Шафеъий Кадканий давримизнинг янги шеър ва тамсилий шеъриятнинг машҳур намояндаларидан биридир. Унинг анъанавий ва янги классик шаклдаги ғазаллардан иборат дастлабки шеърий тўплами «Замзамаҳо» (1965)дан кейин Нимо бошлаб берган янги форс шеърияти тажрибаларига юзланди.

Муҳаммадризо Шафеъий Кадканий
ШЕЪРЛАР
Форсчадан Шаҳзод Кенжаев таржимаси

Доктор Муҳаммадризо Шафеъий Кадканий (форсча: محمدرضا شفیعی کدکنی)  ҳижрий-шамсий 1318 йили, милодий ҳисоб билан 1939 йилнинг 12 октябрь куни Нишопурнинг Кадкан қишлоғида туғилган.

Унинг онаси форс ва араб тилларини биларди ҳамда Мавлавийнинг «Маснавийи маънавий»си ва Ҳофизнинг девонини ўқирди.  У замонининг бошқа аёллари каби фақат ўқишни биларди, ёзишни эмас. Шафеъийнинг отаси дин ва адаб аҳлидан бўлиб, буюк устозлардан таълим олган эди ва Машҳад диний ҳавзасида дарс берарди.

Муҳаммадризо оилада ягона фарзанд эди. Шу сабабдан ота-онаси унинг тарбиясига катта эътибор бериб, фарзандлари етук дин олими бўлишини исташарди.  Кадканийнинг ёзишича, у ҳеч вақт мактабга бормаган ва бошланғич саводини ота-онаси олдида чиқарган. Кейинчалик уй мактабларида таълим олишни бошлаган. Диний таълимотларни ҳам у аввал отасидан ва сўнгра диний ҳавзалардаги улуғ устозлардан ўрганади.

Унинг ўсмирлик ва ёшлик чоғлари Машҳадда кечди. Бўлғуси шоир ибтидоий ва ўрта мактабни шу ерда тугаллади ва Машҳад адабиёт институтининг форс адабиёти бўлимида таҳсил олиш билан бир вақтда қадимий Хуросон мадрасасида исломий билимлар, шунингдек, ўтмиш фалсафасини ўрганди. Устозлари Фурўзонфар ва Хонларий даъватлари билан у 1967 йилдан Теҳрон университети адабиёт факультетида дарс бера бошлади.

Шафеъий Кадканий давримизнинг янги шеър ва тамсилий шеъриятнинг машҳур намояндаларидан биридир. Унинг анъанавий ва янги классик шаклдаги ғазаллардан иборат дастлабки шеърий тўплами «Замзамаҳо» (1965)дан кейин, деярли бу қолип (ғазал)дан узоқлашиб, Нимо шеъриятига юзланди.

Янги йўналишдаги шеърларидан ташкил топган дастлабки «Шабхоний» шеърий мажмуасида ҳам баён услуби ва шакл жиҳатидан, ҳам фикрий қарашларни ифодалаш жиҳатидан Ахавони Солис шеърияти ва услубига тақлид қилиш ва ундан таъсирланиш  намоёндир. У кейинчалик Ахавоннинг дабдабали, ривоят оҳангига, тарихга мойил, архаик баёнлардан узоқлашиб, сокин, рамзий, жонли, тавсифловчи, яъни хуросоний мулойим шаклларга юзланиб, фикрий жиҳатдан ҳам ўз шеърини Эроннинг энг қадим маданиятини, жамиятдаги қарашларни ифодалашга қаратди. «Дар кўчабоғҳои Нишобур» (1971) шеърий мажмуаси Шафеъий шеъриятининг авж нуқталарини кўрсатувчи ва ўша даврнинг «шеъри муқовамат» (қаршилик шеъри) услубида ёзилган энг ёрқин намунаси бўлди. Ушбу мажмуада шоир эронча лирик тафаккур, содда тил ва рамзий баён билан омехта ҳолда пок ва серҳаракат табиати билан жамиятга теран назар ташлаш, янги бир мўътадил эстетик қарашга эга бўлишга интилиб, унинг шеъриятининг камолотга етганини намойиш эта олди. Шафеъий сал олдинроқ, яъни 1968 йили «Аз забони барг» ва кейинчалик 1977 — 78 йилларда «Мисли дарахт дар шаби борон», «Аз будан ва сурудан» ва «Бўи жўи Мўлиён» номли тўпламларни нашр эттирадики, ҳеч бири аҳамият жиҳатидан «Дар кўчабоғҳои Нишобур» ўрнини боса олмайди.

Ҳижрий-шамсий 1352 йили Шафеъий Кадканий тадқиқот ишлари билан Англиянинг Оксфорд университетига боради ва у ерда «Шоҳнома»дан  дарс бера бошлайди. Кейинчалик Принстон университети таклифи билан Америкага боради. Ушбу университетда у етук шоир Хоқонийнинг тафаккур ва ашъори борасида талабаларга дарс беради. Ушбу йилларда форс классик адабиётининг ирфоний матнлари бўлган «Исломий рамзлар» ва Шайх Атторнинг «Мухторнома»сини ҳамда Мавлавийнинг танланган ғазалларини нашрга тайёрлади. Кейинчалик  «Мусиқии шеър», «Адвори шеъри форси», «Аз машрутият то суқути салтанат» ва «Шеъри муосири араб» номли китобларни чоп эттирди. Сизга тақдим этилаётган шеърлар шоирнинг «Ҳазораи дувуми оҳуи кўҳи» китобидан олинди.

ЎҚИ, ЯНА ЎҚИ

Тун саҳросида қизил гул номига ўқи,
Ҳамма боғлар уйғониб, нурга тўлсинлар.
Ўқи, яна ўқи, зора оқ кабутарлар,
Қонли маконларига қайтиб  келсинлар.
Жимлик тоқида қизил гул номига ўқи,
Мавж-авжининг жаранги даштлардан  ўтсин .
Ёмғирнинг соф хабари,
Кечнинг кўм-кўк томидан,
Шамолнинг йўли уни, ҳар ёққа олиб кетсин.
Ёғочларнинг қуруқидан нега, ахир, қўрқасан?
Ахир, юзлаб марта боғладилар,
Сувга тенглабмас,
Тенглатиб нурга,
Ҳамда овозга
Ва фарёдга тенгладилар.
Бу бадбахтлик замонида шоирларга,
Барг тақдири битигини амр этдилар.
Чунки, қомат шўхлиги-ю, ой ва лола хақида
Қўшиқлар бисёр.
Уйқудан-да кўпроқ,
Сувдан зилолроқ.
Сен хомуш бўлсанг, унда ким куйлайди?
Сен кетмоқчисан, унда ким қолади?
Баргсиз ниҳолчамизга ким куйлар алёр?
Бу тепаликдан узоққа
Анов томонга қара,
Баҳор келган,
Тиконли симдан ўтиб.
Бинафша гугурти шуъласининг  ёниши гўзал.
Мингта оина ўтмоқда,
Мингта оина
Қалбинг хонасида завқ билан қилар ларза.
Ҳушёрлардан холи эрур ер.
Фақат, ўша кетмай қолган  сенсан —
Ўқийсан ошиқларча, навони яна.
Ўқи, қизил гул номига, ошиқлар каби,
Ишқ ҳадисин баён эт, билган тилингда.

ЖАВОБ

Биласанми, нега туғёндек
ўзимдан қочиб, ўзимга бераман азоб?
Чунки, бу қоронғу пардада,
бу жуда  яқин жимликда,
истаганимни кўролмайман,
кўрганларимни истамайман!…

***

Сиздан олдин,
Сизга ўхшаб,
Ададсиз шахслар,
Ўргимчак тўри билан  шамол юзига
Шу сўзларни ёзганлар:
— Бу муборак давлат, абадий  қолсин!

***

Ёмғир сафарномасининг охирги барги,
Шудир:
Ер юзи жуда ҳам кир!

Muhammadrizo Shafe’iy Kadkaniy
SHE’RLAR
Forschadan Shahzod Kenjaev tarjimasi

Doktor Muhammadrizo Shafe’iy Kadkaniy (forscha: محمدرضا شفیعی کدکنی) hijriy-shamsiy 1318 yili, milodiy hisob bilan 1939 yilning 12 oktyabr` kuni Nishopurning Kadkan qishlog’ida tug’ilgan.

Uning onasi fors va arab tillarini bilardi hamda Mavlaviyning «Masnaviyi ma’naviy»si va Hofizning devonini o’qirdi. U zamonining boshqa ayollari kabi faqat o’qishni bilardi, yozishni emas. Shafe’iyning otasi din va adab ahlidan bo’lib, buyuk ustozlardan ta’lim olgan edi va Mashhad diniy havzasida dars berardi.

Muhammadrizo oilada yagona farzand edi. Shu sababdan ota-onasi uning tarbiyasiga katta e’tibor berib, farzandlari yetuk din olimi bo’lishini istashardi. Kadkaniyning yozishicha, u hech vaqt maktabga bormagan va boshlang’ich savodini ota-onasi oldida chiqargan. Keyinchalik uy maktablarida ta’lim olishni boshlagan. Diniy ta’limotlarni ham u avval otasidan va so’ngra diniy havzalardagi ulug’ ustozlardan o’rganadi.

Uning o’smirlik va yoshlik chog’lari Mashhadda kechdi. Bo’lg’usi shoir ibtidoiy va o’rta maktabni shu yerda tugalladi va Mashhad adabiyot institutining fors adabiyoti bo’limida tahsil olish bilan bir vaqtda qadimiy Xuroson madrasasida islomiy bilimlar, shuningdek, o’tmish falsafasini o’rgandi. Ustozlari Furo’zonfar va Xonlariy da’vatlari bilan u 1967 yildan Tehron universiteti adabiyot fakul`tetida dars bera boshladi.

Shafe’iy Kadkaniy davrimizning yangi she’r va tamsiliy she’riyatning mashhur namoyandalaridan biridir. Uning an’anaviy va yangi klassik shakldagi g’azallardan iborat dastlabki she’riy to’plami «Zamzamaho» (1965)dan keyin, deyarli bu qolip (g’azal)dan uzoqlashib, Nimo she’riyatiga yuzlandi.

Yangi yo’nalishdagi she’rlaridan tashkil topgan dastlabki «Shabxoniy» she’riy majmuasida ham bayon uslubi va shakl jihatidan, ham fikriy qarashlarni ifodalash jihatidan Axavoni Solis she’riyati va uslubiga taqlid qilish va undan ta’sirlanish namoyondir. U keyinchalik Axavonning dabdabali, rivoyat ohangiga, tarixga moyil, arxaik bayonlardan uzoqlashib, sokin, ramziy, jonli, tavsiflovchi, ya’ni xurosoniy muloyim shakllarga yuzlanib, fikriy jihatdan ham o’z she’rini Eronning eng qadim madaniyatini, jamiyatdagi qarashlarni ifodalashga qaratdi. «Dar ko’chabog’hoi Nishobur» (1971) she’riy majmuasi Shafe’iy she’riyatining avj nuqtalarini ko’rsatuvchi va o’sha davrning «she’ri muqovamat» (qarshilik she’ri) uslubida yozilgan eng yorqin namunasi bo’ldi. Ushbu majmuada shoir eroncha lirik tafakkur, sodda til va ramziy bayon bilan omexta holda pok va serharakat tabiati bilan jamiyatga teran nazar tashlash, yangi bir mo»tadil estetik qarashga ega bo’lishga intilib, uning she’riyatining kamolotga yetganini namoyish eta oldi. Shafe’iy sal oldinroq, ya’ni 1968 yili «Az zaboni barg» va keyinchalik 1977 — 78 yillarda «Misli daraxt dar shabi boron», «Az budan va surudan» va «Bo’i jo’i Mo’liyon» nomli to’plamlarni nashr ettiradiki, hech biri ahamiyat jihatidan «Dar ko’chabog’hoi Nishobur» o’rnini bosa olmaydi.

Hijriy-shamsiy 1352 yili Shafe’iy Kadkaniy tadqiqot ishlari bilan Angliyaning Oksford universitetiga boradi va u yerda «Shohnoma»dan dars bera boshlaydi. Keyinchalik Prinston universiteti taklifi bilan Amerikaga boradi. Ushbu universitetda u yetuk shoir Xoqoniyning tafakkur va ash’ori borasida talabalarga dars beradi. Ushbu yillarda fors klassik adabiyotining irfoniy matnlari bo’lgan «Islomiy ramzlar» va Shayx Attorning «Muxtornoma»sini hamda Mavlaviyning tanlangan g’azallarini nashrga tayyorladi. Keyinchalik «Musiqii she’r», «Advori she’ri forsi», «Az mashrutiyat to suquti saltanat» va «She’ri muosiri arab» nomli kitoblarni chop ettirdi. Sizga taqdim etilayotgan she’rlar shoirning «Hazorai duvumi ohui ko’hi» kitobidan olindi.

O’QI, YANA O’QI

Tun sahrosida qizil gul nomiga o’qi,
Hamma bog’lar uyg’onib, nurga to’lsinlar.
O’qi, yana o’qi, zora oq kabutarlar,
Qonli makonlariga qaytib kelsinlar.
Jimlik toqida qizil gul nomiga o’qi,
Mavj-avjining jarangi dashtlardan o’tsin .
Yomg’irning sof xabari,
Kechning ko’m-ko’k tomidan,
Shamolning yo’li uni, har yoqqa olib ketsin.
Yog’ochlarning quruqidan nega, axir, qo’rqasan?
Axir, yuzlab marta bog’ladilar,
Suvga tenglabmas,
Tenglatib nurga,
Hamda ovozga
Va faryodga tengladilar.
Bu badbaxtlik zamonida shoirlarga,
Barg taqdiri bitigini amr etdilar.
Chunki, qomat sho’xligi-yu, oy va lola xaqida
Qo’shiqlar bisyor.
Uyqudan-da ko’proq,
Suvdan zilolroq.
Sen xomush bo’lsang, unda kim kuylaydi?
Sen ketmoqchisan, unda kim qoladi?
Bargsiz niholchamizga kim kuylar alyor?
Bu tepalikdan uzoqqa
Anov tomonga qara,
Bahor kelgan,
Tikonli simdan o’tib.
Binafsha gugurti shu’lasining yonishi go’zal.
Mingta oina o’tmoqda,
Mingta oina
Qalbing xonasida zavq bilan qilar larza.
Hushyorlardan xoli erur yer.
Faqat, o’sha ketmay qolgan sensan —
O’qiysan oshiqlarcha, navoni yana.
O’qi, qizil gul nomiga, oshiqlar kabi,
Ishq hadisin bayon et, bilgan tilingda.

JAVOB

Bilasanmi, nega tug’yondek
o’zimdan qochib, o’zimga beraman azob?
Chunki, bu qorong’u pardada,
bu juda yaqin jimlikda,
istaganimni ko’rolmayman,
ko’rganlarimni istamayman!…

***

Sizdan oldin,
Sizga o’xshab,
Adadsiz shaxslar,
O’rgimchak to’ri bilan shamol yuziga
Shu so’zlarni yozganlar:
— Bu muborak davlat, abadiy qolsin!

***

Yomg’ir safarnomasining oxirgi bargi,
Shudir:
Yer yuzi juda ham kir!