13 декабр — Фольклоршунос олим, ёзувчи Шомирза Турдимов таваллуд топган кун
Ухлагани сари улканлашиб бораётган тоғ ҳам бир кун уйғониши лозим-ку. Мен унинг бугун уйғонишини истаб айтаяпман. Чунки тарих сабоғи, айланаётган чарх ғилдирагининг навбати келаётганига ишоратлар бор. Демакки, уйғониш фаслини ўтказиб яна уйқуни давом эттириш гуноҳ!..
ТОҒЛАР ҚАЧОН УЙҒОНАДИ?
Фольклоршунос олим Шомирза Турдимов
билан гурунг
Фольклоршунос олим ва ёзувчи Шомирза Турдимов 1957 йил 13 декабрда Самарқанд вилояти Қўшработ туманидаги Қўштамғали қишлоғида туғилган. 1979 йили Тошкент давлат университетининг филология факултетини тамомлаган. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фолклор бўлимида ишлайди. Филология фанлари доктори.
2007 йили “Йўл бўлсин” филми сценарийси учун Ўзбекистон Давлат мукофотини олган.»Гўрўғли достони генезиси ва тадрижий босқичлари», «Этнос ва этос» каби китоблари нашр этилган. Фольклорга оид 200 яқин илмий мақолалари Ўзбекистон ва чет-эл илмий нашрларида чоп этилган.
Яқинда беш ёшли ўғлим ҳовлида ўргимчакни кўриб, ҳовлиқиб қолди: «Ойи, ойи! Шу ўргимчак мени чақсин!» Астағфуруллоҳ, шунақаям совуқ истак бўладими? «Ўғлим, нега ундай деяпсан?» дедим бу ниятнинг тагида бир гап борлигини сезиб. У “Кинода бир йигитни шунақа ҳашарот чақади. Кейин у «супер одам»га айланади. Мен ҳам «супер одам» бўлмоқчиман” дейди. Фарзандимнинг бу фикридан гангиб қолдим. Аввалроқ бир танишимдан ўғли «Жумонгнинг қиличини олиб беринг» деб бозор ўртасида дод солгани ҳақида эшитгандим. Нега зурриётларимиз ажнабий ўргимчаклару, Жумонгларга интилаяпти? Ўзимизда ҳавас қилса арзийдиган, тўғри йўлга бошлайдиган қаҳрамонлар йўқми? Ёки биз ўз болаларимизга уларни танита олмаяпмизми? Фольклоршунос олим, филология фанлари доктори Шомирза Турдимов билан шу мавзулар атрофида гурунглашдик.
— Айрим халқлар кичик бир афсона хамиртуруши билан кўп қисмли филмлар яратиб, дунёни ҳайратда қолдирмоқда. Фольклоршунос олим ва томирида бахшилар қони оқаётган инсон сифатида айтингчи, биз нега жиммиз? Жаҳон болаларику, майли, ўз фарзандларимизни эргаштира оладиган миллий қаҳрамонларимиз фақат эртаклару достонларда қолиб кетаверадими?
— Дунё халқлари ҳавас қилса арзийдиган қаҳрамонлик достонимиз – «Алпомиш» халқ оғзаки ижодининг асл дурдонаси, инсон ва табиат бирлиги, ҳаёт фалсафаси, ватанпарварлик, ор-номус, матонат ва садоқат қўшиғи сифатида ардоқли. У нафақат ўзбек халқи, балки бутун инсониятнинг маънавий хазинасидир. Алпомиш ўтда ёнмайди, сувда чўкмайди, қилич ўтмайди. Ўт — осмон олами, сув — ер ости, қилич — ер юзи қувватининг рамзи эканини инобатга олсак, бу образ уч олам кучлари уйғунлигида камолга етган баркамол шахс тимсоли эканлигини англаймиз. Аслида эпосдаги Алп – бу комил инсон образи ҳисобланади. Алпомишнинг аввалги исми Ҳакимбек экани ҳам бежиз эмас. Чунки алп сўзи «ҳаким, донишманд, билга», «миш, мес» сўзи эса «ботир, баҳодир, қаҳрамон» ма’нольарига эга. Бир жумлада жамланса, Алпомиш халқимизнинг идеал қаҳрамони. Эл яратган, севиб ардоқлаган, авлоддан-авлодга ўтказиб келаётган бу афсонавий қаҳрамон сиймосида Ватанни ёмон кўзлардан, бало-қазолардан асрашга қодир, мард, ҳамиятли, ориятли ўғлонларнинг жисмоний ва маънавий қиёфаси намоён бўлади.
Достонда қаҳрамон икки муҳим синовдан ўтади. Биринчиси, Барчинойнинг Алпомиш ва тўқсон алпга қўйган шарти. Яъни мерганлик, чавандозлик, кураш. Эътибор берсангиз, барчаси жисмоний куч талаб этадиган шартлар. Алпомиш бу шартларни бажариб бўлинган элни бирлаштириб қайтганидан сўнг, муроду мақсадига етадими? Йўқ. Иккинчи синов бошланади, яъни Сухайл кампирнинг ҳийласи билан қаҳрамон чоҳда етти йил қолиб кетади. «Зиндон»дан халос бўлиш фақат жисмоний куч билан ҳал этиладиган иш эмас, балки алпдан улкан маънавий-руҳий қувват талаб этади. Алпомиш зиндондан Қоражон кўмагида чиқмайди, «тили қисиқ» бўлиб қолишни истамайди. Чунки бировга таяниб озод бўлиш мумкин эмас. Алалоқибат от – Бойчибор ёрдамга келади. От бизда мурод, салтанат куч-қувватининг рамзи. Хуллас, зиндон Алпомиш маънавий куч-қудратининг синови бўлди. У энди фақат куч эгаси эмас, балки доно «Қултой» қиёфасига кирди. Зиндондан қайтган Алпомишнинг Қултой қиёфасида Бодом бекач, Барчин билан ўлан айтиб «беллашуви» ҳам бежиз эмас. У энди чинакам алп, комил шахсга, ҳукмдорга айланди. Буни нега эсладим? Сабаби эпоснинг этнос тарихи, тақдирининг бадиий солномаси сифатида намоён бўлаётганини ёдга тушириш учун. Халқ тарихининг барча даврлари эпосда рамзий акс этишини кўрсатиш учун. Узоққа бормайлик, халқимизнинг мустақилликкача кечган юз йигирма йиллик тутқунлик даврида моҳиятан «Алпомиш» воқеалари такрорланганини кўрамиз. Мустақилликка эришиш достоннинг биринчи – «зиндон»гача бўлган даврига уйғун келса, кейинги ҳаёт – омманинг бефарқлик, боқимандалик, умуман барча тутқунлик асоратлари «зиндон»идан халос бўлиш даври экани аёнлашади. Тарих чархпалаги айланаверади, тақдир «ҳалқа»лари бир-бирига уйқашиб ўтаверади. Эпос бу оқимни типик ҳолда халқ ёдида сақлайди. Инсоннинг руҳи ва тани баб-баробар камол топиб муродига етгани каби халқ ҳам катта маънода ушбу йўлдан борса, умидларининг рўёбини кўради.
Энди сиз айтган масала ҳақида фикрлашсак. Биламизки, ҳамма замонда халққа ибрат бўлувчи, йўлини ёритиб турувчи чинакам қаҳрамонлар бўлган. Аслида барча достонлар, эртаклару афсоналар мана шу эҳтиёж туфайли туғилади, яшайди. Фольклоримизда, адабиётимизда бундай ибратли қаҳрамонлар кўп. Аммо уларни бугунги кун, бу куннинг авлоди талабларига уйғун шаклларда қайта жонлантиришда катта оқсаш кузатилмоқда. Натижада болаларимиз ўзгалар ибратига интилмоқда. Ўзга ҳеч қачон ўзинг бўлмайди. Ўзга «хазина» ўзликни унутиш эвазига ўзлаштирилади.
Нима қилиш керак? Нажот йўли қаэрда?
Бугуннинг боласи бизу сизнинг болалик пайтимиздан ўн чандон ақллироқ! Аммо биз катталар уларга тўғри йўналиш бера олмаяпмиз. Улар илмга чанқоқ, тафаккурини бойитишга илҳақ. Хатомиз шундаки, болаларга улар қабул қила оладиган йўсинда миллий хазинамизни етказа олмаяпмиз. Аниқроғи, Алпомиш, Гўрўғли, Авазхон, Равшан, Ҳасанхон, Кунтуғмиш, Нурали, Қумри, Ойсулув каби миллий қаҳрамонларимизнинг кимлигини замонага мос, янгича шакл, янгича услубда, кинолар, мултфилмлар, керак бўлса, интернет ўйинлари тарзида етказа олмаяпмиз. Бошқа халқлар «қаловини топиб қорни ёндирмоқда», болаларимиз уларга эргашмоқда ва уларнинг «доира»сига ўйнамоқда.
Бугун йўқдан йўндириб, Эргаш Жуманбулбул ўғли таъбири билан айтганда «Эл ичинда калта-калта матални ямаштириб достон қилиб» юрганларнинг оти ўзмоқда. Ҳолбуки, бизда биргина Гўрўғли туркумидаги достонлар сони етмишдан ошади. Тасаввур қилинг-а, Гўрўғли туғилишидан бошлаб то Сулдузи ғорга киргунига қадар бўлган воқеалардан қандай адабий филмлар яратса бўлади?! Фақат достонлардаги тимсолларни тирилтириб, реал талқинлар уйғун, бугуннинг тилига мос, ҳар бир кўнгилда мулк бўла оладиган шакл керак, холос.
Дунё тарихида салтанат тузган халқлар кам. Минг шукурки, бизнинг аждодларимиз бир қанча салтанатлар қурган. Биргина Хоразмшоҳлар давлатини олайлик. Жалолиддин Мангуберди бу салтанат шажарасида еттинчи авлод ҳисобланади. Унинг чекига таназзул авлоди тақдири тушган эди. Бу шажара тақдирини бадиий жонлантириб филм яратилса, ёшларга ҳам билим, ҳам сабоқ бўлиб хизмат қиларди. Бу тарих барчага ибрат эмасми? Темурийлар давлатичи? Навоий ва Беҳзодлар ўз-ўзидан пайдо бўлмаганини, фикр қилиб англаб етиш мумкин ва уни бадиий шаклда кўрсатиш чексиз имкониятлар беради. Бадиий сўзнинг, санъатнинг, айниқса, бугунги кунда кинонинг тарғибот-ташвиқотдаги ўрни беқиёс. Умархон давридаги муҳит, Нодирабегимнинг тақдири зўр филмга стсенарий бўлишга лойиқ эмасми?! «Қуруқ гап қулоққа ёқмайди». Ёшларни ватанпарварлик, миллийлик руҳида тарбиялашнинг жаҳон тажрибаларини ўзимизга мослаб қўллаш даври пишиб етди.
Эскича ёндашув, эски шакл билан бугунги ёшларни ҳайратлантириб бўлмайди. Бундай даврда вазиятни тўғри англаган ижодкор халқ меҳрини қозона оладиган асарлар ярата олади. Мисол учун, Абдулла Қодирий яшаган замонга бир назар ташлайлик. Юзага келган шарт-шароит, ёзувчининг ички сезгилари анъанавий халқ эпосининг мағзини замон талабига уйғун ифодалаш имконини берган. Халқ эпоси хотира ва орзу чегарасида туғилади. Чунки эпос таназзул авлодларининг ижоди саналади. Халқ таназзулдан чиқиш учун ибрат ахтаради ва хотирасида ярқ этиб кўринган ибрат мисолини топиб, уни барчага бирдек етиб борадиган тайёр эпик қолипларда баён этади. Абдулла Қодирий ушбу қонуният ва заруратни дилдан ҳис этган. Энг муҳим жиҳат — эскирган ифода воситаси ўрнига замонга мос янгисини яратиш эҳтиёжини ақл билан англаб янги шакл — роман жанрига мурожаат қилган. «Ўткан кунлар» ўз замонининг янги шаклга кирган эпосидир.
«Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён» романлари воқеалари сиртдан севги қиссаларига ўхшасада, уларнинг замирида Ватан тақдири, Ватан қайғуси ётади. Мана шундай эзгу ғоялари билан у Алпомиш достонига ҳамоҳанг, Абдулла Қодирий англаб, топган янги шакл, услуб ва қаҳрамонларни бугунги давр ижодкорлари ҳам амалга оширишлари керак, назаримда. Агар бу ишга жиддий киришилса, замонавий эпосимиз ва фарзандларимиз ибрат олиб камолга етувчи қаҳрамонларимиз пайдо бўлади. Биз чинакам «Келажаги буюк давлат» бунёдкори бўлишимизни амалда кўрсата оламиз.
– Бугун интернетдаги ўйин ниқоби остидаги манфурликлардан болаларни асраш ҳам асосий масалалардан бўлиб турибди. Аслида шу ўсмирлар ҳам ўртоқларига ўзини кўрсатиб қўйиш, бир қаҳрамонлик қилиш учун ўзини ўйин гирдобига ташламаяптими?
— Бу борада аждодларимиз тажрибасига таяниб иш юритишимиз керак бўлади. Яъни бобою момоларимиз асрлар синовидан ўтган, фан тилида «халқ педагогикаси» номини олган сабоқларда ибрат намуналари турибди. Халқда болага, аввало, алла айтилган. Алла маъносини гўдак тушунади, деб айтиш қийин, аммо унинг онгига халқона оҳанг сингган. Зотан, руҳ танага оҳанг билан кирган, деган гап бор. Миллий оҳанг унутилса, миллатнинг маънавий замини йўқолади. Сўнгра эртаклар тингланган. Шуни эътиборга олиш керакки, эртаклар ботинида улкан билим кодлари жойлашган. Бола эртак воқеалари орқали эгалланажак билимларининг асосига эга бўлган. Кейин топишмоқларга навбат етган. Топишмоқ боланинг ақлини, образли фикрлаш, тафаккур тарзининг шаклланишига кўмак берган. Тез айтишлар гўдакнинг нутқи нуқсонсиз бўлишига ёрдам берган бўлса, турли ўйинлар унинг жамиятдаги ўрнини белгилашда дастуриламал вазифасини бажарган. Бу таълим тартибида мажбурийлик йўқ, болани бездирмайди, унинг «ўйин боласи» экани, барча нарсани ўзи хоҳлаб, ўзлаштириши асос қилиб олинган. Замонавий таълим тизими ушбу тажриба сабоқларидан ибрат олиб, қайта ислоҳ этса, яхши бўларди. Бу гап уларга ибрат қилиб, кўрсатилувчи идеал қаҳрамонлар яратишда ҳам инобатга олиниши лозим. Болаларнинг ёши, қизиқиш доирасини назарда тутиш керак. Аммо «бола тушунмайди», «алдагани бола яхши» қабилидаги жўн ақидаларга эргашмаслик лозим. Бола ҳамиша бола ва у биз катталардан кўра нарса-ҳодисаларнинг моҳиятини яхши англайди.
— Мамлакатимизда ўз ишининг устаси бўлган номдор режиссёрлар, драматурглар кўп. Аммо улар халқ афсонаю эртаклари, достонларини филм қилиб, олимлар, соҳа билимдонларидан «бало»га қолишдан қўрқишади чоғи?
— «Устаси фаранг» ғарб киночилари юнон, миср ва бошқа халқларнинг мифлари, эпик асарлари асосида турли талқинларда кўплаб филмлар яратган. ўарб киночиларининг тажрибалари ва маблағи етарли, бу соҳа нафақат санъат, балки, катта саноат миқёсига чиқиб улгурган. Бизга ғилдиракни қайта яратишимизга ҳожат йўқ. Жаҳон кино санъатининг бор ютуқларига асосланиб, ўз филмларимизни олишимиз мумкин, шундай бўлиши ҳам керак. Ҳамма керак дейди, лекин натижа йўқ. Сабаби нимада? Аввало бизда миллий меросимизни чин муҳаббат билан яқиндан билган кино мутахассислари кам. Мутахассисман, дегувчиларнинг кўпи фольклоримизни, урф-одатларимизни, мумтоз адабиётимизни яхши билмайди. Улар ғарбча таълим олган ёки ғарб қолипида фикр юритиб, бор нарсаларимизга сиртдан қарайдиган кишилар, холос. Яқинда ёзувчи Назар Эшонқул қўнғироқ қилиб, жиддий эътироз айтди: «Алпомиш» мултфилмида Ултонтоз Бойбўрининг никоҳсиз туғилган ўғли, деб айтилмоқда, шундайми, бу ҳақоратку, бу оддий гап эмас, савоб тарбия билан шаклланади, гуноҳ эса асос ахтаради. Бу филмни кўрган ёшлар, ана достонда никоҳсиз туғилган бола қаҳрамон бўлибди, демак никоҳсиз ҳам фарзанд кўриш мумкин экан, деган асосни олишмайдими, филм ушбу асосни уларга уқтирмаяптими?” Мен бу фикрга жавобан шундай дедим: Достоннинг бирор бир вариантида Ултонтоз никоҳсиз туғилди, деган гап йўқ. Умуман, дунё фольклори, динида беникоҳ туғилиш қаттиқ қораланади. Никоҳ илоҳий ҳодиса. Бу гапнинг филмда кетиши, аввало, эпосга, қолаверса, миллий қадриятларимизга бегона ғоянинг англаб-англамай киритилиши эмасми?
Бу эътироз сиз айтган «бало»га қолиш бўлиб туюлиши мумкин. Лекин улкан қоя бир зарранинг уваланишидан бошланади. Филм ижодкори ўз соҳасининг устаси бўлиши мумкин, аммо нимага қўл урганини, қандай қилса мавзу янада ярқираб очилишини, энг муҳими, асл қадриятларга бегона ғояларга йўл очиб бермаслиги шарт. У усталикдан санъаткор мақомига чиқса қайси соҳада, қандай шароитда иш қилмасин ўзаги эзгу бўлса, асл қадриятлар илдизига «болта» бўлиб тушадиган хатога йўл қўймайди. Аксинча, иш тутса қайсидир жойда «айбғинаси» бўлади.
Бу йўлда барча соҳа мутахассислари, фольклоршунослар, адабиётшунослар, шоир ва ёзувчиларнинг ҳамкорликда ишлаши энг яхши йўл бўларди. Эпосга мурожаат қилган киночи достонларни чуқур билмай, юракдан ўтказмай, хўжакўрсинга ишлаб, масхара бўлгандан кўра, соҳа фидойиларини жалб қилиши, улар билан маслаҳатлашгани мақул.
– «Орланиб сўрамаган ўзига золим» дейди халқимиз. Балки бу борада халқаро ҳамкорлик зарурдир?
– Ҳамкорликнинг зиёни йўқ. Лекин ўзингники ўзгача бўлади. Адабиёт, санъат ва фольклор миллий кўринишда бўлиши баробарида моҳиятан умуминсонийдир. Жаҳон адабиёти, жаҳон киноси дейилган мезонда саноқдан қолиб кетиш, борсану йўқсан, дегандай гап. Мезон жаҳоний даражага чиқишда. Бу гап даъводек туйилиши мумкин, лекин «Алпомиш», «Гўрўғли»дай эпоси, Алишер Навоийдек шоири бор ҳалқнинг бу даъвога ҳаққи ҳам бор, деб ўйлайман. Фақат, ухлагани сари улканлашиб бораётган тоғ ҳам бир кун уйғониши лозимку. Мен унинг бугун уйғонишини истаб айтаяпман. Чунки тарих сабоғи, айланаётган чарх ғилдирагининг навбати келаётганига ишоратлар бор. Демакки, уйғониш фаслини ўтказиб яна уйқуни давом эттириш гуноҳ!
— Гоҳо «Юқоридаги»лар йўл кўрсатмагунча, кўча бошида юришни ҳам, юрмасликни ҳам билмай тураверамиз. Бу мавзуда ОАВда кўплаб чиқишлар қилинган. Балки ёш авлодни эзгу йўлга бошловчи қаҳрамонлик асарлари (мултфилм, бадиий филм, қисса, роман) яратиш лозимлиги тўғрисида махсус қарор чиқишини кутаётгандирмиз?
— Оғир гапни айтдингиз. Собиқ шўро давридаги «ўроқ солиш»лар оқибатида халқнинг руҳидаги шижоат, фидойилик, ҳар бир соҳада масъуллик ҳисси хийла сустлашгандек. Онгимизга сингган тобелик, бефарқлик, боқимандалик кўникмаларидан воз кечиб, бу иллатлар ёш авлод қонига тўлиқ ўрнашмай, уларни уйғотиб, ҳаракатга келтирувчи, ибрат бўлувчи асл қаҳрамонларни тарғиб-ташвиқ этиш шарт. Қулликда тутувчи бу кўникмаларнинг кўринмас занжири ҳар қандай бунёдкорликка тушовдир. Ҳозир ким ибрат сифатида кўрсатилмоқда, радио ва телевидениедаги қаҳрамонларни бир таҳлил этиб кўрсангиз, масала ойдинлашади. Ўтмиш алломаларимиз ҳаёти ва ижоди, ҳикматларини ёдлаб туриш яхши, бугуннинг зиёлилариничи? Ҳар қандай тизим фидоий зиёлиларсиз қуруқ шаклга айланади. Жамиятда зиёлининг ўрнини, ибратини ҳам унутмаслик лозим. Аслида жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўзини бутун жамият тақдирига масъул деб билмас экан, ривожланиш бўлмайди.
– Сизни «Йўл бўлсин» филми стсенарийси муаллифи сифатида ҳам ҳурмат қиламиз. Демакки, драматургияда ҳам тажрибангиз бор. Ҳам фольклоршунос олим, ҳам драматург сифатида замонимиз қаҳрамони қиёфасини яратиш ҳақида ўйлаяпсизми?
– «Бола шошади, мева ўз вақтида пишади». Нимагадир ҳамма интиқиб кутаётган санъатнинг «олтин даври» келишига ишонаман. Санъатнинг фольклор ва адабиётга тегишли турларида эса асосий қурол сўз ҳисобланиши аксиёма. Аслида санъатдаги Сўз — кашф этувчидир. Сўзни ҳис этасиз, туйғуларингиз жунбушга келади, ҳайратингиз ортади, сўзлаб берай десангиз, жўнлашиб қолишдан қўрқасиз.
Сўз жўн хат бўлиб қоғозга тушса, далилга айланади. Одамзоднинг ишончи поймол этилган дамда хат қонунлар қуроли – гувоҳга эврилади. Бу ҳолат асл макон – санъатга тегишли эмас. Сўз жўн далил бўлган ҳолат санъатга бегона. Бу сўз – ҳаммол холос. Кишики бор, фош бўлишдан чўчийди. Чўчиган кимсаки бор, яширган нимасидир яширин қолишини истайди. Фош бўлиш кийимсиз қолгандай гап. Санъатдаги «кийимсиз»лик образни жўн англашдан туғилади. Шойи-шалпарга кўниккан жамиятгина рамз, тимсолларда товланиб, чегарасиз имуқуқ (ассотсация) уйғотувчи соддаликни «кийимсиз» билади, ўзига бегона санайди. Образнинг онгда онадан туғилгандек пок товланиши санъатнинг англанишидир, «кийимсизлик» эмас. Санъат ҳар қандай жамиятлар ҳудудидан баландда туради. Жамият санъатга интилади, етолмай қийналса уни қувғин қилишни истайди, ҳукмини ўтказишни хоҳлайди. Ҳукми ўтмаса, ғайри санъатни мезонга айлантиришга интилади. ўайри санъат шиордек аниқ. У ёлғон тўнида турланади. «Мен оммавийман», деб кўкрак керади. Санъатни ўз-ўзига бекинишда айблайди. Санъат эса образ, рамз, тимсолларда сувдан чиқади. Сувдан чиққан баробарида «ҳўл» кўринади. «Ҳўл»лик мезонларни чалкаштиради. Бу бор – йўқ, йўқ – бор дегандек англамсиз англам. Аслида… Санъат – «ҳўл»дан қуруқ чиқиш. Чунки у соя эмас, «соя»ларда яширинган Асл. Кашф – тош қотган кўникмалар чегараси бузилиб, Ҳайрат уйғотувчи Макондир. Бу маконда руҳдошлар қувнайди…
Халқ қўшиғида «Олма отдим отганга», дейилган мисра «қобиқдан чиқарилиб, жўнлаштирилса» – «Мени севганни севдим», бўлади. Қўшиққа рамз калити билан борсангиз ҳайратингиз ортиб, ўз кўнглингизни кашф қиласиз, халқона тафаккур хазинасига ошно бўласиз. «Йўл бўлсин» филмининг стсенарийси ана шу рамзларни кино тилида қайта жонлантириш асосига қурилган. Айни кунларда «Мезон» деб номланган кино қиссам ўз ижрочиларини кутиб турибди. Бу филм ҳам «Йўл бўлсин» усулига яқин, фақат образлар мумтоз адабиётга боғлиқ ва унда «тилмоч»лик мақом куйлари, ашулаларига юкланади.
Кинода ҳам санъатнинг барча турлари каби йўллар, усуллар қанча кўп бўлса, шунча илгарилаб кетилади. Ҳатто «хонтахта» деб айб тақалаётган филмларнинг ҳам ўз ўрни бор. Фақат кўзланган манзил битта бўлиши шарт. Тақлидлардан холи, ўзбекнинг тафаккур тарзини намоён этувчи, чинакам санъат намуналарини яратишга интилиш керак, тамом.
Ситора Тожиддинова суҳбатлашди
Манба: «Ҳуррият» газетаси веб-саҳифаси
13 dekabr — Folklorshunos olim, yozuvchi Shomirza Turdimov tavallud topgan kun
Yaqinda besh yoshli o‘g‘lim hovlida o‘rgimchakni ko‘rib, hovliqib qoldi: “Oyi, oyi! Shu o‘rgimchak meni chaqsin!” Astag‘furulloh, shunaqayam sovuq istak bo‘ladimi? “O‘g‘lim, nega unday deyapsan?” dedim bu niyatning tagida bir gap borligini sezib.
TOG‘ QACHON UYG‘ONADI?
Folklorshunos olim Shomirza Turdimov
bilan gurung
Folklorshunos olim va yozuvchi Shomirza Turdimov 1957 yil 13 dekabrda Samarqand viloyati Qo‘shrabot tumanidagi Qo‘shtamg‘ali qishlog‘ida tug‘ilgan. 1979 yili Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor bo‘limida ishlaydi. Filologiya fanlari doktori.
2007 yili “Yo‘l bo‘lsin” filmi ssenariysi uchun O‘zbekiston Davlat mukofotini olgan.»Go‘ro‘g‘li dostoni genezisi va tadrijiy bosqichlari», «Etnos va etos» kabi kitoblari nashr etilgan. Folklorga oid 200 yaqin ilmiy maqolalari O‘zbekiston va chet-el ilmiy nashrlarida chop etilgan.
Yaqinda besh yoshli o‘g‘lim hovlida o‘rgimchakni ko‘rib, hovliqib qoldi: “Oyi, oyi! Shu o‘rgimchak meni chaqsin!” Astag‘furulloh, shunaqayam sovuq istak bo‘ladimi? “O‘g‘lim, nega unday deyapsan?” dedim bu niyatning tagida bir gap borligini sezib. U “Kinoda bir yigitni shunaqa hasharot chaqadi. Keyin u “super odam”ga aylanadi. Men ham “super odam” bo‘lmoqchiman” deydi. Farzandimning bu fikridan gangib qoldim. Avvalroq bir tanishimdan o‘g‘li “Jumongning qilichini olib bering” deb bozor o‘rtasida dod solgani haqida eshitgandim. Nega zurriyotlarimiz ajnabiy o‘rgimchaklaru, Jumonglarga intilayapti? O‘zimizda havas qilsa arziydigan, to‘g‘ri yo‘lga boshlaydigan qahramonlar yo‘qmi? Yoki biz o‘z bolalarimizga ularni tanita olmayapmizmi? Folklorshunos olim, filologiya fanlari doktori Shomirza Turdimov bilan shu mavzular atrofida gurunglashdik.
— Ayrim xalqlar kichik bir afsona xamirturushi bilan ko‘p qismli filmlar yaratib, dunyoni hayratda qoldirmoqda. Folklorshunos olim va tomirida baxshilar qoni oqayotgan inson sifatida aytingchi, biz nega jimmiz? Jahon bolalari-ku, mayli, o‘z farzandlarimizni ergashtira oladigan milliy qahramonlarimiz faqat ertaklaru dostonlarda qolib ketaveradimi?
— Dunyo xalqlari havas qilsa arziydigan qahramonlik dostonimiz – “Alpomish” xalq og‘zaki ijodining asl durdonasi, inson va tabiat birligi, hayot falsafasi, vatanparvarlik, or-nomus, matonat va sadoqat qo‘shig‘i sifatida ardoqli. U nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun insoniyatning ma’naviy xazinasidir. Alpomish o‘tda yonmaydi, suvda cho‘kmaydi, qilich o‘tmaydi. O‘t — osmon olami, suv — yer osti, qilich — yer yuzi quvvatining ramzi ekanini inobatga olsak, bu obraz uch olam kuchlari uyg‘unligida kamolga yetgan barkamol shaxs timsoli ekanligini anglaymiz. Aslida eposdagi Alp – bu komil inson obrazi hisoblanadi. Alpomishning avvalgi ismi Hakimbek ekani ham bejiz emas. Chunki alp so‘zi “hakim, donishmand, bilga”, “mish, mes” so‘zi esa “botir, bahodir, qahramon” ma’nolariga ega. Bir jumlada jamlansa, Alpomish xalqimizning ideal qahramoni. El yaratgan, sevib ardoqlagan, avloddan-avlodga o‘tkazib kelayotgan bu afsonaviy qahramon siymosida Vatanni yomon ko‘zlardan, balo-qazolardan asrashga qodir, mard, hamiyatli, oriyatli o‘g‘lonlarning jismoniy va ma’naviy qiyofasi namoyon bo‘ladi.
Dostonda qahramon ikki muhim sinovdan o‘tadi. Birinchisi, Barchinoyning Alpomish va to‘qson alpga qo‘ygan sharti. Ya’ni merganlik, chavandozlik, kurash. E’tibor bersangiz, barchasi jismoniy kuch talab etadigan shartlar. Alpomish bu shartlarni bajarib bo‘lingan elni birlashtirib qaytganidan so‘ng, murodu maqsadiga yetadimi? Yo‘q. Ikkinchi sinov boshlanadi, ya’ni Suxayl kampirning hiylasi bilan qahramon chohda yetti yil qolib ketadi. “Zindon”dan xalos bo‘lish faqat jismoniy kuch bilan hal etiladigan ish emas, balki alpdan ulkan ma’naviy-ruhiy quvvat talab etadi. Alpomish zindondan Qorajon ko‘magida chiqmaydi, “tili qisiq” bo‘lib qolishni istamaydi. Chunki birovga tayanib ozod bo‘lish mumkin emas. Alaloqibat ot – Boychibor yordamga keladi. Ot bizda murod, saltanat kuch-quvvatining ramzi. Xullas, zindon Alpomish ma’naviy kuch-qudratining sinovi bo‘ldi. U endi faqat kuch egasi emas, balki dono “Qultoy” qiyofasiga kirdi. Zindondan qaytgan Alpomishning Qultoy qiyofasida Bodom bekach, Barchin bilan o‘lan aytib “bellashuvi” ham bejiz emas. U endi chinakam alp, komil shaxsga, hukmdorga aylandi. Buni nega esladim? Sababi eposning etnos tarixi, taqdirining badiiy solnomasi sifatida namoyon bo‘layotganini yodga tushirish uchun. Xalq tarixining barcha davrlari eposda ramziy aks etishini ko‘rsatish uchun. Uzoqqa bormaylik, xalqimizning mustaqillikkacha kechgan yuz yigirma yillik tutqunlik davrida mohiyatan “Alpomish” voqealari takrorlanganini ko‘ramiz. Mustaqillikka erishish dostonning birinchi – “zindon”gacha bo‘lgan davriga uyg‘un kelsa, keyingi hayot – ommaning befarqlik, boqimandalik, umuman barcha tutqunlik asoratlari “zindon”idan xalos bo‘lish davri ekani ayonlashadi. Tarix charxpalagi aylanaveradi, taqdir “halqa”lari bir-biriga uyqashib o‘taveradi. Epos bu oqimni tipik holda xalq yodida saqlaydi. Insonning ruhi va tani bab-barobar kamol topib murodiga yetgani kabi xalq ham katta ma’noda ushbu yo‘ldan borsa, umidlarining ro‘yobini ko‘radi.
Endi siz aytgan masala haqida fikrlashsak. Bilamizki, hamma zamonda xalqqa ibrat bo‘luvchi, yo‘lini yoritib turuvchi chinakam qahramonlar bo‘lgan. Aslida barcha dostonlar, ertaklaru afsonalar mana shu ehtiyoj tufayli tug‘iladi, yashaydi. Folklorimizda, adabiyotimizda bunday ibratli qahramonlar ko‘p. Ammo ularni bugungi kun, bu kunning avlodi talablariga uyg‘un shakllarda qayta jonlantirishda katta oqsash kuzatilmoqda. Natijada bolalarimiz o‘zgalar ibratiga intilmoqda. O‘zga hech qachon o‘zing bo‘lmaydi. O‘zga “xazina” o‘zlikni unutish evaziga o‘zlashtiriladi.
Nima qilish kerak? Najot yo‘li qaerda?
Bugunning bolasi bizu sizning bolalik paytimizdan o‘n chandon aqlliroq! Ammo biz kattalar ularga to‘g‘ri yo‘nalish bera olmayapmiz. Ular ilmga chanqoq, tafakkurini boyitishga ilhaq. Xatomiz shundaki, bolalarga ular qabul qila oladigan yo‘sinda milliy xazinamizni yetkaza olmayapmiz. Aniqrog‘i, Alpomish, Go‘ro‘g‘li, Avazxon, Ravshan, Hasanxon, Kuntug‘mish, Nurali, Qumri, Oysuluv kabi milliy qahramonlarimizning kimligini zamonaga mos, yangicha shakl, yangicha uslubda, kinolar, multfilmlar, kerak bo‘lsa, internet o‘yinlari tarzida yetkaza olmayapmiz. Boshqa xalqlar “qalovini topib qorni yondirmoqda”, bolalarimiz ularga ergashmoqda va ularning “doira”siga o‘ynamoqda.
Bugun yo‘qdan yo‘ndirib, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li ta’biri bilan aytganda “El ichinda kalta-kalta matalni yamashtirib doston qilib” yurganlarning oti o‘zmoqda. Holbuki, bizda birgina Go‘ro‘g‘li turkumidagi dostonlar soni yetmishdan oshadi. Tasavvur qiling-a, Go‘ro‘g‘li tug‘ilishidan boshlab to Sulduzi g‘orga kirguniga qadar bo‘lgan voqealardan qanday adabiy filmlar yaratsa bo‘ladi?! Faqat dostonlardagi timsollarni tiriltirib, real talqinlar uyg‘un, bugunning tiliga mos, har bir ko‘ngilda mulk bo‘la oladigan shakl kerak, xolos.
Dunyo tarixida saltanat tuzgan xalqlar kam. Ming shukurki, bizning ajdodlarimiz bir qancha saltanatlar qurgan. Birgina Xorazmshohlar davlatini olaylik. Jaloliddin Manguberdi bu saltanat shajarasida yettinchi avlod hisoblanadi. Uning chekiga tanazzul avlodi taqdiri tushgan edi. Bu shajara taqdirini badiiy jonlantirib film yaratilsa, yoshlarga ham bilim, ham saboq bo‘lib xizmat qilardi. Bu tarix barchaga ibrat emasmi? Temuriylar davlati-chi? Navoiy va Behzodlar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaganini, fikr qilib anglab yetish mumkin va uni badiiy shaklda ko‘rsatish cheksiz imkoniyatlar beradi. Badiiy so‘zning, san’atning, ayniqsa, bugungi kunda kinoning targ‘ibot-tashviqotdagi o‘rni beqiyos. Umarxon davridagi muhit, Nodirabegimning taqdiri zo‘r filmga stsenariy bo‘lishga loyiq emasmi?! “Quruq gap quloqqa yoqmaydi”. Yoshlarni vatanparvarlik, milliylik ruhida tarbiyalashning jahon tajribalarini o‘zimizga moslab qo‘llash davri pishib yetdi.
Eskicha yondashuv, eski shakl bilan bugungi yoshlarni hayratlantirib bo‘lmaydi. Bunday davrda vaziyatni to‘g‘ri anglagan ijodkor xalq mehrini qozona oladigan asarlar yarata oladi. Misol uchun, Abdulla Qodiriy yashagan zamonga bir nazar tashlaylik. Yuzaga kelgan shart-sharoit, yozuvchining ichki sezgilari an’anaviy xalq eposining mag‘zini zamon talabiga uyg‘un ifodalash imkonini bergan. Xalq eposi xotira va orzu chegarasida tug‘iladi. Chunki epos tanazzul avlodlarining ijodi sanaladi. Xalq tanazzuldan chiqish uchun ibrat axtaradi va xotirasida yarq etib ko‘ringan ibrat misolini topib, uni barchaga birdek yetib boradigan tayyor epik qoliplarda bayon etadi. Abdulla Qodiriy ushbu qonuniyat va zaruratni dildan his etgan. Eng muhim jihat — eskirgan ifoda vositasi o‘rniga zamonga mos yangisini yaratish ehtiyojini aql bilan anglab yangi shakl — roman janriga murojaat qilgan. «O‘tkan kunlar» o‘z zamonining yangi shaklga kirgan eposidir.
«O‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon» romanlari voqealari sirtdan sevgi qissalariga o‘xshasa-da, ularning zamirida Vatan taqdiri, Vatan qayg‘usi yotadi. Mana shunday ezgu g‘oyalari bilan u Alpomish dostoniga hamohang, Abdulla Qodiriy anglab, topgan yangi shakl, uslub va qahramonlarni bugungi davr ijodkorlari ham amalga oshirishlari kerak, nazarimda. Agar bu ishga jiddiy kirishilsa, zamonaviy eposimiz va farzandlarimiz ibrat olib kamolga yetuvchi qahramonlarimiz paydo bo‘ladi. Biz chinakam “Kelajagi buyuk davlat” bunyodkori bo‘lishimizni amalda ko‘rsata olamiz.
– Bugun internetdagi o‘yin niqobi ostidagi manfurliklardan bolalarni asrash ham asosiy masalalardan bo‘lib turibdi. Aslida shu o‘smirlar ham o‘rtoqlariga o‘zini ko‘rsatib qo‘yish, bir qahramonlik qilish uchun o‘zini o‘yin girdobiga tashlamayaptimi?
— Bu borada ajdodlarimiz tajribasiga tayanib ish yuritishimiz kerak bo‘ladi. Ya’ni boboyu momolarimiz asrlar sinovidan o‘tgan, fan tilida “xalq pedagogikasi” nomini olgan saboqlarda ibrat namunalari turibdi. Xalqda bolaga, avvalo, alla aytilgan. Alla ma’nosini go‘dak tushunadi, deb aytish qiyin, ammo uning ongiga xalqona ohang singgan. Zotan, ruh tanaga ohang bilan kirgan, degan gap bor. Milliy ohang unutilsa, millatning ma’naviy zamini yo‘qoladi. So‘ngra ertaklar tinglangan. Shuni e’tiborga olish kerakki, ertaklar botinida ulkan bilim kodlari joylashgan. Bola ertak voqealari orqali egallanajak bilimlarining asosiga ega bo‘lgan. Keyin topishmoqlarga navbat yetgan. Topishmoq bolaning aqlini, obrazli fikrlash, tafakkur tarzining shakllanishiga ko‘mak bergan. Tez aytishlar go‘dakning nutqi nuqsonsiz bo‘lishiga yordam bergan bo‘lsa, turli o‘yinlar uning jamiyatdagi o‘rnini belgilashda dasturilamal vazifasini bajargan. Bu ta’lim tartibida majburiylik yo‘q, bolani bezdirmaydi, uning “o‘yin bolasi” ekani, barcha narsani o‘zi xohlab, o‘zlashtirishi asos qilib olingan. Zamonaviy ta’lim tizimi ushbu tajriba saboqlaridan ibrat olib, qayta isloh etsa, yaxshi bo‘lardi. Bu gap ularga ibrat qilib, ko‘rsatiluvchi ideal qahramonlar yaratishda ham inobatga olinishi lozim. Bolalarning yoshi, qiziqish doirasini nazarda tutish kerak. Ammo “bola tushunmaydi”, “aldagani bola yaxshi” qabilidagi jo‘n aqidalarga ergashmaslik lozim. Bola hamisha bola va u biz kattalardan ko‘ra narsa-hodisalarning mohiyatini yaxshi anglaydi.
— Mamlakatimizda o‘z ishining ustasi bo‘lgan nomdor rejissyorlar, dramaturglar ko‘p. Ammo ular xalq afsonayu ertaklari, dostonlarini film qilib, olimlar, soha bilimdonlaridan “balo”ga qolishdan qo‘rqishadi chog‘i?
— “Ustasi farang” g‘arb kinochilari yunon, misr va boshqa xalqlarning miflari, epik asarlari asosida turli talqinlarda ko‘plab filmlar yaratgan. o‘arb kinochilarining tajribalari va mablag‘i yetarli, bu soha nafaqat san’at, balki, katta sanoat miqyosiga chiqib ulgurgan. Bizga g‘ildirakni qayta yaratishimizga hojat yo‘q. Jahon kino san’atining bor yutuqlariga asoslanib, o‘z filmlarimizni olishimiz mumkin, shunday bo‘lishi ham kerak. Hamma kerak deydi, lekin natija yo‘q. Sababi nimada? Avvalo bizda milliy merosimizni chin muhabbat bilan yaqindan bilgan kino mutaxassislari kam. Mutaxassisman, deguvchilarning ko‘pi folklorimizni, urf-odatlarimizni, mumtoz adabiyotimizni yaxshi bilmaydi. Ular g‘arbcha ta’lim olgan yoki g‘arb qolipida fikr yuritib, bor narsalarimizga sirtdan qaraydigan kishilar, xolos. Yaqinda yozuvchi Nazar Eshonqul qo‘ng‘iroq qilib, jiddiy e’tiroz aytdi: “Alpomish” multfilmida Ultontoz Boybo‘rining nikohsiz tug‘ilgan o‘g‘li, deb aytilmoqda, shundaymi, bu haqoratku, bu oddiy gap emas, savob tarbiya bilan shakllanadi, gunoh esa asos axtaradi. Bu filmni ko‘rgan yoshlar, ana dostonda nikohsiz tug‘ilgan bola qahramon bo‘libdi, demak nikohsiz ham farzand ko‘rish mumkin ekan, degan asosni olishmaydimi, film ushbu asosni ularga uqtirmayaptimi?” Men bu fikrga javoban shunday dedim: Dostonning biror bir variantida Ultontoz nikohsiz tug‘ildi, degan gap yo‘q. Umuman, dunyo folklori, dinida benikoh tug‘ilish qattiq qoralanadi. Nikoh ilohiy hodisa. Bu gapning filmda ketishi, avvalo, eposga, qolaversa, milliy qadriyatlarimizga begona g‘oyaning anglab-anglamay kiritilishi emasmi?
Bu e’tiroz siz aytgan “balo”ga qolish bo‘lib tuyulishi mumkin. Lekin ulkan qoya bir zarraning uvalanishidan boshlanadi. Film ijodkori o‘z sohasining ustasi bo‘lishi mumkin, ammo nimaga qo‘l urganini, qanday qilsa mavzu yanada yarqirab ochilishini, eng muhimi, asl qadriyatlarga begona g‘oyalarga yo‘l ochib bermasligi shart. U ustalikdan san’atkor maqomiga chiqsa qaysi sohada, qanday sharoitda ish qilmasin o‘zagi ezgu bo‘lsa, asl qadriyatlar ildiziga “bolta” bo‘lib tushadigan xatoga yo‘l qo‘ymaydi. Aksincha, ish tutsa qaysidir joyda “aybg‘inasi” bo‘ladi.
Bu yo‘lda barcha soha mutaxassislari, folklorshunoslar, adabiyotshunoslar, shoir va yozuvchilarning hamkorlikda ishlashi eng yaxshi yo‘l bo‘lardi. Eposga murojaat qilgan kinochi dostonlarni chuqur bilmay, yurakdan o‘tkazmay, xo‘jako‘rsinga ishlab, masxara bo‘lgandan ko‘ra, soha fidoyilarini jalb qilishi, ular bilan maslahatlashgani maqul.
– “Orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim” deydi xalqimiz. Balki bu borada xalqaro hamkorlik zarurdir?
– Hamkorlikning ziyoni yo‘q. Lekin o‘zingniki o‘zgacha bo‘ladi. Adabiyot, san’at va folklor milliy ko‘rinishda bo‘lishi barobarida mohiyatan umuminsoniydir. Jahon adabiyoti, jahon kinosi deyilgan mezonda sanoqdan qolib ketish, borsanu yo‘qsan, deganday gap. Mezon jahoniy darajaga chiqishda. Bu gap da’vodek tuyilishi mumkin, lekin “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”day eposi, Alisher Navoiydek shoiri bor halqning bu da’voga haqqi ham bor, deb o‘ylayman. Faqat, uxlagani sari ulkanlashib borayotgan tog‘ ham bir kun uyg‘onishi lozim-ku. Men uning bugun uyg‘onishini istab aytayapman. Chunki tarix sabog‘i, aylanayotgan charx g‘ildiragining navbati kelayotganiga ishoratlar bor. Demakki, uyg‘onish faslini o‘tkazib yana uyquni davom ettirish gunoh!
— Goho “Yuqoridagi”lar yo‘l ko‘rsatmaguncha, ko‘cha boshida yurishni ham, yurmaslikni ham bilmay turaveramiz. Bu mavzuda OAVda ko‘plab chiqishlar qilingan. Balki yosh avlodni ezgu yo‘lga boshlovchi qahramonlik asarlari (multfilm, badiiy film, qissa, roman) yaratish lozimligi to‘g‘risida maxsus qaror chiqishini kutayotgandirmiz?
— Og‘ir gapni aytdingiz. Sobiq sho‘ro davridagi “o‘roq solish”lar oqibatida xalqning ruhidagi shijoat, fidoyilik, har bir sohada mas’ullik hissi xiyla sustlashgandek. Ongimizga singgan tobelik, befarqlik, boqimandalik ko‘nikmalaridan voz kechib, bu illatlar yosh avlod qoniga to‘liq o‘rnashmay, ularni uyg‘otib, harakatga keltiruvchi, ibrat bo‘luvchi asl qahramonlarni targ‘ib-tashviq etish shart. Qullikda tutuvchi bu ko‘nikmalarning ko‘rinmas zanjiri har qanday bunyodkorlikka tushovdir. Hozir kim ibrat sifatida ko‘rsatilmoqda, radio va televideniedagi qahramonlarni bir tahlil etib ko‘rsangiz, masala oydinlashadi. O‘tmish allomalarimiz hayoti va ijodi, hikmatlarini yodlab turish yaxshi, bugunning ziyolilarini-chi? Har qanday tizim fidoiy ziyolilarsiz quruq shaklga aylanadi. Jamiyatda ziyolining o‘rnini, ibratini ham unutmaslik lozim. Aslida jamiyatning har bir a’zosi o‘zini butun jamiyat taqdiriga mas’ul deb bilmas ekan, rivojlanish bo‘lmaydi.
– Sizni “Yo‘l bo‘lsin” filmi stsenariysi muallifi sifatida ham hurmat qilamiz. Demakki, dramaturgiyada ham tajribangiz bor. Ham folklorshunos olim, ham dramaturg sifatida zamonimiz qahramoni qiyofasini yaratish haqida o‘ylayapsizmi?
– “Bola shoshadi, meva o‘z vaqtida pishadi”. Nimagadir hamma intiqib kutayotgan san’atning “oltin davri” kelishiga ishonaman. San’atning folklor va adabiyotga tegishli turlarida esa asosiy qurol so‘z hisoblanishi aksiyoma. Aslida san’atdagi So‘z — kashf etuvchidir. So‘zni his etasiz, tuyg‘ularingiz junbushga keladi, hayratingiz ortadi, so‘zlab beray desangiz, jo‘nlashib qolishdan qo‘rqasiz.
So‘z jo‘n xat bo‘lib qog‘ozga tushsa, dalilga aylanadi. Odamzodning ishonchi poymol etilgan damda xat qonunlar quroli – guvohga evriladi. Bu holat asl makon – san’atga tegishli emas. So‘z jo‘n dalil bo‘lgan holat san’atga begona. Bu so‘z – hammol xolos. Kishiki bor, fosh bo‘lishdan cho‘chiydi. Cho‘chigan kimsaki bor, yashirgan nimasidir yashirin qolishini istaydi. Fosh bo‘lish kiyimsiz qolganday gap. San’atdagi “kiyimsiz”lik obrazni jo‘n anglashdan tug‘iladi. Shoyi-shalparga ko‘nikkan jamiyatgina ramz, timsollarda tovlanib, chegarasiz imuquq (assotsatsiya) uyg‘otuvchi soddalikni “kiyimsiz” biladi, o‘ziga begona sanaydi. Obrazning ongda onadan tug‘ilgandek pok tovlanishi san’atning anglanishidir, “kiyimsizlik” emas. San’at har qanday jamiyatlar hududidan balandda turadi. Jamiyat san’atga intiladi, yetolmay qiynalsa uni quvg‘in qilishni istaydi, hukmini o‘tkazishni xohlaydi. Hukmi o‘tmasa, g‘ayri san’atni mezonga aylantirishga intiladi. o‘ayri san’at shiordek aniq. U yolg‘on to‘nida turlanadi. “Men ommaviyman”, deb ko‘krak keradi. San’atni o‘z-o‘ziga bekinishda ayblaydi. San’at esa obraz, ramz, timsollarda suvdan chiqadi. Suvdan chiqqan barobarida “ho‘l” ko‘rinadi. “Ho‘l”lik mezonlarni chalkashtiradi. Bu bor – yo‘q, yo‘q – bor degandek anglamsiz anglam. Aslida… San’at – “ho‘l”dan quruq chiqish. Chunki u soya emas, “soya”larda yashiringan Asl. Kashf – tosh qotgan ko‘nikmalar chegarasi buzilib, Hayrat uyg‘otuvchi Makondir. Bu makonda ruhdoshlar quvnaydi…
Xalq qo‘shig‘ida “Olma otdim otganga”, deyilgan misra “qobiqdan chiqarilib, jo‘nlashtirilsa” – “Meni sevganni sevdim”, bo‘ladi. Qo‘shiqqa ramz kaliti bilan borsangiz hayratingiz ortib, o‘z ko‘nglingizni kashf qilasiz, xalqona tafakkur xazinasiga oshno bo‘lasiz. “Yo‘l bo‘lsin” filmining stsenariysi ana shu ramzlarni kino tilida qayta jonlantirish asosiga qurilgan. Ayni kunlarda “Mezon” deb nomlangan kino qissam o‘z ijrochilarini kutib turibdi. Bu film ham “Yo‘l bo‘lsin” usuliga yaqin, faqat obrazlar mumtoz adabiyotga bog‘liq va unda “tilmoch”lik maqom kuylari, ashulalariga yuklanadi.
Kinoda ham san’atning barcha turlari kabi yo‘llar, usullar qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ilgarilab ketiladi. Hatto “xontaxta” deb ayb taqalayotgan filmlarning ham o‘z o‘rni bor. Faqat ko‘zlangan manzil bitta bo‘lishi shart. Taqlidlardan xoli, o‘zbekning tafakkur tarzini namoyon etuvchi, chinakam san’at namunalarini yaratishga intilish kerak, tamom.
Sitora Tojiddinova suhbatlashdi.
Manba: “Hurriyat” gazetasi veb-sahifasi
