumladan, uning «Majolis un-nafois»i Karnatak hokimi xohishi bilan fors tiliga tarjima qilindi; tazkiralarda («Riyoz ush- shuaro» ) uning haqida ma’lumot va turkiy, forsiy asarlaridan namunalar berildi. Shuning bilan birga Hind o’lkasida yozilgan qator tazkiralarda Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»idan foydalanildi.

Alisher Navoiyning G’arb o’lkalaridagi shuhrati ham ibratlidir. XVI asrda Italiyada Xristofor Armeniy Alisher Navoiy va Xusrav Dehlaviyning «Bahromnoma»laridan («Sab’ai sayyor», «Hasht bihisht») ilhomlanib, o’zining «Shoh Sarandebning uch navqiron o’g’illarining sayohati» asarini italyan tilida yaratdi. Bu mavzu keyinchalik Volterning «Zadig», Mark Tvenning «Tom Soyer» asarlarida ham o’z aksini topdi.

Alisher Navoiy haqida G’arb nashriyalarida ma’lumotlar berish ham shoir shuhratining taralganidan bir dalildir. Jumladan, XVII asrda frantsuz sharqshunosi Derbelo «Sharq kutubxonasi» qomusi, XIX asrda M.Belen maqolalari; rus sharqshunosi M. Nikitskiyning magistrlik dissertatsiyasi- kitobi, Pave de- Kurteyl asarlari; ingliz sharqshunoslari A.Gibb , E.Braun va boshqalarning tadqiqotlari. Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiy asarlari asl matni va tarjimalarini nashr etish ham shoirning shuhratini yanada oshirdi.

Jumladan, XX asrning o’zidayoq Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin»i nemis (Al`fred Kurello- 1948, 1968 yillar), rumin (Oltenau, 1958), venger (Erjibet Brodskiy, 1974) tillarida; «Layli va Majnun» bulg’or (Yordan Milev, 1974), «Hayrat ul-abror» rumin (Oltenau,1958) tillarida nashr ettirildi. Alisher Navoiy asarlari o’n tomda rus tilida bosilib chiqdi va 200 tomlik Jahon adabiyoti turkumidagi bir tomda nashr bo’ldi.
Yuqorida muxtasar keltirilgan dalillar shundan guvohlik beradiki, Alisher Navoiyning ulkan merosi jahon xalqlari orasida katta shuhrat qozonib, ulug’ mutafakkir va shoir nomini jahon madaniyati xazinasiga buyuk hissa qo’shgan adib va mutafakkirlar qatoridan joy olishi va hurmat qilinishiga sababchi bo’ldi.

Shuning uchun jahonning mashhur allomalari, zamonamizning yirik adiblari uning haqida nihoyatda samimiy va haqqoniy so’zlarni aytganlar,ulug’ Alisher Navoiyni ardoqlaganlar.

Kuyida ana shunday so’zlarning ayrimlarini keltirish maqsadga muvofiq ko’rindi:

NIZOMIDDIN MIR ALISHER NAVOIY HAQIDA

Bu kun nazm arkonining rub’i maskunida qahramon ul (ya’ni, Alisher Navoiy) turur va bu mamolik fathida sohibqiron ani (ya’ni, Alisher Navoiyni) desalar bo’lur.
She’r:

Erur so’z mulkining kishvarsitoni,
Kayu kishvarsiton Xusravnishoni.
Dema Xusravnishonkim, qahramoni,
Erur gar chin desang sohibqironi.

Husayn Boyqaro,XV asr.

* * *

Sohibdavlati — Alisher Navoiy, ki zamoni mo bo vuchudi o’ musharraf ast…
Agarchi vayro (Alisher Navoiro) ba hasbi tabiat va vus’ati qobiliyat har du nav’ she’r- turki va forsi muyassar ast, ammo mayli tab’i vay ba turki az forsi beshtar ast… Masnaviyote, ki dar muqobalai «Xamsa»i Nizomi vuqo» yofta, ba si hazor nazdik va hamono, ki ba on zabon besh az vay va beh az vay kase she’r nagufta ast va gavhari nazm nasufta.
Mazmuni: Sohibdavlati-Alisher Navoiydirki, bizning zamonimiz aning birla sharaflidir. Uning tabiiy mayli va qobiliyatining ko’lami ikki tilda – turkiy va forsiyda she’r aytishga qodir bo’lsa-da, tab’ining mayli forsiydan ko’ra turkiyga ko’proqdir. Nizomiy «Xamsa»si javobida o’ttiz mingga yaqin baytdan iborat turkiy masnaviylari («Xamsa» si)dirki, hech kim undan ko’p va undan xo’b she’r aytgan emas va nazm gavhariga sayqal bergan ham emas.

Abdurahmon Jomiy,XV asr.

* * *

Alisherbek naziri yo’q kishi edi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech kim oncha ko’p va xo’b aytqon emas.

Zahiriddin Muhammad Bobur,XVI asr.

* * *

Nizomiddin Amir Alisher Navoiyning shuhrati bag’oyat balandligi tufayli (u) ta’rif va tavsifga muhtoj emas. Fazl arbobini tarbiyat qilish va kamolotga yetkazish maqsadida ko’p sa’y qildi, bechoralar ahvolini yaxshilashda himmat ko’rsatdi.

Aliqulixon Vola Dog’istoniy,XVIII asr.

* * *

Ali Sher Navoiy o’z zamonining eng ulug’ va eng mahsuldor shoirlaridandir.

M.Belen, XIX asr, Frantsiya.

* * *

Mir Alisherning asarlari ozmi –ko’pmi adabiyotdan xabardor har bir o’zbekning xonadonida eng ulug’ o’rinda turadi.

German Vamberi, XIX asr, Vengriya.

* * *

Navoiy turkigo’y shoirlar uchun ibrat va namunadir. Forsiy tilda ham yaxshi asarlari bo’lsa-da, ammo uning shoh asarlari turkiy tilda bitilgan.

A.Gibb, XX asr, Angliya.

* * *

Navoiy faqat ulkan mutafakkir va shoirgina emas, balki o’z xalqini chindan sevguchi Inson hamdir. Bunday Inson abadiy barhayotdir.

YE.E.Bertel`s,XX asr, Rossiya.

* * *

Alisher Navoiy kabi shoirning bo’lganidan quvonmog’imiz kerak. Ana shunday shoirni voyaga yetkazgan o’zbek xalqiga ofarin va tashakkurlar deymiz. Biz uni o’rganibgina qolmay, balki o’qishimiz, faqatgina o’qish emas, balki uning to’g’risida o’ylashimiz ham zarur.

N.I.Konrad, XX asr, Rossiya.

* * *

Biz buyuk Alisher Navoiy meros qilib qoldirgan ijodiy maktabni, uning saboqlari va an’analarini ko’z qorachig’i singari avaylashimiz zarur.

Chingiz Aytmatov,XX asr, Kirg’iziston.

* * *

Alisher Navoiy XV asr fors- tojik g’azalchiligining eng buyuk vakillaridan biri sifatida bizning adabiyotimiz tarixida ham munosib o’rin egallaydi
.
Abdulg’ani Mirzoev, XX asr, Tojikiston.

* * *

Jahon madaniyatining eng yaxshi durdonalariga mansub bo’lgan Alisher Navoiyning qudratli hayotbaxsh merosi butun taraqqiyparvar insoniyatning boyligi bo’lib qoldi. Alisher Navoiyning olijanob ideallari va ilhombaxsh asarlari tinchlik va insoniyat taraqqiyoti uchun kurashdagi hamkorlikni mustahkamlashga yordam bermoqda.

Jahon tinchlik Kengashi,1968 yil.

* * *

Alisher Navoiy ulug’ mutafakkir, daho shoir va ulkan davlat arbobi sifatida birgina o’zbek xalqining iftixori bo’lib qolmasdan, balki, shu bilan birga , butun dunyo xalqlarining yuragidan ham mangu o’rin olgandir.

Vohid Abdulla, XX , O’zbekiston.

* * *

Xalqimiz yaratgan ma’naviy madaniyat boyliklaridan biri hisoblangan Navoiy merosi bundan so’ng ham kelajak avlod uchun porloq gumanizm g’oyalari chashmasi, yuksak nafosat manbai va so’z san’atining buyuk mahorat maktabi bo’lib qoladi.

Hamid Sulaymon,XX asr,O’zbekiston.

Botirxon Valixo’jaev (1932. 1. 4, Samarqand — 2005, Samarqand) — adabiyotshunos. O’zbekistan FA akademigi. (2000), O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi (1982), professor (1971). Samarkand davlat universitining filologiya fakul`tetini bitirgan (1953), shu universiettda o’qituvchi (1956-63), fakul`te dekanining o’rinbosari (1964-69), dekan (1971-73, 1986-88), tojik tili va adabiyoti kafedrasi (1974— 85), o’zbek adabiyoti tarixi kafedrasi (1985 y.dan) mudiri, prorektor (1990 y.dan). V. ilmiy ishlari adabiyot tarixi, adzbiyotshunoslik, adabiy aloqalar, tasavvuf va uning namoyandalari, Samarkand adabiy va ilmiy muhiti tarixi, Ibn Sino, Nizomiy, Jomiy, Navoiy kabi olim va mumtoz shoirlarning ijodiga bag’ishlangan. «O’zbekistan adabiy-tankidiy qarashlari tarixidan» (1960), «O’zbek epik poeziyasi tarixidan» (1974), «Navoiy ijodi — ilhom manbai» (1991), «Xoja Ahror Vali» (1993), «Xoja Ahror tarixi» (1994) kabi ilmiy asarlar va bir necha o’quv qo’llanmalar muallifi. Botirxon Valixo’jaev asarlari Rossiya, Afg’oniston, Turkiya va Eronda nashr etilgan.