Адабиётшунос олим ва ёзувчи Шомирза Турдимовни  таваллуд  куни билан қутлаймиз

    Халқ қўшиқларида «тол» ва «рўмол» каби рамзий образлар кўплаб учрайди. Бу образлар ифодаловчи поэтик маънолар тасодифан вужудга келмаган албатта. Улар кўпинча халқнинг мифик тафаккурининг турли босқичлари, турфа топинч ва инончлар билан боғлиқ ҳолда шаклланган бўлиб қўшиқ матнида анъанавий туб поэтик маънога эга бўлишади.

Шомирза ТУРДИМОВ
БИРНИНГ МИНГ ЖИЛВАСИ

Фольклоршунос олим ва ёзувчи Шомирза Турдимов 1957 йил 13 декабрда Самарқанд вилояти Қўшработ туманидаги Қўштамғали қишлоғида туғилган. 1979 йили Тошкент давлат университетининг филология факултетини тамомлаган. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фолклор бўлимида ишлайди. Филология фанлари доктори.
2007 йили “Йўл бўлсин” филми сценарийси учун Ўзбекистон Давлат мукофотини олган.»Гўрўғли достони генезиси ва тадрижий босқичлари», «Этнос ва этос» каби китоблари нашр этилган. Фольклорга оид 200 яқин илмий мақолалари Ўзбекистон ва чет-эл илмий нашрларида чоп этилган.

Халқ қўшиқларининг барча гўзаллиги, жозибаси уларнинг ботиний мазмунга ва анъанавий рамзий маънога эга бўлишида. Қўшиқларнинг «қатрада уммон, заррада қуёш» мазмунини акс эттириши замирида ҳам мазкур рамзлар ётади. Бинобарин рамзий маъно эътибордан соқит қилинса қўшиқ жўнлашиб қолади. Оддий бир мисол:

Тол барги толим-толим,
Толда қолди рўмолим.
Орқа тўла ҳайдарим,
Ҳар жойда харидорим.

Тажриба учун тўртлик сўзларини луғавий маънолар асосида талқин қилиб кўрсак: лирик қаҳрамон рўмолини толим-толим баргли толда қолдирибди. У бунга жавобан «Орқа тўла ҳайдарим, ҳар жойда харидорим», демоқ қабилидаги жўн хабарни англаймиз. Аксинча қўшиқларда «тол»нинг «ошиқ», «рўмол»нинг «оила» рамзи эканлигини аниқ англаб тўртликка ёндашсак ўзгача ҳолат намоён бўлади. Йигит ўзини чин ошиқ сифатида кўрсатиб қизга оила ваъда қилди. Лекин ваъдасини унутди, яъни: «рўмол» (оила, оила ҳақидаги орзу, ўй) «тол»да (бевафо ошиқда) қолди. Қизга мевасиз муҳаббат ўйлари аламли, аммо ўзига-ўзи: «Орқа тўла ҳайдарим, ҳар жойда харидорим», (яъни «ҳали ўн гулимдан бир гулим очилганн йўқ…») деб таскин бермоқда. Сўзнинг ботиний маъноси қўшиқ мазмунини очишда бир калит вазифасини бажараётгани шу биргина мисолда ҳам кўриниб турибди.

Халқ қўшиқларида «тол» ва «рўмол» каби рамзий образлар кўплаб учрайди. Бу образлар ифодаловчи поэтик маънолар тасодифан вужудга келмаган албатта. Улар кўпинча халқнинг мифик тафаккурининг турли босқичлари, турфа топинч ва инончлар билан боғлиқ ҳолда шаклланган бўлиб қўшиқ матнида анъанавий туб поэтик маънога эга бўлишади.

Ҳар бир рамзий образнинг тарихи, туб поэтик маъноси, муайян матндаги маъно кўламини атрофлича ўрганмай қўшиқларни тўғри талқин этиб бўлмайди. Шу мақсадда биз қўшиқларимизда нисбатан кенг учровчи «олма» рамзий образи бўйича ўз кузатишларимизни баён этмоқчимиз.

Олма билан боғлиқ мотивлар дунёдаги кўпчилик халқлар фольклорида учрайди. Ўзбек фольклорининг аксарият жанрларида ҳам олма муҳим бадиий деталь бўлиб келади.

Қатор эртак ва достонларда фарзандталаб ота-онага қаландар ёки қандайдир сеҳргар олма совға қилади. Олмани еган ота-она вақт соати етиб фарзанд кўришади Қаҳрамоннинг бу тарздаги ғайритабиий туғилиши дунёдаги бошқа халқлар фольклорида ҳам кенг тарқалган. Ўзбек фольклоридаги олма билан боғлиқ иккинчи бир мотив олма отиб ёр танлашдир. Этнограф ва фольклоршунос олимлар бу мотивларнинг туб асосини қадим тасаввур ва инончлар билан, аниқроғи ҳосилдорлик тангриси ва дарахт топинчи (культи) билан боғлиқ изоҳлашади (1).

Ўзбек фольклори ва этнографияси материаллари халқимиз тасаввуридаги олма ҳақида қадим мифологик дунёқарашнинг бутун тарихини яққол намоён қилади. Жумладан, Мамадали Неъматов айтган «Гўрўғлининг туғилиши» достонида Гўрўғлининг онаси ариқда оқиб келаётган олмани еб юкли бўлади. Одамлар уни гуноҳкор санаб гўрга элтиб ташлашади ва Гўрўғли дунёга келади. «Хуршид билан Лайло», «Зар кокилли йигит» эртаклари, «Тоҳир ва Зуҳра» достонида ота-она сеҳргар берган олмаларни егач фарзанд кўришади. «Олтин олма» эртагида камбағалнинг олтин олмалари — фарзандлари эканлиги тасвирланган.

    Этнограф Г. П. Снесарёв Хоразмда ўтказилган «Қизил гул» сайлида севишганларнинг бир-бирига олма отишганларини, рамазоннинг иккинчи куни «олма отиш» маросими бўлганлигини ёзган. «Мастурахон» эртагида бу маросимнинг бадиий тасвирини учратамиз. Келтирилган фактлар кўрсатмоқдаки, олма — ҳомила уйғотувчи мева, ёр танлаш, севги рамзи сифатида халқимиз тасаввурида қадимдан турғунлашган экан. Айни тасаввур умуман ўзбек халқ лирик қўшиқларида кенг томир ёйган «олма» рамзи учун ҳам асос бўлади.

Адабиётшунос Асқарали Шаропов ўзбек шеъриятидаги поэтик рамзларни тадқиқ этган «Оламлар ичра оламлар» китобида шеъриятимизда «олма» рамзи халқ қўшиқларидаги анъанавий рамз асосида пайдо бўлганлигини ёзади. Тадқиқотчи бевосита халқ шеъриятидаги олма рамзи тарихини текширар экан биз юқорида келтирган аксарият фактларни қайд этиб, бу рамз семантикасини асосан муҳаббат мотиви билан боғлиқ талқин қилади ва уларнинг тарихини негадир «Греция турмуши» билан боғлиқ деб изоҳлайди (2).

Олма рамзининг лирик қўшиқлардаги поэтик маъно кўламини биргина севги, муҳаббат мотиви билан чегаралаб бўлмайди. Синчиклаб қаралса, халқ тасаввуридаги бу рамз семантикасининг барча қатламлари (олманинг ҳомила уйғотувчи мева — фарзанд, ёр танлаш, севги маънолари) қўшиқлар мазмунида мужассамлашганлигини кўриш мумкин.

а) Олма — фарзанд. Қўшиқда айтилади:

Бозорга борсангиз йўлингиз бўлғай,
Бир тўққиз олмага қўйнингиз тўлғай,
Аввал савдонгиз қўлрўмол бўлғай,
Қўлрўмол бўлмаса савдонгиз қурғай.

Қўшиқларда «бозор» севги муносабатларини реаллаштирувчи рамз. «Рўмол» (қўлрўмол) оила рамзи.

Қўшиқ талқини: лирик қаҳрамон (маъшуқа) ошиққа айтмоқда: мабодо севгингиз чин, ниятингиз холис бўлса бекорчи гап-сўз қилмай совчиларни жўнатаверинг. («Бозорга борсангиз йўлингиз бўлғай», «аввал савдонгиз қўлрўмол бўлғай») Умидим умидингиз. Фарзандларингиз кўп бўлсин («Бир тўққиз олмага қўйнингиз тўлғай)- Шундай кўнгил хуши деб келаётган бўлсангиз ниятингизга етолмайсиз («Қўлрўмол бўлмаса савдонгиз қурғай). Келтирилган тўртликда олма илкин (рудумент) маънога — фарзанд маъносига эга. Шунингдек, қуйидаги тўртликларда ҳам «уч олма» рамзий бирикмасининг фарзанд мазмунида келганлигини илғаш қийин эмас:

Ёрим берган уч олма,
Учаласи қўйнимда.
Ухлаб чўчиб уйғонсам,
Ёрнинг қўли бўйнимда.

ёки:

Уч олма қўйибман — учиси бирдай,
Менинг бир ёрим бор очилган гулдай.
Душманлар кўрсалар ёниб ўлгудай,
Дўстларим кўрганда жонин бергудай.

Қўшиқларимизда олма фарзанд маъносида келган тўртликлар камчиликни ташкил этади. Лекин мавжуд мисоллар илкин маънонинг узоқ асрлар давомида сақланиб келаётганлигидан далолат беради.

б) Олма отиш — севги, ёр танлаш.

Қўшиқлар таркибида «олма отиш» рамзий бирикмасини бевосита ана шу маросимга ишора ёки унинг қуруқ тасвири деб қабул қилиш ҳам тўғри эмас. Маросимдаги магик рамз қўшиқда лирик қаҳрамон ҳаёти ва туйғуларини ифодаловчи психологик рамзга айланганлигини унутмаслик керак.

Масалан:

Олма отдим отганга,
Нима, нима, нима дейсиз?
Гул боғчада ётганга,
Нима, нима, нима дейсиз?

Аччиғингиз келмасин,
Нима, нима, нима дейсиз?
Қўл ушлашиб юрганга,
Нима, нима, нима дейсиз?

Қўшиқнинг иккинчи бир вариантида ҳэётий мотив:

Аччиғингиз келмасин,
Бир қучоқлаб ўпганга,

деб айтилади. Талқини: Мени танлаганни танладим (мени севганни севдим). Сизни севганимдан кейин бирга бўлсам, кўнглим ийиб суйсам аччиғингиз келмасин. Ёки:

Олма деб отганинг кесак экан-эй,
Кошки олма бўлса, есак экан-эй,
Иккимизни ошиқ-маъшуқ дейдилар,
Кошки ошиқликни билсак экан-эй.

Талқини: Сенинг мени танлаганинг (севганинг) ёлғон экан. Кошки эди рост бўлиб фахрлансак. Билмаган бизни ошиқ-маъшуқ дейишади. Кошки эди ошиқ-маъшуқликни билсак.

Халқ ўртасида машҳур:

Олма деб отган отам,
Беҳи деб сотган отам,
Севмаганимга бериб,
Жабрини тортган отам.

(вариантда ҳаётий мотив:

Қари чолга қиз бериб,
Жабрини тортган отам,

деб куйланади) қўшиқда, ёр танлаш қиз отасинннг измида. Ота қизнинг тақдирини ўз хоҳиши билан ҳал қилди — олмани отди. Ота қизни олтин — беҳи эвазига сотди. Лекин фарзандининг бахтсизлигини сўриб пушаймон қилди.
Юқорида кўриб чиқилгандек олма рамз сифатида икки мустақил туб поэтик маъно ташимоқда: фарзанд ва севги. Олма севги туб поэтик маъносида келган тўртликлар ҳажм жиҳатдан кўпчиликни ташкил этади ва муайян матнда турли рамз атрибутлари асосида бу маъно кўлами у ёки бу тарзда ўзгаради.

в) Олма ейиш — висол. Олма емаслик — ҳижрон.

Боққа киринг олма-узум есангиз,
Уйга киринг чиндан мени десангиз.
Жонимни бераман мени деса ёр,
Ўнгоя келганда ўйнаб кулсангиз.

ёки:

Қалъадан келасиз уюмлар уюб,
Қўлимда олма бор есангиз суйиб.
Мунча мени узоқ ташлаб кетасиз,
Бир замон турмадик дийдорга тўйиб.

Учинчи бир тўртликда:

Бораман демадингиз
Ўйнашиб кулмадингиз
Шартингиз қизил олма,
Тишлашиб емадингиз.

деб куйланади. Инқилоб арафасида яратилган қуйидаги тўртликда ҳам йигитнинг улғайиб, висолга етай деганда мардикорликка кетгани тасвирланган:

Оқ олма оқиб келди,
Йигитлари есин деб.
Оқ пошшодан хат келди,
Талабкори келсин деб.

Оқиб келган оқ олманинг ейилмаслиги — йигит тақдиридаги айрилиқдир.

г) Олма гули — қалбаки муҳаббат:

Олма гули гул эмас,
Тақсам чаккамда турмас.
Ўзганинг ёри ёр эмас
Бирпас ёнингда турмас.

ёки:

Олма гулин тўкади,
Юрсам акам сўкади,
Кўп сўкмангиз, акажон,
Беш кун умрим ўтадир.

Олмага атрибут бўлиб келаётган гул (олма гули) ўзининг табиий белгилари асосида поэтик мазмун ташимоқда. Маълумки, олма гули чиройли ва муаттар ҳидли бўлиши билан бирга қисқа умрга эга. Келтирилган тўртликларда ўткинчи муҳаббат билан боғлиқ туйғуларнинг, ўй-кечинмаларнинг «олма гули» орқали ифодаланишини ана шу табиий асос билан изоҳлаш мумкин.

Қатор тўртликларда «олмали боғ» рамзий ифодаси иштирок этади. Бундай ҳолатларда табиий картина қуйидаги кўринишда тасвирланади:

— Маъшуқа ошиғини олмали боққа таклиф этади.
— Ошиқ олма учун боққа киради.
— Ошиқ боққа кириб олмаларнинг етилганлигини кў- ради.
— Маъшуқа олмалар пишганда ошиғини боққа ке- лишини сўрайди.
— Маъшуқа ошиқнинг олма учун боққа кириб шаф- толи еганидан оғринади ва ҳаказо.

Бир сўз билан айтганда «олмали боғ» билан боғлиқ бу рамзий ҳолат ва тасаввурлар ошиқ-маъшуқ муносабатларининг рамзий ифодасига айланади.

Масалан:

Оҳ, ёрим, тезроқ келинг,
Кўчаларда аста юринг.
Йўлингизда тураман,
Олмали боққа киринг.

ёки:

Олмали боққа киринг,
Қизил олмалардан теринг,
Бир пиёла чойни олиб,
Ғазал айтиб бизга беринг.

Бу тўртликлардаги «боғ»ни луғавий маънода англамас- лик керак. Акс ҳолда қўшиқ жўнлашиб қолади.

Боғингга кириб кўрдим,
Олманг узгудай бўпти,
Шу қиз менинг севганим,
Олиб қочгудай бўпти,

Боғда олманинг етилганлигини ифодалаётган рамзий маъно ушбу тўртликда янада равшанлашади:

Олма пишганда келинг,
Тагига тушганда келинг.
Орқа сочим жамалак
Белга тушганда келинг.

Лирик қўшиқларда олма ўзига зид поэтик маъноли рамзий образ «шафтоли» билан қарама-қарши қўйилиб айтилган тўртликлар ҳам анчагина:

Олмали боққа кириб,
Шафтолини ерму киши.
Ўз ёри уйда туриб,
Бегонани дерму киши.

Мисолда лирик қаҳрамон ошиқнинг ўз севгиси севгилиси бўлатуриб, макрли сатанг тузоғига илинганлигидан шикоят қилмоқда. Бу ўринда шафтоли бевосита табиий қиёс асосида пайдо бўлган рамз бўлиб «қалбаки муҳаббат» туб поэтик маъносига эга.

Умуман юқорида айтилган барча фикрларни жамлаб «олма» рамзи ҳақида қуйидаги хулосаларни айтиш мумкин.
— Олма қадим халқ маросимларидаги магик рамз асосида пайдо бўлган поэтик рамздир.
— Лирик қўшиқлар таркибида олма рамзи икки мустақил туб поэтик маънога эга: фарзанд; севги.
— Муайян матнда рамзлар қатори «олма» ҳам ўз поэтик маъно кўламини у ёки бу даражада кенгайтиради.

ИЗОҲЛАР

1. В. Я. Пропп. Фольклор и действительность. М., 1976, стр. 205, 212. Д. Фрезер. Золотая ветвь вь!п. 11.М., 1928, стр. 128-131,
2. А. Шаропов. Оламлар ичра оламлар. Т., 1978, 28—29, 37— 38- бетлар.

Манба:Камалак. Адабий танқидий йиллик тўплам. Тошкент, «Ёш гвардия», 1989. 73-бет

Shomirza TURDIMOV
BIRNING MING JILVASI

Fol`klorshunos olim va yozuvchi Shomirza Turdimov 1957 yil 13 dekabrda Samarqand viloyati Qo’shrabot tumanidagi Qo’shtamg’ali qishlog’ida tug’ilgan. 1979 yili Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor bo’limida ishlaydi. Filologiya fanlari doktori.
2007 yili “Yo’l bo’lsin” filmi stsenariysi uchun O’zbekiston Davlat mukofotini olgan.»Go’ro’g’li dostoni genezisi va tadrijiy bosqichlari», «Etnos va etos» kabi kitoblari nashr etilgan. Fol`klorga oid 200 yaqin ilmiy maqolalari O’zbekiston va chet-el ilmiy nashrlarida chop etilgan.

Xalq qo’shiqlarining barcha go’zalligi, jozibasi ularning botiniy mazmunga va an’anaviy ramziy ma’noga ega bo’lishida. Qo’shiqlarning «qatrada ummon, zarrada quyosh» mazmunini aks ettirishi zamirida ham mazkur ramzlar yotadi. Binobarin ramziy ma’no e’tibordan soqit qilinsa qo’shiq jo’nlashib qoladi. Oddiy bir misol:

Tol bargi tolim-tolim,
Tolda qoldi ro’molim.
Orqa to’la haydarim,
Har joyda xaridorim.

Tajriba uchun to’rtlik so’zlarini lug’aviy ma’nolar asosida talqin qilib ko’rsak: lirik qahramon ro’molini tolim-tolim bargli tolda qoldiribdi. U bunga javoban «Orqa to’la haydarim, har joyda xaridorim», demoq qabilidagi jo’n xabarni anglaymiz. Aksincha qo’shiqlarda «tol»ning «oshiq», «ro’mol»ning «oila» ramzi ekanligini aniq anglab to’rtlikka yondashsak o’zgacha holat namoyon bo’ladi. Yigit o’zini chin oshiq sifatida ko’rsatib qizga oila va’da qildi. Lekin va’dasini unutdi, ya’ni: «ro’mol» (oila, oila haqidagi orzu, o’y) «tol»da (bevafo oshiqda) qoldi. Qizga mevasiz muhabbat o’ylari alamli, ammo o’ziga-o’zi: «Orqa to’la haydarim, har joyda xaridorim», (ya’ni «hali o’n gulimdan bir gulim ochilgann yo’q…») deb taskin bermoqda. So’zning botiniy ma’nosi qo’shiq mazmunini ochishda bir kalit vazifasini bajarayotgani shu birgina misolda ham ko’rinib turibdi.

Xalq qo’shiqlarida «tol» va «ro’mol» kabi ramziy obrazlar ko’plab uchraydi. Bu obrazlar ifodalovchi poetik ma’nolar tasodifan vujudga kelmagan albatta. Ular ko’pincha xalqning mifik tafakkurining turli bosqichlari, turfa topinch va inonchlar bilan bog’liq holda shakllangan bo’lib qo’shiq matnida an’anaviy tub poetik ma’noga ega bo’lishadi.

Har bir ramziy obrazning tarixi, tub poetik ma’nosi, muayyan matndagi ma’no ko’lamini atroflicha o’rganmay qo’shiqlarni to’g’ri talqin etib bo’lmaydi. Shu maqsadda biz qo’shiqlarimizda nisbatan keng uchrovchi «olma» ramziy obrazi bo’yicha o’z kuzatishlarimizni bayon etmoqchimiz.

Olma bilan bog’liq motivlar dunyodagi ko’pchilik xalqlar fol`klorida uchraydi. O’zbek fol`klorining aksariyat janrlarida ham olma muhim badiiy detal` bo’lib keladi.

Qator ertak va dostonlarda farzandtalab ota-onaga qalandar yoki qandaydir sehrgar olma sovg’a qiladi. Olmani yegan ota-ona vaqt soati yetib farzand ko’rishadi Qahramonning bu tarzdagi g’ayritabiiy tug’ilishi dunyodagi boshqa xalqlar fol`klorida ham keng tarqalgan. O’zbek fol`kloridagi olma bilan bog’liq ikkinchi bir motiv olma otib yor tanlashdir. Etnograf va fol`klorshunos olimlar bu motivlarning tub asosini qadim tasavvur va inonchlar bilan, aniqrog’i hosildorlik tangrisi va daraxt topinchi (kul`ti) bilan bog’liq izohlashadi (1).

O’zbek fol`klori va etnografiyasi materiallari xalqimiz tasavvuridagi olma haqida qadim mifologik dunyoqarashning butun tarixini yaqqol namoyon qiladi. Jumladan, Mamadali Ne’matov aytgan «Go’ro’g’lining tug’ilishi» dostonida Go’ro’g’lining onasi ariqda oqib kelayotgan olmani yeb yukli bo’ladi. Odamlar uni gunohkor sanab go’rga eltib tashlashadi va Go’ro’g’li dunyoga keladi. «Xurshid bilan Laylo», «Zar kokilli yigit» ertaklari, «Tohir va Zuhra» dostonida ota-ona sehrgar bergan olmalarni yegach farzand ko’rishadi. «Oltin olma» ertagida kambag’alning oltin olmalari — farzandlari ekanligi tasvirlangan.

Etnograf G. P. Snesaryov Xorazmda o’tkazilgan «Qizil gul» saylida sevishganlarning bir-biriga olma otishganlarini, ramazonning ikkinchi kuni «olma otish» marosimi bo’lganligini yozgan. «Masturaxon» ertagida bu marosimning badiiy tasvirini uchratamiz. Keltirilgan faktlar ko’rsatmoqdaki, olma — homila uyg’otuvchi meva, yor tanlash, sevgi ramzi sifatida xalqimiz tasavvurida qadimdan turg’unlashgan ekan. Ayni tasavvur umuman o’zbek xalq lirik qo’shiqlarida keng tomir yoygan «olma» ramzi uchun ham asos bo’ladi.

Adabiyotshunos Asqarali Sharopov o’zbek she’riyatidagi poetik ramzlarni tadqiq etgan «Olamlar ichra olamlar» kitobida she’riyatimizda «olma» ramzi xalq qo’shiqlaridagi an’anaviy ramz asosida paydo bo’lganligini yozadi. Tadqiqotchi bevosita xalq she’riyatidagi olma ramzi tarixini tekshirar ekan biz yuqorida keltirgan aksariyat faktlarni qayd etib, bu ramz semantikasini asosan muhabbat motivi bilan bog’liq talqin qiladi va ularning tarixini negadir «Gretsiya turmushi» bilan bog’liq deb izohlaydi (2).

Olma ramzining lirik qo’shiqlardagi poetik ma’no ko’lamini birgina sevgi, muhabbat motivi bilan chegaralab bo’lmaydi. Sinchiklab qaralsa, xalq tasavvuridagi bu ramz semantikasining barcha qatlamlari (olmaning homila uyg’otuvchi meva — farzand, yor tanlash, sevgi ma’nolari) qo’shiqlar mazmunida mujassamlashganligini ko’rish mumkin.

a) Olma — farzand. Qo’shiqda aytiladi:

Bozorga borsangiz yo’lingiz bo’lg’ay,
Bir to’qqiz olmaga qo’yningiz to’lg’ay,
Avval savdongiz qo’lro’mol bo’lg’ay,
Qo’lro’mol bo’lmasa savdongiz qurg’ay.

Qo’shiqlarda «bozor» sevgi munosabatlarini reallashtiruvchi ramz. «Ro’mol» (qo’lro’mol) oila ramzi.

Qo’shiq talqini: lirik qahramon (ma’shuqa) oshiqqa aytmoqda: mabodo sevgingiz chin, niyatingiz xolis bo’lsa bekorchi gap-so’z qilmay sovchilarni jo’natavering. («Bozorga borsangiz yo’lingiz bo’lg’ay», «avval savdongiz qo’lro’mol bo’lg’ay») Umidim umidingiz. Farzandlaringiz ko’p bo’lsin («Bir to’qqiz olmaga qo’yningiz to’lg’ay)- Shunday ko’ngil xushi deb kelayotgan bo’lsangiz niyatingizga yetolmaysiz («Qo’lro’mol bo’lmasa savdongiz qurg’ay). Keltirilgan to’rtlikda olma ilkin (rudument) ma’noga — farzand ma’nosiga ega. Shuningdek, quyidagi to’rtliklarda ham «uch olma» ramziy birikmasining farzand mazmunida kelganligini ilg’ash qiyin emas:

Yorim bergan uch olma,
Uchalasi qo’ynimda.
Uxlab cho’chib uyg’onsam,
Yorning qo’li bo’ynimda.

yoki:

Uch olma qo’yibman — uchisi birday,
Mening bir yorim bor ochilgan gulday.
Dushmanlar ko’rsalar yonib o’lguday,
Do’stlarim ko’rganda jonin berguday.

Qo’shiqlarimizda olma farzand ma’nosida kelgan to’rtliklar kamchilikni tashkil etadi. Lekin mavjud misollar ilkin ma’noning uzoq asrlar davomida saqlanib kelayotganligidan dalolat beradi.

b) Olma otish — sevgi, yor tanlash.

Qo’shiqlar tarkibida «olma otish» ramziy birikmasini bevosita ana shu marosimga ishora yoki uning quruq tasviri deb qabul qilish ham to’g’ri emas. Marosimdagi magik ramz qo’shiqda lirik qahramon hayoti va tuyg’ularini ifodalovchi psixologik ramzga aylanganligini unutmaslik kerak.

Masalan:

Olma otdim otganga,
Nima, nima, nima deysiz?
Gul bog’chada yotganga,
Nima, nima, nima deysiz?

Achchig’ingiz kelmasin,
Nima, nima, nima deysiz?
Qo’l ushlashib yurganga,
Nima, nima, nima deysiz?

Qo’shiqning ikkinchi bir variantida heyotiy motiv:

Achchig’ingiz kelmasin,
Bir quchoqlab o’pganga,

deb aytiladi. Talqini: Meni tanlaganni tanladim (meni sevganni sevdim). Sizni sevganimdan keyin birga bo’lsam, ko’nglim iyib suysam achchig’ingiz kelmasin. Yoki:

Olma deb otganing kesak ekan-ey,
Koshki olma bo’lsa, yesak ekan-ey,
Ikkimizni oshiq-ma’shuq deydilar,
Koshki oshiqlikni bilsak ekan-ey.

Talqini: Sening meni tanlaganing (sevganing) yolg’on ekan. Koshki edi rost bo’lib faxrlansak. Bilmagan bizni oshiq-ma’shuq deyishadi. Koshki edi oshiq-ma’shuqlikni bilsak.

Xalq o’rtasida mashhur:

Olma deb otgan otam,
Behi deb sotgan otam,
Sevmaganimga berib,
Jabrini tortgan otam.

(variantda hayotiy motiv:

Qari cholga qiz berib,
Jabrini tortgan otam,

deb kuylanadi) qo’shiqda, yor tanlash qiz otasinnng izmida. Ota qizning taqdirini o’z xohishi bilan hal qildi — olmani otdi. Ota qizni oltin — behi evaziga sotdi. Lekin farzandining baxtsizligini so’rib pushaymon qildi.
Yuqorida ko’rib chiqilgandek olma ramz sifatida ikki mustaqil tub poetik ma’no tashimoqda: farzand va sevgi. Olma sevgi tub poetik ma’nosida kelgan to’rtliklar hajm jihatdan ko’pchilikni tashkil etadi va muayyan matnda turli ramz atributlari asosida bu ma’no ko’lami u yoki bu tarzda o’zgaradi.

v) Olma yeyish — visol. Olma yemaslik — hijron.

Boqqa kiring olma-uzum yesangiz,
Uyga kiring chindan meni desangiz.
Jonimni beraman meni desa yor,
O’ngoya kelganda o’ynab kulsangiz.

yoki:

Qal’adan kelasiz uyumlar uyub,
Qo’limda olma bor yesangiz suyib.
Muncha meni uzoq tashlab ketasiz,
Bir zamon turmadik diydorga to’yib.

Uchinchi bir to’rtlikda:

Boraman demadingiz
O’ynashib kulmadingiz
Shartingiz qizil olma,
Tishlashib yemadingiz.

deb kuylanadi. Inqilob arafasida yaratilgan quyidagi to’rtlikda ham yigitning ulg’ayib, visolga yetay deganda mardikorlikka ketgani tasvirlangan:

Oq olma oqib keldi,
Yigitlari yesin deb.
Oq poshshodan xat keldi,
Talabkori kelsin deb.

Oqib kelgan oq olmaning yeyilmasligi — yigit taqdiridagi ayriliqdir.

g) Olma guli — qalbaki muhabbat:

Olma guli gul emas,
Taqsam chakkamda turmas.
O’zganing yori yor emas
Birpas yoningda turmas.

yoki:

Olma gulin to’kadi,
Yursam akam so’kadi,
Ko’p so’kmangiz, akajon,
Besh kun umrim o’tadir.

Olmaga atribut bo’lib kelayotgan gul (olma guli) o’zining tabiiy belgilari asosida poetik mazmun tashimoqda. Ma’lumki, olma guli chiroyli va muattar hidli bo’lishi bilan birga qisqa umrga ega. Keltirilgan to’rtliklarda o’tkinchi muhabbat bilan bog’liq tuyg’ularning, o’y-kechinmalarning «olma guli» orqali ifodalanishini ana shu tabiiy asos bilan izohlash mumkin.

Qator to’rtliklarda «olmali bog’» ramziy ifodasi ishtirok etadi. Bunday holatlarda tabiiy kartina quyidagi ko’rinishda tasvirlanadi:

— Ma’shuqa oshig’ini olmali boqqa taklif etadi.
— Oshiq olma uchun boqqa kiradi.
— Oshiq boqqa kirib olmalarning yetilganligini ko’- radi.
— Ma’shuqa olmalar pishganda oshig’ini boqqa ke- lishini so’raydi.
— Ma’shuqa oshiqning olma uchun boqqa kirib shaf- toli yeganidan og’rinadi va hakazo.

Bir so’z bilan aytganda «olmali bog’» bilan bog’liq bu ramziy holat va tasavvurlar oshiq-ma’shuq munosabatlarining ramziy ifodasiga aylanadi.

Masalan:

Oh, yorim, tezroq keling,
Ko’chalarda asta yuring.
Yo’lingizda turaman,
Olmali boqqa kiring.

yoki:

Olmali boqqa kiring,
Qizil olmalardan tering,
Bir piyola choyni olib,
G’azal aytib bizga bering.

Bu to’rtliklardagi «bog’»ni lug’aviy ma’noda anglamas- lik kerak. Aks holda qo’shiq jo’nlashib qoladi.

Bog’ingga kirib ko’rdim,
Olmang uzguday bo’pti,
Shu qiz mening sevganim,
Olib qochguday bo’pti,

Bog’da olmaning yetilganligini ifodalayotgan ramziy ma’no ushbu to’rtlikda yanada ravshanlashadi:

Olma pishganda keling,
Tagiga tushganda keling.
Orqa sochim jamalak
Belga tushganda keling.

Lirik qo’shiqlarda olma o’ziga zid poetik ma’noli ramziy obraz «shaftoli» bilan qarama-qarshi qo’yilib aytilgan to’rtliklar ham anchagina:

Olmali boqqa kirib,
Shaftolini yermu kishi.
O’z yori uyda turib,
Begonani dermu kishi.

Misolda lirik qahramon oshiqning o’z sevgisi sevgilisi bo’laturib, makrli satang tuzog’iga ilinganligidan shikoyat qilmoqda. Bu o’rinda shaftoli bevosita tabiiy qiyos asosida paydo bo’lgan ramz bo’lib «qalbaki muhabbat» tub poetik ma’nosiga ega.

Umuman yuqorida aytilgan barcha fikrlarni jamlab «olma» ramzi haqida quyidagi xulosalarni aytish mumkin.
— Olma qadim xalq marosimlaridagi magik ramz asosida paydo bo’lgan poetik ramzdir.
— Lirik qo’shiqlar tarkibida olma ramzi ikki mustaqil tub poetik ma’noga ega: farzand; sevgi.
— Muayyan matnda ramzlar qatori «olma» ham o’z poetik ma’no ko’lamini u yoki bu darajada kengaytiradi.

IZOHLAR

1. V. YA. Propp. Fol`klor i deystvitel`nost`. M., 1976, str. 205, 212. D. Frezer. Zolotaya vetv` v`!p. 11.M., 1928, str. 128-131,
2. A. Sharopov. Olamlar ichra olamlar. T., 1978, 28—29, 37— 38- betlar.

Manba:Kamalak. Adabiy tanqidiy yillik to’plam. Toshkent, «Yosh gvardiya», 1989. 73-bet