13 декабрь — фольклоршунос ва ёзувчи Шомирза Турдимов туғилган кун

Миф деб айтилувчи дунёқараш, тасаввур Улкан билимга туташ ана шу муқаддас битикларнинг ибтидодан интиҳосигача инсонга келган йўл-йўриқ, сабоқ ва билимнинг оқавасидир. Қандай шаклда бўлишидан қатъи назар, мифларнинг мағзида Улкан билимнинг моҳияти мужассам…

ЎЧМАС СИРА ДОНИШ ЧИРОҒИ
Таниқли фольклоршунос олим Шомирза Турдимов
билан журналист Қулман Очилов суҳбати

    Шомирза Турдимов 1957 йил 13 декабрда Самарқанд вилояти Қўшработ туманидаги Қўштамғали қишлоғида туғилган. 1979 йили Тошкент давлат университетининг филология факултетини тамомлаган. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фолклор бўлимида ишлайди. Филология фанлари доктори.
2007 йили “Йўл бўлсин” филми сценарийси учун Ўзбекистон Давлат мукофотини олган.»Гўрўғли достони генезиси ва тадрижий босқичлари», «Этнос ва этос» каби китоблари нашр этилган. Фольклорга оид 200 яқин илмий мақолалари Ўзбекистон ва чет-эл илмий нашрларида чоп этилган.

— Сиз, машҳур бахши-шоир Эргаш Жуманбулнинг невараси, жонли фольклор муҳитида вояга етгансиз. Бу фольклорга муносабатингизда кўзга аниқ кўриниб туради. Таъбир жоиз бўлса, халқ оғзаки ижодига наинки ақлингиз, балки қалбингиз, ҳатто руҳиятингиз билан ёндашасиз – унинг бағрида яшайсиз. Узоқ йиллардан бери халқимизнинг оғзаки ижоди, жумладан, эпосига ошно инсон ва олим сифатида айтинг-чи, фольклорга яқинлик кишига нималар беради?

— Одамзод ниманики ўзига яқин олса, шунга тақдирдошлик ҳиссини туяди. Киши танишлари, дўсту яқини, қавму қариндоши, аҳли оиласининг қувончу қайғусига шерик яшайди. Баъзан бегоналарнинг ташвиши уни қизиқтирмайди. Гўё бундай воқеа-ҳодисаларнинг унга дахли йўқдек, ўзидан ортмайди. Мавжуд ҳолатдан бир айбу нуқсон қидирмоқчи эмасман. Фақат, асл моҳиятда – Яратганнинг ўлчамларида, буларнинг бари бир маҳражга келишини англаб етганлар кам учрашини қайд этмоқчиман, холос. Агар Ул Зот бизнинг “компьютер”имизга ота-она, оила, фарзанд, қавму қариндош, ёру дўст… деган ришталар билан боғлиқ ўзига хос “дастурлар”ни жойламаганида нима бўларди, бир ўйлаб қарайлик. Одамзоднинг ўзидан ортиб бировга қайишиши нечоғли улкан муаммога айланарди. Бу гап-сўзлардан муддао нима? Айтмоқчи бўлганим шулки, инсон қачон “табиий боғлиқлик ришталари”дан юксалиб, барчага баробар “боғлиқлик риштасини” ярата олса, у чинаккам комил инсонга айланади. Ана шунда унинг кўнгли бошқа мавжудотлар тўдалашиб, ягона мақсад сари интилганида эришиши мумкин бўлган Улкан билимга чамбарчас боғланади.

“Улкан билим” нима?

Улкан билим – Бутун олам, борлиқнинг азал-абад тақдири дастурлашган, уни доимий юрутгувчининг илмлар мажмуаси… Барча тирик мавжудотга ушбу билимнинг бирламчи босқичи берилган. Бу босқич негизида табиий инстинкт туради. Фақат олий мавжудот – инсонгина навбатдаги босқичлар тизимига ўта олади. Олимлар жониворлар, ҳашаротлар, қушлар, балиқларнинг мавсумий ва номавсумий кўчишлари асносида йўлидан адашмай кўзлаган манзилини тўғри топиб боришини, тўда бўлиб ҳаракат қилиш чоғида шаклланадиган “Улкан билим” билан боғлашади. Ёлғиз эса кўпинча адашишга маҳум экан. Фольклор ва халқ санъатининг барча турлари асосини, негизининг тутиб турувчи анъаналар, бадиий қолиплар ҳам Улкан билим мевасидир.

Инсондаги бирламчи дастур ҳам ушбу билим билан боғлиқ. Таниш-билиши, дўсту яқин, қавму қариндош, аҳли оиласининг қувонч-у қайғусига тақдирдошлик ҳиссини бизга Улкан билим сабоғи англатиб туради. Инсон Улкан билимнинг галдаги босқичларига чиқиши учун кўкдан илоҳий каломлар юборилган. Аммо инсон табиатида азалдан адашишга мойиллик бор. У англатилганларни ўзича бичиб, талқин этади, нафсининг хоҳиш- истагига мослаштиришга уринади. Ўз “ҳақиқат”ини жорий этишга интилади. Шу сабабли Қуръонгача бир юз йигирма тўрт минг ялавочга навбатма-навбат келган илоҳий каломлар таҳрир қилинди. Фақат Қуръони карим яратганнинг ўзгармас сўнгги Сўзи бўлиб қолди.

Миф деб айтилувчи дунёқараш, тасаввур Улкан билимга туташ ана шу муқаддас битикларнинг ибтидодан интиҳосигача инсонга келган йўл-йўриқ, сабоқ ва билимнинг оқавасидир. Қандай шаклда бўлишидан қатъи назар, мифларнинг мағзида Улкан билимнинг моҳияти мужассам. Шу сабабли биз мифларни Илоҳий каломларга боғлаб англаймиз. Мифлар динлар издан чиққан жойда бошланган. Улар инсоннинг табиат олдидаги қўрқуви ва ожизлигининг маҳсули эмас.

Дин ва миф инсон наслининг ибтидосини илк Одам ва Аёлга боғлайди. Турли халқларда Одам ва Аёлнинг турлича номланишини кузатиш мумкин, лекин Сўз замирида ягона тушунчалар мавжуд.

Бу кунгача аниқ фанлар илмий жиҳатдан исботлаган ва исботлашга уринаётган қонуниятлар муқаддас битик ва мифларда айтилган. Фақат улар фан тилида эмас, битик ва мифнинг ўзига хос ифода шакли – рамз ва тимсолларда баён этилган. Рамз ва тимсол битик ва миф тилидир.

Биз илм кашф этди, қонуниятни яратди, деймиз, гўёки илгари бу қонуният, ҳодиса, бўлмагандек. Аслида эса мавжудликнинг айни чегарасигача ақлимиз етиб, илғаган, англаган бўламиз, холос. Инсоннинг билими, англагани мавжудликнинг қанча қисмига етгану қолгани қанча, тасаввур ҳам қила олмаймиз. Бу ҳолатимиз, дағалроқ туюлса-да, қиёсласак чумолини томоша қилиб ўтирган одамнинг, “Чумоли нималарни англаяпти”, дейишига ўхшайди. Аслида чумоли ҳам уни томоша қилиб турган мавжудотни қандай англаши номаълум… Шундай бўлса-да, Инсон — ақлли мавжудот. У тушунишга, англашга ва билишга интилади. Унинг имконида ана шу бахт бор. Уни бу йўлда қўллаб, маёқ ёқиб, манзил сари бошловчи бор.

Фольклорга яқинлик, истасангиз истамасангиз, Сизни, аввало, ана шу Улкан билим ҳудудига олиб киради. Кишини Афлотунннинг “Ғор” нақлида ёзилган, Қуръоннинг “Ёсин” сураси, 8–11-оятларида огоҳ этилган “бўғовлар”дан бўшалиб, “соялар салтанати”дан чиқиши, нурли манзилларга етиши учун имкониятлар очади.

Фольклор ҳар бир одамнинг қонида бор ва ҳар қандай тил ибтидосида Улкан билимга тегишли тушунчалар мавжуд. Шундай экан, фольклор бизга ўзимизни, ўзлигимизни англашга ёрдам бериши билан ҳам қимматлидир. Фольклор — маънавий она сутидир. Устод Ҳоди Зарифнинг “Ҳақиқатим халқ ичида”, деган иқрори бежиз эмас.

— Сизнинг “Алпомиш”, “Гўрўғли” каби достонлар асосида халқ оғзаки ижодининг этнос тарихига оид маъно қатламларига бағишланган “Этнос ва эпос” китобингизни ўқиган киши жуда қизиқарли таҳлил ва хулосалардан баҳраманд бўлади. Шу муносабат билан таъкидлаш жоизки, деярли барча халқларнинг эпосида бир ҳол — От ва Зот муаммомсига дуч келиш мумкин. Эпос қаҳрамони – сердавлат ва серсавлат алп борки, тирноққа зор. Гўрўғли каби оти бор-у, зоти йўқ. Ушбу мусибат-муаммонинг замиридаги фалсафанинг моҳияти нимада?

— Ҳар бир халқни унинг эпоси орқали таниймиз. Ўша халқнинг тарихи қанчалик қадимийлиги, маънавий қуввати, нималарга қодирлигини унинг эпосидан ҳам билиш мумкин. Бунда эпоснинг рамзу тимсолларга эврилган тилини топиш, англаш лозим. Тарихчи субъектив фикрлашга маҳкум. Чунки у — замонасининг фарзанди. Замон одами замона зайлига тобъе. Халқ эса ўз қисмати, тақдири, ўтмиши-ю бугуни, келажагини муттасил кўнгилидан кечириб, ақл тарозусида тортиб иш кўради. Бори кўнглининг изҳори, бадиий тафаккурининг ҳосиласи бўлмиш эпосида акс этади. Мукаммал мумтоз эпосга эга халқ албатта буюк салтанатлар барпо этган бўлади. Бу — олмос қонуният. Қозонда бори чўмичга чиқади. Бу майдонда йўқни бор қилиб бўлмайди. Бу савдо бир кишилик “бозор” эмас. Бир савдогарнинг измига юрмайди. Шундай экан, халқ юксалиш шавқини, таназзул аламини тотиб, кечмишини ақл ва кўнгил чиғириғидан ўтказиб, хулосалар чиқарадиган тақдир соҳиби бўлсагина асл эпос намуналарини ярата олади. Бу масаланинг бир томони, иккинчи жиҳати эса, илдизи илоҳий манбага бориб тақаладиган дунёқарашнинг амалда мавжудлиги. Илоҳий таълимотга таянмаган эпос ҳамиша кемтиклигича қолади. Буюк салтанатлар барпо этган ва илоҳий таълимотдан тўла баҳра олган халқнинг эпосигина мумтоз мақомга кўтарила олади.

Бу борада биз – фахрланишга ҳақли халқмиз. “Алпомиш” ва “Гўрўғли” каби мумтоз эпосларга меросхўрмиз. Меросхўр қоровулдай гап. Хазинада нимарса бор – уруғ. Уруғни экиб ҳосилини олган қоровулдан Эгага айланади. Ана шунда От ва Зот муаммоси ҳал бўлади. Мусбат қувват Манфийга эврилади. Гўрўғлини Отга эгалигию, Зоти йўқлиги — улкан тимсол, чунки ҳеч бир халқнинг тепасига бирор авлод, насл узлуксиз келмайди. Зотлар алмашади, лекин От – ҳаёт — мангу. Улкан салтанат – От — муайян миллатга тегишли бўлиши мумкин, лекин уни шу билан чеклаш ҳам моҳиятни тор англашдир. Аслида салтанат тузувчи ва юргизувчи Гўрўғлидек алплар бағрикенглик сиёсатини юргизган толерант шахслардир. Улар ўзи мансуб “локоматив” миллат атрофига кўплаб миллатлар, эл-элатларни бирлаштириб, уларнинг бирдек камол топиши учун шарт-шароит яратади. Гўрўғли Аҳмад Сардордек маҳдуд, майда миллатчи, зотпараст эмас. Унинг салтанатида Авазхон – Гуржистондан, Ҳасанхон – Ваянгандан, Тўлакботир – Қандаҳордан, Холдорхон, Асад-Шодмон каби турли элат, уруғлар вакиллари бўлган. Қирқ йигит бирлашиб, Чамбилдек озод ва эркин ўлканинг гуллаб яшнашига ўз куч-ғайратини қўшиши учун кенг имкониятлар яратилган. Уларнинг барчаси — Чамбил фарзандлари, шу ўлка — Ватани шаъни, шарафини улуғлашни буюк бахт деб билади, Аҳмад Сардордек феъли торлик қилмайди. “Гўрўғли” туркумидаги бир қанча достонлар салтанатдаги ана шу “сардорчилик” қутқуси натижасида келиб чиққан аянчли вазиятларга бағишлангани бежиз эмас. Алал оқибат ҳар гал ҳақиқат қарор топади. Гўрўғлининг буюклиги ва суюклиги шундаки, у Аҳмад Сардорни ҳам кечира олган, унинг тўғри йўл топиши учун имкон берган. Аслида ҳар бир ишдан айб ахтарадиган одамнинг ўзида қандайдир қусур бўлади. Ҳаётда эзгулик, фазилат ва ҳикмат қидириб яшаш саодати ҳаммага ҳам насиб этмаган. Уларни топиш, амалда намойиш этиш осон эмас. Эзгулик, фазилат қумдаги олтин заррасига ўхшайди. Заррани қумдан ажратиш учун қанчалар захмат чекиш керак. Бу қум-ку, деб қўл силтаб кетишдан осони йўқ. Комиллик йўлидаги одам олтин ажратувчидир. Алп ана шундай бағрикенг Шахсдир. Инсон Одам мақомидан қуйи эниб, маҳлуқ мақомида туғилади ва унга яна Одам мақомида камолга эришиш имкони берилади. Ким ушбу мақомга эриша олса, Одамдир. Бу йўлда на жинс, на ирқу миллат, на касбу кор, на бойлигу мартаба тўсиқ эмас. Алплар тузган салтанат кўпчиликнинг Одам бўлишига хизмат қилган.

Ватан ва мамлакат тақдири, шаъни, шавкати билан нафас олувчи Эрлар бор экан, бу салтанат завол топмайди. Гўрўғли шундай Эр эди. Гўрўғлининг ўйи, сўзи, амали Чамбил билан боғлиқ эди. Ўйлаганинг ҳаётингга, айтганинг, амалинг тақдирингга айланади. Эпос — халқнинг бадиий тақдирномасидир.

Эпоснинг сабоғи кўп. Эпосни ўқиб, уқиб ўтмиш, бугун, келажакнинг моҳиятини тушуна борасиз.

— Ўтган асрнинг охирларида “Халқ оғзаки ижоди — фольклорнинг куни битди, замона зайлига дош беролмади, ўлди” қабилидаги гаплар кўп айтилган эди. Бугун ҳам эшитиш мумкин бўлган бундай афсус-надоматларга Сиз нима деб жавоб берган бўлардингиз? Ростдан ҳам, ҳозирги цивилизация фольклорни унинг яшаб қолиши ва ривож топиши учун зарур шарт-шароитлардан маҳрум этиб қўймаяптими?

— Cаволга жавоб беришдан аввал бир масалага тўхталиб ўтиш лозим. Бу — фольклорнинг халқ ижоди, коллектив ижод экани масаласидир. “Коллектив ижод”ни кўпчиликнинг бир жойга тўпланиб, муайян асарни ҳашар йўли билан яратиши, деб тушуниш ноўрин. Сўзнинг “лой”ини халқ пишитиб беради, анъана синчи халқнинг бадиий тафаккурида шаклланади. Халқ – сўз ва анъана “мардикори”. Ижодкор – уста. Уста “иморат”ни ана шу “синч”га таяниб бунёд этади. Халқ вакили кўнглини очар экан, ўз фикрини баён этишда тайёр қолиплардан ўз ҳоли, ҳолатига мослаб фойдаланади. Ижодкор – бахши-шоир эса уларни бир ўзанга солиб, бадиий воқеликда жилолантиради, санъат иқлимига олиб ўтади. Фольклорнинг коллектив ижод экани ана шунда.

Ҳар қандай ижодкор, у қанчалик фавқулодда талант ва иқтидор соҳиби бўлмасин, фольклордаги каби тўкис анъана яратиши қийин. Индивидуал ижод аҳли анъанага янги қувват бағишлаши, уни янада такомиллаштириши мумкин. Анъана халқ бадиий тафаккурида пишиб етилади, авлоддан авлодга ўтади. Бу жараёнда анъаналарнинг илдизлари жуда қадимга бориб тақалади. Улкан билимдан баҳра олади.

ХХ асрнинг аввалигача бизда коллектив ижод билан боғлиқ жараёнлар деярли узликсиз давом этиб келган. Ўтган асрдаги кескин ўзгаришлар, аср сўнгида бошланган ва ҳамон жадал давом этаётган глобаллашув сингари оламшумул жараёнлар нафақат ўзбеклар, балки бутун сайёрамиз аҳли тафаккуридаги туб янгиланишларга сабаб бўлди.

Бугунги кунда фольклорнинг барча жанрлари қаторида эпос ижроси ҳам ўзгарди. Шу ўринда Ўзбекистон Халқ бахшиси Абдуназар Поёнов айтган бир фикрни келтириш ўринли: “Ўтган асрнинг 80-йиллари Мамарайим Қобил деган бахши айтган эди: Илгариги бахшиларнинг овози кўкракдан паст – қориндан чиқарди, кейингилар кўкракка бўйин бирлашган жойдан айтадиган бўлди. Сизлар кекирдакдан айтаяпсизлар, эндигилар танглайдан куйлаяпти”. Чиндан-да, Шоберди бахши билан эстрада хонандаси Маҳмуд Номозов ижроси яқин келиб қолгани сир эмас. Хоразм бахшичилигида бу ҳолат аввалроқ бошланган эди. Бахшичилик санъатида ижрочининг ички овоздан ташқи овозга ўтишини шунчаки ҳавас меваси деб бўлмайди. Фольклоршунослик жиддий ўрганиши лозим бўлган мураккаб жараён. Бу ўринда оҳангнинг замон талаб этаётган мароми (темпи) ва бошқа омилларни ҳам илмий тадқиқ этиб, тегишли хулосаларга келиш фурсати етди. “Халқ оғзаки ижоди, фольклорнинг куни битди, замона зайлига дош беролмади, ўлди” деб хулоса чиқаришга асло шошилмаслик лозим. Фольклор янгича яшаш шаклига кириб бормоқда. Негаки, талаб ва эҳтиёж бор экан, у яшайверади. Ижодкор халқимизда эса бундай эҳтиёж ва талаб катта.

Фольклорнинг таянчларидан бири — халқ тилидир. Бугунги халқ тили билан ўтган аср ўрталаригача яшаган улуснинг тили ўртасида катта фарқни сезиш учун мутахассис бўлиш шарт эмас. Эндиликда халқ тили ва адабий тил тобора яқинлашиб бормоқда. Адабий тилда ҳар бир тушунчанинг аниқ ифодачиси халқ тилидан кўра кўпроқ. Халқ тилидаги образлилик бу кемтикни тўлдиради. Қўрғон достончилик муҳитида ўсиб, улғайган момонинг тилига диққат қилинг: “Худойимга ёзмайин, худо-ё, гуноҳим тўкилсин, назар тушган, назаркарданинг боласиман. Хилу хуштим, етти пуштим қўлласин! Менам, унча-мунчанинг боласи эмасман. Кўрган одам ҳавас қилган, чувлаб ётган эл эдим, чалқиб ётган кўл эдим, қараганни қўрқитган, қарамаганни беркитган небир акаларим бор эди, ўлим келиб хўрлади. Худо қилди, меҳрибондан жудо қилди. Товда юрган бўри эдим, сувлотга тушмай қўй бўлдим, ўлим олдида хўр бўлдим, Худо-ё, энди болаларим омон бўлсин!” Бугун бу хил қуйма фикрлару сўзларни кам эшитасиз. Чунки оғзаки анъаналарда узилиш, янада тўғрироғи, умумийлик, ҳатто бир хиллик пайдо бўлаётир. Бунда оммавий ахборот воситаларининг таъсири ҳам йўқ эмас. Анъаналар барқарор келган муҳитда тингловчи, куйловчи баробар ижод қилади. Эндиликда, авваллари фольклорга юклатилган миссияни ижоднинг янги шаклдаги турлари эгаллаётир. Фольклор эса оммавий ижродан саҳнага кўчиб улгирди ва саҳна талабларига мослашмоқда. Бугун фольклордан мумтоз давр намуналарини кутиш қийин. Шу боис фольклорнинг мумтоз даври ўтмишга айланмоқда, дейиш мумкин.

— Сиз сценарийнавис сифатида ҳам ўз қаламингизни муваффақиятли синаб кўргансиз. Таниқли кинорежиссёр Қамара Камолова билан ижодий ҳамкорликда яратилган “Йўл бўлсин” фильмингиз Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофотига сазовор бўлган эди. Киносанъаткорлар билан самарали бошланган бундай ҳамкорлик сўнгги пайтда бироз сусайганга ўхшайди. Сабаблари нимада? Яна бир гап: экран санъатига дахдор мутахассис сифатида айтинг-чи, миллий киномизнинг янада ривожлантириш учун нималар қилмоқ керак?

— Халқ қўшиқларидаги рамз ва тимсолларга эътибор берсак, ажойиб манзараларга дуч келамиз. Масалан, халқ қўшиғидаги “Олма отдим отганга”, дейилган мисра мағзида, мени севганни севдим, деган иқрор мужассам. “Тол ёғочни ўтга солдим, мен уни куймас дедим” сатрларида лирик қаҳрамоннинг, мени севаман деган йигитни синаб кўрдим, деб чеккан изтироби ўз ифодасини топган. Халқ қўшиқларида олма – севги, фарзанд; шафтоли – ўткинчи муҳаббат; тол – йигит; ғоз – хўшхабар; ўрдак – туҳмат, шумхабар ва ҳоказо туб ўзак рамзий маъноларга эга. Қўшиққа рамз калитини солсангиз, ҳайратингиз ортиб, ўз кўнглингизни гўё қайтадан кашф этасиз, халқона тафаккур хазинасига ошно бўласиз. “Йўл бўлсин” фильмининг сценарийси ана шу хазинадаги рамзларни кино тилида қайта жонлантириш асосига қурилган. Халқ қўшиқлари асосан тўртликлардан ташкил топгани каби бу ердаги ҳар бир саҳна тўртлик шаклини олиши, тасвир ортидаги қўшиқлар воқеаларни бойитиши, экрандаги ҳар бир ҳаракат, ранг, оҳанг уйғунлашиб, халқона рамзлар воситасида асосий ғояни ифодалашга хизмат қилиши керак эди. Картинада маросимларни кўрсатиш мақсади бўлмаган, маросимларни борлигича тасвирга олиш, шарҳлаш -ҳужжатли фильмнинг иши. Бизда маросимларга ижодий ёндашилиб, янгича талқин берилган, уларга бадиий юк юкланган эди. Бизнинг бу эзгу ниятимиз, интилишимиз ўзини оқлаган, деб ўйлайман. Кинода, театрда ҳаракат сўзни айнан такрорламаслиги, уни тўлдириб янги иқлимга олиб чиқиши керак. Олайлик, сўз — нутқ кўза кўтарган қиз ҳақида гапирса, ҳаракат уни такрорласа, бунинг нима қизиғи бор? Бу оддий тақлид, тақлидда образ “очилмайди”, унинг бадиийлик кучи синади.

Энди, ҳамкорликнинг сусайиши масаласига келсак, бу менинг секин ишлашим билан ҳам боғлиқ бўлса керак. Киночи дўстларимга “Мезон” деб номланган сценарийни топширганман. Бу фильм ҳам “Йўл бўлсин” усулига яқин, фақат образлар мумтоз адабиётга боғлиқ ва унда асосий “юк” мақом наволари, ашулаларига юкланган. Фильмни ким суратга олади, билмайман.

“Миллий киномизни янада ривожлантириш учун нималар қилиш керак?” деган масала нафақат мутахассислар, балки барчани ўйлантириши табиий. Менинг “олтин давр” келишига некбинларча ишончим комил. Бу ишонч улкан мерос соҳиби бўлган янги авлод етилиб келаётганига, эпос қонуниятлари сабоғидан уққанларимга таянади.

Кинода ҳам санъатнинг барча турлари каби йўллар, усуллар, талқинлар қанча кўп бўлса, ривожланиш шунча тезлашади. Ҳатто “хонтахта” деб аталаётган анчайин анъанавийроқ фильмларнинг ҳам ўз ўрни, мухлиси бор. Фақат кўзланган манзил битта бўлиши шарт. Тақлидлардан холи, ўзбекнинг тафаккур тарзини намоён этувчи, чинакам санъат намуналарини яратишга интилиш керак, тамом-вассалом.

— Гап кинога бориб тақалган экан, миллий эпосимизнинг ноёб дурдоналарини экранлаштириш масаласига тўхталмасдан ўтишимиз қийин. Биз достончилик бобида кўп халқлар ҳавас қилса арзигулик ғоят қадимий ва улкан бойлик ворисларимиз. Ана шу достонлар асосида фильмлар суратга олиш замон талабларидан жуда орқада қолаётир. Балки бунда фольклоршуносларнинг ҳам айби бордир? Ушбу соҳада имкониятларни кенгроқ кўламда ишга солиш фурсати етмадимикан? Ўшанда фарзандларимиз ўзга халқларнинг Жумонгга ўхшаш қаҳрамонларига ҳавас қилиб юрмаган бўлармиди?

— Аваллари кинофильм томоша қилиш учун кинотеатрга боришга мажбур эдик, эндиликда у ҳар бир кишининг уйига кириб келди. Истаган фильмингизни ён ётиб — ёнбош ётиб томоша қилиш имконига эгасиз. Бир кунда телевизор орқали турли жанрлардаги ўнлаб фильмлар намойиш этилишини назарда тутиб, ҳисоб-китобини ўзингиз қилиб олаверинг. Халқ онгига йиллар давомида сингишмаган дунёқарашни кино бир зумда сингдиради. Бу жараёнда “қозон” эгаларининг оти ўзади. Мультфилм, илмий-оммабоб, бадиий фильмлар ва сериалларда кимнинг қўшиғи куйланса, омма шуни қайтаради. Корейслар ўз тарихининг йилт этган чўғидан гулханлар ясаб, ҳаммани ишонтирмоқда. Болаларимиз Жумонман, деб айтаётган бўлса, уларни айблаш инсофдан эмас. Инсон, айниқса, ёшлар табиатан ибрат ахтаради, суянишга мойил. Ибрат унинг қаддини ростлаб олишига ёрдам беради. Бугунги авлод кўнглига, талабига мос жавобни – ибратни биз кўрсатиб бермасак, уларнинг ҳаваси бегона суянчиқларни ўзлаштириб, таскин топаверади.

Катта дарахтнинг айби, соясининг катталигида.
Баланд тоғ олдидаги одам кўринмайди. Тоғ тепасига чиқилса, олам унинг кафтига кўчади.

Биз қадимий тарихимиз, улуғ сиймоларимиз, бой фольклор ва адабиётимиз соясида қолиб кетаётгандаймиз. Биргина тарихимизни олиб қарайлик. Узоқ ўтмишимизда Афросиёб – Алп эр Тўнға деган улуғ зот ўтган. У Фирдавсийнинг “Шаҳнома”сида Турон подшоси деб таърифланган. Эрон шаҳзодаси – Сиёвуш отасидан аразлаб, унинг ёнига паноҳ излаб келади. Афрасиёб Сиёвушга қизи Қосни никоҳлаб беради, ҳомийлик қилади. Афросиёбнинг укасига бу ишлар ёқмайди. Унинг қутқуси билан Сиёвуш ўлдирилади. Бу воқеалар Гўрўғлининг асранди ўғли Аваз ва тоғаси Аҳмад Сардор муносабатларига жуда уйғун. Эпос Афросиёб, Сиёвуш демайди, лекин воқелик моҳиятини рамзий кўринишда, бадиий талқинларда бахши-шоир барча даврларга ростлаб куйлаган. Бундан минг йил олдин юрт кезиб, ватан ва халқ шаъни учун куйиниб ўртанган яна бир аллома – Маҳмуд Қошғарий Афросиёб – Алп эр Тўнға ҳақидаги қўшиқларни ўз луғатида келтириб, элнинг унга бўлган муҳаббатини ёдга солган. ХХ аср аввалида бошқа бир аллома Абдурауф Фитрат бу қўшиқларни жамлаб, Алп эр Тўнға ҳақидаги тасаввурларни тиниқлаштиришга интилган. Энди ўйлаб қарайлик, Алп эр Тўнға – Афросиёб ҳақида фильм яратилса, тарихимизнинг қоронғу йўллари қанчалар ёришган ва кенг омма онгида бу улуғ сиймо қайта қад тиклаш баробарида шаъну шавкатимиз қанчалар юксалган бўлар эди. Ўсиб, камол топиб келаётган ёш авлодга ибрат намунасини кўрсатган бўлар эдик.

Маҳмуд Қошғарий ҳам шунчаки тилшунос олим эмас эди. “Араб тили билан икки улоқчи от сингари тенг пойга қилиб ўзиб бораётган турк тилини тўлароқ ёритиш”ни мақсад қилиб, барча турк қавмлари яшаган ҳудудларни айланиб, қувончу алам тортган, кўнгли фахру ифтихорга тўлган синчи шахснинг луғатида сўз ва унинг маънолари шунчаки келмайди. “Туркийлар туркча билмайдиганларни “сумлим” дейдилар, чунончи араблар арабча билмайдиганларни “ажам” деганлари каби бу асосдир. Агар арабчани сўнг билса ҳам араблар ҳар вақт уни ажам деяверадилар. Лекин туркийларда ундай эмас. Туркчани билганларидан кейинги ҳолда сумлим демайдилар. У сумлимликдан қутилади” каби кузатишларида хасос социологни кўрсак, бошқа ўринларда элшунос, тарихчи, адабиётшунос, фольклоршунос, диншунос, адиб ва файласуф, энг асосийси Ватан қайғуси билан ўртанган Инсоннинг сиймоси намоён бўлади. Мана киночилар учун ноёб тақдир. Ибрат бўлувчи бу хил Шахслар тарихимизнинг ҳар бир даврида, барча соҳаларда юзлаб топилади.

Фольклорни, хусусан халқ достонларимизни кинога ўтказиш алоҳида мавзу. Саксонинчи йилларнинг боши эди. Ёзувчилар уюшмасида катта йиғин бўлди. Шунда бир йигит чиқиб, ёзувчи ижод қилишни эртаклардан ўрганиши керак, деб анча гапирди. Кўпчиликка бу нотаниш боланинг гапи эриш туюлди. Бу гапни кўзга кўринган бирор-бир арбоб айтса балки эътиборга олинарди… Аслида бола ҳақ гапларни айтарди. Эртакларда Ҳикмат ўзига хос ифода топади. Эҳтимол йигит ёзишни эртаклардан ўрганайлик, деб куйинганда ана шу жиҳатларни назарда тутгандир. Шу йигитнинг минбарда хиёл эгилиб, қўлини олдинга чўзганича сўзлаётган ҳолати ҳали-ҳамон кўз ўнгимда. Жамоат йигитнинг сўзларига беписанд қарагани каби эртаклар сиридан ҳам воқиф бўлмаётир. Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ, дейишади.

Деҳқон ерга дон сочар экан, қайси уруғи унишини аниқ билмайди. Лекин ҳосилидан умид қилади. Мурод — ҳосилда… Ижодкор ҳам умидли банда. Санъат деҳқони, сўз миришкори. Шундай экан, халққа етказилмаган асар пишмаган, мўлжалдаги ҳосил қатори… “Гўрўғли” достонлари асосида сценарий ёзиш режада яшаяпти. Насиб этса, амалга ошар. Аслида “Этнос ва эпос” китоби “Алпомиш” достонини, умуман, эпос моҳиятини киночиларга ҳам кенгроқ англатиш учун ёзилган эди. Эпоснинг, фольклорнинг моҳиятини англамай туриб, уни санъатнинг бошқа турларига олиб ўтиб бўлмайди. Бизда ҳодисанинг сиртида юриб фикрлашга мойил мутахассислар кўп. Натижада бажарилган иш ҳам “сирт”да қолиб кетади.

Моҳиятга қанча яқин келинса, ўзлик сари шунчалик яқин борилади. Қадимгиларнинг ҳикмати уқтиради: “Ўзингда ўзлигингни англа!” Ўзи бўлиб яшаган инсон борки, Ўзи, Изи мавжуддир.

Манба: “Тафаккур” журнали, 2015 йил 1-сон

Шомирза ТУРДИМОВ
АЛПОМИШ ВА ОТАБЕК

Абдулла Қодирийнинг ёзувчилик таланти, бадиий салоҳияти “Ўткан кунлар” ва “Меҳробдан чаён” романларида намоён бўлган. Ёзувчи бу асарларида ўз олдига қўйган мақсадига анъанавий адабиёт ва халқ бадиий тафаккур тарзини янги ўзан — реалистик баён усулига ўтказиш орқали эришган. Юзага келган шарт-шароит, ёзувчининг ички сезгилари анъанавий халқ эпосининг мағзини янгилаш имконини берган.

Халқ эпоси хотира ва орзу чегарасида туғилади. Чунки эпос таназзул ­авлодларининг ижоди саналади. Халқ таназзулдан чиқиш учун ибрат ахтаради ва хотирасида ярқ этиб кўринган ибрат мисолини топиб, уни барчага бирдек етиб борадиган тайёр эпик қолипларда баён этади.

Абдулла Қодирий ушбу қонуният ва заруратни дилдан ҳис этган. Энг муҳим жиҳат — эскирган ифода воситаси ўрнига замон билан мос келувчи янгисини яратиш эҳтиёжини ақл билан англаб янги шакл — роман жанрига мурожаат қилган. «Ўткан кунлар» ўз замонининг янги шаклга кирган эпосидир.

Инсониятнинг адабий эстетик тафаккури ривожида мифлар, мифлар замиридан эпос ва эпос асосидан роман пайдо бўлганлиги айтилади. Қодирийнинг интуитив равишда ушбу йўлга келиши зарурият, табиий эҳтиёждан туғилган. Ҳар бир бадиий-эстетик янгиланиш ана шу табиий эҳтиёж ва талабдан пайдо бўлиши ўзгармас қонундир. Мумтоз эпоснинг қаҳрамонлик турида эпос ва этнос масаласи бош мақсад ҳисобланади ва бу мазмун сиртқи баён ботинида келади. Айни ҳолатни «Ўткан кунлар» романида ҳам кўрамиз. «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён» романлари воқеалари сиртдан севги қиссаларига ўхшаса-да, уларнинг замирида Ватан тақдири, Ватан қайғуси ётади.

Сиртдан қаралса, «Ўткан кунлар» романида Отабек билан Кумушнинг севгиси етакчи мавзудек тасаввур уйғотади. Лекин нима учун адиб катта нуфузга эга ота-онанинг ёлғиз фарзанди бўлган Отабекни «ўзбошимчалик» билан хизматкор — қули Ҳасанали бошчилигида Марғилондан уйлантирмоқда? Нега Отабек ота-онасидан рози-ризолик олмай ўз йўриғида иш тутмоқда? Тўғри, Отабек қизни бир бора кўриб ёқтирди. Кумуш ҳам уни кўриб пинҳона кўнгил қўйган, лекин у куёвнинг айнан ўша ўзи ёқтирган йигит эканлигини тўй оқшомидагина билди. Асардаги муҳаббат мавзуси анъанавий — бир-бирини кўриб: «Мен сени яхши кўраман, сен мени яхши кўр, деб ёниб-куйиш» қолипига тушмайди. Кумушнинг йигит ҳақидаги тасаввурлари пинҳон, умуман, унинг кимгадир тегиши кераклиги учун, ота-она хоҳиши, деб келин либосини кийиб чимилдиққа киргани айни ҳақиқат. Унинг кўнгли ариқ лабида бир бор нигоҳи тушган йигитга боғланган бўлса-да, буни ошкор эта билмайди. Куёвнинг айнан ўша йигит бўлиб чиқиши чинданда «кутилмаган бахт» ва ҳамманинг наздида «киройи куёвинг шундоғ бўлса», деб ҳавас қилгулик бўлди. Отабек уйланганидан кейин Ҳомиднинг қутқуси билан дор тагига борди. Тошкент томонларда эса, қўзғолон бошланди. Ҳасанали нажот истаб Тошкентга, Кумуш қайнотасининг хати билан хонлик идорасига мурожаат қилди. Отабек ва кутидор дор тагидан омон қайтишади. Лекин Ўзбек ойим босим ўтказиб, Отабекка Зайнабни олиб беради. Орада яна Ҳомиднинг туҳмати билан Отабек Кумушдан вақтинча айрилади. Отабек Марғилон ва Тошкент орасида қатнаб, Ҳомид хатаридан қутулади. Уста Алим воситачилигида ҳақиқат ошкор бўлиб, Отабек ва Кумуш ярашадилар. Орада қипчоқ қирғини бўлиб ўтади. Кумуш Марғилондан Тошкентга келгач, бу оила Кумушни ўзларининг ҳақиқий келини сифатида қабул қилади. Кундошлик куйигига чидай олмаган Зайнаб Кумушни заҳарлайди. Кумушдан қолган ўғилни Ёдгор атайдилар. Талоқ олган Зайнаб савдойи бўлиб қолади. Отабек Авлиёотада ўрис босқинчиларига қарши кечган жангда шаҳид кетади. Роман якунида ёзувчи томонидан қуйидаги изоҳ берилган: «Кейинги Марғилон боришимда яқин ўртоқлардан Ёдгорбек тўғрисида суриштириб билдим: Ёдгорбек ушбу ­асрнинг ўн тўққиз ва йигирманчи очлиқ йиллари миёнасида вафот қилиб, ундан икки ўғил қолибдир. Ўғилларидан биттаси бу кунда Марғилоннинг масъул ишчиларидан бўлиб, иккинчиси… Бу кунда ному нишонсиз, ўлук-тириги маълум эмас, дейдилар».

Биз юқорида қўйган саволлар, асарнинг қисқача тафсилоти ва асар сўнгида берилган изоҳ «Ўткан кунлар» романи замиридаги мазмуннинг ойдинлашувига ёрдам беради. Абдулла Қодирий Отабекнинг «ўзбошимчалик» билан кўнгли истаган қизга уйланиш воқеасига катта ижтимоий маъно юклаган. Сиртдан муҳаббат тасвири бўлган бу воқеа Отабек яшаган даврдаги илғор фикрли ёшларнинг Ватан қайғусини ифодалайди ва уларнинг бу йўлдаги курашларини бадиий акс эттиради. Чунки Отабеклардаги Ватан қайғуси катта авлод — Юсуфбек ҳожилар кайғусидан фарқли эди. Отабеклар юрт озодлиги ва келажагини ўйлаб куйинганлар. Бу ўринда ирим-сиримлар оламида ўралашиб қолган Ўзбек ойимлар ҳақида гап-сўз бўлиши мумкин эмас. Отабекларнинг ўй-хаёллари уларнинг ҳатто тушига ҳам кирган эмас. Лекин Отабеклар истаги халқнинг кўнгил тубида пинҳон бўлса-да, очиқ-ошкор айтилган эмас эди. Халқ Кумуш сингари кўникмалар бўғовидан «ота-она» — хон ва беклар тизгинидан четга чиқа билмас эди. Бу пинҳонлик Кумушнинг Отабекка бўлган майли орқали билдирилган. «Кутилмаган бахт» ушбу пинҳона муҳаббатнинг қовушуви бўлиб юзага чиққан. Аммо бу ҳаракат ғунчалигидаёқ Ҳомидларнинг чиркин истак-хоҳишлари билан хавф остида қолади. Ҳомидлар ким эди? Унинг ички қиёфаси китобда Ҳомид билан Раҳматнинг сўзлашувидан ойдинлашади.

Тумшуғидан нарини кўрмайдиган, нафсининг қули бўлган ва қамчисидан қон томиши билан мақтаниб, ўзини эр санайдиган, ибтидоий фикрли одамлар тоифасининг вакили бўлмиш ҳомидлар сабаб юрт бошига кўп балолар ёғди. Ҳомидлар сабаб Кумуш — энди уйғониб келаётган халқ оммаси ва Отабек — ягона, маърифатли, озод, ҳур фикрли авлод вакилларининг орзу-истаклари амалга ошмади. Ҳомиднинг «…бошлаб уйланишинг албатта ота-онанг учун бўлиб улардан ранжиб юришингни ўрни йўқ», деган сўзлари Отабекнинг ота-онасидан узоқда, улардан бесўроқ уйланиши мисолида анъаналарнинг бузилиши эканлигини илғаш қийин эмас. Отабек жорий анъаналарга зид фикрли, уйғоқ шахс. Лекин унинг бу дунёқараши ўз даврасидан четга чиқиб кенг ёйилмади. Устига устак ибтидоий истак-хоҳишлар исканжасида қолиб кетган Ўзбек ойимнинг раъйи Зайнабни Отабекка боғлади. Бу «истак-хоҳишлар» бўрони, юртда ҳомидчиликнинг кенг ёйилгани «қипчоқ қирғинлари» бўлиб, бу ўлкаларни мустамлакага айлантирди. Ушбу маънолар сатҳида олиб баҳоланса, асардаги ҳар бир образ ўз даври маълум социал қатламларининг бадиий тасвири эканлиги англанади ва роман замиридаги мазмуннинг ойдинлашувига ёрдам беради.

«Ўткан кунлар» романида тасвирланган воқеалар замиридан келиб чиқувчи маънолар Абдулла Қодирийни қалам олишга ва ушбу романни ёзишга ундаган, илҳомлантирган. Отабекнинг хатти-ҳаракатлари, тақдири тасвирида истибдод кучлари эгаллаб олиши арафасидаги Ватан фидойиларининг ҳаёти, тақдири бадиий ифодасини топган. Абдулла Қодирий ана шу «бузуқ давр» ибратини қаламга олган, халққа тимсол қилиб кўрсатган. Отабек қалбида унган Ватан муҳаббати вақт ўтиб жадидлар ҳаракати бўлиб бош кўтарди.

«Алпомиш», «Гўрўғли» каби қаҳрамонлик достонларида ҳам бўлинган, таназзулга тушган юрт тақдири ва уни ана шу фоже ҳолатдан олиб чиқувчи алп ҳаёти куйланади. Масалан, «Алпомиш» достонидаги ҳар бир образ маълум ижтимоий гуруҳнинг тимсолий образи ҳисобланади.

Шу маънода Алпомиш ва Отабек, Ойбарчин ва Кумуш, Қултой ва Ҳасанали, Бойбўри ва Юсуфбек ҳожи, Ултонтоз ва Ҳомид образлари ўртасида моҳиятан уйғунлик мавжуд.

«Алпомиш», «Гўрўғли» достонлари ва «Ўткан кунлар» романининг ботиний мазмунини қиёслаш улар ўртасида ҳайратланарли яқинликларни кўрсатади. Бу яқинлик шунчаки тасодиф меваси эмас. Абдулла Қодирийнинг ёзувчилик таланти ва «бузуқ давр” таҳлили ҳамда бадиий тафаккур ривожидаги тадрижийлик ушбу уйғунликни таъмин этган. Шу маънода «Ўткан ­кунлар»ни ўз даврининг эпоси ­дейишга ҳақлимиз.

Халқнинг асрлар давомида авлоддан-авлодга ўтиб эпик тафаккур қолипларида пишиб мумтоз шакл олган қаҳрамонлик эпосининг зуваласи Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романида янгиланган шаклда бўй кўрсатиши бу асарнинг бадиий тафаккур ривожининг қонуниятлари ўзанида пайдо бўлганлигини кўрсатади. Абдулла Қодирийнинг эпик мезонларда тафаккур қила олган улкан адиб эканлигини ва унинг ижоди бевосита халқнинг кенг кўламли эпик тафаккурига чамбарчас боғланганлигини ­исбот этади.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2014 йил 15-сон

O’CHMAS SIRA DONISH CHIROG’I
Taniqli folklorshunos olim Shomirza Turdimov
bilan jurnalist Qulman Ochilov suhbati

Shomirza Turdimov 1957 yil 13 dekabrda Samarqand viloyati Qo’shrabot tumanidagi Qo’shtamg’ali qishlog’ida tug’ilgan. 1979 yili Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor bo’limida ishlaydi. Filologiya fanlari doktori.
2007 yili “Yo’l bo’lsin” filmi stsenariysi uchun O’zbekiston Davlat mukofotini olgan.»Go’ro’g’li dostoni genezisi va tadrijiy bosqichlari», «Etnos va etos» kabi kitoblari nashr etilgan. Fol`klorga oid 200 yaqin ilmiy maqolalari O’zbekiston va chet-el ilmiy nashrlarida chop etilgan.

— Siz, mashhur baxshi-shoir Ergash Jumanbulning nevarasi, jonli fol`klor muhitida voyaga yetgansiz. Bu fol`klorga munosabatingizda ko’zga aniq ko’rinib turadi. Ta’bir joiz bo’lsa, xalq og’zaki ijodiga nainki aqlingiz, balki qalbingiz, hatto ruhiyatingiz bilan yondashasiz – uning bag’rida yashaysiz. Uzoq yillardan beri xalqimizning og’zaki ijodi, jumladan, eposiga oshno inson va olim sifatida ayting-chi, fol`klorga yaqinlik kishiga nimalar beradi?

— Odamzod nimaniki o’ziga yaqin olsa, shunga taqdirdoshlik hissini tuyadi. Kishi tanishlari, do’stu yaqini, qavmu qarindoshi, ahli oilasining quvonchu qayg’usiga sherik yashaydi. Ba’zan begonalarning tashvishi uni qiziqtirmaydi. Go’yo bunday voqea-hodisalarning unga daxli yo’qdek, o’zidan ortmaydi. Mavjud holatdan bir aybu nuqson qidirmoqchi emasman. Faqat, asl mohiyatda – Yaratganning o’lchamlarida, bularning bari bir mahrajga kelishini anglab yetganlar kam uchrashini qayd etmoqchiman, xolos. Agar Ul Zot bizning “komp`yuter”imizga ota-ona, oila, farzand, qavmu qarindosh, yoru do’st… degan rishtalar bilan bog’liq o’ziga xos “dasturlar”ni joylamaganida nima bo’lardi, bir o’ylab qaraylik. Odamzodning o’zidan ortib birovga qayishishi nechog’li ulkan muammoga aylanardi. Bu gap-so’zlardan muddao nima? Aytmoqchi bo’lganim shulki, inson qachon “tabiiy bog’liqlik rishtalari”dan yuksalib, barchaga barobar “bog’liqlik rishtasini” yarata olsa, u chinakkam komil insonga aylanadi. Ana shunda uning ko’ngli boshqa mavjudotlar to’dalashib, yagona maqsad sari intilganida erishishi mumkin bo’lgan Ulkan bilimga chambarchas bog’lanadi.

“Ulkan bilim” nima?

Ulkan bilim – Butun olam, borliqning azal-abad taqdiri dasturlashgan, uni doimiy yurutguvchining ilmlar majmuasi… Barcha tirik mavjudotga ushbu bilimning birlamchi bosqichi berilgan. Bu bosqich negizida tabiiy instinkt turadi. Faqat oliy mavjudot – insongina navbatdagi bosqichlar tizimiga o’ta oladi. Olimlar jonivorlar, hasharotlar, qushlar, baliqlarning mavsumiy va nomavsumiy ko’chishlari asnosida yo’lidan adashmay ko’zlagan manzilini to’g’ri topib borishini, to’da bo’lib harakat qilish chog’ida shakllanadigan “Ulkan bilim” bilan bog’lashadi. Yolg’iz esa ko’pincha adashishga mahum ekan. Fol`klor va xalq san’atining barcha turlari asosini, negizining tutib turuvchi an’analar, badiiy qoliplar ham Ulkan bilim mevasidir.

Insondagi birlamchi dastur ham ushbu bilim bilan bog’liq. Tanish-bilishi, do’stu yaqin, qavmu qarindosh, ahli oilasining quvonch-u qayg’usiga taqdirdoshlik hissini bizga Ulkan bilim sabog’i anglatib turadi. Inson Ulkan bilimning galdagi bosqichlariga chiqishi uchun ko’kdan ilohiy kalomlar yuborilgan. Ammo inson tabiatida azaldan adashishga moyillik bor. U anglatilganlarni o’zicha bichib, talqin etadi, nafsining xohish- istagiga moslashtirishga urinadi. O’z “haqiqat”ini joriy etishga intiladi. Shu sababli Qur’ongacha bir yuz yigirma to’rt ming yalavochga navbatma-navbat kelgan ilohiy kalomlar tahrir qilindi. Faqat Qur’oni karim yaratganning o’zgarmas so’nggi So’zi bo’lib qoldi.

Mif deb aytiluvchi dunyoqarash, tasavvur Ulkan bilimga tutash ana shu muqaddas bitiklarning ibtidodan intihosigacha insonga kelgan yo’l-yo’riq, saboq va bilimning oqavasidir. Qanday shaklda bo’lishidan qat’i nazar, miflarning mag’zida Ulkan bilimning mohiyati mujassam. Shu sababli biz miflarni Ilohiy kalomlarga bog’lab anglaymiz. Miflar dinlar izdan chiqqan joyda boshlangan. Ular insonning tabiat oldidagi qo’rquvi va ojizligining mahsuli emas.

Din va mif inson naslining ibtidosini ilk Odam va Ayolga bog’laydi. Turli xalqlarda Odam va Ayolning turlicha nomlanishini kuzatish mumkin, lekin So’z zamirida yagona tushunchalar mavjud.

Bu kungacha aniq fanlar ilmiy jihatdan isbotlagan va isbotlashga urinayotgan qonuniyatlar muqaddas bitik va miflarda aytilgan. Faqat ular fan tilida emas, bitik va mifning o’ziga xos ifoda shakli – ramz va timsollarda bayon etilgan. Ramz va timsol bitik va mif tilidir.

Biz ilm kashf etdi, qonuniyatni yaratdi, deymiz, go’yoki ilgari bu qonuniyat, hodisa, bo’lmagandek. Aslida esa mavjudlikning ayni chegarasigacha aqlimiz yetib, ilg’agan, anglagan bo’lamiz, xolos. Insonning bilimi, anglagani mavjudlikning qancha qismiga yetganu qolgani qancha, tasavvur ham qila olmaymiz. Bu holatimiz, dag’alroq tuyulsa-da, qiyoslasak chumolini tomosha qilib o’tirgan odamning, “Chumoli nimalarni anglayapti”, deyishiga o’xshaydi. Aslida chumoli ham uni tomosha qilib turgan mavjudotni qanday anglashi noma’lum… Shunday bo’lsa-da, Inson — aqlli mavjudot. U tushunishga, anglashga va bilishga intiladi. Uning imkonida ana shu baxt bor. Uni bu yo’lda qo’llab, mayoq yoqib, manzil sari boshlovchi bor.

Fol`klorga yaqinlik, istasangiz istamasangiz, Sizni, avvalo, ana shu Ulkan bilim hududiga olib kiradi. Kishini Aflotunnning “G’or” naqlida yozilgan, Qur’onning “Yosin” surasi, 8–11-oyatlarida ogoh etilgan “bo’g’ovlar”dan bo’shalib, “soyalar saltanati”dan chiqishi, nurli manzillarga yetishi uchun imkoniyatlar ochadi.

Fol`klor har bir odamning qonida bor va har qanday til ibtidosida Ulkan bilimga tegishli tushunchalar mavjud. Shunday ekan, fol`klor bizga o’zimizni, o’zligimizni anglashga yordam berishi bilan ham qimmatlidir. Fol`klor — ma’naviy ona sutidir. Ustod Hodi Zarifning “Haqiqatim xalq ichida”, degan iqrori bejiz emas.

— Sizning “Alpomish”, “Go’ro’g’li” kabi dostonlar asosida xalq og’zaki ijodining etnos tarixiga oid ma’no qatlamlariga bag’ishlangan “Etnos va epos” kitobingizni o’qigan kishi juda qiziqarli tahlil va xulosalardan bahramand bo’ladi. Shu munosabat bilan ta’kidlash joizki, deyarli barcha xalqlarning eposida bir hol — Ot va Zot muammomsiga duch kelish mumkin. Epos qahramoni – serdavlat va sersavlat alp borki, tirnoqqa zor. Go’ro’g’li kabi oti bor-u, zoti yo’q. Ushbu musibat-muammoning zamiridagi falsafaning mohiyati nimada?

— Har bir xalqni uning eposi orqali taniymiz. O’sha xalqning tarixi qanchalik qadimiyligi, ma’naviy quvvati, nimalarga qodirligini uning eposidan ham bilish mumkin. Bunda eposning ramzu timsollarga evrilgan tilini topish, anglash lozim. Tarixchi sub’ektiv fikrlashga mahkum. Chunki u — zamonasining farzandi. Zamon odami zamona zayliga tob’e. Xalq esa o’z qismati, taqdiri, o’tmishi-yu buguni, kelajagini muttasil ko’ngilidan kechirib, aql tarozusida tortib ish ko’radi. Bori ko’nglining izhori, badiiy tafakkurining hosilasi bo’lmish eposida aks etadi. Mukammal mumtoz eposga ega xalq albatta buyuk saltanatlar barpo etgan bo’ladi. Bu — olmos qonuniyat. Qozonda bori cho’michga chiqadi. Bu maydonda yo’qni bor qilib bo’lmaydi. Bu savdo bir kishilik “bozor” emas. Bir savdogarning izmiga yurmaydi. Shunday ekan, xalq yuksalish shavqini, tanazzul alamini totib, kechmishini aql va ko’ngil chig’irig’idan o’tkazib, xulosalar chiqaradigan taqdir sohibi bo’lsagina asl epos namunalarini yarata oladi. Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi jihati esa, ildizi ilohiy manbaga borib taqaladigan dunyoqarashning amalda mavjudligi. Ilohiy ta’limotga tayanmagan epos hamisha kemtikligicha qoladi. Buyuk saltanatlar barpo etgan va ilohiy ta’limotdan to’la bahra olgan xalqning eposigina mumtoz maqomga ko’tarila oladi.

Bu borada biz – faxrlanishga haqli xalqmiz. “Alpomish” va “Go’ro’g’li” kabi mumtoz eposlarga merosxo’rmiz. Merosxo’r qorovulday gap. Xazinada nimarsa bor – urug’. Urug’ni ekib hosilini olgan qorovuldan Egaga aylanadi. Ana shunda Ot va Zot muammosi hal bo’ladi. Musbat quvvat Manfiyga evriladi. Go’ro’g’lini Otga egaligiyu, Zoti yo’qligi — ulkan timsol, chunki hech bir xalqning tepasiga biror avlod, nasl uzluksiz kelmaydi. Zotlar almashadi, lekin Ot – hayot — mangu. Ulkan saltanat – Ot — muayyan millatga tegishli bo’lishi mumkin, lekin uni shu bilan cheklash ham mohiyatni tor anglashdir. Aslida saltanat tuzuvchi va yurgizuvchi Go’ro’g’lidek alplar bag’rikenglik siyosatini yurgizgan tolerant shaxslardir. Ular o’zi mansub “lokomativ” millat atrofiga ko’plab millatlar, el-elatlarni birlashtirib, ularning birdek kamol topishi uchun shart-sharoit yaratadi. Go’ro’g’li Ahmad Sardordek mahdud, mayda millatchi, zotparast emas. Uning saltanatida Avazxon – Gurjistondan, Hasanxon – Vayangandan, To’lakbotir – Qandahordan, Xoldorxon, Asad-Shodmon kabi turli elat, urug’lar vakillari bo’lgan. Qirq yigit birlashib, Chambildek ozod va erkin o’lkaning gullab yashnashiga o’z kuch-g’ayratini qo’shishi uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Ularning barchasi — Chambil farzandlari, shu o’lka — Vatani sha’ni, sharafini ulug’lashni buyuk baxt deb biladi, Ahmad Sardordek fe’li torlik qilmaydi. “Go’ro’g’li” turkumidagi bir qancha dostonlar saltanatdagi ana shu “sardorchilik” qutqusi natijasida kelib chiqqan ayanchli vaziyatlarga bag’ishlangani bejiz emas. Alal oqibat har gal haqiqat qaror topadi. Go’ro’g’lining buyukligi va suyukligi shundaki, u Ahmad Sardorni ham kechira olgan, uning to’g’ri yo’l topishi uchun imkon bergan. Aslida har bir ishdan ayb axtaradigan odamning o’zida qandaydir qusur bo’ladi. Hayotda ezgulik, fazilat va hikmat qidirib yashash saodati hammaga ham nasib etmagan. Ularni topish, amalda namoyish etish oson emas. Ezgulik, fazilat qumdagi oltin zarrasiga o’xshaydi. Zarrani qumdan ajratish uchun qanchalar zaxmat chekish kerak. Bu qum-ku, deb qo’l siltab ketishdan osoni yo’q. Komillik yo’lidagi odam oltin ajratuvchidir. Alp ana shunday bag’rikeng Shaxsdir. Inson Odam maqomidan quyi enib, mahluq maqomida tug’iladi va unga yana Odam maqomida kamolga erishish imkoni beriladi. Kim ushbu maqomga erisha olsa, Odamdir. Bu yo’lda na jins, na irqu millat, na kasbu kor, na boyligu martaba to’siq emas. Alplar tuzgan saltanat ko’pchilikning Odam bo’lishiga xizmat qilgan.

Vatan va mamlakat taqdiri, sha’ni, shavkati bilan nafas oluvchi Erlar bor ekan, bu saltanat zavol topmaydi. Go’ro’g’li shunday Er edi. Go’ro’g’lining o’yi, so’zi, amali Chambil bilan bog’liq edi. O’ylaganing hayotingga, aytganing, amaling taqdiringga aylanadi. Epos — xalqning badiiy taqdirnomasidir.

Eposning sabog’i ko’p. Eposni o’qib, uqib o’tmish, bugun, kelajakning mohiyatini tushuna borasiz.

— O’tgan asrning oxirlarida “Xalq og’zaki ijodi — fol`klorning kuni bitdi, zamona zayliga dosh berolmadi, o’ldi” qabilidagi gaplar ko’p aytilgan edi. Bugun ham eshitish mumkin bo’lgan
bunday afsus-nadomatlarga Siz nima deb javob bergan bo’lardingiz? Rostdan ham, hozirgi sivilizatsiya fol`klorni uning yashab qolishi va rivoj topishi uchun zarur shart-sharoitlardan mahrum etib qo’ymayaptimi?

— Cavolga javob berishdan avval bir masalaga to’xtalib o’tish lozim. Bu — fol`klorning xalq ijodi, kollektiv ijod ekani masalasidir. “Kollektiv ijod”ni ko’pchilikning bir joyga to’planib, muayyan asarni hashar yo’li bilan yaratishi, deb tushunish noo’rin. So’zning “loy”ini xalq pishitib beradi, an’ana sinchi xalqning badiiy tafakkurida shakllanadi. Xalq – so’z va an’ana “mardikori”. Ijodkor – usta. Usta “imorat”ni ana shu “sinch”ga tayanib bunyod etadi. Xalq vakili ko’nglini ochar ekan, o’z fikrini bayon etishda tayyor qoliplardan o’z holi, holatiga moslab foydalanadi. Ijodkor – baxshi-shoir esa ularni bir o’zanga solib, badiiy voqelikda jilolantiradi, san’at iqlimiga olib o’tadi. Fol`klorning kollektiv ijod ekani ana shunda.

Har qanday ijodkor, u qanchalik favqulodda talant va iqtidor sohibi bo’lmasin, fol`klordagi kabi to’kis an’ana yaratishi qiyin. Individual ijod ahli an’anaga yangi quvvat bag’ishlashi, uni yanada takomillashtirishi mumkin. An’ana xalq badiiy tafakkurida pishib yetiladi, avloddan avlodga o’tadi. Bu jarayonda an’analarning ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Ulkan bilimdan bahra oladi.

XX asrning avvaligacha bizda kollektiv ijod bilan bog’liq jarayonlar deyarli uzliksiz davom etib kelgan. O’tgan asrdagi keskin o’zgarishlar, asr so’ngida boshlangan va hamon jadal davom etayotgan globallashuv singari olamshumul jarayonlar nafaqat o’zbeklar, balki butun sayyoramiz ahli tafakkuridagi tub yangilanishlarga sabab bo’ldi.

Bugungi kunda fol`klorning barcha janrlari qatorida epos ijrosi ham o’zgardi. Shu o’rinda O’zbekiston Xalq baxshisi Abdunazar Poyonov aytgan bir fikrni keltirish o’rinli: “O’tgan asrning 80-yillari Mamarayim Qobil degan baxshi aytgan edi: Ilgarigi baxshilarning ovozi ko’krakdan past – qorindan chiqardi, keyingilar ko’krakka bo’yin birlashgan joydan aytadigan bo’ldi. Sizlar kekirdakdan aytayapsizlar, endigilar tanglaydan kuylayapti”. Chindan-da, Shoberdi baxshi bilan estrada xonandasi Mahmud Nomozov ijrosi yaqin kelib qolgani sir emas. Xorazm baxshichiligida bu holat avvalroq boshlangan edi. Baxshichilik san’atida ijrochining ichki ovozdan tashqi ovozga o’tishini shunchaki havas mevasi deb bo’lmaydi. Fol`klorshunoslik jiddiy o’rganishi lozim bo’lgan murakkab jarayon. Bu o’rinda ohangning zamon talab etayotgan maromi (tempi) va boshqa omillarni ham ilmiy tadqiq etib, tegishli xulosalarga kelish fursati yetdi. “Xalq og’zaki ijodi, fol`klorning kuni bitdi, zamona zayliga dosh berolmadi, o’ldi” deb xulosa chiqarishga aslo shoshilmaslik lozim. Fol`klor yangicha yashash shakliga kirib bormoqda. Negaki, talab va ehtiyoj bor ekan, u yashayveradi. Ijodkor xalqimizda esa bunday ehtiyoj va talab katta.

Fol`klorning tayanchlaridan biri — xalq tilidir. Bugungi xalq tili bilan o’tgan asr o’rtalarigacha yashagan ulusning tili o’rtasida katta farqni sezish uchun mutaxassis bo’lish shart emas. Endilikda xalq tili va adabiy til tobora yaqinlashib bormoqda. Adabiy tilda har bir tushunchaning aniq ifodachisi xalq tilidan ko’ra ko’proq. Xalq tilidagi obrazlilik bu kemtikni to’ldiradi. Qo’rg’on dostonchilik muhitida o’sib, ulg’aygan momoning tiliga diqqat qiling: “Xudoyimga yozmayin, xudo-yo, gunohim to’kilsin, nazar tushgan, nazarkardaning bolasiman. Xilu xushtim, yetti pushtim qo’llasin! Menam, uncha-munchaning bolasi emasman. Ko’rgan odam havas qilgan, chuvlab yotgan el edim, chalqib yotgan ko’l edim, qaraganni qo’rqitgan, qaramaganni berkitgan nebir akalarim bor edi, o’lim kelib xo’rladi. Xudo qildi, mehribondan judo qildi. Tovda yurgan bo’ri edim, suvlotga tushmay qo’y bo’ldim, o’lim oldida xo’r bo’ldim, Xudo-yo, endi bolalarim omon bo’lsin!” Bugun bu xil quyma fikrlaru so’zlarni kam eshitasiz. Chunki og’zaki an’analarda uzilish, yanada to’g’rirog’i, umumiylik, hatto bir xillik paydo bo’layotir. Bunda ommaviy axborot vositalarining ta’siri ham yo’q emas. An’analar barqaror kelgan muhitda tinglovchi, kuylovchi barobar ijod qiladi. Endilikda, avvallari fol`klorga yuklatilgan missiyani ijodning yangi shakldagi turlari egallayotir. Fol`klor esa ommaviy ijrodan sahnaga ko’chib ulgirdi va sahna talablariga moslashmoqda. Bugun fol`klordan mumtoz davr namunalarini kutish qiyin. Shu bois fol`klorning mumtoz davri o’tmishga aylanmoqda, deyish mumkin.

— Siz stsenariynavis sifatida ham o’z qalamingizni muvaffaqiyatli sinab ko’rgansiz. Taniqli kinorejissyor Qamara Kamolova bilan ijodiy hamkorlikda yaratilgan “Yo’l bo’lsin” fil`mingiz O’zbekiston Respublikasi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan edi. Kinosan’atkorlar bilan samarali boshlangan bunday hamkorlik so’nggi paytda biroz susayganga o’xshaydi. Sabablari nimada? Yana bir gap: ekran san’atiga daxdor mutaxassis sifatida ayting-chi, milliy kinomizning yanada rivojlantirish uchun nimalar qilmoq kerak?

— Xalq qo’shiqlaridagi ramz va timsollarga e’tibor bersak, ajoyib manzaralarga duch kelamiz. Masalan, xalq qo’shig’idagi “Olma otdim otganga”, deyilgan misra mag’zida, meni sevganni sevdim, degan iqror mujassam. “Tol yog’ochni o’tga soldim, men uni kuymas dedim” satrlarida lirik qahramonning, meni sevaman degan yigitni sinab ko’rdim, deb chekkan iztirobi o’z ifodasini topgan. Xalq qo’shiqlarida olma – sevgi, farzand; shaftoli – o’tkinchi muhabbat; tol – yigit; g’oz – xo’shxabar; o’rdak – tuhmat, shumxabar va hokazo tub o’zak ramziy ma’nolarga ega. Qo’shiqqa ramz kalitini solsangiz, hayratingiz ortib, o’z ko’nglingizni go’yo qaytadan kashf etasiz, xalqona tafakkur xazinasiga oshno bo’lasiz. “Yo’l bo’lsin” fil`mining stsenariysi ana shu xazinadagi ramzlarni kino tilida qayta jonlantirish asosiga qurilgan. Xalq qo’shiqlari asosan to’rtliklardan tashkil topgani kabi bu yerdagi har bir sahna to’rtlik shaklini olishi, tasvir ortidagi qo’shiqlar voqealarni boyitishi, ekrandagi har bir harakat, rang, ohang uyg’unlashib, xalqona ramzlar vositasida asosiy g’oyani ifodalashga xizmat qilishi kerak edi. Kartinada marosimlarni ko’rsatish maqsadi bo’lmagan, marosimlarni borligicha tasvirga olish, sharhlash -hujjatli fil`mning ishi. Bizda marosimlarga ijodiy yondashilib, yangicha talqin berilgan, ularga badiiy yuk yuklangan edi. Bizning bu ezgu niyatimiz, intilishimiz o’zini oqlagan, deb o’ylayman. Kinoda, teatrda harakat so’zni aynan takrorlamasligi, uni to’ldirib yangi iqlimga olib chiqishi kerak. Olaylik, so’z — nutq ko’za ko’targan qiz haqida gapirsa, harakat uni takrorlasa, buning nima qizig’i bor? Bu oddiy taqlid, taqlidda obraz “ochilmaydi”, uning badiiylik kuchi sinadi.

Endi, hamkorlikning susayishi masalasiga kelsak, bu mening sekin ishlashim bilan ham bog’liq bo’lsa kerak. Kinochi do’stlarimga “Mezon” deb nomlangan stsenariyni topshirganman. Bu fil`m ham “Yo’l bo’lsin” usuliga yaqin, faqat obrazlar mumtoz adabiyotga bog’liq va unda asosiy “yuk” maqom navolari, ashulalariga yuklangan. Fil`mni kim suratga oladi, bilmayman.

“Milliy kinomizni yanada rivojlantirish uchun nimalar qilish kerak?” degan masala nafaqat mutaxassislar, balki barchani o’ylantirishi tabiiy. Mening “oltin davr” kelishiga nekbinlarcha ishonchim komil. Bu ishonch ulkan meros sohibi bo’lgan yangi avlod yetilib kelayotganiga, epos qonuniyatlari sabog’idan uqqanlarimga tayanadi.

Kinoda ham san’atning barcha turlari kabi yo’llar, usullar, talqinlar qancha ko’p bo’lsa, rivojlanish shuncha tezlashadi. Hatto “xontaxta” deb atalayotgan anchayin an’anaviyroq fil`mlarning ham o’z o’rni, muxlisi bor. Faqat ko’zlangan manzil bitta bo’lishi shart. Taqlidlardan xoli, o’zbekning tafakkur tarzini namoyon etuvchi, chinakam san’at namunalarini yaratishga intilish kerak, tamom-vassalom.

— Gap kinoga borib taqalgan ekan, milliy eposimizning noyob durdonalarini ekranlashtirish masalasiga to’xtalmasdan o’tishimiz qiyin. Biz dostonchilik bobida ko’p xalqlar havas qilsa arzigulik g’oyat qadimiy va ulkan boylik vorislarimiz. Ana shu dostonlar asosida fil`mlar suratga olish zamon talablaridan juda orqada qolayotir. Balki bunda fol`klorshunoslarning ham aybi bordir? Ushbu sohada imkoniyatlarni kengroq ko’lamda ishga solish fursati yetmadimikan? O’shanda farzandlarimiz o’zga xalqlarning Jumongga o’xshash qahramonlariga havas qilib yurmagan bo’larmidi?

— Avallari kinofil`m tomosha qilish uchun kinoteatrga borishga majbur edik, endilikda u har bir kishining uyiga kirib keldi. Istagan fil`mingizni yon yotib — yonbosh yotib tomosha qilish imkoniga egasiz. Bir kunda televizor orqali turli janrlardagi o’nlab fil`mlar namoyish etilishini nazarda tutib, hisob-kitobini o’zingiz qilib olavering. Xalq ongiga yillar davomida singishmagan dunyoqarashni kino bir zumda singdiradi. Bu jarayonda “qozon” egalarining oti o’zadi. Mul`tfilm, ilmiy-ommabob, badiiy fil`mlar va seriallarda kimning qo’shig’i kuylansa, omma shuni qaytaradi. Koreyslar o’z tarixining yilt etgan cho’g’idan gulxanlar yasab, hammani ishontirmoqda. Bolalarimiz Jumonman, deb aytayotgan bo’lsa, ularni ayblash insofdan emas. Inson, ayniqsa, yoshlar tabiatan ibrat axtaradi, suyanishga moyil. Ibrat uning qaddini rostlab olishiga yordam beradi. Bugungi avlod ko’ngliga, talabiga mos javobni – ibratni biz ko’rsatib bermasak, ularning havasi begona suyanchiqlarni o’zlashtirib, taskin topaveradi.

Katta daraxtning aybi, soyasining kattaligida.
Baland tog’ oldidagi odam ko’rinmaydi. Tog’ tepasiga chiqilsa, olam uning kaftiga ko’chadi.

Biz qadimiy tariximiz, ulug’ siymolarimiz, boy fol`klor va adabiyotimiz soyasida qolib ketayotgandaymiz. Birgina tariximizni olib qaraylik. Uzoq o’tmishimizda Afrosiyob – Alp er To’ng’a degan ulug’ zot o’tgan. U Firdavsiyning “Shahnoma”sida Turon podshosi deb ta’riflangan. Eron shahzodasi – Siyovush otasidan arazlab, uning yoniga panoh izlab keladi. Afrasiyob Siyovushga qizi Qosni nikohlab beradi, homiylik qiladi. Afrosiyobning ukasiga bu ishlar yoqmaydi.Uning qutqusi bilan Siyovush o’ldiriladi. Bu voqealar Go’ro’g’lining asrandi o’g’li Avaz va tog’asi Ahmad Sardor munosabatlariga juda uyg’un. Epos Afrosiyob, Siyovush demaydi, lekin voqelik mohiyatini ramziy ko’rinishda, badiiy talqinlarda baxshi-shoir barcha davrlarga rostlab kuylagan. Bundan ming yil oldin yurt kezib, vatan va xalq sha’ni uchun kuyinib o’rtangan yana bir alloma – Mahmud Qoshg’ariy Afrosiyob – Alp er To’ng’a haqidagi qo’shiqlarni o’z lug’atida keltirib, elning unga bo’lgan muhabbatini yodga solgan. XX asr avvalida boshqa bir alloma Abdurauf Fitrat bu qo’shiqlarni jamlab, Alp er To’ng’a haqidagi tasavvurlarni tiniqlashtirishga intilgan. Endi o’ylab qaraylik, Alp er To’ng’a – Afrosiyob haqida fil`m yaratilsa, tariximizning qorong’u yo’llari qanchalar yorishgan va keng omma ongida bu ulug’ siymo qayta qad tiklash barobarida sha’nu shavkatimiz qanchalar yuksalgan bo’lar edi. O’sib, kamol topib kelayotgan yosh avlodga ibrat namunasini ko’rsatgan bo’lar edik.

Mahmud Qoshg’ariy ham shunchaki tilshunos olim emas edi. “Arab tili bilan ikki uloqchi ot singari teng poyga qilib o’zib borayotgan turk tilini to’laroq yoritish”ni maqsad qilib, barcha turk qavmlari yashagan hududlarni aylanib, quvonchu alam tortgan, ko’ngli faxru iftixorga to’lgan sinchi shaxsning lug’atida so’z va uning ma’nolari shunchaki kelmaydi. “Turkiylar turkcha bilmaydiganlarni “sumlim” deydilar, chunonchi arablar arabcha bilmaydiganlarni “ajam” deganlari kabi bu asosdir. Agar arabchani so’ng bilsa ham arablar har vaqt uni ajam deyaveradilar. Lekin turkiylarda unday emas. Turkchani bilganlaridan keyingi holda sumlim demaydilar. U sumlimlikdan qutiladi” kabi kuzatishlarida xasos sotsiologni ko’rsak, boshqa o’rinlarda elshunos, tarixchi, adabiyotshunos, fol`klorshunos, dinshunos, adib va faylasuf, eng asosiysi Vatan qayg’usi bilan o’rtangan Insonning siymosi namoyon bo’ladi. Mana kinochilar uchun noyob taqdir. Ibrat bo’luvchi bu xil Shaxslar tariximizning har bir davrida, barcha sohalarda yuzlab topiladi.

Fol`klorni, xususan xalq dostonlarimizni kinoga o’tkazish alohida mavzu. Saksoninchi yillarning boshi edi. Yozuvchilar uyushmasida katta yig’in bo’ldi. Shunda bir yigit chiqib, yozuvchi ijod qilishni ertaklardan o’rganishi kerak, deb ancha gapirdi. Ko’pchilikka bu notanish bolaning gapi erish tuyuldi. Bu gapni ko’zga ko’ringan biror-bir arbob aytsa balki e’tiborga olinardi… Aslida bola haq gaplarni aytardi. Ertaklarda Hikmat o’ziga xos ifoda topadi. Ehtimol yigit yozishni ertaklardan o’rganaylik, deb kuyinganda ana shu jihatlarni nazarda tutgandir. Shu yigitning minbarda xiyol egilib, qo’lini oldinga cho’zganicha so’zlayotgan holati hali-hamon ko’z o’ngimda. Jamoat yigitning so’zlariga bepisand qaragani kabi ertaklar siridan ham voqif bo’lmayotir. Oldingdan oqqan suvning qadri yo’q, deyishadi.

Dehqon yerga don sochar ekan, qaysi urug’i unishini aniq bilmaydi. Lekin hosilidan umid qiladi. Murod — hosilda… Ijodkor ham umidli banda. San’at dehqoni, so’z mirishkori. Shunday ekan, xalqqa yetkazilmagan asar pishmagan, mo’ljaldagi hosil qatori… “Go’ro’g’li” dostonlari asosida stsenariy yozish rejada yashayapti. Nasib etsa, amalga oshar. Aslida “Etnos va epos” kitobi “Alpomish” dostonini, umuman, epos mohiyatini kinochilarga ham kengroq anglatish uchun yozilgan edi. Eposning, fol`klorning mohiyatini anglamay turib, uni san’atning boshqa turlariga olib o’tib bo’lmaydi. Bizda hodisaning sirtida yurib fikrlashga moyil mutaxassislar ko’p. Natijada bajarilgan ish ham “sirt”da qolib ketadi.

Mohiyatga qancha yaqin kelinsa, o’zlik sari shunchalik yaqin boriladi. Qadimgilarning hikmati uqtiradi: “O’zingda o’zligingni angla!” O’zi bo’lib yashagan inson borki, O’zi, Izi mavjuddir.

Manba: “Tafakkur” jurnali, 2015 yil 1-son

Shomirza TURDIMOV
ALPOMISH VA OTABEK

Abdulla Qodiriyning yozuvchilik talanti, badiiy salohiyati “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlarida namoyon bo‘lgan. Yozuvchi bu asarlarida o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga an’anaviy adabiyot va xalq badiiy tafakkur tarzini yangi o‘zan — realistik bayon usuliga o‘tkazish orqali erishgan. Yuzaga kelgan shart-sharoit, yozuvchining ichki sezgilari an’anaviy xalq eposining mag‘zini yangilash imkonini bergan.

Xalq eposi xotira va orzu chegarasida tug‘iladi. Chunki epos tanazzul ­avlodlarining ijodi sanaladi. Xalq tanazzuldan chiqish uchun ibrat axtaradi va xotirasida yarq etib ko‘ringan ibrat misolini topib, uni barchaga birdek yetib boradigan tayyor epik qoliplarda bayon etadi.

Abdulla Qodiriy ushbu qonuniyat va zaruratni dildan his etgan. Eng muhim jihat — eskirgan ifoda vositasi o‘rniga zamon bilan mos keluvchi yangisini yaratish ehtiyojini aql bilan anglab yangi shakl — roman janriga murojaat qilgan. «O‘tkan kunlar» o‘z zamonining yangi shaklga kirgan eposidir.

Insoniyatning adabiy estetik tafakkuri rivojida miflar, miflar zamiridan epos va epos asosidan roman paydo bo‘lganligi aytiladi. Qodiriyning intuitiv ravishda ushbu yo‘lga kelishi zaruriyat, tabiiy ehtiyojdan tug‘ilgan. Har bir badiiy-estetik yangilanish ana shu tabiiy ehtiyoj va talabdan paydo bo‘lishi o‘zgarmas qonundir. Mumtoz eposning qahramonlik turida epos va etnos masalasi bosh maqsad hisoblanadi va bu mazmun sirtqi bayon botinida keladi. Ayni holatni «O‘tkan kunlar» romanida ham ko‘ramiz. «O‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon» romanlari voqealari sirtdan sevgi qissalariga o‘xshasa-da, ularning zamirida Vatan taqdiri, Vatan qayg‘usi yotadi.

Sirtdan qaralsa, «O‘tkan kunlar» romanida Otabek bilan Kumushning sevgisi yetakchi mavzudek tasavvur uyg‘otadi. Lekin nima uchun adib katta nufuzga ega ota-onaning yolg‘iz farzandi bo‘lgan Otabekni «o‘zboshimchalik» bilan xizmatkor — quli Hasanali boshchiligida Marg‘ilondan uylantirmoqda? Nega Otabek ota-onasidan rozi-rizolik olmay o‘z yo‘rig‘ida ish tutmoqda? To‘g‘ri, Otabek qizni bir bora ko‘rib yoqtirdi. Kumush ham uni ko‘rib pinhona ko‘ngil qo‘ygan, lekin u kuyovning aynan o‘sha o‘zi yoqtirgan yigit ekanligini to‘y oqshomidagina bildi. Asardagi muhabbat mavzusi an’anaviy — bir-birini ko‘rib: «Men seni yaxshi ko‘raman, sen meni yaxshi ko‘r, deb yonib-kuyish» qolipiga tushmaydi. Kumushning yigit haqidagi tasavvurlari pinhon, umuman, uning kimgadir tegishi kerakligi uchun, ota-ona xohishi, deb kelin libosini kiyib chimildiqqa kirgani ayni haqiqat. Uning ko‘ngli ariq labida bir bor nigohi tushgan yigitga bog‘langan bo‘lsa-da, buni oshkor eta bilmaydi. Kuyovning aynan o‘sha yigit bo‘lib chiqishi chindanda «kutilmagan baxt» va hammaning nazdida «kiroyi kuyoving shundog‘ bo‘lsa», deb havas qilgulik bo‘ldi. Otabek uylanganidan keyin Homidning qutqusi bilan dor tagiga bordi. Toshkent tomonlarda esa, qo‘zg‘olon boshlandi. Hasanali najot istab Toshkentga, Kumush qaynotasining xati bilan xonlik idorasiga murojaat qildi. Otabek va kutidor dor tagidan omon qaytishadi. Lekin O‘zbek oyim bosim o‘tkazib, Otabekka Zaynabni olib beradi. Orada yana Homidning tuhmati bilan Otabek Kumushdan vaqtincha ayriladi. Otabek Marg‘ilon va Toshkent orasida qatnab, Homid xataridan qutuladi. Usta Alim vositachiligida haqiqat oshkor bo‘lib, Otabek va Kumush yarashadilar. Orada qipchoq qirg‘ini bo‘lib o‘tadi. Kumush Marg‘ilondan Toshkentga kelgach, bu oila Kumushni o‘zlarining haqiqiy kelini sifatida qabul qiladi. Kundoshlik kuyigiga chiday olmagan Zaynab Kumushni zaharlaydi. Kumushdan qolgan o‘g‘ilni Yodgor ataydilar. Taloq olgan Zaynab savdoyi bo‘lib qoladi. Otabek Avliyootada o‘ris bosqinchilariga qarshi kechgan jangda shahid ketadi. Roman yakunida yozuvchi tomonidan quyidagi izoh berilgan: «Keyingi Marg‘ilon borishimda yaqin o‘rtoqlardan Yodgorbek to‘g‘risida surishtirib bildim: Yodgorbek ushbu ­asrning o‘n to‘qqiz va yigirmanchi ochliq yillari miyonasida vafot qilib, undan ikki o‘g‘il qolibdir. O‘g‘illaridan bittasi bu kunda Marg‘ilonning mas’ul ishchilaridan bo‘lib, ikkinchisi… Bu kunda nomu nishonsiz, o‘luk-tirigi ma’lum emas, deydilar».

Biz yuqorida qo‘ygan savollar, asarning qisqacha tafsiloti va asar so‘ngida berilgan izoh «O‘tkan kunlar» romani zamiridagi mazmunning oydinlashuviga yordam beradi. Abdulla Qodiriy Otabekning «o‘zboshimchalik» bilan ko‘ngli istagan qizga uylanish voqeasiga katta ijtimoiy ma’no yuklagan. Sirtdan muhabbat tasviri bo‘lgan bu voqea Otabek yashagan davrdagi ilg‘or fikrli yoshlarning Vatan qayg‘usini ifodalaydi va ularning bu yo‘ldagi kurashlarini badiiy aks ettiradi. Chunki Otabeklardagi Vatan qayg‘usi katta avlod — Yusufbek hojilar kayg‘usidan farqli edi. Otabeklar yurt ozodligi va kelajagini o‘ylab kuyinganlar. Bu o‘rinda irim-sirimlar olamida o‘ralashib qolgan O‘zbek oyimlar haqida gap-so‘z bo‘lishi mumkin emas. Otabeklarning o‘y-xayollari ularning hatto tushiga ham kirgan emas. Lekin Otabeklar istagi xalqning ko‘ngil tubida pinhon bo‘lsa-da, ochiq-oshkor aytilgan emas edi. Xalq Kumush singari ko‘nikmalar bo‘g‘ovidan «ota-ona» — xon va beklar tizginidan chetga chiqa bilmas edi. Bu pinhonlik Kumushning Otabekka bo‘lgan mayli orqali bildirilgan. «Kutilmagan baxt» ushbu pinhona muhabbatning qovushuvi bo‘lib yuzaga chiqqan. Ammo bu harakat g‘unchaligidayoq Homidlarning chirkin istak-xohishlari bilan xavf ostida qoladi. Homidlar kim edi? Uning ichki qiyofasi kitobda Homid bilan Rahmatning so‘zlashuvidan oydinlashadi.

Tumshug‘idan narini ko‘rmaydigan, nafsining quli bo‘lgan va qamchisidan qon tomishi bilan maqtanib, o‘zini er sanaydigan, ibtidoiy fikrli odamlar toifasining vakili bo‘lmish homidlar sabab yurt boshiga ko‘p balolar yog‘di. Homidlar sabab Kumush — endi uyg‘onib kelayotgan xalq ommasi va Otabek — yagona, ma’rifatli, ozod, hur fikrli avlod vakillarining orzu-istaklari amalga oshmadi. Homidning «…boshlab uylanishing albatta ota-onang uchun bo‘lib ulardan ranjib yurishingni o‘rni yo‘q», degan so‘zlari Otabekning ota-onasidan uzoqda, ulardan beso‘roq uylanishi misolida an’analarning buzilishi ekanligini ilg‘ash qiyin emas. Otabek joriy an’analarga zid fikrli, uyg‘oq shaxs. Lekin uning bu dunyoqarashi o‘z davrasidan chetga chiqib keng yoyilmadi. Ustiga ustak ibtidoiy istak-xohishlar iskanjasida qolib ketgan O‘zbek oyimning ra’yi Zaynabni Otabekka bog‘ladi. Bu «istak-xohishlar» bo‘roni, yurtda homidchilikning keng yoyilgani «qipchoq qirg‘inlari» bo‘lib, bu o‘lkalarni mustamlakaga aylantirdi. Ushbu ma’nolar sathida olib baholansa, asardagi har bir obraz o‘z davri ma’lum sotsial qatlamlarining badiiy tasviri ekanligi anglanadi va roman zamiridagi mazmunning oydinlashuviga yordam beradi.

«O‘tkan kunlar» romanida tasvirlangan voqealar zamiridan kelib chiquvchi ma’nolar Abdulla Qodiriyni qalam olishga va ushbu romanni yozishga undagan, ilhomlantirgan. Otabekning xatti-harakatlari, taqdiri tasvirida istibdod kuchlari egallab olishi arafasidagi Vatan fidoyilarining hayoti, taqdiri badiiy ifodasini topgan. Abdulla Qodiriy ana shu «buzuq davr» ibratini qalamga olgan, xalqqa timsol qilib ko‘rsatgan. Otabek qalbida ungan Vatan muhabbati vaqt o‘tib jadidlar harakati bo‘lib bosh ko‘tardi.

«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» kabi qahramonlik dostonlarida ham bo‘lingan, tanazzulga tushgan yurt taqdiri va uni ana shu foje holatdan olib chiquvchi alp hayoti kuylanadi. Masalan, «Alpomish» dostonidagi har bir obraz ma’lum ijtimoiy guruhning timsoliy obrazi hisoblanadi.

Shu ma’noda Alpomish va Otabek, Oybarchin va Kumush, Qultoy va Hasanali, Boybo‘ri va Yusufbek hoji, Ultontoz va Homid obrazlari o‘rtasida mohiyatan uyg‘unlik mavjud.

«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» dostonlari va «O‘tkan kunlar» romanining botiniy mazmunini qiyoslash ular o‘rtasida hayratlanarli yaqinliklarni ko‘rsatadi. Bu yaqinlik shunchaki tasodif mevasi emas. Abdulla Qodiriyning yozuvchilik talanti va «buzuq davr” tahlili hamda badiiy tafakkur rivojidagi tadrijiylik ushbu uyg‘unlikni ta’min etgan. Shu ma’noda «O‘tkan ­kunlar»ni o‘z davrining eposi ­deyishga haqlimiz.

Xalqning asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib epik tafakkur qoliplarida pishib mumtoz shakl olgan qahramonlik eposining zuvalasi Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanida yangilangan shaklda bo‘y ko‘rsatishi bu asarning badiiy tafakkur rivojining qonuniyatlari o‘zanida paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Abdulla Qodiriyning epik mezonlarda tafakkur qila olgan ulkan adib ekanligini va uning ijodi bevosita xalqning keng ko‘lamli epik tafakkuriga chambarchas bog‘langanligini ­isbot etadi.

Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 2014 yil 15-son