Эргаш Жуманбулбул ўғли таваллудининг 150 йиллигига

   Буюк бахши шоир, донишманд оқин Эргаш Жуманбулбулнинг ижодиёти нафақат ўзбек, балки туркий халқлар тафаккур тарихидаги мустасно ҳолатлардандир. Эргаш Жуманбулбул асарлари, энг аввало, миллий руҳ, дунёқараш, эътиқод ва ишончларнинг ҳам ҳаққоний, ҳам ҳаётий оҳангларда акс эттириши билан ибратлидир.

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
БАХШИЛАР БУЛБУЛИ

  Филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққул 1949 йил 28 мартда Бухоро вилояти Шофиркон тумани Талижа қишлоғида зиёли оиласида туғилган. Ўрта мактабдан кейин Бухоро давлат педагогика институтида таҳсил олган. 1972 йилдан ҳозирга қадар Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида фаолият қилиб келади. 1976 йили «Ўзбек адабиётида рубоий» темасида номзодлик, 1995 йили «Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва тараққиёти» мавзуида докторлик диссертациясини ҳимоя қилган.Унинг «Ўзбек адабиётида рубоий» (1981), «Увайсий шеърияти» (1982), «Бадиий сўз шукуҳи» (1987), «Занжирбанд шер қошида» (1989), «Шеърият — руҳий муносабат» (1989), «Абадият фарзандлари» (1990), «Тасаввуф ва шеърият» (1991), «Камол эт касбким…» (1991), «Ғазал соғинчи» (1991) каби йигирмадан ортиқ китоблари босилиб чиққан. Сўнгги йилларда олимнинг «Аҳмад Яссавий», «Ким нимага таянади?», «Эътиқод ва ижод», «Тасаввуф сабоқлари», «Тақдир ва тафаккур», «Мерос ва моҳият», «Ижод иқлими», «Мушоҳада ёғдуси» ва «Навоийга қайтиш» (2 жилдлик) деб номланган китоблари босмадан чиққан.

Шарқ мумтоз адабиёти тарихи узоқ, шакл ва мазмуни хилма-хил, жаҳондаги беқиёс маънавий-эстетик хазина экани маълум, албатта. Ундаги сўз, маъно, ҳақиқат дурлари, туйғу ва тушунча гавҳарларининг қиймати ҳеч қачон пасаймаслиги ҳам шубҳасиз. Бу адабиёт шахс ва эркинлик, миллат ва ватанпарварлик, дин ва руҳоният, ростлик ва шижоат каби эскирмас ғоя ва мавзуларнинг бадиий талқинларига намуна бўлиб келган. Бу адабиётни ўқиб-ўзлаштирмоқ учун чуқур билим, ўткир дид, юксак савия билан бирга шарқона заковат ва руҳониятчилик зарур. Акс ҳолда, буюк санъаткорлар шахси ва дунёқарашини ўзаро яқинлаштириб, бирлик мартабасига кўтаргувчи илҳом ва кашфнинг бош манбасини тўғри тасаввур этиб бўлмайди. Албатта, бадиий ижоднинг қайси тури ёки жанрида бўлмасин, эришиладиган натижа ва ютуқнинг сифату салмоғи истеъдод, шахсият, маслак ва маҳоратга тегишлидир. Шу маънода буюк бахши шоир, донишманд оқин Эргаш Жуманбулбулнинг ижодиёти нафақат ўзбек, балки туркий халқлар тафаккур тарихидаги мустасно ҳолатлардандир.

Эргаш Жуманбулбул асарлари, энг аввало, миллий руҳ, дунёқараш, эътиқод ва ишончларнинг ҳам ҳаққоний, ҳам ҳаётий оҳангларда акс эттириши билан ибратлидир. Унинг меросига асосланиб, миллат характери, тафаккур тарзи, муҳими, устувор миллий хислат, фазилат ва қадриятлар ҳақида ёрқин тасаввурга эга бўлиш мумкин. Ҳофиза куч-қуввати, хаёл кенглиги, диний-илоҳий мушоҳада завқи, эрк ва эркинлик салоҳиятига талабгор киши Эргаш бахши адабий меросига қанча кўп мурожаат этса, мақсадга ўшанча тезроқ ёвуқлашади. Энг асосийси, ўзининг хотира сустлиги, тасаввур ва тахайюл ночорлигидан қутқазишга бир чора топади. Менинг тасаввуримда, баъзи ирфоний ҳолатлари билан яссавия тариқатига мансуб оталарга ўхшаб кетадиган Эргаш Жуманбулбул дунёнинг оқу қора, пасту баланд тоза ва чиркин, яхши ва ёмон воқеа-ҳодисаларига ҳамиша ҳур нигоҳ билан қарай билган ботиншунос бахшидир. Шунинг учун у бошқа бахшиларга нисбатан Шарқ мумтоз шеъриятини кўнглига жуда яқин ҳис этган. Хожа Аҳмад Яссавий, Боқирғоний, Навоий, Фузулий, Шоҳ Машраб даҳосининг нури ва моҳият зиёси қайси ўзбек бахшисининг ижодиётида ёрқин тазарруҳини топган деб сўралса, ҳеч иккиланмай Эргаш Жуманбулбул номини тилга олиш ва унинг достонларига ёзма адабиёт таъсирига доир улкан олимлар профессор Ҳоди Зариф ва академик Тўра Мирзаевларнинг фикр-мулоҳазаларини назардан соқит этмаслик жоиз.

Устод Ҳоди Зарифнинг “Булбул тароналари” беш жилдлигига ёзган сўзбошидаги маълумоти бўйича, Эргаш қишлоқда эски мактабни тугатгач, отаси уни Бухоро мадрасаларидан бирига этиб жойлаштиради. Мадрасада у тожик тилини ўрганади, араб тили билан қизиқади, ҳуснихат машқ қилади. Аммо иқтисодий танглик туфайли ўқишни давом эттиролмайди. Қишлоққа қайтиб, отасининг деҳқончилик юмушларига қарашади. “Шоирлар қишлоғида, шоирлар оиласида туғилиб ўсган Эргашда, – дейди Ҳоди Зариф домла, – ёшликдан шеъриятга ҳавас уйғонди. У ҳар куни қўшиқ тинглар, шу билан бирга Навоий, Фузулий, Ҳофиз Шерозий, Абдулқодир Бедил, Машраб ва Махтумқули асарларининг кичик девонларини қунт билан ўқиб борарди”. Бу ўқиб-ўрганишлар, албатта, самарасиз кетмаган. Уларнинг айрим кўриниш ва ижодий натижалари илмда қайд этиб берилган. Олам ва одам, давр ва шахс алоқаси, инсоннинг ижтимоий турмушдаги аҳволи азалдан адабиётнинг диққат марказида бўлиб келган. Даҳр, чарх, фалак, дунё эса мумтоз адабиётда изчил бир зайлда танқидий муносабат билдирилиб кескин айбловлар ёғдирилган тимсолдир. Зеро, чарх ё фалак билан ўзини юзма-юз ҳис қилиш ижодкорга бошқача бир қатъият ва журъат бағишлаган бу ҳолат Эргаш Жуманбулбул ижодида ҳам ўз аксини топган.

Мавзунинг ниҳоятда қизиқарли ва махсус тадқиқ қилишга лойиқ кўламдорлигини таъкидлаган ҳолда, бу ўринда биз унинг ҳали эътибор қаратилмаган бир-икки нуқтасини ёритиш билан чекланамиз. “Кунтуғмиш” достонида ҳам ёридан айрилиб, ҳам икки ўғлидан жудо бўлган қаҳрамон тилидан айтилган олти байтли мухаммасда ўқиймиз:

Хонумоним бўлди чун барбод дастингдан, фалак,
Бўлмади ғамгин бу кўнглим шод дастингдан, фалак,
Қилмадинг асло дилим обод, дастингдан, фалак,
То қиёмат дод этарман, дод дастингдан, фалак,
Дод дастингдан, фалак, бедод дастингдан, фалак.

Дейди Кунтуғмиш отимни – мен Нўғайнинг хониман,
Дилбаридан ажралиб, мен бир ажаб сарсониман,
Олдириб икки кўзимни дийдаи гирёниман,
Онадан бахтиқаро туғдим – шуни ҳайрониман,
Дод дастингдан, фалак, бедод дастингдан, фалак.

“Бу бадиий парчани ўқир эканмиз, – дейди устоз Тўра Мирзаев, – классик шоир Бобораҳим Машрабнинг машҳур “Дастингдан” деган мухаммасини эслаймиз”. Ҳақиқатда ҳам шундай. Лекин унда бахшиёна нолаю фарёд мужассамлаштирган ва шоир Кунтуғмишнинг мусибат, кулфат, оҳу афғонини тўла акс эттиришнинг кутилмаган йўлини ҳам, усулини ҳам топган. Шу билан бирга ушбу мухаммас дарвешлик нуқтаи назаридан Эргаш шоирда Машраб билан руҳдошлик бўлганини ҳам тасдиқлашга хизмат қилади. Машраб ҳақида баҳс юритилганда, беихтиёр улуғ Насимий, Насимий дейилганда эса “Анал Ҳақ”чи Мансур Халлож эсланади. Қайси бир ўзбек бахшиси асарларида шу силсилага ошуфталигини кўрсатадиган далил топилади? Бизнингча, Эргаш Жуманбулбулдан бошқасида учрамайди. Унинг достонларида куйланган ишқ-муҳаббат инсон қалбини, энг аввало, худбинлик ва майдакашлик, маҳдудлик ва мақсадсизлик, беномуслик ва ориятсизлик офатларидан тозалайди деса ғалат бўлмайди. Эргаш шоир кучли ва фаол, толмас ва курашчи шахс эркини дор ишқи мақомига кўтарган ягона оқиндир. Хўш, дор ишқи ибораси нимани билдиради?

Маълумки буюк ҳақшунос мутасаввиф Мансур Ҳаллож жоҳил шариат пешволари, сиёсат жаллодлари ҳукм-фармойиши билан дорга осилгандан сўнг Шарқ тасаввуф адабиётида дор севгиси ёки дор ишқи деган тушунча пайдо бўлган. Бадиий ижодда мазкур таъбирдан чин ошиқлик, сидқу содиқлик, эранлик, олий жонбозлик тимсоли сифатида фойдаланилган Эргаш Жуманбулбул форсий ва туркий тилдаги тасаввуф адабиёти, жумладан, Мансур Ҳаллож тақдирига бағишланган асарлардан ҳам хабардор бўлганлиги боис мана бундай мисраларни тўқиган:

Қаладин қалампир юклар қалачи,
Дурдонадин анбар тоғнинг оғочи,
“Анал –Ҳақ” деб Мансур сенга осилди,
Ассалом алайкум, дорнинг оғочи.

Шонаман таралар қизларнинг сочи,
Мадад қилинг, Бобо Занги подачи,
“Анал-Ҳақ” деб Мансур сенга осилди,
Ассалом алайкум, дорнинг оғочи…

Мансур осилган дор ҳурмати уни шарафлаб, унга салом бераётган қаҳрамон бир алп йигит ёки вужудида шижоат жўшган эркак эмас, балки Холбека исмли аёл эканига нима дейсиз? Айнан Холбекага монанд муслима образи ёзма адабиётда борлигини мен билмайман.

Хожа Аҳмад Яссавий ҳикматларидан бирида “Анал-Ҳақ”нинг маънисини билмас нодон, Доно керак бу йўлларда поки мардон”, дейди. Бундай зотлар ҳозир ҳам кўп эмас.

Демак, мазкур мураккаб ва мунозарали тушунчанинг Эргаш Жуманбулбул томонидан ҳам диний-тасаввуфий жиҳатдан, ҳам ҳаётий ва амалий ҳолат юзасидан бехато ифодаланиши алоҳида тадқиқ ва шарҳга муҳтож ҳодисадир. Буни Ходи Зарифнинг “Ўзбек халқ достонларида хотин-қизлар образининг юксак даражада ақл-идрок, садоқат ва матонат соҳиби сифатида тасвирланиши фақатгина Тилла кампир ва Эргаш Жуманбулбул ўғиллари муҳитида учрайди”, деган фикрлари ҳам қўллаб-қувватлайди. Баъзиси бугун пажмурда, айримлари сўник, бошқа бирлари қарийб кераксиз ҳолга етай деб қолган қанчадан-қанча туйғу, хислат ва ноёб сифатлар Эргаш Жуманбулбул асарларида қадимий ҳолида сақланиб турибди. Имкон етгуни қадар уларга китобий нигоҳ билан қарашдан қочиш ва кечиш лозим. Икки оғиз гап шу хусусда.

Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларидан кейин халқимизда миллий шуурнинг янгидан уйғониши ва ўзликни идрок этиш жараёни бошланганди. Абдулла Орипов баъзи шоир ва мунаққидларни талмовсираттган “Генетика” шеърида асрлар мобайнида авлодлар қонида оқиб келган “буюк боболарнинг турфа хислати” ва фазилатларидан баҳс юритиб, аммо йироқ авлодларга бизлардан қай бир хислатимиз мерос қолади деагн саволни ўртага ташлайди. Ва нурга, зиёга, ҳақ ва ҳақиқатга ташна яшаб ўтганлар номидан:

Йироқ авлодларга бизлардан бешак,
Буюк бардошимиз қолғуси ахир, –

дейди. Аср сўнгига келиб эса шу бардош ва сабот ҳам қуллик, мутелик ва шахснинг емрилиш кулфатига айланди. Фольклоршунос олимларимиз аждодларга хос бўлган мардлик, қаҳрамонлик, алплик, ватанпарварлик ҳиссиётларининг халқ ижодиётидаги тараннуми хусусида фахру ифтихорга тўлиб ёзишган, ҳамон ёзишмоқда. Бу – яхши, албатта. Фақат яхшимас, мутлақо хавф-хатарсиз иш. Лекин Абдулла Орифнинг “Генитика”сидагидай ўша туйғу ва хислатларнинг асрлар ўтган сайин сусайиб, тождор турнадай камайиб боришига ҳам диққат қаратилса, оғзаки адабиётимизнинг тарбиявий, замонавий куч-қуввати ўз-ўзидан жонланиб, миқёс касб этиб боради. Шу маънода Эргаш Жуманбулбулнинг буюк шахсиятига қизиқиш ҳамда муаззам адабий меросини ўқиб-ўрганиш ҳар қандай қийин, ҳар қанақа зиддиятли шароит ёки даврда ҳам эл-юрт ғам-ғуссаларини енгиллатишгина эмас, балки айни ҳолда ифодалашга ҳам ёрдам беради. Мисол сифатида Ўзбекистон халқ шоири Тўра Сулаймоннинг “Эргаш Жуманбулбул ўғли эл кезади” номли туркумини эслатиб ўтмоқчиман. Журъат, шижоат, мардлик, миллий ғурур бозори касод бўла бошлаган бир пайтда айтилиши зарур бўлган кулфат ва фожиалар унда Эргаш Жуманбулбул тилидан қуйидаги шаклларда тасвирланган:

Ўғри туриб тўғрини жазолар замондир бу,
Шердан қуён устувор – ўт кетган ўрмондир бу,
Дарё боши бўтана – аймоққа армондир бу,
Нодонларга барибир – донишлар пинҳон йиғлар.

Энди бўлғай бу элнинг мадҳу саноси сохта,
Абди Ғаниларининг ваъзи, ваъдаси сохта,
Тахту тожидан чиққан фармон имзоси сохта,
Шоҳ ўрнида бойўғли ўтирган қўрғон йиғлар.

Эл-юрт оқини, чинакам бахши тажрибаларида оғзаки ва ёзма адабиёт руҳи ва хусусиятлари уйғунлашса, бадиий ижодда аввал юзага чиқмаган янгилик, ҳатто кашфиётлар пайдо бўлишини Эргаш Жуманбулбул тўла исботлаб кетган. Унинг вазн, оҳанг ва ифода хилма-хиллигида бошқа шоирларнинг таъсири ҳам кузатилади. Тўра Мирзаевнинг аниқлашича, “Кунтуғмиш” достонидаги:

Эй, ёри алам кўрган, қайдин келасан, айғил,
Кўп ранжи ситам кўрган, қайдин келасан, айғил, –

матлали ғазал “Баҳром ва Гуландом” достонининг муаллифи Собир Сайқалий таъсирида дунёга келган. Жадид адабиётимизда аруз билан бармоқ оралиғида яратилган вазнлар ҳам Эргаш шоир томонидан моҳирлик билан татбиқ қилинган. Биз “Маишатман кайфи сафо бир ёнда…” номли эссемизда буюк бахшининг замонавий мавзудаги достонида ҳамма даврлар учун муҳим ва долзарб бўлган фикр ҳамда тушунча “парда”ларини очишга уринганмиз. Хулласи калом, Жуманбулбул бебаҳо адабий меросининг файзи ва жозибасини ҳар бир авлод ўзича мушоҳада этиб, кенг баҳраманд бўлмоғи зарур. Ана шунда буюк Ҳоди Зариф, Музайяна Алавия, Тўра Мирзаев издошларининг сони ортишига инонса бўлади, албатта.

ERGASH JUMANBULBUL OʻGʻLI TAVALLUDINING 150 YILLIGIGA

Buyuk baxshi shoir, donishmand oqin Ergash Jumanbulbulning ijodiyoti nafaqat oʻzbek, balki turkiy xalqlar tafakkur tarixidagi mustasno holatlardandir. Ergash Jumanbulbul asarlari, eng avvalo, milliy ruh, dunyoqarash, eʼtiqod va ishonchlarning ham haqqoniy, ham hayotiy ohanglarda aks ettirishi bilan ibratlidir.

Ibrohim HAQQUL
BAXSHILAR BULBULI

Filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqul 1949 yil 28 martda Buxoro viloyati Shofirkon tumani Talija qishlogʻida ziyoli oilasida tugʻilgan. Oʻrta maktabdan keyin Buxoro davlat pedagogika institutida tahsil olgan. 1972 yildan hozirga qadar Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida faoliyat qilib keladi. 1976 yili “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” temasida nomzodlik, 1995 yili “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.Uning “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” (1981), “Uvaysiy sheʼriyati” (1982), “Badiiy soʻz shukuhi” (1987), “Zanjirband sher qoshida” (1989), “Sheʼriyat — ruhiy munosabat” (1989), “Abadiyat farzandlari” (1990), “Tasavvuf va sheʼriyat” (1991), “Kamol et kasbkim…” (1991), “Gʻazal sogʻinchi” (1991) kabi yigirmadan ortiq kitoblari bosilib chiqqan. Soʻnggi yillarda olimning “Ahmad Yassaviy”, “Kim nimaga tayanadi?”, “Eʼtiqod va ijod”, “Tasavvuf saboqlari”, “Taqdir va tafakkur”, “Meros va mohiyat”, “Ijod iqlimi”, “Mushohada yogʻdusi” va “Navoiyga qaytish” (2 jildlik) deb nomlangan kitoblari bosmadan chiqqan.

Sharq mumtoz adabiyoti tarixi uzoq, shakl va mazmuni xilma-xil, jahondagi beqiyos maʼnaviy-estetik xazina ekani maʼlum, albatta. Undagi soʻz, maʼno, haqiqat durlari, tuygʻu va tushuncha gavharlarining qiymati hech qachon pasaymasligi ham shubhasiz. Bu adabiyot shaxs va erkinlik, millat va vatanparvarlik, din va ruhoniyat, rostlik va shijoat kabi eskirmas gʻoya va mavzularning badiiy talqinlariga namuna boʻlib kelgan. Bu adabiyotni oʻqib-oʻzlashtirmoq uchun chuqur bilim, oʻtkir did, yuksak saviya bilan birga sharqona zakovat va ruhoniyatchilik zarur. Aks holda, buyuk sanʼatkorlar shaxsi va dunyoqarashini oʻzaro yaqinlashtirib, birlik martabasiga koʻtarguvchi ilhom va kashfning bosh manbasini toʻgʻri tasavvur etib boʻlmaydi. Albatta, badiiy ijodning qaysi turi yoki janrida boʻlmasin, erishiladigan natija va yutuqning sifatu salmogʻi isteʼdod, shaxsiyat, maslak va mahoratga tegishlidir. Shu maʼnoda buyuk baxshi shoir, donishmand oqin Ergash Jumanbulbulning ijodiyoti nafaqat oʻzbek, balki turkiy xalqlar tafakkur tarixidagi mustasno holatlardandir.

Ergash Jumanbulbul asarlari, eng avvalo, milliy ruh, dunyoqarash, eʼtiqod va ishonchlarning ham haqqoniy, ham hayotiy ohanglarda aks ettirishi bilan ibratlidir. Uning merosiga asoslanib, millat xarakteri, tafakkur tarzi, muhimi, ustuvor milliy xislat, fazilat va qadriyatlar haqida yorqin tasavvurga ega boʻlish mumkin. Hofiza kuch-quvvati, xayol kengligi, diniy-ilohiy mushohada zavqi, erk va erkinlik salohiyatiga talabgor kishi Ergash baxshi adabiy merosiga qancha koʻp murojaat etsa, maqsadga oʻshancha tezroq yovuqlashadi. Eng asosiysi, oʻzining xotira sustligi, tasavvur va taxayyul nochorligidan qutqazishga bir chora topadi. Mening tasavvurimda, baʼzi irfoniy holatlari bilan yassaviya tariqatiga mansub otalarga oʻxshab ketadigan Ergash Jumanbulbul dunyoning oqu qora, pastu baland toza va chirkin, yaxshi va yomon voqea-hodisalariga hamisha hur nigoh bilan qaray bilgan botinshunos baxshidir. Shuning uchun u boshqa baxshilarga nisbatan Sharq mumtoz sheʼriyatini koʻngliga juda yaqin his etgan. Xoja Ahmad Yassaviy, Boqirgʻoniy, Navoiy, Fuzuliy, Shoh Mashrab dahosining nuri va mohiyat ziyosi qaysi oʻzbek baxshisining ijodiyotida yorqin tazarruhini topgan deb soʻralsa, hech ikkilanmay Ergash Jumanbulbul nomini tilga olish va uning dostonlariga yozma adabiyot taʼsiriga doir ulkan olimlar professor Hodi Zarif va akademik Toʻra Mirzayevlarning fikr-mulohazalarini nazardan soqit etmaslik joiz.

Ustod Hodi Zarifning “Bulbul taronalari” besh jildligiga yozgan soʻzboshidagi maʼlumoti boʻyicha, Ergash qishloqda eski maktabni tugatgach, otasi uni Buxoro madrasalaridan biriga etib joylashtiradi. Madrasada u tojik tilini oʻrganadi, arab tili bilan qiziqadi, husnixat mashq qiladi. Ammo iqtisodiy tanglik tufayli oʻqishni davom ettirolmaydi. Qishloqqa qaytib, otasining dehqonchilik yumushlariga qarashadi. “Shoirlar qishlogʻida, shoirlar oilasida tugʻilib oʻsgan Ergashda, – deydi Hodi Zarif domla, – yoshlikdan sheʼriyatga havas uygʻondi. U har kuni qoʻshiq tinglar, shu bilan birga Navoiy, Fuzuliy, Hofiz Sheroziy, Abdulqodir Bedil, Mashrab va Maxtumquli asarlarining kichik devonlarini qunt bilan oʻqib borardi”. Bu oʻqib-oʻrganishlar, albatta, samarasiz ketmagan. Ularning ayrim koʻrinish va ijodiy natijalari ilmda qayd etib berilgan. Olam va odam, davr va shaxs aloqasi, insonning ijtimoiy turmushdagi ahvoli azaldan adabiyotning diqqat markazida boʻlib kelgan. Dahr, charx, falak, dunyo esa mumtoz adabiyotda izchil bir zaylda tanqidiy munosabat bildirilib keskin ayblovlar yogʻdirilgan timsoldir. Zero, charx yo falak bilan oʻzini yuzma-yuz his qilish ijodkorga boshqacha bir qatʼiyat va jurʼat bagʻishlagan bu holat Ergash Jumanbulbul ijodida ham oʻz aksini topgan.

Mavzuning nihoyatda qiziqarli va maxsus tadqiq qilishga loyiq koʻlamdorligini taʼkidlagan holda, bu oʻrinda biz uning hali eʼtibor qaratilmagan bir-ikki nuqtasini yoritish bilan cheklanamiz. “Kuntugʻmish” dostonida ham yoridan ayrilib, ham ikki oʻgʻlidan judo boʻlgan qahramon tilidan aytilgan olti baytli muxammasda oʻqiymiz:

Xonumonim boʻldi chun barbod dastingdan, falak,
Boʻlmadi gʻamgin bu koʻnglim shod dastingdan, falak,
Qilmading aslo dilim obod, dastingdan, falak,
To qiyomat dod etarman, dod dastingdan, falak,
Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak.

Deydi Kuntugʻmish otimni – men Noʻgʻayning xoniman,
Dilbaridan ajralib, men bir ajab sarsoniman,
Oldirib ikki koʻzimni diydai giryoniman,
Onadan baxtiqaro tugʻdim – shuni hayroniman,
Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak.

“Bu badiiy parchani oʻqir ekanmiz, – deydi ustoz Toʻra Mirzayev, – klassik shoir Boborahim Mashrabning mashhur “Dastingdan” degan muxammasini eslaymiz”. Haqiqatda ham shunday. Lekin unda baxshiyona nolayu faryod mujassamlashtirgan va shoir Kuntugʻmishning musibat, kulfat, ohu afgʻonini toʻla aks ettirishning kutilmagan yoʻlini ham, usulini ham topgan. Shu bilan birga ushbu muxammas darveshlik nuqtai nazaridan Ergash shoirda Mashrab bilan ruhdoshlik boʻlganini ham tasdiqlashga xizmat qiladi. Mashrab haqida bahs yuritilganda, beixtiyor ulugʻ Nasimiy, Nasimiy deyilganda esa “Anal Haq”chi Mansur Xalloj eslanadi. Qaysi bir oʻzbek baxshisi asarlarida shu silsilaga oshuftaligini koʻrsatadigan dalil topiladi? Bizningcha, Ergash Jumanbulbuldan boshqasida uchramaydi. Uning dostonlarida kuylangan ishq-muhabbat inson qalbini, eng avvalo, xudbinlik va maydakashlik, mahdudlik va maqsadsizlik, benomuslik va oriyatsizlik ofatlaridan tozalaydi desa gʻalat boʻlmaydi. Ergash shoir kuchli va faol, tolmas va kurashchi shaxs erkini dor ishqi maqomiga koʻtargan yagona oqindir. Xoʻsh, dor ishqi iborasi nimani bildiradi?

Maʼlumki buyuk haqshunos mutasavvif Mansur Halloj johil shariat peshvolari, siyosat jallodlari hukm-farmoyishi bilan dorga osilgandan soʻng Sharq tasavvuf adabiyotida dor sevgisi yoki dor ishqi degan tushuncha paydo boʻlgan. Badiiy ijodda mazkur taʼbirdan chin oshiqlik, sidqu sodiqlik, eranlik, oliy jonbozlik timsoli sifatida foydalanilgan Ergash Jumanbulbul forsiy va turkiy tildagi tasavvuf adabiyoti, jumladan, Mansur Halloj taqdiriga bagʻishlangan asarlardan ham xabardor boʻlganligi bois mana bunday misralarni toʻqigan:

Qaladin qalampir yuklar qalachi,
Durdonadin anbar togʻning ogʻochi,
“Anal –Haq” deb Mansur senga osildi,
Assalom alaykum, dorning ogʻochi.

Shonaman taralar qizlarning sochi,
Madad qiling, Bobo Zangi podachi,
“Anal-Haq” deb Mansur senga osildi,
Assalom alaykum, dorning ogʻochi…

Mansur osilgan dor hurmati uni sharaflab, unga salom berayotgan qahramon bir alp yigit yoki vujudida shijoat joʻshgan erkak emas, balki Xolbeka ismli ayol ekaniga nima deysiz? Aynan Xolbekaga monand muslima obrazi yozma adabiyotda borligini men bilmayman.

Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlaridan birida “Anal-Haq”ning maʼnisini bilmas nodon, Dono kerak bu yoʻllarda poki mardon”, deydi. Bunday zotlar hozir ham koʻp emas.

Demak, mazkur murakkab va munozarali tushunchaning Ergash Jumanbulbul tomonidan ham diniy-tasavvufiy jihatdan, ham hayotiy va amaliy holat yuzasidan bexato ifodalanishi alohida tadqiq va sharhga muhtoj hodisadir. Buni Xodi Zarifning “Oʻzbek xalq dostonlarida xotin-qizlar obrazining yuksak darajada aql-idrok, sadoqat va matonat sohibi sifatida tasvirlanishi faqatgina Tilla kampir va Ergash Jumanbulbul oʻgʻillari muhitida uchraydi”, degan fikrlari ham qoʻllab-quvvatlaydi. Baʼzisi bugun pajmurda, ayrimlari soʻnik, boshqa birlari qariyb keraksiz holga yetay deb qolgan qanchadan-qancha tuygʻu, xislat va noyob sifatlar Ergash Jumanbulbul asarlarida qadimiy holida saqlanib turibdi. Imkon yetguni qadar ularga kitobiy nigoh bilan qarashdan qochish va kechish lozim. Ikki ogʻiz gap shu xususda.

Oʻtgan asrning oltmishinchi yillaridan keyin xalqimizda milliy shuurning yangidan uygʻonishi va oʻzlikni idrok etish jarayoni boshlangandi. Abdulla Oripov baʼzi shoir va munaqqidlarni talmovsirattgan “Genetika” sheʼrida asrlar mobaynida avlodlar qonida oqib kelgan “buyuk bobolarning turfa xislati” va fazilatlaridan bahs yuritib, ammo yiroq avlodlarga bizlardan qay bir xislatimiz meros qoladi deagn savolni oʻrtaga tashlaydi. Va nurga, ziyoga, haq va haqiqatga tashna yashab oʻtganlar nomidan:

Yiroq avlodlarga bizlardan beshak,
Buyuk bardoshimiz qolgʻusi axir, –

deydi. Asr soʻngiga kelib esa shu bardosh va sabot ham qullik, mutelik va shaxsning yemrilish kulfatiga aylandi. Folklorshunos olimlarimiz ajdodlarga xos boʻlgan mardlik, qahramonlik, alplik, vatanparvarlik hissiyotlarining xalq ijodiyotidagi tarannumi xususida faxru iftixorga toʻlib yozishgan, hamon yozishmoqda. Bu – yaxshi, albatta. Faqat yaxshimas, mutlaqo xavf-xatarsiz ish. Lekin Abdulla Orifning “Genitika”sidagiday oʻsha tuygʻu va xislatlarning asrlar oʻtgan sayin susayib, tojdor turnaday kamayib borishiga ham diqqat qaratilsa, ogʻzaki adabiyotimizning tarbiyaviy, zamonaviy kuch-quvvati oʻz-oʻzidan jonlanib, miqyos kasb etib boradi. Shu maʼnoda Ergash Jumanbulbulning buyuk shaxsiyatiga qiziqish hamda muazzam adabiy merosini oʻqib-oʻrganish har qanday qiyin, har qanaqa ziddiyatli sharoit yoki davrda ham el-yurt gʻam-gʻussalarini yengillatishgina emas, balki ayni holda ifodalashga ham yordam beradi. Misol sifatida Oʻzbekiston xalq shoiri Toʻra Sulaymonning “Ergash Jumanbulbul oʻgʻli el kezadi” nomli turkumini eslatib oʻtmoqchiman. Jurʼat, shijoat, mardlik, milliy gʻurur bozori kasod boʻla boshlagan bir paytda aytilishi zarur boʻlgan kulfat va fojialar unda Ergash Jumanbulbul tilidan quyidagi shakllarda tasvirlangan:

Oʻgʻri turib toʻgʻrini jazolar zamondir bu,
Sherdan quyon ustuvor – oʻt ketgan oʻrmondir bu,
Daryo boshi boʻtana – aymoqqa armondir bu,
Nodonlarga baribir – donishlar pinhon yigʻlar.

Endi boʻlgʻay bu elning madhu sanosi soxta,
Abdi Gʻanilarining vaʼzi, vaʼdasi soxta,
Taxtu tojidan chiqqan farmon imzosi soxta,
Shoh oʻrnida boyoʻgʻli oʻtirgan qoʻrgʻon yigʻlar.

El-yurt oqini, chinakam baxshi tajribalarida ogʻzaki va yozma adabiyot ruhi va xususiyatlari uygʻunlashsa, badiiy ijodda avval yuzaga chiqmagan yangilik, hatto kashfiyotlar paydo boʻlishini Ergash Jumanbulbul toʻla isbotlab ketgan. Uning vazn, ohang va ifoda xilma-xilligida boshqa shoirlarning taʼsiri ham kuzatiladi. Toʻra Mirzayevning aniqlashicha, “Kuntugʻmish” dostonidagi:

Ey, yori alam koʻrgan, qaydin kelasan, aygʻil,
Koʻp ranji sitam koʻrgan, qaydin kelasan, aygʻil, –

matlali gʻazal “Bahrom va Gulandom” dostonining muallifi Sobir Sayqaliy taʼsirida dunyoga kelgan. Jadid adabiyotimizda aruz bilan barmoq oraligʻida yaratilgan vaznlar ham Ergash shoir tomonidan mohirlik bilan tatbiq qilingan. Biz “Maishatman kayfi safo bir yonda…” nomli essemizda buyuk baxshining zamonaviy mavzudagi dostonida hamma davrlar uchun muhim va dolzarb boʻlgan fikr hamda tushuncha “parda”larini ochishga uringanmiz. Xullasi kalom, Jumanbulbul bebaho adabiy merosining fayzi va jozibasini har bir avlod oʻzicha mushohada etib, keng bahramand boʻlmogʻi zarur. Ana shunda buyuk Hodi Zarif, Muzayyana Alaviya, Toʻra Mirzayev izdoshlarining soni ortishiga inonsa boʻladi, albatta.