Эргаш шоир “Гўрўғли «(туғилиши ва болалиги), “Холдорхон», “Хушкелди”, “Авазхон”, “Ҳасанхон”, “Далли”, “Равшан”, “Хиромон”, “Қундуз ва Юлдуз”, “Нурали”, “Алпомиш”, “Юсуф — Аҳмад», “Алибек билан Болибек”, “Кунтуғмиш», “Якка Аҳмад”, “Вомиқ — Узро”, “Қумри”, “Ошиқ Ғариб”, “Қизжибек”, “Тулумбий”, “Махтумқули” каби йигирмадан ортиқ достонни, жуда кўп термаларни айтган. Бу асарларнинг ярмига яқини ёзиб олинган, холос. Шундай бўлса-да, ундан қолган ёзма мероснинг ўзиёқ Эргаш Жуманбулбул ўғли “Ўзбек фольклорининг Навоийси” (Абдулла Орипов таърифи) эканини тасдиқлаб турибди.
ЧЕЧАННИНГ ОҒЗИДА
ҚИССА ЎЙНАЙДИ
Шомирза Турдимов
Фольклоршунос олим ва ёзувчи Шомирза Турдимов 1957 йил 13 декабрда Самарқанд вилояти Қўшработ туманидаги Қўштамғали қишлоғида туғилган. 1979 йили Тошкент давлат университетининг филология факултетини тамомлаган. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фолклор бўлимида ишлайди. Филология фанлари доктори.
2007 йили “Йўл бўлсин” филми сценарийси учун Ўзбекистон Давлат мукофотини олган.»Гўрўғли достони генезиси ва тадрижий босқичлари», «Этнос ва этос» каби китоблари нашр этилган. Фольклорга оид 200 яқин илмий мақолалари Ўзбекистон ва чет-эл илмий нашрларида чоп этилган.
Shomirza Turdimov 1957 yil 13 dekabrda Samarqand viloyati Qo’shrabot tumanidagi Qo’shtamg’ali qishlog’ida tug’ilgan. 1979 yili Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor bo’limida ishlaydi. Filologiya fanlari doktori.
2007 yili “Yo’l bo’lsin” filmi stsenariysi uchun O’zbekiston Davlat mukofotini olgan.»Go’ro’g’li dostoni genezisi va tadrijiy bosqichlari», «Etnos va etos» kabi kitoblari nashr etilgan. Fol`klorga oid 200 yaqin ilmiy maqolalari O’zbekiston va chet-el ilmiy nashrlarida chop etilgan.
ар неки бор, ўз тақдирига эга.
XIX асрда шумерлар эпоси — “Билгамиш”нинг эрадан уч минг йиллар бурун сопол карпичларга ёзилган нусхаси топилиб, олимлар уни ўқигач, унут бўлган этнос бадиий ижоди ҳақидаги тасаввурлар қайта уйғонди. Айтувчиси номаълум бу асар инсоният тарихидаги илк эпос деб тан олинди.
Юнонларнинг “Илиада” ва “Одиссея” достонлари ҳам ёзма ҳолда етиб келди. Ғарб адабиёти ва санъати ҳали-ҳануз уларга таъзимда. Бу достонларни куйлаган Ҳомер ўтмишнинг илк бахшиси сифатида эътироф этилди.
Тақдир битиги шундай экан…
Ўзбек бахшилари XX аср ўрталаригача гуриллаб достон куйлади. Эпик ижод “Космос асри”гача жонли ижрода яшади. Икки дунё бир қадам бўлган у даврда кўп достонлар қоғозга туширилиб, ёзма бисотга айланди. Китоб ҳолида ўқувчиларини топди. Бошқа тилларга таржима қилинди.
Билганлар “Алпомиш”, “Гўрўғли”ни “Билгамиш”, “Одиссея”ларга қиёсламоқда, Эргаш шоир, Фозил шоир, Пўлкан шоир, Ислом шоир каби бахшиларимизни Ҳомерга менгзамоқда.
Тақдирнинг битиги шундай экан…
XIX асрда юртимизга мажор олими ва сайёҳи Ҳерман Вамбери келди. Тошкент, Бухоро, Хивада бўлди. Бу пайт Қўрғонда Жуманбулбул, Жоссоқ, Ёрлақаб, Султон кампир, Тилла кампир, Булунғурда Йўлдошбулбул, яна ўнлаб етук бахши-шоирлар авжи илҳом отида эди. Лекин олимнинг гузари бошқа манзиллардан ўтди.
Фольклоршунос Апьберт Лорд албан бахшисини тинглаб, Ҳомер ўз достонларини шундай куйлаган бўлса керак, деб ёзди. У ўзбек бахшисидан достон эшитганида мифопоэтик тафаккурнинг нодир ҳолатини кўрган, ҳайратланган, жаҳонга жар солган бўлмасмиди?!
Бу ҳам тақдир экан.
Ўкинч ва афсусга ҳожат йўқ. Ўзбекнинг эпик хазинаси изсиз кетган эмас. Эпосимизнинг жаҳонга кўз-кўз қилса арзирлик мумтоз намуналари ёзиб олинди. Ҳозирги кунда ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фолькпор архивида биргина “Алпомиш” достонининг ўттизга яқин варианти сақланмокда, шулардан бештаси нашр этилган. “Гўрўғли” туркумининг қиркдан ортиқ достони ҳам китоб бўлиб чикди. Бу улкан хазинанинг келажак авлодга мерос бўлиб қолишида атоқли бахшилару фольклоршунос олимларимизнинг хизмати катта.
Ўзбек бахшиси инсоният тарихида оғзаки эпик ижод анъаналарини ва мумтоз эпос намуналарини жонли ижрода XXI асргача дахлсиз сақлаб келган санъаткор шоир сифатида қолади.
Ўзбек бахшисининг пешонасига яратганнинг битгани шу экан.
Фахр қилса арзирлик тақдир бу!
Ўзбек бахши-шоирлари ҳақида сўз борса, Эргаш шоир, Фозил шоир, Пўлкан шоир, Ислом шоир номлари биринчилардан бўлиб тилга олинади. Улар орасида Эргаш Жуманбулбул ўғли беназирдир. У 1868 йили ҳозирги Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманига қарашли Қўрғон қишлоғида, бахши-шоир Жуманбулбул хонадонида дунёга келди. “Таржимаи ҳол” достонида ўзи ҳақида бундай деган: “…мен, ёзувчи, Зарафшон вилоятининг Нурота жарибининг Жўш даҳасининг Қўрғон қишлоғидан Мулла Эргаш, олтмиш бир яшар, Жуманбулбул ўғли, Жуманбулбул Мулла Холмурод ўғли, Мулла Холмурод Мулла Тошнинг ўғли, Мулла Тош Уста Лафаснинг ўғли, Уста Лафас Ёдгорнинг ўғли, ўзим ўзбек” (Булбул тароналари. 5-том. Т., “Фан”, 1973, 21-бет). Шоир достонда ота-боболари чечан бахши бўлиб ўтганини фахр билан таъриф-тавсиф этган. Шоирлик авлоддан авлодга ўтиб келаётганини айтган.
Эргаш шоир туғилган олти уйлик Қўрғон қишлоғида икки касб вакиллари — бахши- шоир ва темирчи усталар истиқомат қилган. Аслида, Қўрғоннинг усталари шоир, шоирлари уста бўлган. Қадим-қадимдан бу икки касб эл орасида эъзозланган. Шажарада саналган оталарнинг мулла сифати эса бу авлод вакилларининг аксарияти хат-саводли, зиёли бўлганидан далолат беради. Қўрғон бахшилари достонларни “сулув” услубда ижро этган, демак, улар мумтоз адабиётни пухта билган. Эргаш шоир ана шундай адабий муҳитда камол топди. Ҳоди Зарифнинг “Эргаш ёзма адабиётдан ҳам баҳраманд бўлгани, Навоийдек улуғ шоирларнинг санъатидан озиқлангани туфайли шерикларига нисбатан сўзга бойроқ эди” (Булбул тароналари. 1-том. Т., “Фан”, 1971, 23-бет), деган фикри унинг салафлари, ота-боболарига ҳам тааллуқлидир.
XIX асрнинг иккинчи ярмида Қўрғонда йигирмадан ортиқ бахши-шоир яшаб ижод қилар, Эргаш шоирнинг отаси Жуманбулбул, амакилари Жоссоқ ва Ёрлақаб уларнинг пешқадамлари эди. Халқ орасида “Қўрғоннинг қудуғидан сув ичган киши шоир бўлмай қолмайди”, деган гап юради. Олимлар аниқлаган Қўрғон достончилари Ёдгор бахшидан бошлаб эллик нафардан ошади. Қўрғон достончилик мактабининг тарихи, анъаналари Эргаш шоир санаган беш авлод билан чекланмайди. Шоирнинг бобокалони Ёдгорга устоз бўлган Жолмон бахши ҳам Қўрғон қишлоғига асос солган тўрт ака-ука — Ўр уста, Эр уста, Сори усталарнинг кенжаси — Қўйчи Сорининг авлодидир. Маълум бўладики, усталик ва бахшилик боболардан мерос, бу анъаналар илдизи Аму ва Сир ёқаларида истиқомат қилган сак-массагет уруғ-қабилаларининг эпик оламига уланиб кетади. Жуманбулбулнинг момоси Тилла кампир айтган “Ойсулув” достонининг Ҳеродот ёзиб қолдирган массагетлар маликаси Тўмарис ҳақидаги афсонага уйғунлиги тасодиф эмас. Аслида, бу каби достонлар бирламчи манба ҳисобланади. Достончиликда эпик билим, эпик қолип ва анъана ўта муҳим ўрин тутади. Достонлар дафъатан пайдо бўлиб қолмаган, неча асрлар давомида қатрама- қатра шаклланган ва ибтидоси Одам Атога англатилган муқаддас СЎЗга боғланади.
“Ойсулув” достонини Эргаш шоирдан Ҳоди Зариф ёзиб олган. Эргаш шоир уни отаси Жуманбулбулдан эшитган. “Отам айтар эди: “Тилла кампирнинг бир достони бор, уни мен ҳам билмайман, Жоссоқ ҳам билмайди, бошқа шоирларнинг ҳам айтганини эшитмадик. Тилла кампир ёш вақтида қўшиқ қилиб айтар экан, қариган сўнг эртак қилиб айтар эди. Мен кўпда қулоқ солмас, эртак-да деб кета берар эдим”. Бир кун “Тилла кампирнинг эртагини айтиб беринг”, дедим отамга. Шунда шоир кулиб, “Мен момонгдай айтолмайман-да, билганимни айтсам, айтиб берайин”, деб ёнбошлаб ётиб нақл қилиб эди” (ўша манба, 38-бет).
Достонда Турон маликаси Ойсулув ва унинг ўғли Кунботирнинг Эрон шоҳи Доро ва унинг лашкарбошиси Паҳлавон Қайсарга қарши кураши куйланган. Паҳлавон Қайсар ҳийла билан Кунботирни асир олиб, зиндонга ташлайди. Паҳлавоннинг қизи Офтобой Кунботирни бандиликдан халос этади. Кунботир Турон ва Эрон қўшинининг шиддатли жанги устидан чиқиб, Ойсулув қўшини сафида жангга киради. Турон лашкари ғолиб келади. Доро ва Паҳлавон Қайсар ҳалок бўлиб, Ойсулув ўғли Кунботирга Офтобойни олиб беради. Ҳамма мурод-мақсадига етади.
Бизнингча, “Ойсулув” достони фақат аёллар даврасида айтиб келингани боис, Жуманбулбул бошқа бахшилардан уни эшитмаган бўлса керак. Чунки бизда катта давраларда аёллар бахшилик қилиб достон куйлаши урфдан чиққан эди. Султон кампир, Тилла кампир каби чечан аёллар ўзи билган достону қўшиқларни аёллар ва болаларнинг тор йиғинларидагина куйлаган. Фикримизни Эргаш шоирнинг набираси Абдуғани ота хотирлаган ушбу воқеа ҳам тасдиқлайди: “Онам — Зарбиби саводхон аёл эди. Талай достон, матал (эртак), қўшиқ биларди. Қўшни аёллар уйимизга тўпланиб, онам уларга достон, матал айтганини кўп кўрганман. Бирон бир эркак, ҳатто мен келсам ҳам онам жим бўлиб қоларди. Бўлмаса, ўша вақтлар етти-саккиз яшар боламан. Шунда ўзимни ухлаганга солиб эшитиб ётардим. Онам бир гал “Ўртоқ” деган достонни айтган. Бир подшонинг икки ўғли бўлади, каттаси уйланиб, кичиги етти ёш вақти ота-онаси ўлади. Шунда янгаси болани хафа қилади, у уйидан аразлаб чиқиб кетади. Акаси уни узоқ излаб, охири топади.
Келинг, Ўртоқ, ўйнайлик,
Дарёларни бўйлайлик.
Балиқларга роз айтиб,
Бир худо деб йиғлайлик,
деб айтилган қўшиқ ёдимда қолган. Шунга ўхшаш қўшиқлари кўп эди. Кичкина шаҳзоданинг исми Ўртоқ бўлади, шунгами достон “Ўртоқ” аталган. Бошқа бировдан бу достонни эшитмадим” (муаллифнинг шахсий архивидан). Зарбиби онадек аёллар Қўрғон достончилик мактабининг бешигини тебратган. Биз улардан Тилла кампир, Султон кампир каби атоқли намояндаларнигина биламиз. Тилла кампирдан ўзининг аччиқ қисмати акс этган қуйидаги:
Куйдирги мени куйдирди,
Кўзимнинг ёшин қуйдирди,
Қаддимни ёйдай ийдирди,
Элу халқимни жийдирди,
Кўкдан кийим кийдирди,
сатрлари ва Эргаш шоирга сўзлаб берган “Ойсулув” достонигина ёдгор қолди. Айтишларича, Тилла кампир эридан, болаларидан эрта айрилган, устига устак, куйдирги хасталигидан кўп дард чеккан. Қийинчилик пайтида ана шу қўшиқни айтиб юпанган экан.
Султон кампирнинг қозоқ оқини билан савол-жавоби ҳам эл орасида афсонага айланган. Қўрғон бахшилари, хусусан, Жуманбулбулнинг шуҳратини эшитиб, қозоқ оқинларидан бири Қўрғонга келибди. Баъзи манбаларда оқиннинг исми Мойлихўжа дейилади. XIX асрнинг ўрталарида, айнан Жуманбулбулга замондош яшаган икки Мойлихўжа номи маълум. Уларнинг бири Келес атрофида, бошқаси Қизил Ўрда тарафда ўтган. Назаримизда, Жуманбулбул билан дўст тутинган оқин қизилўрдалик Мойлихўжа эди. Жуғрофий жиҳатдан олинса, Нурота билан Қизил Ўрда ораси анча яқин ва бу ҳудудлар ўртасида мунтазам маданий-иқтисодий алоқалар йўлга қўйилган.
Қозоқ оқини Қўрғонга келганда жазирама обдон забтига олганмиш, қараса, кекса бир аёл қудуқдан сув тортиб, новни тўлдиряпти. Бу — Султон кампир экан. Оқин салом бериб, отини новга қўйиб, бу элнинг одами қандай экан, билай-чи, деб аёлга сўз қотибди:
Сендан савол сўрайман турган зайип,
Ўси турган товларинг неча жасар?
Султон кампир:
Худойимнинг ишин кўр,
Фалакнинг гардишин кўр,
Мен билмайман ёшини,
Оғзин очиб — тишин кўр, —
деб жавоб қилибди. Оқин “Бу элнинг номи чиқмаган аёли шундай чечан бўлса, довруғи достон Жуманбулбули қандай бўлди экан?..” деб изига қайтиб кетган экан. Кейинчалик оқин Жуманбулбул билан дўст тутиниб, борди-келди қилган дейишади. Султон кампирнинг оқинга берган жавобида, оқиннинг бу жавоб қувватини англаб изига қайтишида улкан ҳикмат бор. Илк ибтидо, ёлғиз Биру Борнинг чеварлиги билан бунёд бўлган оламнинг сиру синоатларини англаб етишга ҳеч бир ақл эгаси қодир эмас. Бу — хаёл оти ета олмайдиган гардишсиз фалакни қамраб оламан дегандек беҳуда гап. Чорва илмининг моҳири бўлган одам молнинг тишини кўриб, ёшини айтиши мумкин, лекин тоғнинг тишини топа олмайди. Аслида, тан олдирувчи кучдан тан олувчи қувват устун туради. У танийди, танитади.
Зар қадрини заргар, сўз қадрини доно билади. Султон кампиру Тилла кампирдан халқ орасида мерос қолган қўшиқлар уларнинг нақадар сўзга уста, сўзга бой бўлганини намоён этади. Эргаш шоирнинг Ҳоди Зарифга айтган ушбу иқрори фикримизни тасдиқлайди: “Ўғлим! Ёшликда билмабмиз, беш-олти оғиз қўшиқни ўрганиб олиб, шунга кўнглимиз ўсиб, ҳеч ерда болаларга гап бермай: “Мен Жуманбулбулнинг ўғли бўламан, қўшиқни ҳам ўзим топиб бераман, гап десанг, хирмони билан уйиб бераман”, деб кета берибмиз, бу замонга келиб, керак бўлувини билмабмиз. Ёшлигимизда элда юрган шоирларнинг қадрига етмабмиз. Отамиз бечора ҳам шу гапни айтар эди: “Ёшлик қилдик, Тилла кампирдан гап — қўшиқ ўрганмадик. Биримиз — Жоссоқ, шоирларнинг устоди; биримиз — Булбул, булбул билан қўшиқ айтишганда, ўртадагилар бизникини қилади маъқул, Тилла кампирнинг ҳам топгани шул, деб ўта бердик. Сўнг билсак, биз той эканмиз, у — тулпор, биз жилға эканмиз, у — булоқ, биз дарёмиз деганда, у — денгиз экан” (Булбул тароналари. 1-том. Т., “Фан”, 1971, 37-38-бетлар). Эргаш шоир ва Жуманбулбулнинг бу иқрорида тан олиш, танитиш санъати намоён.
Жуманбулбул мулла боболари изидан борсин, менинг йўлимдан юриб, бахши бўлсин, деган орзуда Эргашни мактабга қўйди — Бухоро мадрасасида ўқитди. У Бухорода таълим олган даврда бир мударрисга отаси бахши эканини айтибди. Мударрис бахшилик санъатига нисбатан беписанд гап қилибди. Иттифоқо, ўша кунлари Жуманбулбул ўғлини кўришга борибди. Шунда Эргаш шоир кичик зиёфат уюштириб, мударрисни ҳам таклиф этибди, таом тановулидан сўнг Жуманбулбулдан “Кунтуғмиш” достонини куйлаб беришни илтимос қилибди. Достоннинг Кунтуғмиш болаларидан айрилиб, кўкка муножот қиладиган ўрни келганда мударрис йиғлаб даврадан чиқиб кетибди. У бир йилча аввал навжувон ўғлидан жудо бўлган экан… Орадан бир неча кун ўтиб мударрис ўйламай айтган гапи учун Эргаш шоирдан узр сўрабди.
Отаси бевақт вафот этгач, Эргаш шоир мадрасани якунлай олмади. Шунга қарамай, фавқулодда ноёб хотира ва шоирлик иқтидорига эга эмасми, ўз билимини бойитибгина қолмай, бахши боболари меросини ҳам ўзлаштирди, ривожлантирди. Шоир ижодини яқиндан ўрганиб, уни ўзига устоз деб билган Ҳоди Зариф бундай ёзган: “Эргашдаги ҳофиза қувватининг кучлилиги кишини ҳайратга солади. У ўзбек тилидаги бирор шеърий асарни иштиёқ билан бир-икки марта ўқиб чиқса, бошдан-оёқ эсда сақлаб қолар эди. Эргаш достон “қори”си эмас эди. У устозларини ҳурмат қилган ҳолда ўрганган достонларини қайта-қайта ишлар, ижодий қобилиятини ишга солиб, достонларнинг бадиий қимматини оширишга тиришар эди” (ўша манба, 23-бет).
Шоирни ноёб иқтидор билан сийлаган фалак “унинг танглайига берди-ю, манглайига бермади”. У ўзининг аччиқ қисмати ҳақида бундай деган: “Менинг бошимга тушган савдонинг адади, поёни йўқ… Икки ини, икки сингил, тўрт-беш қиздан, тўрт- беш ўғилдан, хотиндан, боладан айрилиб, бир ҳовлида бир ўзим қолиб, айрилиқ ўтига чидай олмай, ҳув, деб элдан чиқиб, дашту биёбонларда, чўлларда, танимаган элларда сарсон-саргардон бўлиб улоқиб, ҳижрон-айрилиқнинг ўтида тутаб, алам, ситам, қайғу, мотамлар билан кунларни, ойларни, йилларни ўткариб, ўзимга бирор мунгдош, ҳамдам, ҳамроз топмай, ғам лойига ийланиб, айрилиқ ўтига ўртанганни тополмай, ўзимдай соп бўлганни кўролмай, жаҳон айвонини излаб, мендай бежигар бормикан, деб элма-эл, юртма-юрт, шаҳарма-шаҳар, қўрғонма-қўрғон, овулма-овул довдираб юрганман.
Эй ўртоқлар, жон биродарлар! Ҳар кишининг қанча ситам-алами бўлса, тилдан чиқади. Ҳар қандай вақтда оҳ тортиб, бир байт, бир мисра ё бир мухаммас билан айтиб, ўз ҳолини билдирса, бир яхши кўрган одами билан мунглашгандай, дарди бир оз озайгандай бўлиб, чидолмай айтади” (Булбул тароналари. 5-том. Т., “Фан”, 1973, 72- бет). Шул сабаб ҳам эл “бузуқ (трагик)” достон деб сифатлаган “Кунтуғмиш”ни Эргаш шоир мумтоз даражада куйлаган.
Куйган кўнгилнинг хили куй-қўшиқ гулханини ёқади, тафти кўнгилларга ҳарорат беради, ҳар киши бу қўшиқ, куйда ўз тақдири лавҳаларини топади. Ҳарорат кўнгилларда ёлқинланиб, дарду ғам арийди, руҳ тозариб, юксак мақомларда озод парвоз этади.
Эргаш шоир “Таржимаи ҳол” достонида ўз кечмишини қўшиққа солган. Достоннинг “Кунларим” бўлими анъанавий:
Пайдо бўлдим икки гавҳардонадан,
Тарбиятлар топиб манзил хонадан,
Аввалам таваллуд топдим энадан,
Одамнинг жисмига кирган кунларим.
тўртлиги билан бошланиб, умрининг ҳар бир ёшига алоҳида тавсиф берилган.
… Ўн саккиз ёшимда отамиз ўлди,
Биздай “нодон” энди етим бўп қолди,
Меросхўрлар энди ўртага олди,
Ҳар бириман вағирлашган кунларим.
Ота вафотидан сўнг Эргаш шоирнинг оғир кунлари бошланди. Ука-сингиллари ёш, фотиҳа қилинган қаллиғи отасининг уйида қолган. Меросхўрларга борини талатган шоир ўз ҳолини бундай баён этган:
“Оғайнилар” айтди: “Рўзғор қилолмас,
Балки яхшилик кунлар кўролмас,
Балки эл ичида энди юролмас”,
Элатга маломат бўлган кунларим.
“Ўлмаган қул олтин аёқдан сув ичар» дейдилар. Шоирнинг қайнотаси Жўш даҳасининг хатиби эди. Ўтамурод хатиб хирмонма-хирмон юриб уч минг уйли халкдан капсан олар эди. Унинг олти қизи бор эди, қариганда икки хотини икки ўғил туғди. Ўтамурод хатиб хотинларининг маслаҳати билан Эргаш шоирни ёнига олди, капсан йиғувчи қилди. Орада амирлик амлокдори Қўзибекка Эргаш шоирнинг хат-саводи хуш келиб, уни хатибдан тилади. Қўзибек қўлида уч йил мирзалик қилди, унинг ишончини қозонди:
Охири ихтиёрни берди қўлима,
Ишонди, ҳар не деб айтсам тилима,
Неча марта кўриб, айб тополмай,
Мени қўя берди ўзим йўлима…
Ҳалоллик, тўғрисўзлик, омонатдорлик Эргаш шоирга қондан ўтган эди. Қўзибек бошқа даҳага амлокдор этиб тайинланди. У ўзи билан шоирни ҳам олиб кетмоқчи бўлди. Шоир рўзғоридан ортиб, бора олмаслигини айтиб узр сўради:
Энди бунда биз бўп қолган рўзғордор,
Бу ватандан чиқмоғимиз кўп душвор.
Чақирса ҳам боролмадик биз энди,
Биз — бечора, сипоҳилик на даркор?!
Шоирнинг бахти оиласида, ўз тенгини топганида эди:
Аёлим, ёронлар, кўп мулла эди.
Эси-ақли бутун, кўп доно эди,
Ҳеч ишдан кам эмас эди, ҳунардан,
Кўп хушсурат, таърифсиз барно эди. ..
Жуманбулбул васият қилганидек, Эргаш шоир инилари Абдухалил ва Абдужалилни бахши этиб тарбиялади.
Чечанликда сўзга сувдайин оққан,
Айтган сўзи ҳамма одамга ёққан,
Ўтириши, айтган сўзи адабли,
Сўзга либос бериб, гавҳарлар таққан…
Аввал Абдужалил вафот этди. 1898 йил юртга чигиртка офати келди. Хатирчи бегининг талаби билан Тоғайбек чигирткага қарши ҳашар уюштирди. Бек элни овутиш учун бахшиларни йиғди. Абдухалил шу ҳашарда қўшиқ айтиб, халқнинг олқишини олди-ю, бехосдан дардга чалиниб чин дунёга кетди. Жудолик Эргаш шоир қалбини ларзага солди.
Қувонч ҳам, ғам ҳам эгиз келар экан. Тез орада шоирнинг оиласи тутдек тўкилди. Унинг бир юпанчи сўз, қўшиқ бўлди. Элма-эл кезди, тоғдан тоққа ошди. Маълумотларга кўра, шоир бир кетганида Афғонистондан ўтиб, Мозондаронгача бориб изига қайтган экан. “Шунча юрдим, Темир қозиқ (Қутб юлдузи) ҳеч тепамга келмади”, деганини эслайди одамлар. Шу биргина армон замирида шоирнинг кўнгил олами иқлимлари неча турланиб, тусланганини англаш мумкин. Юлдуз тўла осмонга тикилиб, Темир қозиқни мўлжал олиб кезган кўнгил нималарни тилаган, қайси бир манзил-маконларда қўним топган, кимлар билан тиллашиб, сирлашган? Гўрўғли бўлиб Ғиркўк билан Боғи Эрам, Кўҳиқофу Торкистонларга неча бор бориб келган, Кунтуғмиш бўлиб қаландарлик кўчаларида девонаҳол кезган…
Тақдир шоирнинг яқинларини олиб жабр этди, эвазига кўнгил мулкининг қопқаларини очиб, дилларни англаш, англатиш калитини берди. Шоир суҳбатларининг қўри, қуввати ушбу мулкка эгалигида эди. Бу қувват Эргаш шоирга қайда бўлмасин, қай даврада ўтирмасин, синиқ кўнгилларга рўшнолик олиб киришида, ғам лойида ийланган тақдир эгаларини, ёруғ муродга ундашида куч берди. Инсон номини улуғ тутишида таянч бўлди.
Мана турган Жўш эпда,
Егани семиз гўш элда,
Ғамдан изласанг топмайсан,
Димоғи доим хуш элда,
деб, доимо ёруғликка интилишга ундади. “Мен шоирман, шундай айтсам ярашар”, дея куйлаган бахши шоирлик мақомини улуғ тутди, унга муносиб яшади. Шу файзи илоҳий сабаб Эргаш шоир тузган давранинг сеҳри, оҳанрабоси бор эди. Шоирнинг невараси Абдуғани ота бундай хотирлайди: “Эргаш отанинг суҳбатидан эсини билган одам кетмасди. Шу ерда бир достонни бошласа, тўрт киши бўлсак, бир одам иш учун “тўрс” этиб келган бўлса, у ҳам иши эсидан чиқиб ўтириб қоларди, бешов бўлардик. Аста-аста, эшитма-эшит бешов олти, борингки, ўн-ўн беш бўлиб, одам уйга сиғмай қоларди.
У кишининг яна бир хислати, сўзлаганда бирор воқеа “бундай бўлган экан, ундай бўлган экан”, деб эшитма гап қилмасди. Эргаш ота худди кўргандай, ўзи бирга аралашиб юргандай “шуйтиб юборди, уйтиб юборди”, деб айтарди. Сиз ҳам эргашиб шу гапнинг ичига кириб кетаверардингиз”.
Шоир мактаб очиб, болаларни ўқитган санани Ҳоди Зариф 1924-25 йиллар деб кўрсатган. 1925 йил кузида Ўзбекларни ўрганиш комитетининг ташаббуси билан Эргаш шоир Самарқанд шаҳрига юборилади. 1926 йил у Муҳаммадқул Жонмурод ўғли Пўлкан ва Жоссоқ шоирнинг ўғли Жолғош бахшиларни ҳам қўмитага олиб келган. Шу йилнинг ёзида Эргаш шоир Самарқанд вилояти Булунғур туманининг Қирқшоди қишлоғида Пўлкан шоир билан бирга достонларни қоғозга туширишга киришади.
Тақдир Эргаш шоир билан Ҳоди Зарифни учраштиргани ўзбек халқининг бахтидир. Натижада Қўрғон достончилик мактаби, унинг шоирлари, репертуари билан танишиш имкони туғилди. Бугун биз Эргаш шоир фаолияти, ҳаёт йўлини ўрганиб бахши шоир шахси, сиймосини таниймиз. Бахшилик санъатининг сир-синоатини тушунамиз. Санъатнинг чинакам вакиллари руҳан яқин, бир иқлим кишилари бўлишини англаймиз.
Эргаш шоир “Гўрўғли «(туғилиши ва болалиги), “Холдорхон», “Хушкелди”, “Авазхон”, “Ҳасанхон”, “Далли”, “Равшан”, “Хиромон”, “Қундуз ва Юлдуз”, “Нурали”, “Алпомиш”, “Юсуф — Аҳмад», “Алибек билан Болибек”, “Кунтуғмиш», “Якка Аҳмад”, “Вомиқ — Узро”, “Қумри”, “Ошиқ Ғариб”, “Қизжибек”, “Тулумбий”, “Махтумқули” каби йигирмадан ортиқ достонни, жуда кўп термаларни айтган. Бу асарларнинг ярмига яқини ёзиб олинган, холос. Шундай бўлса-да, ундан қолган ёзма мероснинг ўзиёқ Эргаш Жуманбулбул ўғли “Ўзбек фольклорининг Навоийси” (Абдулла Орипов таърифи) эканини тасдиқлаб турибди.
Эргаш шоир куйлаган халқ достонлари, терма, айтимларни ҳар жиҳатдан тадқиқ этиш мумкин. Устод Ҳоди Зариф шоир ижодида нисбатан кам ўрганилган “Холдорхон” достони ҳақида бундай дейди: “Холдорхон” достонининг сюжет қурилиши “Гўрўғли” туркумига кирган бошқа намуналардан ажралиб туради. Бунда Гўрўғлининг Қримга бориши тасвири орқали бахшиларнинг ҳаёт ва ўлим, фоний дунёда яхши ном қолдириш, азал ва тақдир, абадият ва армон ҳақидаги фалсафий қарашлари ифодаланган”. Бу фикр шоир асарларига теранроқ қарашга ундайди. Аслида, халқнинг борлиқ, ҳаёт, азал ва абад, инсонийлик моҳияти ҳақидаги барча хулосалари унинг фольклорида, Эргаш шоир каби Сўз санъаткорлари меросида бадиий ифодасини топган.
Таниган танилади. Танилганнинг изи ўчмайди.
Эргаш шоир кўнгил дардларини куйлаган “Кунтуғмиш” достонида келган ушбу байтларнинг маъно кўлами бир ўзанга сиғмайди, денгизлар, уммонларга уланади:
Э ёр, алам кўрган, қайдин келасан, айғил?
Кўп ранжу ситам кўрган, қайдин келасан, айғил?
Ким эрдинг гули сўлган, шум паймонаси тўлган,
Ёки боласи ўлган, қайдин келасан, айғил?
Диёридан айрилган, қанотидан қайрилган,
Ё ёридан айрилган, қайдин келасан, айғил?
Ёки:
Қаладан қалампир юклар қалачи,
Дурдонадан анбар тоғнинг оғочи,
Аналҳақ деб Мансур сенга осилди,
Ассалом алайкум, дорнинг оғочи.
Достонда Холбека тилидан, болаларини танимай дорга буюрган Кунтуғмишга қарата ушбу муножот куйланган:
Мен сени шоҳзода дедим, мард дедим,
Сен қандай сийнам қўйган дард эдинг,
Чиқсин кўзинг, танимадинг болангни,
Не тилингман буни дорга торт, дединг.
Аввал-охир мени мунча куйдирдинг,
Ғам билан кўзингнинг ёшин қуйдирдинг,
Чиқсин кўзинг, танимадинг болангни,
Подшо бўлиб, ўз болангни сўйдирдинг.
Армон билан билмаганим билдирдинг,
Зор йиғлатиб, кўзим ёшга тўлдирдинг,
Не тилингман буни дорга торт, дединг,
Подшо бўлиб, ўз болангни ўлдирдинг.
Юра бермай юрар йўлдан тойрилдим,
Чиқсин кўзинг, танимадинг болангни,
Армон билан мен боламдан айрилдим,
Мен сени шоҳзода дедим, мард дедим,
Сен қандай сийнам қўйган дард эдинг.
Онаизорнинг оҳу нидоси шу қадар таъсирли ифода этилганки, эпик шеър анъаналари ирмоғи қирғоғидан тошган қўшиқ Эргаш шоирнинг индивидуал маҳорати юксаклигини, инсон қалб кечинмаларини ифодалашда беназир заргар эканини кўрсатади. Бу қўшиқни бемалол XX аср ўзбек шеъриятининг мумтоз намуналари қаторига қўйиш мумкин. Шундай бадиий юксак, юракка яқин сатрлар Эргаш шоир куйлаган бошқа достонларда ҳам бисёр. Бахши-шоирнинг ўзи:
Катта шоирларнинг йўли достоним,
Байтларини мен ўзимдан бойладим,
деб таъкидлаганидек, у анъаналар изидан бориб, инсон руҳининг юксак парвозларини сўз ва соз билан уйғунлаштириб, чинакам санъат намуналарини яратган.
Эргаш Жуманбулбул ўғли эпик билим алломаси, ҳакими. Унинг достон, достончилик, сўз ва соз ҳақида йўл-йўлакай айтиб ўтган фикрлари ҳам буни тасдиқлайди. Эргаш шоир бадиий Сўзни муқаддас билган. “Ҳар нарсадан сухан қиммат, ёронлар, / Яхши сўзни қилинг ҳурмат, ёронлар», деб таъкидлаган бахши шоирликни, достончиликни юксак мақомда сақлаш, бадиийлик мезонларига амал қилиш шарт эканини уқиб, ўзгаларга ҳам уқтиради:
… Чала сўзни кўрсам зардам қайнайди,
Чечаннинг оғзида қисса ўйнайди.
Шоир чала сўз қўшиқ қилинганини кўриб, куйиниб бундай дейди:
Байти ҳам йўқ, сухан ҳам йўқ, йўл ҳам йўқ,
Сандиратиб отин достон қўйибди…
Яхши сўзни ёмон қилиб юрибди,
Доно сўзни сомон қилиб юрибди,
Иззатли, ҳурматли улуғ эрларни,
Хўр қип, юзин туман қипиб юрибди.
Шодлик ерга олиб келиб хўрликни,
Сўзнинг барин сарсон қилиб юрибди.
Эл ичинда калта-калта матални
Ямаштириб достон қилиб юрибди.
Бошласа ортини йиғиб ололмай,
Жамлай олмай вайрон қилиб юрибди.
Бахшилик санъатида мезон саналмиш бу талаблар Қўрғон шоирларининг асрий анъаналари, бадиий-эстетик талабларидан келиб чиқиб айтилмоқда, бу фикрлар “ўтган катта шоирлар”нинг бадиий савияси нақадар баланд бўлганидан далолат беради. Ушбу мезонлар улгу бўлиб, Эргаш шоирдек “чечанликда сўзга сувдай оққан” бахши-шоирлар иқтидори, меҳнати билан “Алпомиш”, “Гўрўғли” каби достонлар мумтоз шаклга келган. Бахшининг шахси бутун, кўнгли дарё бўлса, у ҳеч қачон “шодлик ерга хўрликни» олиб келмайди. “Иззатли, ҳурматли улуғ эрларни хўр қип, юзин туман қилмайди”, достону эртаклар якунида айтилганидек, ҳар юмушни эзгу мурод-мақсадига етказади. Эргаш шоир шундай ижодкор эди, “Кунтуғмиш” достонини:
Яхши етсин муродга,
Ёмон қолсин уятга,
Ёмон фақир не қипти,
У ҳам етсин муродга,
деб якунлаши бахшининг чинакам ҳикмат оламига ошно бўлганига далилдир. Устоз Тўра Мирзаев “Ҳоди Зариф суҳбатлари” китобида устоднинг қуйидаги сўзларини келтирган: “Эргаш шоирдан ёзиб олинган ёки ўзи ёзиб берган асарларидаги ҳар бир сўз, ҳар бир рамз ва изоҳга алоҳида эътибор бериш зарур. Бу заковатли инсон бадиий сўзни юксак қадрлаган. Айтаётган сўзини ҳеч маҳал елга учириб юбормаган. Шунинг учун ҳам у сўз ва соз, сухан ҳақидаги қарашларига доир махсус термалар яратиш билан бирга, уларни ўрни-ўрни билан достонларнинг қат-қатига ҳам сингдириб юборган. Агар унинг асарларида қўлланган сўз ва соз ҳақидаги атамалар, лексик бирликпар бир жойга жамланса, достончилик санъатига доир мўъжаз луғатнинг юзага келиши шубҳасиздир”.
Абдуғани ота бундай хотирлайди: “Эргаш отам Тошкентга бориб қайтганидан кейин биз дўмбира олиб беринг, деб юрдик. Чулондан битта дўмбира қилдириб кеб берди. Уни биз чертмоқ қаёқда, амакимиз — Бекпўлат ака чертиб юрди. Бекпўлат ака тузуккина бахши эди. Айниқса, бор бахшиларни эриклаб, ҳаммасини худди ўзидай овозини қилиб, элни кулдириб юрарди” (муаллифнинг шахсий архивидан).
Эргаш шоир 1937 йили невараси Абдуғани Турдимурод ўғли хонадонида вафот этди. Шоирдан ёзиб олинган достону термалар ҳозиргача мунтазам чоп этиб келинмоқда. Алоҳида нашрлардан ташқари, “Эргаш Жуманбулбул ўғли” (икки жилд), “Булбул тароналари” (беш жилд), “Песня булбуля” (уч жилд, рус тилида) китоблари минглаб нусхада китобхонлар қўлига етган. Бу асарлар кейин ҳам чоп этилаверади… Шоир айтганидек:
Ўлган куни оти ўчар,
Сўзим қолса мендан нойиб.
Эшитганлар дуо қилса,
Мўмин бўлса қўлин ёйиб,
Менинг сўзим бир бўлакдир,
Бошқа сўзга кетар ҳайиб.
Одамдан яхши от қолса,
Арвоҳи юрмас сарғайиб.
Шоирдан эзгу сўз қолади. Эзгу сўз ҳамиша элда ардоқ топади, эл сўз эгасини улуғлаб, азиз билади.
Манба: «Тафаккур» журнали,3/2014
Ergash shoir “Go‘ro‘g‘li «(tug‘ilishi va bolaligi), “Xoldorxon», “Xushkeldi”, “Avazxon”, “Hasanxon”, “Dalli”, “Ravshan”, “Xiromon”, “Qunduz va Yulduz”, “Nurali”, “Alpomish”, “Yusuf — Ahmad», “Alibek bilan Bolibek”, “Kuntug‘mish», “Yakka Ahmad”, “Vomiq — Uzro”, “Qumri”, “Oshiq G‘arib”, “Qizjibek”, “Tulumbiy”, “Maxtumquli” kabi yigirmadan ortiq dostonni, juda ko‘p termalarni aytgan. Bu asarlarning yarmiga yaqini yozib olingan, xolos. Shunday bo‘lsa-da, undan qolgan yozma merosning o‘ziyoq Ergash Jumanbulbul o‘g‘li “O‘zbek fol’klorining Navoiysi” (Abdulla Oripov ta’rifi) ekanini tasdiqlab turibdi.
CHECHANNING OG’ZIDA
QISSA O’YNAYDI
Shomirza Turdimov
Fol`klorshunos olim va yozuvchi Shomirza Turdimov 1957 yil 13 dekabrda Samarqand viloyati Qo’shrabot tumanidagi Qo’shtamg’ali qishlog’ida tug’ilgan. 1979 yili Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor bo’limida ishlaydi. Filologiya fanlari doktori. 2007 yili “Yo’l bo’lsin” filmi stsenariysi uchun O’zbekiston Davlat mukofotini olgan.»Go’ro’g’li dostoni genezisi va tadrijiy bosqichlari», «Etnos va etos» kabi kitoblari nashr etilgan. Fol`klorga oid 200 yaqin ilmiy maqolalari O’zbekiston va chet-el ilmiy nashrlarida chop etilgan.
Shomirza Turdimov 1957 yil 13 dekabrda Samarqand viloyati Qo’shrabot tumanidagi Qo’shtamg’ali qishlog’ida tug’ilgan. 1979 yili Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor bo’limida ishlaydi. Filologiya fanlari doktori. 2007 yili “Yo’l bo’lsin” filmi stsenariysi uchun O’zbekiston Davlat mukofotini olgan.»Go’ro’g’li dostoni genezisi va tadrijiy bosqichlari», «Etnos va etos» kabi kitoblari nashr etilgan. Fol`klorga oid 200 yaqin ilmiy maqolalari O’zbekiston va chet-el ilmiy nashrlarida chop etilgan.
ar neki bor, o’z taqdiriga ega.
XIX asrda shumerlar eposi — “Bilgamish”ning eradan uch ming yillar burun sopol karpichlarga yozilgan nusxasi topilib, olimlar uni o’qigach, unut bo’lgan etnos badiiy ijodi haqidagi tasavvurlar qayta uyg’ondi. Aytuvchisi noma’lum bu asar insoniyat tarixidagi ilk epos deb tan olindi.
Yunonlarning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari ham yozma holda yetib keldi. G’arb adabiyoti va san’ati hali-hanuz ularga ta’zimda. Bu dostonlarni kuylagan Homer o’tmishning ilk baxshisi sifatida e’tirof etildi. Taqdir bitigi shunday ekan…
O’zbek baxshilari XX asr o’rtalarigacha gurillab doston kuyladi. Epik ijod “Kosmos asri”gacha jonli ijroda yashadi. Ikki dunyo bir qadam bo’lgan u davrda ko’p dostonlar qog’ozga tushirilib, yozma bisotga aylandi. Kitob holida o’quvchilarini topdi. Boshqa tillarga tarjima qilindi.
Bilganlar “Alpomish”, “Go’ro’g’li”ni “Bilgamish”, “Odisseya”larga qiyoslamoqda, Ergash shoir, Fozil shoir, Po’lkan shoir, Islom shoir kabi baxshilarimizni Homerga mengzamoqda. Taqdirning bitigi shunday ekan…
XIX asrda yurtimizga major olimi va sayyohi Herman Vamberi keldi. Toshkent, Buxoro, Xivada bo’ldi. Bu payt Qo’rg’onda Jumanbulbul, Jossoq, Yorlaqab, Sulton kampir, Tilla kampir, Bulung’urda Yo’ldoshbulbul, yana o’nlab yetuk baxshi-shoirlar avji ilhom otida edi. Lekin olimning guzari boshqa manzillardan o’tdi.
Fol`klorshunos Ap`bert Lord alban baxshisini tinglab, Homer o’z dostonlarini shunday kuylagan bo’lsa kerak, deb yozdi. U o’zbek baxshisidan doston eshitganida mifopoetik tafakkurning nodir holatini ko’rgan, hayratlangan, jahonga jar solgan bo’lmasmidi?! Bu ham taqdir ekan.
O’kinch va afsusga hojat yo’q. O’zbekning epik xazinasi izsiz ketgan emas. Eposimizning jahonga ko’z-ko’z qilsa arzirlik mumtoz namunalari yozib olindi. Hozirgi kunda O’zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining fol`kpor arxivida birgina “Alpomish” dostonining o’ttizga yaqin varianti saqlanmokda, shulardan beshtasi nashr etilgan. “Go’ro’g’li” turkumining qirkdan ortiq dostoni ham kitob bo’lib chiqdi. Bu ulkan xazinaning kelajak avlodga meros bo’lib qolishida atoqli baxshilaru fol`klorshunos olimlarimizning xizmati katta.
O’zbek baxshisi insoniyat tarixida og’zaki epik ijod an’analarini va mumtoz epos namunalarini jonli ijroda XXI asrgacha daxlsiz saqlab kelgan san’atkor shoir sifatida qoladi. O’zbek baxshisining peshonasiga yaratganning bitgani shu ekan. Faxr qilsa arzirlik taqdir bu!
zbek baxshi-shoirlari haqida so’z borsa, Ergash shoir, Fozil shoir, Po’lkan shoir, Islom shoir nomlari birinchilardan bo’lib tilga olinadi. Ular orasida Ergash Jumanbulbul o’g’li benazirdir. U 1868 yili hozirgi Samarqand viloyatining Qo’shrabot tumaniga qarashli Qo’rg’on qishlog’ida, baxshi-shoir Jumanbulbul xonadonida dunyoga keldi. “Tarjimai hol” dostonida o’zi haqida bunday degan: “…men, yozuvchi, Zarafshon viloyatining Nurota jaribining Jo’sh dahasining Qo’rg’on qishlog’idan Mulla Ergash, oltmish bir yashar, Jumanbulbul o’g’li, Jumanbulbul Mulla Xolmurod o’g’li, Mulla Xolmurod Mulla Toshning o’g’li, Mulla Tosh Usta Lafasning o’g’li, Usta Lafas Yodgorning o’g’li, o’zim o’zbek” (Bulbul taronalari. 5-tom. T., “Fan”, 1973, 21-bet). Shoir dostonda ota-bobolari chechan baxshi bo’lib o’tganini faxr bilan ta’rif-tavsif etgan. Shoirlik avloddan avlodga o’tib kelayotganini aytgan.
Ergash shoir tug’ilgan olti uylik Qo’rg’on qishlog’ida ikki kasb vakillari — baxshi- shoir va temirchi ustalar istiqomat qilgan. Aslida, Qo’rg’onning ustalari shoir, shoirlari usta bo’lgan. Qadim-qadimdan bu ikki kasb el orasida e’zozlangan. Shajarada sanalgan otalarning mulla sifati esa bu avlod vakillarining aksariyati xat-savodli, ziyoli bo’lganidan dalolat beradi. Qo’rg’on baxshilari dostonlarni “suluv” uslubda ijro etgan, demak, ular mumtoz adabiyotni puxta bilgan. Ergash shoir ana shunday adabiy muhitda kamol topdi. Hodi Zarifning “Ergash yozma adabiyotdan ham bahramand bo’lgani, Navoiydek ulug’ shoirlarning san’atidan oziqlangani tufayli sheriklariga nisbatan so’zga boyroq edi” (Bulbul taronalari. 1-tom. T., “Fan”, 1971, 23-bet), degan fikri uning salaflari, ota-bobolariga ham taalluqlidir.
XIX asrning ikkinchi yarmida Qo’rg’onda yigirmadan ortiq baxshi-shoir yashab ijod qilar, Ergash shoirning otasi Jumanbulbul, amakilari Jossoq va Yorlaqab ularning peshqadamlari edi. Xalq orasida “Qo’rg’onning qudug’idan suv ichgan kishi shoir bo’lmay qolmaydi”, degan gap yuradi. Olimlar aniqlagan Qo’rg’on dostonchilari Yodgor baxshidan boshlab ellik nafardan oshadi. Qo’rg’on dostonchilik maktabining tarixi, an’analari Ergash shoir sanagan besh avlod bilan cheklanmaydi. Shoirning bobokaloni Yodgorga ustoz bo’lgan Jolmon baxshi ham Qo’rg’on qishlog’iga asos solgan to’rt aka-uka — O’r usta, Er usta, Sori ustalarning kenjasi — Qo’ychi Sorining avlodidir. Ma’lum bo’ladiki, ustalik va baxshilik bobolardan meros, bu an’analar ildizi Amu va Sir yoqalarida istiqomat qilgan sak-massaget urug’-qabilalarining epik olamiga ulanib ketadi. Jumanbulbulning momosi Tilla kampir aytgan “Oysuluv” dostonining Herodot yozib qoldirgan massagetlar malikasi To’maris haqidagi afsonaga uyg’unligi tasodif emas. Aslida, bu kabi dostonlar birlamchi manba hisoblanadi. Dostonchilikda epik bilim, epik qolip va an’ana o’ta muhim o’rin tutadi. Dostonlar daf’atan paydo bo’lib qolmagan, necha asrlar davomida qatrama- qatra shakllangan va ibtidosi Odam Atoga anglatilgan muqaddas SO’Zga bog’lanadi.
“Oysuluv” dostonini Ergash shoirdan Hodi Zarif yozib olgan. Ergash shoir uni otasi Jumanbulbuldan eshitgan. “Otam aytar edi: “Tilla kampirning bir dostoni bor, uni men ham bilmayman, Jossoq ham bilmaydi, boshqa shoirlarning ham aytganini eshitmadik. Tilla kampir yosh vaqtida qo’shiq qilib aytar ekan, qarigan so’ng ertak qilib aytar edi. Men ko’pda quloq solmas, ertak-da deb keta berar edim”. Bir kun “Tilla kampirning ertagini aytib bering”, dedim otamga. Shunda shoir kulib, “Men momongday aytolmayman-da, bilganimni aytsam, aytib berayin”, deb yonboshlab yotib naql qilib edi” (o’sha manba, 38-bet).
Dostonda Turon malikasi Oysuluv va uning o’g’li Kunbotirning Eron shohi Doro va uning lashkarboshisi Pahlavon Qaysarga qarshi kurashi kuylangan. Pahlavon Qaysar hiyla bilan Kunbotirni asir olib, zindonga tashlaydi. Pahlavonning qizi Oftoboy Kunbotirni bandilikdan xalos etadi. Kunbotir Turon va Eron qo’shinining shiddatli jangi ustidan chiqib, Oysuluv qo’shini safida jangga kiradi. Turon lashkari g’olib keladi. Doro va Pahlavon Qaysar halok bo’lib, Oysuluv o’g’li Kunbotirga Oftoboyni olib beradi. Hamma murod-maqsadiga yetadi.
Bizningcha, “Oysuluv” dostoni faqat ayollar davrasida aytib kelingani bois, Jumanbulbul boshqa baxshilardan uni eshitmagan bo’lsa kerak. Chunki bizda katta davralarda ayollar baxshilik qilib doston kuylashi urfdan chiqqan edi. Sulton kampir, Tilla kampir kabi chechan ayollar o’zi bilgan dostonu qo’shiqlarni ayollar va bolalarning tor yig’inlaridagina kuylagan. Fikrimizni Ergash shoirning nabirasi Abdug’ani ota xotirlagan ushbu voqea ham tasdiqlaydi: “Onam — Zarbibi savodxon ayol edi. Talay doston, matal (ertak), qo’shiq bilardi. Qo’shni ayollar uyimizga to’planib, onam ularga doston, matal aytganini ko’p ko’rganman. Biron bir erkak, hatto men kelsam ham onam jim bo’lib qolardi. Bo’lmasa, o’sha vaqtlar yetti-sakkiz yashar bolaman. Shunda o’zimni uxlaganga solib eshitib yotardim. Onam bir gal “O’rtoq” degan dostonni aytgan. Bir podshoning ikki o’g’li bo’ladi, kattasi uylanib, kichigi yetti yosh vaqti ota-onasi o’ladi. Shunda yangasi bolani xafa qiladi, u uyidan arazlab chiqib ketadi. Akasi uni uzoq izlab, oxiri topadi.
Keling, O’rtoq, o’ynaylik, Daryolarni bo’ylaylik. Baliqlarga roz aytib, Bir xudo deb yig’laylik,
deb aytilgan qo’shiq yodimda qolgan. Shunga o’xshash qo’shiqlari ko’p edi. Kichkina shahzodaning ismi O’rtoq bo’ladi, shungami doston “O’rtoq” atalgan. Boshqa birovdan bu dostonni eshitmadim” (muallifning shaxsiy arxividan). Zarbibi onadek ayollar Qo’rg’on dostonchilik maktabining beshigini tebratgan. Biz ulardan Tilla kampir, Sulton kampir kabi atoqli namoyandalarnigina bilamiz. Tilla kampirdan o’zining achchiq qismati aks etgan quyidagi:
Kuydirgi meni kuydirdi, Ko’zimning yoshin quydirdi, Qaddimni yoyday iydirdi, Elu xalqimni jiydirdi, Ko’kdan kiyim kiydirdi,
satrlari va Ergash shoirga so’zlab bergan “Oysuluv” dostonigina yodgor qoldi. Aytishlaricha, Tilla kampir eridan, bolalaridan erta ayrilgan, ustiga ustak, kuydirgi xastaligidan ko’p dard chekkan. Qiyinchilik paytida ana shu qo’shiqni aytib yupangan ekan.
Sulton kampirning qozoq oqini bilan savol-javobi ham el orasida afsonaga aylangan. Qo’rg’on baxshilari, xususan, Jumanbulbulning shuhratini eshitib, qozoq oqinlaridan biri Qo’rg’onga kelibdi. Ba’zi manbalarda oqinning ismi Moylixo’ja deyiladi. XIX asrning o’rtalarida, aynan Jumanbulbulga zamondosh yashagan ikki Moylixo’ja nomi ma’lum. Ularning biri Keles atrofida, boshqasi Qizil O’rda tarafda o’tgan. Nazarimizda, Jumanbulbul bilan do’st tutingan oqin qizilo’rdalik Moylixo’ja edi. Jug’rofiy jihatdan olinsa, Nurota bilan Qizil O’rda orasi ancha yaqin va bu hududlar o’rtasida muntazam madaniy-iqtisodiy aloqalar yo’lga qo’yilgan. Qozoq oqini Qo’rg’onga kelganda jazirama obdon zabtiga olganmish, qarasa, keksa bir ayol quduqdan suv tortib, novni to’ldiryapti. Bu — Sulton kampir ekan. Oqin salom berib, otini novga qo’yib, bu elning odami qanday ekan, bilay-chi, deb ayolga so’z qotibdi:
Sendan savol so’rayman turgan zayip,
O’si turgan tovlaring necha jasar?
Sulton kampir:
Xudoyimning ishin ko’r,
Falakning gardishin ko’r,
Men bilmayman yoshini,
Og’zin ochib — tishin ko’r, —
deb javob qilibdi. Oqin “Bu elning nomi chiqmagan ayoli shunday chechan bo’lsa, dovrug’i doston Jumanbulbuli qanday bo’ldi ekan?..” deb iziga qaytib ketgan ekan. Keyinchalik oqin Jumanbulbul bilan do’st tutinib, bordi-keldi qilgan deyishadi. Sulton kampirning oqinga bergan javobida, oqinning bu javob quvvatini anglab iziga qaytishida ulkan hikmat bor. Ilk ibtido, yolg’iz Biru Borning chevarligi bilan bunyod bo’lgan olamning siru sinoatlarini anglab yetishga hech bir aql egasi qodir emas. Bu — xayol oti yeta olmaydigan gardishsiz falakni qamrab olaman degandek behuda gap. Chorva ilmining mohiri bo’lgan odam molning tishini ko’rib, yoshini aytishi mumkin, lekin tog’ning tishini topa olmaydi. Aslida, tan oldiruvchi kuchdan tan oluvchi quvvat ustun turadi. U taniydi, tanitadi.
Zar qadrini zargar, so’z qadrini dono biladi. Sulton kampiru Tilla kampirdan xalq orasida meros qolgan qo’shiqlar ularning naqadar so’zga usta, so’zga boy bo’lganini namoyon etadi. Ergash shoirning Hodi Zarifga aytgan ushbu iqrori fikrimizni tasdiqlaydi: “O’g’lim! Yoshlikda bilmabmiz, besh-olti og’iz qo’shiqni o’rganib olib, shunga ko’nglimiz o’sib, hech yerda bolalarga gap bermay: “Men Jumanbulbulning o’g’li bo’laman, qo’shiqni ham o’zim topib beraman, gap desang, xirmoni bilan uyib beraman”, deb keta beribmiz, bu zamonga kelib, kerak bo’luvini bilmabmiz. Yoshligimizda elda yurgan shoirlarning qadriga yetmabmiz. Otamiz bechora ham shu gapni aytar edi: “Yoshlik qildik, Tilla kampirdan gap — qo’shiq o’rganmadik. Birimiz — Jossoq, shoirlarning ustodi; birimiz — Bulbul, bulbul bilan qo’shiq aytishganda, o’rtadagilar biznikini qiladi ma’qul, Tilla kampirning ham topgani shul, deb o’ta berdik. So’ng bilsak, biz toy ekanmiz, u — tulpor, biz jilg’a ekanmiz, u — buloq, biz daryomiz deganda, u — dengiz ekan” (Bulbul taronalari. 1-tom. T., “Fan”, 1971, 37-38-betlar). Ergash shoir va Jumanbulbulning bu iqrorida tan olish, tanitish san’ati namoyon.
Jumanbulbul mulla bobolari izidan borsin, mening yo’limdan yurib, baxshi bo’lsin, degan orzuda Ergashni maktabga qo’ydi — Buxoro madrasasida o’qitdi. U Buxoroda ta’lim olgan davrda bir mudarrisga otasi baxshi ekanini aytibdi. Mudarris baxshilik san’atiga nisbatan bepisand gap qilibdi. Ittifoqo, o’sha kunlari Jumanbulbul o’g’lini ko’rishga boribdi. Shunda Ergash shoir kichik ziyofat uyushtirib, mudarrisni ham taklif etibdi, taom tanovulidan so’ng Jumanbulbuldan “Kuntug’mish” dostonini kuylab berishni iltimos qilibdi. Dostonning Kuntug’mish bolalaridan ayrilib, ko’kka munojot qiladigan o’rni kelganda mudarris yig’lab davradan chiqib ketibdi. U bir yilcha avval navjuvon o’g’lidan judo bo’lgan ekan… Oradan bir necha kun o’tib mudarris o’ylamay aytgan gapi uchun Ergash shoirdan uzr so’rabdi.
Otasi bevaqt vafot etgach, Ergash shoir madrasani yakunlay olmadi. Shunga qaramay, favqulodda noyob xotira va shoirlik iqtidoriga ega emasmi, o’z bilimini boyitibgina qolmay, baxshi bobolari merosini ham o’zlashtirdi, rivojlantirdi. Shoir ijodini yaqindan o’rganib, uni o’ziga ustoz deb bilgan Hodi Zarif bunday yozgan: “Ergashdagi hofiza quvvatining kuchliligi kishini hayratga soladi. U o’zbek tilidagi biror she’riy asarni ishtiyoq bilan bir-ikki marta o’qib chiqsa, boshdan-oyoq esda saqlab qolar edi. Ergash doston “qori”si emas edi. U ustozlarini hurmat qilgan holda o’rgangan dostonlarini qayta-qayta ishlar, ijodiy qobiliyatini ishga solib, dostonlarning badiiy qimmatini oshirishga tirishar edi” (o’sha manba, 23-bet).
Shoirni noyob iqtidor bilan siylagan falak “uning tanglayiga berdi-yu, manglayiga bermadi”. U o’zining achchiq qismati haqida bunday degan: “Mening boshimga tushgan savdoning adadi, poyoni yo’q… Ikki ini, ikki singil, to’rt-besh qizdan, to’rt- besh o’g’ildan, xotindan, boladan ayrilib, bir hovlida bir o’zim qolib, ayriliq o’tiga chiday olmay, huv, deb eldan chiqib, dashtu biyobonlarda, cho’llarda, tanimagan ellarda sarson-sargardon bo’lib uloqib,hijron — ayriliqning o’tida tutab, alam, sitam, qayg’u, motamlar bilan kunlarni, oylarni, yillarni o’tkarib, o’zimga biror mungdosh, hamdam, hamroz topmay, g’am loyiga iylanib, ayriliq o’tiga o’rtanganni topolmay, o’zimday sop bo’lganni ko’rolmay, jahon ayvonini izlab, menday bejigar bormikan, deb elma-el, yurtma-yurt, shaharma-shahar, qo’rg’onma-qo’rg’on, ovulma-ovul dovdirab yurganman.
Ey o’rtoqlar, jon birodarlar! Har kishining qancha sitam-alami bo’lsa, tildan chiqadi. Har qanday vaqtda oh tortib, bir bayt, bir misra yo bir muxammas bilan aytib, o’z holini bildirsa, bir yaxshi ko’rgan odami bilan munglashganday, dardi bir oz ozayganday bo’lib, chidolmay aytadi” (Bulbul taronalari. 5-tom. T., “Fan”, 1973, 72- bet). Shul sabab ham el “buzuq (tragik)” doston deb sifatlagan “Kuntug’mish”ni Ergash shoir mumtoz darajada kuylagan.
Kuygan ko’ngilning xili kuy-qo’shiq gulxanini yoqadi, tafti ko’ngillarga harorat beradi, har kishi bu qo’shiq, kuyda o’z taqdiri lavhalarini topadi. Harorat ko’ngillarda yolqinlanib, dardu g’am ariydi, ruh tozarib, yuksak maqomlarda ozod parvoz etadi.
Ergash shoir “Tarjimai hol” dostonida o’z kechmishini qo’shiqqa solgan. Dostonning “Kunlarim” bo’limi an’anaviy:
Paydo bo’ldim ikki gavhardonadan, Tarbiyatlar topib manzil xonadan, Avvalam tavallud topdim enadan, Odamning jismiga kirgan kunlarim.
to’rtligi bilan boshlanib, umrining har bir yoshiga alohida tavsif berilgan.
… O’n sakkiz yoshimda otamiz o’ldi, Bizday “nodon” endi yetim bo’p qoldi, Merosxo’rlar endi o’rtaga oldi, Har biriman vag’irlashgan kunlarim.
Ota vafotidan so’ng Ergash shoirning og’ir kunlari boshlandi. Uka-singillari yosh, fotiha qilingan qallig’i otasining uyida qolgan. Merosxo’rlarga borini talatgan shoir o’z holini bunday bayon etgan:
“Og’aynilar” aytdi: “Ro’zg’or qilolmas, Balki yaxshilik kunlar ko’rolmas, Balki el ichida endi yurolmas”, Elatga malomat bo’lgan kunlarim.
“O’lmagan qul oltin ayoqdan suv ichar» deydilar. Shoirning qaynotasi Jo’sh dahasining xatibi edi. O’tamurod xatib xirmonma-xirmon yurib uch ming uyli xalkdan kapsan olar edi. Uning olti qizi bor edi, qariganda ikki xotini ikki o’g’il tug’di. O’tamurod xatib xotinlarining maslahati bilan Ergash shoirni yoniga oldi, kapsan yig’uvchi qildi. Orada amirlik amlokdori Qo’zibekka Ergash shoirning xat-savodi xush kelib, uni xatibdan tiladi. Qo’zibek qo’lida uch yil mirzalik qildi, uning ishonchini qozondi:
Oxiri ixtiyorni berdi qo’lima, Ishondi, har ne deb aytsam tilima, Necha marta ko’rib, ayb topolmay, Meni qo’ya berdi o’zim yo’lima…
Halollik, to’g’riso’zlik, omonatdorlik Ergash shoirga qondan o’tgan edi. Qo’zibek boshqa dahaga amlokdor etib tayinlandi. U o’zi bilan shoirni ham olib ketmoqchi bo’ldi. Shoir ro’zg’oridan ortib, bora olmasligini aytib uzr so’radi:
Endi bunda biz bo’p qolgan ro’zg’ordor, Bu vatandan chiqmog’imiz ko’p dushvor. Chaqirsa ham borolmadik biz endi, Biz — bechora, sipohilik na darkor?!
Shoirning baxti oilasida, o’z tengini topganida edi:
Ayolim, yoronlar, ko’p mulla edi. Esi-aqli butun, ko’p dono edi, Hech ishdan kam emas edi, hunardan, Ko’p xushsurat, ta’rifsiz barno edi. ..
Jumanbulbul vasiyat qilganidek, Ergash shoir inilari Abduxalil va Abdujalilni baxshi etib tarbiyaladi.
Chechanlikda so’zga suvdayin oqqan, Aytgan so’zi hamma odamga yoqqan, O’tirishi, aytgan so’zi adabli, So’zga libos berib, gavharlar taqqan…
Avval Abdujalil vafot etdi. 1898 yil yurtga chigirtka ofati keldi. Xatirchi begining talabi bilan Tog’aybek chigirtkaga qarshi hashar uyushtirdi. Bek elni ovutish uchun baxshilarni yig’di. Abduxalil shu hasharda qo’shiq aytib, xalqning olqishini oldi-yu, bexosdan dardga chalinib chin dunyoga ketdi. Judolik Ergash shoir qalbini larzaga soldi.
Quvonch ham, g’am ham egiz kelar ekan. Tez orada shoirning oilasi tutdek to’kildi. Uning bir yupanchi so’z, qo’shiq bo’ldi. Elma-el kezdi, tog’dan toqqa oshdi. Ma’lumotlarga ko’ra, shoir bir ketganida Afg’onistondan o’tib, Mozondarongacha borib iziga qaytgan ekan. “Shuncha yurdim, Temir qoziq (Qutb yulduzi) hech tepamga kelmadi”, deganini eslaydi odamlar. Shu birgina armon zamirida shoirning ko’ngil olami iqlimlari necha turlanib, tuslanganini anglash mumkin. Yulduz to’la osmonga tikilib, Temir qoziqni mo’ljal olib kezgan ko’ngil nimalarni tilagan, qaysi bir manzil-makonlarda qo’nim topgan, kimlar bilan tillashib, sirlashgan? Go’ro’g’li bo’lib G’irko’k bilan Bog’i Eram, Ko’hiqofu Torkistonlarga necha bor borib kelgan, Kuntug’mish bo’lib qalandarlik ko’chalarida devonahol kezgan…
Taqdir shoirning yaqinlarini olib jabr etdi, evaziga ko’ngil mulkining qopqalarini ochib, dillarni anglash, anglatish kalitini berdi. Shoir suhbatlarining qo’ri, quvvati ushbu mulkka egaligida edi. Bu quvvat Ergash shoirga qayda bo’lmasin, qay davrada o’tirmasin, siniq ko’ngillarga ro’shnolik olib kirishida, g’am loyida iylangan taqdir egalarini, yorug’ murodga undashida kuch berdi. Inson nomini ulug’ tutishida tayanch bo’ldi.
Mana turgan Jo’sh epda, Yegani semiz go’sh elda, G’amdan izlasang topmaysan, Dimog’i doim xush elda,
deb, doimo yorug’likka intilishga undadi. “Men shoirman, shunday aytsam yarashar”, deya kuylagan baxshi shoirlik maqomini ulug’ tutdi, unga munosib yashadi. Shu fayzi ilohiy sabab Ergash shoir tuzgan davraning sehri, ohanrabosi bor edi. Shoirning nevarasi Abdug’ani ota bunday xotirlaydi: “Ergash otaning suhbatidan esini bilgan odam ketmasdi. Shu yerda bir dostonni boshlasa, to’rt kishi bo’lsak, bir odam ish uchun “to’rs” etib kelgan bo’lsa, u ham ishi esidan chiqib o’tirib qolardi, beshov bo’lardik. Asta-asta, eshitma-eshit beshov olti, boringki, o’n-o’n besh bo’lib, odam uyga sig’may qolardi.
U kishining yana bir xislati, so’zlaganda biror voqea “bunday bo’lgan ekan, unday bo’lgan ekan”, deb eshitma gap qilmasdi. Ergash ota xuddi ko’rganday, o’zi birga aralashib yurganday “shuytib yubordi, uytib yubordi”, deb aytardi. Siz ham ergashib shu gapning ichiga kirib ketaverardingiz”.
Shoir maktab ochib, bolalarni o’qitgan sanani Hodi Zarif 1924-25 yillar deb ko’rsatgan. 1925 yil kuzida O’zbeklarni o’rganish komitetining tashabbusi bilan Ergash shoir Samarqand shahriga yuboriladi. 1926 yil u Muhammadqul Jonmurod o’g’li Po’lkan va Jossoq shoirning o’g’li Jolg’osh baxshilarni ham qo’mitaga olib kelgan. Shu yilning yozida Ergash shoir Samarqand viloyati Bulung’ur tumanining Qirqshodi qishlog’ida Po’lkan shoir bilan birga dostonlarni qog’ozga tushirishga kirishadi.
Taqdir Ergash shoir bilan Hodi Zarifni uchrashtirgani o’zbek xalqining baxtidir. Natijada Qo’rg’on dostonchilik maktabi, uning shoirlari, repertuari bilan tanishish imkoni tug’ildi. Bugun biz Ergash shoir faoliyati, hayot yo’lini o’rganib baxshi shoir shaxsi, siymosini taniymiz. Baxshilik san’atining sir-sinoatini tushunamiz. San’atning chinakam vakillari ruhan yaqin, bir iqlim kishilari bo’lishini anglaymiz.
Ergash shoir “Go’ro’g’li «(tug’ilishi va bolaligi), “Xoldorxon», “Xushkeldi”, “Avazxon”, “Hasanxon”, “Dalli”, “Ravshan”, “Xiromon”, “Qunduz va Yulduz”, “Nurali”, “Alpomish”, “Yusuf — Ahmad», “Alibek bilan Bolibek”, “Kuntug’mish», “Yakka Ahmad”, “Vomiq — Uzro”, “Qumri”, “Oshiq G’arib”, “Qizjibek”, “Tulumbiy”, “Maxtumquli” kabi yigirmadan ortiq dostonni, juda ko’p termalarni aytgan. Bu asarlarning yarmiga yaqini yozib olingan, xolos. Shunday bo’lsa-da, undan qolgan yozma merosning o’ziyoq Ergash Jumanbulbul o’g’li “O’zbek fol`klorining Navoiysi” (Abdulla Oripov ta’rifi) ekanini tasdiqlab turibdi.
Ergash shoir kuylagan xalq dostonlari, terma, aytimlarni har jihatdan tadqiq etish mumkin. Ustod Hodi Zarif shoir ijodida nisbatan kam o’rganilgan “Xoldorxon” dostoni haqida bunday deydi: “Xoldorxon” dostonining syujet qurilishi “Go’ro’g’li” turkumiga kirgan boshqa namunalardan ajralib turadi. Bunda Go’ro’g’lining Qrimga borishi tasviri orqali baxshilarning hayot va o’lim, foniy dunyoda yaxshi nom qoldirish, azal va taqdir, abadiyat va armon haqidagi falsafiy qarashlari ifodalangan”. Bu fikr shoir asarlariga teranroq qarashga undaydi. Aslida, xalqning borliq, hayot, azal va abad, insoniylik mohiyati haqidagi barcha xulosalari uning fol`klorida, Ergash shoir kabi So’z san’atkorlari merosida badiiy ifodasini topgan. Tanigan taniladi. Tanilganning izi o’chmaydi.
Ergash shoir ko’ngil dardlarini kuylagan “Kuntug’mish” dostonida kelgan ushbu baytlarning ma’no ko’lami bir o’zanga sig’maydi, dengizlar, ummonlarga ulanadi:
E yor, alam ko’rgan, qaydin kelasan, ayg’il? Ko’p ranju sitam ko’rgan, qaydin kelasan, ayg’il? Kim erding guli so’lgan, shum paymonasi to’lgan, Yoki bolasi o’lgan, qaydin kelasan, ayg’il? Diyoridan ayrilgan, qanotidan qayrilgan, YO yoridan ayrilgan, qaydin kelasan, ayg’il?
Yoki:
Qaladan qalampir yuklar qalachi, Durdonadan anbar tog’ning og’ochi, Analhaq deb Mansur senga osildi, Assalom alaykum, dorning og’ochi.
Dostonda Xolbeka tilidan, bolalarini tanimay dorga buyurgan Kuntug’mishga qarata ushbu munojot kuylangan:
Men seni shohzoda dedim, mard dedim, Sen qanday siynam qo’ygan dard eding, Chiqsin ko’zing, tanimading bolangni, Ne tilingman buni dorga tort, deding. Avval-oxir meni muncha kuydirding, G’am bilan ko’zingning yoshin quydirding, Chiqsin ko’zing, tanimading bolangni, Podsho bo’lib, o’z bolangni so’ydirding. Armon bilan bilmaganim bildirding, Zor yig’latib, ko’zim yoshga to’ldirding, Ne tilingman buni dorga tort, deding, Podsho bo’lib, o’z bolangni o’ldirding.
Yura bermay yurar yo’ldan toyrildim, Chiqsin ko’zing, tanimading bolangni, Armon bilan men bolamdan ayrildim, Men seni shohzoda dedim, mard dedim, Sen qanday siynam qo’ygan dard eding.
Onaizorning ohu nidosi shu qadar ta’sirli ifoda etilganki, epik she’r an’analari irmog’i qirg’og’idan toshgan qo’shiq Ergash shoirning individual mahorati yuksakligini, inson qalb kechinmalarini ifodalashda benazir zargar ekanini ko’rsatadi. Bu qo’shiqni bemalol XX asr o’zbek she’riyatining mumtoz namunalari qatoriga qo’yish mumkin. Shunday badiiy yuksak, yurakka yaqin satrlar Ergash shoir kuylagan boshqa dostonlarda ham bisyor. Baxshi-shoirning o’zi:
Katta shoirlarning yo’li dostonim, Baytlarini men o’zimdan boyladim,
deb ta’kidlaganidek, u an’analar izidan borib, inson ruhining yuksak parvozlarini so’z va soz bilan uyg’unlashtirib, chinakam san’at namunalarini yaratgan.
Ergash Jumanbulbul o’g’li epik bilim allomasi, hakimi. Uning doston, dostonchilik, so’z va soz haqida yo’l-yo’lakay aytib o’tgan fikrlari ham buni tasdiqlaydi. Ergash shoir badiiy So’zni muqaddas bilgan. “Har narsadan suxan qimmat, yoronlar, / Yaxshi so’zni qiling hurmat, yoronlar», deb ta’kidlagan baxshi shoirlikni, dostonchilikni yuksak maqomda saqlash, badiiylik mezonlariga amal qilish shart ekanini uqib, o’zgalarga ham uqtiradi:
… Chala so’zni ko’rsam zardam qaynaydi, Chechanning og’zida qissa o’ynaydi.
Shoir chala so’z qo’shiq qilinganini ko’rib, kuyinib bunday deydi:
Bayti ham yo’q, suxan ham yo’q, yo’l ham yo’q, Sandiratib otin doston qo’yibdi… Yaxshi so’zni yomon qilib yuribdi, Dono so’zni somon qilib yuribdi, Izzatli, hurmatli ulug’ erlarni, Xo’r qip, yuzin tuman qipib yuribdi.
Shodlik yerga olib kelib xo’rlikni, So’zning barin sarson qilib yuribdi. El ichinda kalta-kalta matalni Yamashtirib doston qilib yuribdi. Boshlasa ortini yig’ib ololmay, Jamlay olmay vayron qilib yuribdi.
Baxshilik san’atida mezon sanalmish bu talablar Qo’rg’on shoirlarining asriy an’analari, badiiy-estetik talablaridan kelib chiqib aytilmoqda, bu fikrlar “o’tgan katta shoirlar”ning badiiy saviyasi naqadar baland bo’lganidan dalolat beradi. Ushbu mezonlar ulgu bo’lib, Ergash shoirdek “chechanlikda so’zga suvday oqqan” baxshi-shoirlar iqtidori, mehnati bilan “Alpomish”, “Go’ro’g’li” kabi dostonlar mumtoz shaklga kelgan. Baxshining shaxsi butun, ko’ngli daryo bo’lsa, u hech qachon “shodlik yerga xo’rlikni» olib kelmaydi. “Izzatli, hurmatli ulug’ erlarni xo’r qip, yuzin tuman qilmaydi”, dostonu ertaklar yakunida aytilganidek, har yumushni ezgu murod-maqsadiga yetkazadi. Ergash shoir shunday ijodkor edi, “Kuntug’mish” dostonini:
Yaxshi yetsin murodga, Yomon qolsin uyatga, Yomon faqir ne qipti, U ham yetsin murodga,
deb yakunlashi baxshining chinakam hikmat olamiga oshno bo’lganiga dalildir. Ustoz To’ra Mirzaev “Hodi Zarif suhbatlari” kitobida ustodning quyidagi so’zlarini keltirgan: “Ergash shoirdan yozib olingan yoki o’zi yozib bergan asarlaridagi har bir so’z, har bir ramz va izohga alohida e’tibor berish zarur. Bu zakovatli inson badiiy so’zni yuksak qadrlagan. Aytayotgan so’zini hech mahal yelga uchirib yubormagan. Shuning uchun ham u so’z va soz, suxan haqidagi qarashlariga doir maxsus termalar yaratish bilan birga, ularni o’rni-o’rni bilan dostonlarning qat-qatiga ham singdirib yuborgan. Agar uning asarlarida qo’llangan so’z va soz haqidagi atamalar, leksik birlikpar bir joyga jamlansa, dostonchilik san’atiga doir mo»jaz lug’atning yuzaga kelishi shubhasizdir”.
Abdug’ani ota bunday xotirlaydi: “Ergash otam Toshkentga borib qaytganidan keyin biz do’mbira olib bering, deb yurdik. Chulondan bitta do’mbira qildirib keb berdi. Uni biz chertmoq qayoqda, amakimiz — Bekpo’lat aka chertib yurdi. Bekpo’lat aka tuzukkina baxshi edi. Ayniqsa, bor baxshilarni eriklab, hammasini xuddi o’ziday ovozini qilib, elni kuldirib yurardi” (muallifning shaxsiy arxividan).
Ergash shoir 1937 yili nevarasi Abdug’ani Turdimurod o’g’li xonadonida vafot etdi. Shoirdan yozib olingan dostonu termalar hozirgacha muntazam chop etib kelinmoqda. Alohida nashrlardan tashqari, “Ergash Jumanbulbul o’g’li” (ikki jild), “Bulbul taronalari” (besh jild), “Pesnya bulbulya” (uch jild, rus tilida) kitoblari minglab nusxada kitobxonlar qo’liga yetgan. Bu asarlar keyin ham chop etilaveradi… Shoir aytganidek:
O’lgan kuni oti o’char, So’zim qolsa mendan noyib. Eshitganlar duo qilsa, Mo’min bo’lsa qo’lin yoyib, Mening so’zim bir bo’lakdir, Boshqa so’zga ketar hayib. Odamdan yaxshi ot qolsa, Arvohi yurmas sarg’ayib.
Shoirdan ezgu so’z qoladi. Ezgu so’z hamisha elda ardoq topadi, el so’z egasini ulug’lab, aziz biladi.
Manba: «Tafakkur» jurnali,3/2014
