Уч йилдан бери бирор марта ёзмаган бир дўстимдан тасодифан мактуб олдим. «Ҳикояларингизни ўқиб, – деб ёзган эди у, – сиздан кўнглим совиди. Сизни машҳур ёзувчи бўлишга имконингиз бор эди, лекин сўнгги пайтларда сафсатагўй ёзувчига  айландингиз. Ҳикояларингизда тарғибот ва бефойда панду  насиҳатлардан ўзга ҳеч нарса йўқ.…»

Кришан Чандар
БИР ДЎСТИМНИНГ БОЛАСИ*

   Кришан Чандар (23.10.1914 — 8.03.1977) — урду ва ҳинди тилларида ижод қилган таниқли адиб. У Британия мустамлакаси бўлган Ҳиндистоннинг Вазиробод шаҳрида дунёга келган. Ҳозирги кунда бу шаҳар Покистон таркибида. Болалиги Кашмирда ўтган Кришан 30-чи йилларнинг биринчи палласида Лаҳордаги насроний коллежида таҳсил олган. Ўша йилларда унинг адабиёт ва ёзувчиликка бўлган қизиқиши намоён бўлади. Биринчи ҳикояси «Судҳа» 1932 йили журналда эълон қилинган.
Кришан Чандарнинг ижодий мероси 20 дан ортиқ роман, 30 дан зиёд ҳикоялар тўплами, жуда кўп радиопьесалар ва киносценарийдан иборат. Унинг сатира жанридаги романлари ва фалсафий эртаклари жуда машҳур.

Уч йилдан бери бирор марта ёзмаган бир дўстимдан тасодифан мактуб олдим. «Ҳикояларингизни ўқиб, – деб ёзган эди у, – сиздан кўнглим совиди. Сизни машҳур ёзувчи бўлишга имконингиз бор эди, лекин сўнгги пайтларда сафсатагўй ёзувчига  айландингиз. Ҳикояларингизда тарғибот ва бефойда панду  насиҳатлардан ўзга ҳеч нарса йўқ. Ҳикояларингизнинг бошини ўқиб, олдиндан унинг қандай тугашини айтиб бериш мумкин. Сизнинг ҳикояларингиз  ўқувчига  аввалгидек лаззат бағишламайди…»

Нома жуда узундан-узоқ эди. Эски сўзлару янги талаблар. Менинг дўстим мартаба ва мансабнинг шунчалик баланд поғонасида турарди-ки, унинг панду  насиҳати қулоққа жуда маъноли етиб борарди.

Дўстим жуда бой одам эди, ғаллафурушлик бозорида юз минглаб рупиялар билан ўйнашар эди. Пахта, цемент, темир, қоғоз, мотор, машина, лаб бўягич мой сотадиганларнинг барчаси у билан савдолашар эдилар. Ҳар қандай товар унинг қўлига тушса бирдан кўздан йўқолар ва бироз вақтдан сўнг ўз нархидан уч баравар қимматга сотилар эди. Шунинг учун дўстимни ҳеч қачон жавобгарликка тортолмайдилар, чунки жавобгарликка тортадиган кишилар ҳам унинг фойдасидан баҳраманд эди. Яъни, бошқача қилиб айтсак, дўстим ғаллафурушлик бозорида уларнинг виждон ва ватандўстликларини ҳазил билан сотиб оларди-ю бошқаларга сотиб юборарди.

Дўстим жуда эҳтиёткор, уддабурон ва чаққон одам эди. Лекин бундан ташқари унинг яна бир яхши хислати бор эди, у адабиётни беҳад қадрларди, назмни яхши кўрарди, жуда кўп ҳикоя ва романлар ўқирди. Катта кутубхонаси бор эди. Ўзига ёққан ёзувчини таърифлай олар, агар шундай ёзувчи меҳмони бўлса жуда хурсанд бўларди. Фақат шу сабабдан мен у мактубни олиб жуда ғамгин бўлдим. Ёзувчи зоти борки, ўз асарини қимматли деб билади, мақтовдан шод бўлса, танқиддан ғамгин бўлади. Шу ўринда ёзувчи ўз меҳнати эвазига совға умид қиладиган бошқа одамлардан фарқ қилмайди.

Нома кундузги соат тўрт почтаси билан келди. Мен уни бир  ўқидим, икки ўқидим, учинчи марта ҳам ўқидим ва охири уни чўнтагимга солиб уйдан чиқдим. Бош эгганча кетардиму хира фикрлар ҳамроҳим эди. Нохостдан хаёлимга дўстимнинг маъшуқаси келди.

Бир пайтлар дўстим Бомбайда яшар эди. Тўти, майна, маймун боқишни хуш кўрган дўстимнинг қарамоғида маъшуқаси ҳам бор эди. Маъшуқаси кулгичи бор қиз бўлиб, иккита хизматкори билан  чиройли уйда истиқомат қиларди. Уй кресло, диван, радио билан жиҳозланган, унинг олдинги эгаси уйнинг ҳамма харажатларни қоплар ва қизни Гулбону деб атарди, лекин унинг асл исми бошқа эди. У мени дўстимнинг қарамоғига тушганидан сўнг дўстим унга янги  Ромпари  деган исм берди. Қиз ғоят содда бўлиб, ўзини пулга сотиб олган эркаклардан ишқ ва муҳаббат талаб қиларди. Аммо, унинг биринчи хўжайини  пул берар эди-ю, муҳаббат бермасди. Ахир, у бечора ўзида йўқ нарсани қандай қилиб бера оларди? Дўстимнинг юрагида ҳам муҳаббатдан нишон йўқ эди. Аммо у ғаллафурушлик бозорида мавжуд савдо тартибларидан келиб чиқиб  ишқий ишларида ҳам маълум қонун-қоидалар ўрнатган эди. У Гулбонунинг, яъни Ромпарининг ишонувчанлигидан фойдаланиб, қизнинг этагини пуч ёнғоқлар билан тўлдирарди. Дўстим Ромпарини шунақанги моҳирлик билан алдар эди-ки, қиз ўз истакларини унутиб, ишқий қўшиқлар куйлашга киришиб кетди. Кўп ўтмай Ромпарининг уйида фарзанд дунёга келди ва у айнан отасига ўхшарди – ўша катта кўзлар, жилодор сочлар, ўша қалин лаблар. Дўстим ўғлини жуда яхши кўрар, лекин бола туғилганидан сўнг Ромпарининг бадани олдинги латофатини йўқотгандек дўстимга  аввалги завқини беролмасди. Ундан ташқари ўша пайтлар дўстимнинг фикру хаёлини Деҳлида қуришни режалаштирган улкан қанд заводи  лойиҳаси эгаллаб олган эди. Охири, ўғлининг бир ёшга тўлганидан бир неча ой ўтиб дўстим Бомбайдан кетди-ю кетганидан на Ромпарини, на мени ва на бошқа бирор кишини хабардор қилмади. Бозорга чиқиб бирданига йуқоладиган товарга ўхшаб, у ҳам бирданига йўқ бўлди-қолди. Мана энди орадан уч йил ўтгандан сўнг  мактуби келди ва  унинг маҳбубаси хаёлимга келиб, ўйланиб қолдим: «Нега мен у бечора хотиннинг ҳолидан хабар олмаслигим, иш-юмушини билмаслигим керак? Орадан шунча вақт ўтиб, унинг аҳволидан батамом бехабарман.»

Мен поезд билан шаҳар яқинидаги Бандарага етиб Ромпарининг уйи томон йўл олганимда соат олти бўлиб, кўчаларда чироқ ёна бошлаганди. Ромпари биринчи қаватида яшайдиган уй торкўчанинг охирида жойлашган эди. Зинадан кўтарилиб эшикни тақиллатдим. Эшик ортидан қари хизматкор бошини чиқариб қаради. У мижжа қоқиб бир лаҳза тикилди-да, охири мени таниб, табассум билан сўради:

– Сатҳ-жи (1) келдиларми?
– Йўқ, мен бир ўзимман, — жавоб бердим мен.

– Киринг, киринг, — деди у ва эшикни ката очиб менга йўл берди, — киринг, марҳамат.
– Бой-жи (2) қаерда? – сўрадим мен уйга кириб.
– Кетганлар.

Хизматкор менга ҳайрон бўлиб қаради, унинг нигоҳида: «Наҳотки, Бой-жи ҳар кеча шу пайтда уйдан кетади-ю шу билан эрталаб қайтишини билмасдингиз. Шу пайтгача Сатҳ-жи билан бирга келганингизда унинг яшаш тарзи шунақалигини наҳотки пайқамагансиз. Билиб туриб, нега бунақа савол берасиз?» — деган савол акс этарди.

Диванга ўтирдим. Ўша таниш дивану ўша таниш уй, ўша гулдон, радио ва кино журналлари ва кулдонда ўша чала тортилган сигарет. Меҳмонхонадан ётоқ кўринади, крават юзида кўк кўйлак, унинг олдида ёғочдан ясалган қовун. Уйни бир кўздан кечириб расмий савол бердим:
– Хўш Рамбҳароса, ишлар қалай?

Хизматкор тез назар ташлаб деди:
– Менинг исмим энди Рамбҳароса эмас, соҳиб. Исмим Жон бўлган.

– Жон?!
– Ҳа, энди Бой-жининг ҳам исми Ромпари эмас. Энди уни мисс (3) Софи деб аташади.
– Нега?

Хизматкор табассум билан кир тишларини кўрсатиб жавоб берди:
– Бу уйнинг эгаси бир савдогар одам. Дини ва мазҳаби насроний. Исми – Сатҳ Браганза. Бу нарсаларнинг ҳаммаси уники. У жуда бой одам.
– Ўҳ — ҳў! – дедим мен.

Оғзимни сувини шимиб  яшайдиган кўчам бир вақтлар Акбар-роуд деб аталганини, кейин унинг исми Саржон Маклин-роуд бўлганини, ҳозир эса Бҳаунгилол Чаунгилол-роуд  (4) эканлигини эсладим. Хўжайин бошқа бўлса унинг қўл остидагилар ҳам ўзгаради, аммо қул қуллигича қолади.

– Чой ичасизми? – сўради Жон.

Мен жавоб бермадим.

– Балки бирор совуқ нарса ичарсиз?
– Йўқ, — жавоб бердим мен.

– Унга пудинг (5) бер! — деди бирдан тахминан тўрт яшар бир йигитча. Мен уни бирдан танидим — ўша сариқ сочлар, кенг пешона, катта кўзлар, қалин лаблар.

Дўстимнинг ўғли малла шимча ва оч қизил рангли кўйлак кийган эди. Уни тиззамга ўтқазиб, эркалатдим.

– Сиз ойимнинг дўстимисиз? – жуда ҳавас билан сўради болакай.

Мен анчагаина қийналиб:
– Ҳа, — дедим.

Бошқа нима ҳам дея олардим?

– Ойим уйда йўқлар, — деди у. – Кечқурунлари ойим уйда бўлмайдилар.
– Қаерда бўлади? – мулойимлик билан сўрадим мен.
– Ишлайдилар, — жавоб берди у гўдакларнинг ширин тилида. – Эрталаб қайтадилар.

Бироздан сўнг у:
– Расм томоша қиламизми? – деб таклиф қилди.
– Бўпти, томоша қиламиз.

У менинг тиззамдан сакраб тушди-ю ётоқхонадан «Таймс оф Индиа»нинг бир йиллик иловасини олиб келди ва бошқатдан менинг тиззамга ўтирди. Кейин ниманидир кўнглига келтириб тиззамдан шарт тушиб сўради:

– Сигарет чекасизми?
– Йўқ, — дедим мен.
– Менинг ойим сигарет чекадилар, қутисини кўрсатайми?

У сигарет қутисини келтириш учун кетмоқчи эди, лекин мен уни тўхтатдим.
– Керак эмас, яхшиси бу ерга кел, расм томоша қиламиз.

Болакай рангли эълонлар саҳифасини очди. Биринчи кўрган нарсамиз соат сотадиган магазинлар эълони эди.
– Бу соат, — деди у. – Жуда яхши соатлар. Сизга қайси ёқди?

Мен энг майда соатни кўрсатиб:
– Мана буниси, — дедим.

– Бу аёлларнинг соати-ку, — деди болакай. – Ана ўғил болаларники… каттаси…
– Яхши, мен сенга шунақасини совға қиламан.

Бола хурсанд бўлиб кулди. Кейинги бетда юз-бош зийнатлари товарларининг эълонлари бор эди. У юз мойини кўрсатиб:
– Ойимга буниси ёқади, буниси ҳам. Ойимга мана бу юз мойи ва мана бу атирдан совға қилинг. Мана бу лаб бўягич мойини ҳам, — деди.
– Яхши, совға қиламан.

Бошқа бетни очдик. Қоғоз эълонлари. Канада қоғози. Расмда жуда кўп дарахтзорлар, баланд-баланд дарахтлар тасвирланган.

– Бу нима? – сўрадим мен болакайдан.

– Бу чангалзор. Бу чангалзорда Тарзан яшайди. У қўлини карнай қилиб мушукдай бақиради. Ҳа-ҳа-ҳа! Мен Тарзанни кинода кўрганман. Кинога мени ойим олиб борган эдилар. Биз билан анкл (6) ҳам кетган эди.

– Анклинг ким?
– Вой! Сиз анклни танимайсизми? Унинг қалин мўйлови ва қип–қизил кўзлари бор. Мен ундан жуда қўрқаман. Бир кеча анкл бизнинг уйда ухлаган эди…

Мен ҳайиқиб саҳифаларни қайтара бошладим ва «Оринтал лайн» кема юргизувчи муассаса эълонларига қарадим.

– Бу кема, — деди болакай. – Астимар!..(7). Астимар!… Сиз Астимарни биласизми?
– Ҳа, биламан, — дедим мен енгил тортиб.

– Менга совға қилинг! Менга худи шунақа кема керак. Шунақа катта ва оқ рангдагиси.
– Яхши, совға қиламан.

– Сиз уни қаердан оласиз?
– Бозордан сотиб оламан.

– Яхши, лекин дарёниям олиб келинг.
– Дарёниям олиб келаман.

– Дарёни қаердан оласиз? Дарёниям бозорда сотишадими?
– Йўқ, дарё Бандар-Хел яқинида бор. Мен у ерга бораману аста дарёга яқинлашиб бўйнига арқон соламан ва бу ерга олиб келаман.

– Арқон биланми? — деди у шодланиб. – Отга ўхшабми? Ундай бўлса мен ҳам сиз билан бораман.
– Яхши, бирга борамиз, — дедим мен рози бўлиб ва бошқа бетни очдим. Ана авторучкалар эълони. Иккита авторучка: бири ингичка, бошқаси йўғонроқ.

– Сизга қайси ёқиб қолди? – сўради болакай.
– Йўғони.
– Нега?

– Йўғони сўзларни аниқ-равшан ёзади..
– Йўқ, менга ингичкаси ёқди!

– Яхши, сенга ингичкасини оламиз.
– Бўпти…
– Давомини кўрамиз.

Энди суҳбатимиз ҳарбийлар ҳақида кетар эди. Расмда бир солдат ноғора чаларди.

– Бу ким? – сўрадим мен.
– Бу менман! Ноғора чалаяпман.

Бошқа бетда бир одам   сув тўла челакни кўтариб кетарди. Болакай:
– Бу хизматкоримиз, — деди.

Кейин у тезлик билан бошқа бетни очди. Унда виски (8) эълонлари бор эди.
– Ҳа! — деб хитоб қилди у. – Бу бир шиша бренди (9). Ойим бренди ичади.

У  бошини мағрурлик билан кўтариб сўради:
– Сиз бренди ичасизми? Олиб келайми? Ана крават тагида турибди?
– Йўқ, мен бренди ичмайман. У жуда аччиқ.

Болакай ғамгинона бош силкитиб рози бўлди.
– Менам аччиқ нарсани яхши кўрмайман. Ана қаранг, оёғимда кичкина жароҳат бор, кўрдингизми?

У ёд суртилган кичкина жароҳатини кўрсатди.

– Оғрийди. Ойим унга аччиқ дорилар қўядилар.
– Аччиқ дори? – ҳайратланиб сўрадим мен.

– Ҳа. Ойим менинг жароҳатимга аччиқ дори қўядилар. Шунинг учун оёғим оғрийди. Мен ширин дори қўйишларини хоҳлар эдим!
– Мен сенга шунақа дори олиб келаман.

Болакай ингичка қўлларини бўйнимга занжир қилиб юзини юзимга қўйди да:
– Албатта олиб келинг! Ваъда берасизми? – деди.

– Ваъда бераман.
– Бўпти… Ҳозир мен сизга бир яхши нарса кўрсатаман… Кўзларингизни юминг!

Мен кўзимни юмдим.
– Кўзларингизни очманг, ўлдираман!

Шуларни айтиб у ётоқхонага кириб кетди. У ердан иккита болалар тўппончасини олиб чиқди-да, кейин уларни менга тўғрилаб олдимга келди.

У тўппончаларнинг тепгичини босиб қаттиқ бақирди:
– Пақ! Пақ!

Кейин тўппончаларни шимининг чўнтакларига солди ва қўлини чаккасига олиб бориб ҳарбийларча салом берди. Мен ҳам қўлимни чаккага олиб бордим.

Кейин у:
– Кабутарларимни кўраяпсизми? – деди.

– Қани, қаерда улар?

– Кабутархонада ухлаяпти. Ойим кечқурун ухламайдилар, аммо кундузи ухлайдилар. Менинг кабутарларим эса кундузи сайр қилишади-ю кечқурун ухлашади. Бири соҳиб, иккинчиси мем-соҳиб (10) .

– Қайси бири мем-соҳиб?

– Кўксини мана бундай олдинга чиқариб юрадигани мем-соҳиб. Бир марта унинг думидан бир нечта майда кўк тухумлар тушганди. Биттасини қўлларим билан мажақлаган эдим, ойим мени урдилар. Ойим доим кўп бренди ичсалар мени қаттиқ урадилар. Оёғимдаги жароҳат ҳам шундан… Аммо, ургандан сўнг ойим жуда меҳрубон бўладилар. Менга шоколад олиб берадилар. Бир куни ойим мени жуда қаттиқ урдилар…

– Нега у сени урди?
– Ҳеч кимга акйтмайсизми?

– Айтмайман.
– Мен паскўчада ўйнаётган эдим. У ерда кийим ювгич эркакнинг ўғли ҳам бор эди (11).  У яланғоч бўлиб юради, бутун танаси қора…

– Тўғри, тўғри, — мен тасдиқладим.

– Мен у билан ўйнаётиб, унинг шишадан ясалган тўпчасини олдим. У «Бу менинг коптокчам» — деди. Мен тўпчани бермадим. Кейин у мени «Сен фоҳишанинг ўғлисан! Фоҳишанин ўғли» — деб масхара қила бошлади. Мен йиғлаб уйга келдим. Ўша куни ойим мени роса қаттиқ урдилар, лекин «фоҳишанинг ўғли» нима эканлигини айтмадилар. Балки сиз биларсиз, қандай одамларни фоҳиша дейишларини?

Саволига жавоб беролмадим. Тилим гўё ҳалқумимга ёпишгандек эди. Аммо болакайнинг миясида фикр ўз ишини давом эттирарди. Унинг қалин лаблари осилиб қолди. Афтидан ҳозир йиғлаб юборадиганга ўхшар эди. Аммо, у хаёл суриб:

– Менинг ойим яхшилар. У киши фоҳиша эмаслар. Эҳтимол отам фоҳишадир. Уйимизга ҳеч келмайди. Шубҳасиз, у фоҳиша. Ойим «у уйимизга ҳеч қачон қайтмайди» — дейдилар. Нимага бундай бўлиши мумкин? – кўзларимга қараб мендан сўради.

Мен шошилиб юзимни бурганча «Таймс оф Индиа»ни варақлай бошладим. Эълоннинг бир бетида чиройли боланинг кулиб тургани тасвирланган эди.

Унга қараб дўстимнинг ўғли:
– Мен унинг бошини кесаман! — деди.

– Нега?
– Кесаман, вассалом.

– Нима учун ахир? – қайтадан сўрадим мен.
– У… У… нима учун менга қараб кулади? — Болакай шивирлаб гапираётган бўлса-да, овозида беҳад қаттиқ адоват ҳисси акс этиб турарди. – У фақат менга қараб кулади. «Ҳа-ҳа-ҳа! Ҳа-ҳа-ҳа!» деб кулаверади.

Болакай шиддат билан қўлидаги пичоқчани ишлатиб расмнинг икки-уч жойини кесиб ташлади. Расмдаги кулиб турган боланинг юзи бўлак-бўлак бўлди.

Мен «Таймс оф Индиа»ни ёпиб столга қўйдим ва болакайни тиззамдан туширдим. Унинг қўлида пичоқ бор эди. У менга ҳайрон бўлиб қарарди.

Мен хизматкорни чақирдим:
– Рамбҳароса!… Э!… Жон! Жон!

– Жаноб, нима буюрасиз?
– Ука, мен энди кетаяпман.
– Яхши, жи. Бой–жига нима деб айтай?

Хаёлимга Файзнинг (12) қуйидаги сатрлари келди:

Тезда ёпгил очиқ эшикларингни –
Олдингга келмасин, бошқа ҳеч кимса!

– Нима деб айтай дейсанми? — паст овоз билан сўрадим мен. – «Ҳеч ким келмади» — деб айтгин.

Қўлида ҳалигача пичоқ ушлаб турган болакайнинг бошини силадим. Нохостдан пичоқ қўлидан тушди-ю ўзини диванга ташлаб бўғриқиб йиғлай бошлди.

– Ойи!… Ойи!… — дерди у. – Ойимнинг олдларига бораман!…

… Мен қанақа ҳикоя ёзай, дўстим – кўнгил хушлайдиган, шодон ва лаззатли тунлар ҳақидаги ҳикоями? Ёки мен ҳозирдан бўйнида дор ҳалқасини кўраётган мана бу болакай ҳақидами? Ҳозирдан кулиб турган боланинг бошини кесган фарзанд ҳақидами?

Ҳа, дўстим, мен яхши биламан, сиз бир қадаҳ коньяк ёки хизматкор қизнинг қўшиғидан оладиган лаззатингиз бу ҳикояда йўқ. Аммо, наилож? Ғаллафурушлик бозорида сиз менинг мамлакатимни сотасиз, ҳақ иш учун ҳалок бўлган сиёсий мазлумлар шарафи, сингилларимиз номусини сотасизу бу қора ишларингиздан қанд заводини фойда қиласиз, мен ўз асарларимни сизнинг бозорингизда савдога қўймаганман.

Мен гапсотарлик қилиб, сизнинг ҳаётингизга шарбат қуйиб, уни ширин қилишни эплай олардим. Аммо, мен ҳеч қачон бу ишни қилмайман, зеро менинг кўз ўнгимда сизнинг ўғлингиз турибди ва менинг ҳикоям ўғлингизнинг янги ҳаёти учун курашади.

ИЗОҲЛАР

1. Сатҳ-жи  – хўжайин маъносида 
2. Бой-жи – хоним маъносида 
3.  Мисс – хоним (инглизча)
4.  Роуд – йўл, кўча (инглизча)
5.  Пудинг – ун, гуруч ё бошқа ёрма маҳсулотларидан пишириладиган таом тури
6.  Анкл – амаки (инглизча)
7.  Кема
8.  Виски – кўкартирилган арпа унидан тайёрланадиган шароб бўлиб, кўпроқ Англия ва АҚШ да ишлаб чиқарилади
9.  Бренди – узумдан тайёрланадиган  шаробнинг бир тури
10.  Мем-соҳиб – хўжайиннинг хотини, хоним
11.  Ҳиндистонда эркаклар кийим ювадилар.
12.  Машҳур Покистон шоири Файз Аҳмад Файз назарда тутилган.

Шаҳзод Кенжаев таржимаси
* Таржима «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти таҳрири билан берилмоқда.

Uch yildan beri biror marta yozmagan bir do’stimdan tasodifan maktub oldim. «Hikoyalaringizni o’qib, – deb yozgan edi u, – sizdan ko’nglim sovidi. Sizni mashhur yozuvchi bo’lishga imkoningiz bor edi, lekin so’nggi paytlarda safsatago’y yozuvchiga aylandingiz. Hikoyalaringizda targ’ibot va befoyda pandu  nasihatlardan o’zga hech narsa yo’q. Hikoyalaringizning boshini o’qib, oldindan uning qanday tugashini aytib berish mumkin. Sizning hikoyalaringiz  o’quvchiga  avvalgidek lazzat bag’ishlamaydi…»

Krishan Chandar
BIR DO’STIMNING BOLASI*

Krishan Chandar (23.10.1914 — 8.03.1977) — urdu va hindi tillarida ijod qilgan taniqli adib. U Britaniya mustamlakasi bo’lgan Hindistonning Vazirobod shahrida dunyoga kelgan. Hozirgi kunda bu shahar Pokiston tarkibida. Bolaligi Kashmirda o’tgan Krishan 30-chi yillarning birinchi pallasida Lahordagi nasroniy kollejida tahsil olgan. O’sha yillarda uning adabiyot va yozuvchilikka bo’lgan qiziqishi namoyon bo’ladi. Birinchi hikoyasi «Sudha» 1932 yili jurnalda e’lon qilingan.
Krishan Chandarning ijodiy merosi 20 dan ortiq roman, 30 dan ziyod hikoyalar to’plami, juda ko’p radiop`esalar va kinostsenariydan iborat. Uning satira janridagi romanlari va falsafiy ertaklari juda mashhur.

Uch yildan beri biror marta yozmagan bir do’stimdan tasodifan maktub oldim. «Hikoyalaringizni o’qib, – deb yozgan edi u, – sizdan ko’nglim sovidi. Sizni mashhur yozuvchi bo’lishga imkoningiz bor edi, lekin so’nggi paytlarda safsatago’y yozuvchiga aylandingiz. Hikoyalaringizda targ’ibot va befoyda pandu  nasihatlardan o’zga hech narsa yo’q. Hikoyalaringizning boshini o’qib, oldindan uning qanday tugashini aytib berish mumkin. Sizning hikoyalaringiz  o’quvchiga  avvalgidek lazzat bag’ishlamaydi…»

Noma juda uzundan-uzoq edi. Eski so’zlaru yangi talablar. Mening do’stim martaba va mansabning shunchalik baland pog’onasida turardi-ki, uning pandu nasihati quloqqa juda ma’noli yetib borardi.

Do’stim juda boy odam edi, g’allafurushlik bozorida yuz minglab rupiyalar bilan o’ynashar edi. Paxta, sement, temir, qog’oz, motor, mashina, lab bo’yagich moy sotadiganlarning barchasi u bilan savdolashar edilar. Har qanday tovar uning qo’liga tushsa birdan ko’zdan yo’qolar va biroz vaqtdan so’ng o’z narxidan uch baravar qimmatga sotilar edi. Shuning uchun do’stimni hech qachon javobgarlikka tortolmaydilar, chunki javobgarlikka tortadigan kishilar ham uning foidasidan bahramand edi. Ya’ni, boshqacha qilib aytsak, do’stim g’allafurushlik bozorida ularning vijdon va vatando’stliklarini hazil bilan sotib olardi — yu boshqalarga sotib yuborardi.

Do’stim juda ehtiyotkor, uddaburon va chaqqon odam edi. Lekin bundan tashqari uning yana bir yaxshi xislati bor edi, u adabiyotni behad qadrlardi, nazmni yaxshi ko’rardi, juda ko’p hikoya va romanlar o’qirdi. Katta kutubxonasi bor edi. O’ziga yoqqan yozuvchini ta’riflay olar, agar shunday yozuvchi mehmoni bo’lsa juda xursand bo’lardi. Faqat shu sababdan men u maktubni olib juda g’amgin bo’ldim. Yozuvchi zoti borki, o’z asarini qimmatli deb biladi, maqtovdan shod bo’lsa, tanqiddan g’amgin bo’ladi. Shu o’rinda yozuvchi o’z mehnati evaziga sovg’a umid qiladigan boshqa odamlardan farq qilmaydi.

Noma kunduzgi soat to’rt pochtasi bilan keldi. Men uni bir o’qidim, ikki o’qidim, uchinchi marta ham o’qidim va oxiri uni cho’ntagimga solib uydan chiqdim. Bosh eggancha ketardimu xira fikrlar hamrohim edi. Noxostdan xayolimga do’stimning ma’shuqasi keldi.

Bir paytlar do’stim Bombayda yashar edi. To’ti, mayna, maymun boqishni xush ko’rgan do’stimning qaramog’ida ma’shuqasi ham bor edi. Ma’shuqasi kulgichi bor qiz bo’lib, ikkita xizmatkori bilan chiroyli uyda istiqomat qilardi. Uy kreslo, divan, radio bilan jihozlangan, uning oldingi egasi uyning hamma xarajatlarni qoplar va qizni Gulbonu deb atardi, lekin uning asl ismi boshqa edi. U meni do’stimning qaramog’iga tushganidan so’ng do’stim unga yangi Rompari degan ism berdi. Qiz g’oyat sodda bo’lib, o’zini pulga sotib olgan erkaklardan ishq va muhabbat talab qilardi. Ammo, uning birinchi xo’jayini pul berar edi-yu, muhabbat bermasdi. Axir, u bechora o’zida yo’q narsani qanday qilib bera olardi? Do’stimning yuragida ham muhabbatdan nishon yo’q edi. Ammo u g’allafurushlik bozorida mavjud savdo tartiblaridan kelib chiqib ishqiy ishlarida ham ma’lum qonun-qoidalar o’rnatgan edi. U Gulbonuning, ya’ni Romparining ishonuvchanligidan foydalanib, qizning etagini puch yong’oqlar bilan to’ldirardi. Do’stim Romparini shunaqangi mohirlik bilan aldar edi-ki, qiz o’z istaklarini unutib, ishqiy qo’shiqlar kuylashga kirishib ketdi. Ko’p o’tmay Romparining uyida farzand dunyoga keldi va u aynan otasiga o’xshardi – o’sha katta ko’zlar, jilodor sochlar, o’sha qalin lablar. Do’stim o’g’lini juda yaxshi ko’rar, lekin bola tug’ilganidan so’ng Romparining badani oldingi latofatini yo’qotgandek do’stimga avvalgi zavqini berolmasdi. Undan tashqari o’sha paytlar do’stimning fikru xayolini Dehlida qurishni rejalashtirgan ulkan qand zavodi loyihasi egallab olgan edi. Oxiri, o’g’lining bir yoshga to’lganidan bir necha oy o’tib do’stim Bombaydan ketdi-yu ketganidan na Romparini, na meni va na boshqa biror kishini xabardor qilmadi. Bozorga chiqib birdaniga yuqoladigan tovarga o’xshab, u ham birdaniga yo’q bo’ldi-qoldi. Mana endi oradan uch yil o’tgandan so’ng maktubi keldi va uning mahbubasi xayolimga kelib, o’ylanib qoldim: «Nega men u bechora xotinning holidan xabar olmasligim, ish-yumushini bilmasligim kerak? Oradan shuncha vaqt o’tib, uning ahvolidan batamom bexabarman.»

Men poezd bilan shahar yaqinidagi Bandaraga yetib Romparining uyi tomon yo’l olganimda soat olti bo’lib, ko’chalarda chiroq yona boshlagandi. Rompari birinchi qavatida yashaydigan uy torko’chaning oxirida joylashgan edi. Zinadan ko’tarilib eshikni taqillatdim. Eshik ortidan qari xizmatkor boshini chiqarib qaradi. U mijja qoqib bir lahza tikildi-da, oxiri meni tanib, tabassum bilan so’radi:

– Sath-ji (1) keldilarmi?
– Yo’q, men bir o’zimman, — javob berdim men.

– Kiring, kiring, — dedi u va eshikni kata ochib menga yo’l berdi, — kiring, marhamat.
– Boy-ji (2) qaerda? – so’radim men uyga kirib.
– Ketganlar.

Xizmatkor menga hayron bo’lib qaradi, uning nigohida: «Nahotki, Boy-ji har kecha shu paytda uydan ketadi-yu shu bilan ertalab qaytishini bilmasdingiz. Shu paytgacha Sath-ji bilan birga kelganingizda uning yashash tarzi shunaqaligini nahotki payqamagansiz. Bilib turib, nega bunaqa savol berasiz?» — degan savol aks etardi.

Divanga o’tirdim. O’sha tanish divanu o’sha tanish uy, o’sha guldon, radio va kino jurnallari va kuldonda o’sha chala tortilgan sigaret. Mehmonxonadan yotoq ko’rinadi, kravat yuzida ko’k ko’ylak, uning oldida yog’ochdan yasalgan qovun. Uyni bir ko’zdan kechirib rasmiy savol berdim:
– Xo’sh Rambharosa, ishlar qalay?

Xizmatkor tez nazar tashlab dedi:
– Mening ismim endi Rambharosa emas, sohib. Ismim Jon bo’lgan.

– Jon?!
– Ha, endi Boy-jining ham ismi Rompari emas. Endi uni miss (3) Sofi deb atashadi.
– Nega?

Xizmatkor tabassum bilan kir tishlarini ko’rsatib javob berdi:
– Bu uyning egasi bir savdogar odam. Dini va mazhabi nasroniy. Ismi – Sath Braganza. Bu narsalarning hammasi uniki. U juda boy odam.
– O’h — ho’! – dedim men.

Og’zimni suvini shimib yashaydigan ko’cham  bir vaqtlar Akbar-roud deb atalganini, keyin uning ismi Sarjon Maklin-roud bo’lganini, hozir esa Bhaungilol Chaungilol-roud (4) ekanligini esladim. Xo’jayin boshqa bo’lsa uning qo’l ostidagilar ham o’zgaradi, ammo qul qulligicha qoladi.

– Choy ichasizmi? – so’radi Jon.

Men javob bermadim.

– Balki biror sovuq narsa icharsiz?
– Yo’q, — javob berdim men.

– Unga puding (5) ber! — dedi birdan taxminan to’rt yashar bir yigitcha. Men uni birdan tanidim — o’sha sariq sochlar, keng peshona, katta ko’zlar, qalin lablar.

Do’stimning o’g’li malla shimcha va och qizil rangli ko’ylak kiygan edi. Uni tizzamga o’tqazib, erkalatdim.

– Siz oyimning do’stimisiz? – juda havas bilan so’radi bolakay.

Men anchagaina qiynalib:
– Ha, — dedim.

Boshqa nima ham deya olardim?

– Oyim uyda yo’qlar, — dedi u. – Kechqurunlari oyim uyda bo’lmaydilar.
– Qaerda bo’ladi? – muloyimlik bilan so’radim men.
– Ishlaydilar, — javob berdi u go’daklarning shirin tilida. – Ertalab qaytadilar.

Birozdan so’ng u:
– Rasm tomosha qilamizmi? – deb taklif qildi.
– Bo’pti, tomosha qilamiz.

U mening tizzamdan sakrab tushdi-yu yotoqxonadan «Tayms of India»ning bir yillik ilovasini olib keldi va boshqatdan mening tizzamga o’tirdi. Keyin nimanidir ko’ngliga keltirib tizzamdan shart tushib so’radi:

– Sigaret chekasizmi?
– Yo’q, — dedim men.
– Mening oyim sigaret chekadilar, qutisini ko’rsataymi?

U sigaret qutisini keltirish uchun ketmoqchi edi, lekin men uni to’xtatdim.
– Kerak emas, yaxshisi bu yerga kel, rasm tomosha qilamiz.

Bolakay rangli e’lonlar sahifasini ochdi. Birinchi ko’rgan narsamiz soat sotadigan magazinlar e’loni edi.
– Bu soat, — dedi u. – Juda yaxshi soatlar. Sizga qaysi yoqdi?

Men eng mayda soatni ko’rsatib:
– Mana bunisi, — dedim.

– Bu ayollarning soati-ku, — dedi bolakay. – Ana o’g’il bolalarniki… kattasi…
– Yaxshi, men senga shunaqasini sovg’a qilaman.

Bola xursand bo’lib kuldi. Keyingi betda yuz-bosh ziynatlari tovarlarining e’lonlari bor edi. U yuz moyini ko’rsatib:
– Oyimga bunisi yoqadi, bunisi ham. Oyimga mana bu yuz moyi va mana bu atirdan sovg’a qiling. Mana bu lab bo’yagich moyini ham, — dedi.
– Yaxshi, sovg’a qilaman.

Boshqa betni ochdik. Qog’oz e’lonlari. Kanada qog’ozi. Rasmda juda ko’p daraxtzorlar, baland-baland daraxtlar tasvirlangan.

– Bu nima? – so’radim men bolakaydan.

– Bu changalzor. Bu changalzorda Tarzan yashaydi. U qo’lini karnay qilib mushukday baqiradi. Ha-ha-ha! Men Tarzanni kinoda ko’rganman. Kinoga meni oyim olib borgan edilar. Biz bilan ankl (6) ham ketgan edi.

– Ankling kim?
– Voy! Siz anklni tanimaysizmi? Uning qalin mo’ylovi va qip–qizil ko’zlari bor. Men undan juda qo’rqaman. Bir kecha ankl bizning uyda uxlagan edi…

Men hayiqib sahifalarni qaytara boshladim va «Orintal layn» kema yurgizuvchi muassasa e’lonlariga qaradim.

– Bu kema, — dedi bolakay. – Astimar!..(7). Astimar!… Siz Astimarni bilasizmi?
– Ha, bilaman, — dedim men yengil tortib.

– Menga sovg’a qiling! Menga xudi shunaqa kema kerak. Shunaqa katta va oq rangdagisi.
– Yaxshi, sovg’a qilaman.

– Siz uni qaerdan olasiz?
– Bozordan sotib olaman.

– Yaxshi, lekin daryoniyam olib keling.
– Daryoniyam olib kelaman.

– Daryoni qayerdan olasiz? Daryoniyam bozorda sotishadimi?
– Yo’q, daryo Bandar-Xel yaqinida bor. Men u yerga boramanu asta daryoga yaqinlashib bo’yniga arqon solaman va bu yerga olib kelaman.

– Arqon bilanmi? — dedi u shodlanib. – Otga o’xshabmi? Unday bo’lsa men ham siz bilan boraman.
– Yaxshi, birga boramiz, — dedim men rozi bo’lib va boshqa betni ochdim. Ana avtoruchkalar e’loni. Ikkita avtoruchka: biri ingichka, boshqasi yo’g’onroq.

– Sizga qaysi yoqib qoldi? – so’radi bolakay.
– Yo’g’oni.
– Nega?

– Yo’g’oni so’zlarni aniq-ravshan yozadi..
– Yo’q, menga ingichkasi yoqdi!

– Yaxshi, senga ingichkasini olamiz.
– Bo’pti…
– Davomini ko’ramiz.

Endi suhbatimiz harbiylar haqida ketar edi. Rasmda bir soldat nog’ora chalardi.

– Bu kim? – so’radim men.
– Bu menman! Nog’ora chalayapman.

Boshqa betda bir odam suv to’la chelakni ko’tarib ketardi. Bolakay:
– Bu xizmatkorimiz, — dedi.

Keyin u tezlik bilan boshqa betni ochdi. Unda viski (8) e’lonlari bor edi.
– Ha! — deb xitob qildi u. – Bu bir shisha brendi (9). Oyim brendi ichadi.

U boshini mag’rurlik bilan ko’tarib so’radi:
– Siz brendi ichasizmi? Olib kelaymi? Ana kravat tagida turibdi?
– Yo’q, men brendi ichmayman. U juda achchiq.

Bolakay g’amginona bosh silkitib rozi bo’ldi.
– Menam achchiq narsani yaxshi ko’rmayman. Ana qarang, oyog’imda kichkina jarohat bor, ko’rdingizmi?

U yod surtilgan kichkina jarohatini ko’rsatdi.

– Og’riydi. Oyim unga achchiq dorilar qo’yadilar.
– Achchiq dori? – hayratlanib so’radim men.

– Ha. Oyim mening jarohatimga achchiq dori qo’yadilar. Shuning uchun oyog’im og’riydi. Men shirin dori qo’yishlarini xohlar edim!
– Men senga shunaqa dori olib kelaman.

Bolakay ingichka qo’llarini bo’ynimga zanjir qilib yuzini yuzimga qo’ydi da:
– Albatta olib keling! Va’da berasizmi? – dedi.

– Va’da beraman.
– Bo’pti… Hozir men sizga bir yaxshi narsa ko’rsataman… Ko’zlaringizni yuming!

Men ko’zimni yumdim.
– Ko’zlaringizni ochmang, o’ldiraman!

Shularni aytib u yotoqxonaga kirib ketdi. U yerdan ikkita bolalar to’pponchasini olib chiqdi-da, keyin ularni menga to’g’rilab oldimga keldi.

U to’pponchalarning tepgichini bosib qattiq baqirdi:
– Paq! Paq!

Keyin to’pponchalarni shimining cho’ntaklariga soldi va qo’lini chakkasiga olib borib harbiylarcha salom berdi. Men ham qo’limni chakkaga olib bordim.

Keyin u:
– Kabutarlarimni ko’rayapsizmi? – dedi.

– Qani, qaerda ular?

– Kabutarxonada uxlayapti. Oyim kechqurun uxlamaydilar, ammo kunduzi uxlaydilar. Mening kabutarlarim esa kunduzi sayr qilishadi-yu kechqurun uxlashadi. Biri sohib, ikkinchisi mem-sohib (10) .

– Qaysi biri mem-sohib?

– Ko’ksini mana bunday oldinga chiqarib yuradigani mem-sohib. Bir marta uning dumidan bir nechta mayda ko’k tuxumlar tushgandi. Bittasini qo’llarim bilan majaqlagan edim, oyim meni urdilar. Oyim doim ko’p brendi ichsalar meni qattiq uradilar. Oyog’imdagi jarohat ham shundan… Ammo, urgandan so’ng oyim juda mehrubon bo’ladilar. Menga shokolad olib beradilar. Bir kuni oyim meni juda qattiq urdilar…

– Nega u seni urdi?
– Hech kimga akytmaysizmi?

– Aytmayman.
– Men pasko’chada o’ynayotgan edim. U yerda kiyim yuvgich erkakning o’g’li ham bor edi (11). U yalang’och bo’lib yuradi, butun tanasi qora…

– To’g’ri, to’g’ri, — men tasdiqladim.

– Men u bilan o’ynayotib, uning shishadan yasalgan to’pchasini oldim. U «Bu mening koptokcham» — dedi. Men to’pchani bermadim. Keyin u meni «Sen fohishaning o’g’lisan! Fohishanin o’g’li» — deb
masxara qila boshladi. Men yig’lab uyga keldim. O’sha kuni oyim meni rosa qattiq urdilar, lekin «fohishaning o’g’li» nima ekanligini aytmadilar. Balki siz bilarsiz, qanday odamlarni fohisha deyishlarini?

Savoliga javob berolmadim. Tilim go’yo halqumimga yopishgandek edi. Ammo bolakayning miyasida fikr o’z ishini davom ettirardi. Uning qalin lablari osilib qoldi. Aftidan hozir yig’lab yuboradiganga o’xshar edi. Ammo, u xayol surib:

– Mening oyim yaxshilar. U kishi fohisha emaslar. Ehtimol otam fohishadir. Uyimizga hech kelmaydi. Shubhasiz, u fohisha. Oyim «u uyimizga hech qachon qaytmaydi» — deydilar. Nimaga bunday bo’lishi mumkin? – ko’zlarimga qarab mendan so’radi.

Men shoshilib yuzimni burgancha «Tayms of India»ni varaqlay boshladim. E’lonning bir betida chiroyli bolaning kulib turgani tasvirlangan edi.

Unga qarab do’stimning o’g’li:
– Men uning boshini kesaman! — dedi.

– Nega?
– Kesaman, vassalom.

– Nima uchun axir? – qaytadan so’radim men.
– U… U… nima uchun menga qarab kuladi? — Bolakay shivirlab gapirayotgan bo’lsa-da, ovozida behad qattiq adovat hissi aks etib turardi. – U faqat menga qarab kuladi. «Ha-ha-ha! Ha-ha-ha!» deb kulaveradi.

Bolakay shiddat bilan qo’lidagi pichoqchani ishlatib rasmning ikki-uch joyini kesib tashladi. Rasmdagi kulib turgan bolaning yuzi bo’lak-bo’lak bo’ldi.

Men «Tayms of India»ni yopib stolga qo’ydim va bolakayni tizzamdan tushirdim. Uning qo’lida pichoq bor edi. U menga hayron bo’lib qarardi.

Men xizmatkorni chaqirdim:
– Rambharosa!… E!… Jon! Jon!

– Janob, nima buyurasiz?
– Uka, men endi ketayapman.
– Yaxshi, ji. Boy–jiga nima deb aytay?

Xayolimga Fayzning (12) quyidagi satrlari keldi:

Tezda yopgil ochiq eshiklaringni –
Oldingga kelmasin, boshqa hech kimsa!

– Nima deb aytay deysanmi? — past ovoz bilan so’radim men. – «Hech kim kelmadi» — deb aytgin.

Qo’lida haligacha pichoq ushlab turgan bolakayning boshini siladim. Noxostdan pichoq qo’lidan tushdi-yu o’zini divanga tashlab bo’g’riqib yig’lay boshldi.

– Oyi!… Oyi!… — derdi u. – Oyimning oldlariga boraman!…

… Men qanaqa hikoya yozay, do’stim – ko’ngil xushlaydigan, shodon va lazzatli tunlar haqidagi hikoyami? Yoki men hozirdan bo’ynida dor halqasini ko’rayotgan mana bu bolakay haqidami? Hozirdan kulib turgan bolaning boshini kesgan farzand haqidami?

Ha, do’stim, men yaxshi bilaman, siz bir qadah kon`yak yoki xizmatkor qizning qo’shig’idan oladigan lazzatingiz bu hikoyada yo’q. Ammo, nailoj? G’allafurushlik bozorida siz mening mamlakatimni sotasiz, haq ish uchun halok bo’lgan siyosiy mazlumlar sharafi, singillarimiz nomusini sotasizu bu qora ishlaringizdan qand zavodini foyda qilasiz, men o’z asarlarimni sizning bozoringizda savdoga qo’ymaganman.

Men gapsotarlik qilib, sizning hayotingizga sharbat quyib, uni shirin qilishni eplay olardim. Ammo, men hech qachon bu ishni qilmayman, zero mening ko’z o’ngimda sizning o’g’lingiz turibdi va mening hikoyam o’g’lingizning yangi hayoti uchun kurashadi.

IZOHLAR

1. Sath-ji – xo’jayin ma’nosida kelmoqda
2. Boy-ji – xonim ma’nosida kelmoqda
3. Miss – xonim (inglizcha)
4. Roud – yo’l, ko’cha (inglizcha)
5. Puding – un, guruch yo boshqa yorma mahsulotlaridan pishiriladigan taom turi
6. Ankl – amaki (inglizcha)
7. Kema
8. Viski – ko’kartirilgan arpa unidan tayyorlanadigan sharob bo’lib, ko’proq Angliya va AQSH da ishlab chiqariladi
9. Brendi – uzumdan tayyorlanadigan sharobning bir turi
10. Mem-sohib – xo’jayinning xotini, xonim
11. Hindistonda erkaklar kiyim yuvadilar.
12. Mashhur Pokiston shoiri Fayz Ahmad Fayz nazarda tutilgan.

Shahzod Kenjaev tarjimasi
* Tarjima «Xurshid Davron kutubxonasi» sayti tahriri bilan berilmoqda.